UNIVERSITETI BUJQËSOR I TIRANËS FAKULTETI I MJEKËSISË VETERINARE DEPARTAMENTI SHËNDETIT PUBLIK VETERINAR
STUDIM MBI GIRODAKTILOZËN NË SALMONIDËT E PRANISHËM NË IMPIANTET E KULTIVIMIT DHE NË DISA KATEGORI UJRASH TË VENDIT TONË
Dizertanti MSc. Ani VODICA
Udhëheqësi Shkencor Prof. Dr. Vladimir SPAHO
TIRANË DHJETOR 2016
STUDIM MBI GIRODAKTILOZËN NË SALMONIDËT E PRANISHËM NË IMPIANTET E KULTIVIMIT DHE NË DISA KATEGORI UJRASH TË VENDIT TONË
Dizertanti MSc. Ani VODICA
Udhëheqësi Shkencor Prof. Dr. Vladimir SPAHO
U mbrojt në datë: 31.01.2017
JURIA: Kryetar: Prof. Dr. Luljeta Dhaskali Anëtar dhe oponent: Prof. Dr. Jerina Kolitari Anëtar dhe oponent: Prof. Asoc. Dritan Laçi Anëtar: Prof. Dr. Ilirian Kumbe Anëtar: Prof. Dr. Xhelil Koleci
“COPYRIGHT I ANI VODICA 2016”
Udhëheqësi i dizertantes Ani Vodica vërteton se ky është versioni i miratuar i disertacionit të mëposhtëm:
GIRODAKTILOZA NË SALMONIDËT E PRANISHËM NË IMPIANTET E KULTIVIMIT DHE NË DISA KATEGORI UJRASH TË ËMBLA TË VENDIT TONË.
Udhëheqës Shkencor Prof. Dr. Vladimir SPAHO ___________________________________
GIRODAKTILOZA NË SALMONIDËT E PRANISHËM NË IMPIANTET E KULTIVIMIT DHE NË DISA KATEGORI UJRASH TË ËMBLA TË VENDIT TONË.
Përgatitur nga Msc. Ani VODICA
Disertacion I paraqitur në Fakulteti i Mjekësisë Veterinare Universiteti Bujqësor i Tiranës Në përputhje të plotë Me kërkesat Për gradën Doktor
Universiteti Bujqësor i Tiranës Dhjetor 2016
DEDIKUAR
TEA-s & EMË-s
6
MIRËNJOHJE Falenderoj shumë udhëheqësin tim të disertacionit Prof. Dr. Vladimir SPAHO, për ndihmën e pakursyer si në drejtimin metodiko – shkencor, dhe në atë profesional për realizimin e këtij studimi. Falenderime të veçanta për stafin e Fakultetit të Mjekësisë Veterinare për konsulencën e vazhdueshme. Falenderime për Departamentin e Shëndetit të Kafshëve në Institutin e Sigurisë Ushqimore dhe Veterinarisë, për mbështetjen. Falenderoj† familjen time, për ndihmën dhe inkurajimin. Falenderoj Tean dhe Emën për frymëzimin.
Ani
7
Deklaratë mbi origjinalitetin
Ani VODICA
Deklaroj se kjo tezë përfaqëson punën time origjinale dhe nuk kam përdorur burime të tjera, përveç atyre të evidentuara nëpërmjet citimeve. Të gjitha të dhënat, tabelat, figurat dhe citimet në tekst, të cilat janë riprodhuar prej ndonjë burimi tjetër, duke përfshirë edhe internetin, janë pranuar në mënyrë eksplicite si të tilla. Jam e vetëdijshme se në rast të mospërputhjeve Senati i UBT-së është i ngarkuar të më revokojë gradën “Doktor”, që më është dhënë mbi bazën e kësaj teze, në përputhje me “Rregulloren e programeve të studimit të ciklit të tretë (Doktoratë) në UBT”, neni 27, datë 10 Maj 2012.
Tiranë, 15.12.2016
_____________ Firma
8
PËRMBAJTJA E LËNDËS KAPITULLI I. ...............................................................................................................................................11 1.1 HYRJE DHE QËLLIMI I STUDIMIT ..................................................................................................11 1.2 QËLLIMI DHE OBJEKTIVAT E STUDIMIT.....................................................................................14 KAPITULLI II. BAZAT TEORIKE TË STUDIMIT ................................................................................17 VËSHTRIM I PËRGJITHSHËM NË LITERATURË ..............................................................................17 2.1 PARAZITËT E GRUPIT MONOGENEA DHE IMPAKTET E
TYRE NË
AKUAKULTURË. ..........................................................................................................................17 2.2 NATYRA E SHOQËRIZIMIT NDËRMJET HELMINTËVE GYRODACTYLUS DHE PËRBUJTËSVE TË TYRE. ...........................................................................................................22 2.3 SPECIFIKA E VENDLOKALIZIMIT DHE MIGRIMI I GIRODAKTILIDËVE TEK PËRBUJTËSI. .................................................................................................................................26 KAPITULLI III. MATERIALI DHE METODA .......................................................................................40 3.1 EVIDENTIMI I SHKAKTARIT GYRODACTYLUS SP. .......................................................................................40 3.2
ANALIZIMI I ZBATIMIT TË NASAVE HIGJENO-SANITARE NË INKUBATORËT E IMPIANTEVE TË AKUAKULTURËS PËR KUFIZIMIN E PËRHAPJES SË GIRODAKTILOZËS. ...............................................43
3.3 ANALIZIMI I DISA TREGUESVE TË INVAZIONIT DHE NDIKIMI NË RRITJE E MIRËQËNIE
I
GYRODACTYLUS SP. NË TROFTËN YLBERI. .........................................................................................45 3.4 MUNDËSIA E PREKJES SË KRAPIT DHE KORANIT NGA GIRODAKTILOZA. ....................................................53 3.5 TRAJTIMET BANJËZUESE ANTI-GYRODACTYLUS. ......................................................................................55 3.5.1 Pregatitja e tretësirave banjëzuese. ...........................................................................................57 KAPITULLI IV. REZULTATE DHE DISKUTIME .................................................................................60 4.3 REZULTATE MBI ANALIZIMIN E DISA TREGUESVE TË INVAZIONIT DHE NDIKIMIT TË SËMUNDJES NË TROFTËN YLBERI. ..............................................................................................................................73
4.3.1 Dinamika e migrimit të parazitit në zona të veçanta të sipërfaqes së trupit të troftave. ............76 4.3.2 Analiza e natyrës së bashkëlidhjes ndërmjet dëndësisë së qelizave mukoze dhe abundancës së parazitëve. ......................................................................................................................................80 4.3.3.1 Dinamika e incidencës (prekshmëria %) së girodaktilozës në varësi të moshës së përbujtësit...........................................................................................................................................87 4.4 REZULTATE MBI MUNDËSINË E PREKJES SË KRAPIT DHE KORANIT NGA GIRODAKTILOZA. ........................92 4.5 REZULTATE MBI TRAJTIMET BANJËZUES QË U APLIKUAN TEK TROFTA YLBER TË PREKUR NGA GIRODAKTILOZA. .............................................................................................................................104 4.5.1 Rezultatet e testit të toksicitetit. ...............................................................................................105 4.5.2 Rezultatet e testit të efikasitetit të banjëzimit me tretësirën e praziquantelit 10 mg/L. ............106 4.5.3 Rezultatet e testit të efikasitetit të banjëzimit me tretësirën e klorurit të natriumit (25g/L). ....108
9
4.5.4 Testi i efikasitetit të banjëzimeve me tretësirën e bithionolit (4 dhe 20 mg/L).........................108 4.5.5 Rezultatet e testit të efikasitetit të banjëzimit me tretësirën ujore të ekstraktit të hudhrës (8.5ml/L dhe 12.5ml/L). ....................................................................................................................110 LITERATURA ............................................................................................................................................119 CHAPTER V. SUMMARY ........................................................................................................................137 5.2 REVIEW OF LITERATURE ...............................................................................................................138 5.3 PURPOSE OF THE RESEARCH ........................................................................................................138 5.4 MATERIAL AND METHOD ...............................................................................................................138 5.5 RESULTS AND DISCUSSION ............................................................................................................143 5.5.6 Results about bath treatments against Gyrodactylosis. ...........................................................152 5.6 CONCLUSIONS ....................................................................................................................................154 PËRMBAJTJA E TABELAVE DHE FIGURAVE ..................................................................................156
10
KAPITULLI I. 1.1 HYRJE DHE QËLLIMI I STUDIMIT Helmintët Monogenea të gjinisë Gyrodactylus u përmendën për herë të parë si parazitë të peshqve të ujrave të brendshme të Shqipërisë në një punim të vitit 1960, të kryer nga studiues të huaj (Ergens, R. 1960). Autorët kishin gjetur shtatë lloje të kësaj gjinie prej të cilëve dy lloje: Gyrodactylus albanensis Ergens, 1960 që parazitonte tek mustaku (Barbus meridionales) dhe G.anguillae Ergens, 1960 që parazitonte tek ngjala (Anguilla anguilla), u konsideruan lloje të reja, ndërkohë që lloji i parë rezultoi endemik për parazitofaunën e Shqipërisë. Studimi i dytë i realizuar në vendin tonë me objekt parazitët e peshqve të ujrave të brendëshme është ndërmarrë në periudhën 1998-2000 nga Spaho, V. dhe bashkaut. (2000). Ky studim konfirmoi edhe një herë praninë e llojit G.albanensis në mustakët që popullonin disa lumenj të Shqipërisë. Informacionin e parë mbi praninë e helmintëve Gyrodactylus si parazitë të peshqve që rriten në sistemet “land based” të akuakulturës në Shqipëri e kanë dhënë Spaho, V. dhe Selfo, Sh. në vitin 1985. Këta autorë kanë përshkruar rastin e monogjenetikut Gyrodactylus hypophthalmichthydis Lin Mo-en, 1962, të hasur në remontët dhe riprodhuesit e ballëgjërit të bardhë (Hypophthalmichthys molitrix) që kultivoheshin në impiantin e Bregut të Lumit (Tiranë) dhe e kanë konsideruar atë një lloj allokton i cili është futur në ujrat tona së bashku me peshqit cyprinide kinezë në fillimin e viteve ’60 të shekullit të kaluar. Ky është një rast tipik i transferimit të parazitëve gjatë introduksionit të llojeve alloktone për qellime kultivimi. Një vit më vonë Jero, J. dhe bashkaut. (1986) provuan praninë e llojit Gyrodactylus sp. në të vegjëlit e troftës ylberi (Oncorhynchus mykiss) që kultivoheshin në një impiant të Sarandës. Ky ka qënë edhe rasti i parë i zhvillimit të sëmundjes së girodaktilozës në troftikulturën e vendit tonë. Duke krahasuar informacionet egzistuese rezulton se ky ka qënë rasti më i rëndë i një parazitoze të regjistruar në akuakulturën e vendit tonë, përderisa frekuenca e të vegjëlve të troftës ylberi që ishin të prekur prej parazitit arrinte deri 90% ndërsa mortaliteti afërsisht 40%. Vlen të përmendet fakti se në të dy rastet e evidentuara të girodaktilozës (1985;1986), duke qënë se parazitoza prekte dy prej fazave me të rëndësishme të zhvillimit të objekteve të kultivimit (riprodhuesit dhe të vegjëlit), specialistët që kanë ndjekur dhe përshkruar zhvillimin e patologjive kanë tentuar që të provojnë disa variante për kurimin e sëmundjes nëpërmjet banjëzimeve. Në atë kohë u arrit në përfundimin se mbajtja e peshqve për 5 minuta në tretësirën e klorurit të natriumit me përqëndrim 5% apo në tretesirën e formalinës me
11
përqëndrim 1:6000 dhe kohë ekspozimi 45 minuta, shkaktonte ngordhjen e të gjithë helmintëve Gyrodactylus. Megjithëse ish Stacioni i Kërkimeve të Peshkimit (SKP-Durrës) dhe më vonë Instituti i Kërkimeve të Peshkimit dhe Akuakulturës (IKPA-Durrës) kanë patur një seksion të veçantë për ndjekjen dhe studimin e patologjive të peshqve që janë kultivuar në vendin tonë, nuk egziston një informacion i veçantë lidhur me episodet e konstatuara. Në hyrjen e punimit që paraqesim bie në sy fakti që helmintët e gjinisë Gyrodactylus i kemi përmendur më tepër se të tjerët si parazitë të peshqve të ujrave të embla. Në fakt gjinia Gyrodactylus njihet si një kategori taksonomike mjaft e pasur me lloje. Bakke, T. dhe bashkaut. (2007) i kanë quajtur “Drosophilidet e botës së parazitëve”. Por, sikurse shprehen këta autorë, egziston një skepticizëm i theksuar lidhur me vlefshmërinë e shumë taksoneve dhe kjo situatë është stimuluar edhe prej faktit që biologët evolucionarë i kanë lënë pas dore girodaktilidet për shkak të taksonomisë komplekse të tyre. Nëse diskutojmë mbi problemet e klasifikimit të girodaktilideve ne mendojmë se vështirësia më e madhe haset që në fazën e zgjedhjes së kritereve mbi bazën e të cilëve do të përcaktohet kategoria taksonomike (psh. “lloji”). Pavarësisht nga egzistenca e një bashkëlidhje të përcaktuar midis llojit të parazitit dhe veçorive të patologjisë që ai shkakton në një ose disa lloje peshqish, pikërisht për shkak të vërejtjes që theksuam më sipër, do të ishte më e dobishme që epidemiologët tju referoheshin biologëve lidhur me probleme që kanë të bëjnë me saktësimin e taksonomisë. Në realitet kemi të bëjmë me një aspekt mjaft delikat të metodologjisë për faktin se edhe biologët, për shumë kohë, duke operuar me kritere morfologjike, mund të jenë gabuar në veçimin e llojeve të gjinisë Gyrodactylus duke stimuluar rritjen artificiale të numrit të tyre. Analiza e diferencave në treguesit morfometrikë dhe meristikë mund të jetë një zgjidhje e kërkimeve që kanë si objekt përcaktimin e llojeve, porse “lloji zoologjik” që rezulton nga zbatimi i kësaj metodologjie mund të jetë jo real. Për fat të keq shumica e llojeve të girodaktilideve që përshkruhen në tekstet e zoologjisë dhe të parazitologjisë janë produkte të zbatimit të kritereve morfologjike të determinimit. Në realitet lloji nuk është vetëm “njësi morfologjike” por dallohet edhe nga veçori të tjera të cilat i japin atij cilësinë e një kompleksi biologjik unik. Aplikimi i konceptit të Mayr, E. (1963) i cili e konsideron llojin si “tërësi popullatash natyrore që janë të afta të riprodhohen pa kufizime me njera tjetrën dhe që rezultojnë krejtesisht të izoluara në aspektin e riprodhimit nga popullata të tjera” do të garantonte pa diskutim saktësi më të madhe të punimeve që kanë si objekt determinimin e llojeve. Biometria mund ti provojë si sinjifikante ndryshimet midis dy popullatave të një lloji (qofshin këto edhe ndryshime gjenetike të një niveli të përcaktuar) por
12
këto popullata ende nuk mund të konsiderohen “lloje zoologjike” (= lloje taksonomike) përderisa nuk është provuar se ato kanë arritur statusin e “llojit biologjik”. Ky diskutim dikton nevojën e integrimit të disa kritereve gjatë realizimit të kërkimeve që i takojnë fushës së përcaktimit të llojeve, dhe në mënyrë të veçantë të atyre të gjinisë Gyrodactylus të cilët dallohen për polimorfizmin e theksuar të një sërë veçorive morfometrike. Problemi i dytë që vlen të diskutohet është ai i “epidemiologjisë” së helmintëve Gyrodactylus, duke nënkuptuar me termin e vendosur brenda thonjezave, në rradhë të parë, dëmet që këta parazitë ju shkaktojnë popullatave iktike natyrore dhe popullatave të peshqve të kultivuar. Girodaktilidet dallohen për shkallën e lartë të patogjenitetit, por ende nuk njihen plotësisht dëmet që ata i shkaktojnë organizmit të peshkut. Në nivelin e individit, të ushqyerit e parazitit dhe fiksimi i tij mbi tegumentet e përbujtesit mund ta demtojë integritetin osmotik të epidermës dhe të nxitë infeksione të mundshme dytësore. Dihet që infeksionet që shkaktohen prej mykut Saprolegna shoqërojne salmonët e ngordhur prej invazioneve të Gyrodactylus salaris. Duket se peshqit që preken nga myqet dobësohen dhe bëhen më të ndjeshëm ndaj efekteve patogjenë të helmintëve Gyrodactylus. Shkalla e patogjenitetit të llojeve të veçanta të gjinisë Gyrodactylus është variable. Duke studiuar ndryshimet patologjike që ndodhin në vend fiksimin e parazitit, për pesë lloje të gjinisë Gyrodactylus, kanë provuar se vetëm lloji G.salmonis shkaktonte dëmtime ekstensive në pendët notuese si pasojë e aktivitetit të gjëmbave marginale të cilët depertonin në epidermën e përbujtësit. Duket se madhësia e peshkut ka një ndikim të përcaktuar mbi dëmet që i shkaktohen atij prej parazitëve Gyrodactylus. Patologjia shkakton dëme të konsiderueshme kur preken të vegjlit dhe rasatët por dëmi varet shumë nga vlerat e intensinvazionit, pasi kur numri i parazitëve në një peshk rritet tej disa limiteve ndodhin ngordhje edhe midis individeve të moshave të rritura. Analiza e modeleve të patogjenitetit të girodaktilideve kërkon në mënyrë të veçantë njohuri mbi ritmikën e rritjes së popullatave të parazitit, përderisa ngordhja e përbujtesit ndodh në mënyrë të pa evitueshme kur popullata e parazitit rritet në mënyrë të pakontrolluar. Virulenca e llojeve të girodaktilideve varet në rradhë të parë prej ritmeve të shtimit të abundancës së popullatës. Ritmet e rritjes së popullatave të helmintëve Gyrodactylus që parazitojnë tek salmonidët zvogëlohen me rritjen e moshës së invazionit dhe në mjaft raste nuk është gjetur një bashkëlidhje ndërmjet ritmeve të rritjes dhe intensitetit të invazionit. Përbujtesit që gjenden nën ndikimin e ritmeve fillestare më të larta të popullatës së parazitit, vuajnë edhe prej patogjenitetit të theksuar të tij dhe dallohen prej vlerave më të larta të mortalitetit. Egziston një bashkëlidhje negative midis intervalit të përgjigjes së rracave të ndryshme të përbujtësve dhe
13
madhësisë së individëve të salmonit të cilët demonstrojnë rezistencë të lindur, fakt i cili sugjeron egzistencen e një lidhjeje ndërmjet ritmit të rritjes së popullatës së parazitit dhe patogjenitetit të mundshëm. Modeli patogjenitet/imunitet pranon se invazionet e shkaktuara prej girodaktilideve gjenerojnë situata stresi tek përbujtesit dhe se gjëndja e stresit shpie në dobësimin e përgjigjes imunitare. Nëse përgjigja imunitare është dobësuar në mënyrë të mjaftueshme si pasojë e rritjes fillestare të vrullshme të popullatës atëherë janë të gjitha mundësitë që përbujtësi të ngordhë. Ritmet e rritjes janë më tepër veçori specifike të popullatave të parazitit, por ato varen edhe prej faktit se sa “intim” është adaptimi i llojit apo rracës së parazitit ndaj përbujtësit dhe nga statusi imun individual. Adaptimet lokale të parazitëve dhe përbujtësve, që mund të modifikohen prej ndikimeve të mikromjedisit janë gjithashtu të rëndësishme në shprehjen e patogjenitetit të helminteve Gyrodactylus. Në sajë të pasurisë llojore të girodaktilidëve, përhapjes mjaft të gjerë të tyre dhe mundësisë së madhe për ta kërcënuar ekonominë e akuakulturës, këta helmintë janë grupi më i studiuar i monogjenetikëve. Kërkimet mbi girodaktilidet dhe dëmet që ata i shkaktojnë popullatave peshkore përbejnë një argument në zhvillim brenda objekteve të studimit të parazitologjisë veterinare dhe ekologjisë së sëmundjeve të kafshëve të egra. Studimi që ne kemi ndërmarrë fokusohet pikërisht në disa aspekte të invazionit që ka shkaktuar monogjenetiku Gyrodactylus sp në troftat ylberi që kultivohen në disa ferma akuakulture të vendit tonë.
1.2 QËLLIMI DHE OBJEKTIVAT E STUDIMIT Duke patur si synim që të theksojmë se cili ka qënë qellimi i ndërmarrjes së këtij studimi besojmë se do të kishte interes që të përmendeshin disa rrethana, relativisht tipike të akuakulturës shqiptare, të cilat nxisin impaktet negative dhe shkaktojnë reduktimin e treguesve të fitimit në këtë sektor të ekonomisë. I. Mangësitë e kuadrit ligjor që rregullon zhvillimin dhe funksionimin e akuakulturës. Kuadri ligjor egzistues duhet të ketë përcaktime të argumentuara mbi zonat e praktikimit, personat që mund të aplikojnë, të drejtat dhe detyrimet e prodhuesve etj. Legjislacioni i mangët ka nxitur në raste të veçanta, sidomos në akuakulturën e ujrave të brendëshme, zhvillimin spontan, fakt që shprehet me njohjen e kufizuar të situatës dhe kontrollin jo të plotë të sektorit nga ana e autoriteteve administrative qëndrore dhe lokale. II. Varësia e zhvillimit të disa formave të akuakulturës shqiptare prej hallkave të veçanta të akuakulturave rajonale. Në përgjithësi marikultura në vendin tonë aplikohet në sajë të importit të materialit peshkëzues nga dy vëndet
14
fqinje, Italia dhe Greqia, për faktin se tek ne mungojnë qëndrat e riprodhimit artificial dhe prodhimit të rasatëve të kocës, levrekut dhe karkalecave të detit. Ata që e njohin akuakulturën mund të bëjnë një analizë më të detajuar të pasojave që mund të gjenerohen nga importi i materialit peshkëzues dhe në mënyrë të veçantë nga mangësitë në kontrollin e këtij aktiviteti. III. Duke patur parasysh historikun dhe nivelet e zhvillimit në troftikulturë dhe marikulturë, sektorë të kultivimit iktik që aktualisht sigurojnë prodhimin më të madh të peshkut për tregun ushqimor, rezulton se akuakultura është një aktivitet i ri për ekonominë e vendit tonë. Në mënyrë të veçantë, akuakultura intensive në Shqipëri realizohet mbi bazën e teknologjivë të importuara dhe për fat të keq, në kushtet e mungesës së plotë të drejtuesve teknikë apo të personelit të specializuar. Shumica e troftikultorëve shqiptarë e kanë nisur aktivitetin e kultivimit si amatorë dhe në rastin më të mirë kanë qenë të angazhuar në këtë sektor në vendet fqinje. Nëse në kuadrin ligjor mund të egzistojnë përcaktime që do të favorizonin angazhimin në sistemin e kultivimit iktik të specialistëve të akuakulturës si dhe të specialistëve që mbikqyrin situatat sanitare apo të ekonomistëve të profilizuar, në realitet këto përcaktime nuk janë realizuar në asnjë rast. Kjo kontradiktë ka bërë që kultivimi iktik të vuajë mungesën e specialistëve të sektorit, megjithëse të tillë ka mëse dhjetë vjet që diplomohen në vendin tonë. IV. Nga të gjitha format e prodhimit të ushqimeve me origjinë shtazore duket se akuakultura është më larg shërbimit veterinar dhe kontrollit të sigurisë sanitare të produkteve. Kjo situatë mesa duket nuk e ka bazën aq shumë në mungesën e mjekëve veterinare të terrenit, që të jenë të specializuar në iktiopatologji, sesa në mentalitetin që e konsideron më të natyrshme lidhjen e veterinerit me prodhimin e fermave blegtorale. Problemet sanitare të disa troftikulturave në vendin tonë, në katër-pesë vitet e fundit, mund të jenë theksuar prej egzistencës së ketij mentaliteti pasi asnjë mjek veteriner i terrenit, duke e konsideruar si jo “familjare” akuakulturën dhe duke mos patur njohuritë e duhura, nuk është angazhuar për të gjetur zgjidhjet. Interesi që egziston aktualisht për zgjerimin e akuakulturës në Shqipëri kërkon veç të tjerash edhe një përfshirje më të madhe të shërbimit veterinar në kontrollin e specializuar shëndetësor të objekteve të kultivimit, për të garantuar përmirësimin e mirërritjes së tyre, si dhe në vlerësimin e përgjegjshëm të produkteve ushqimore të freskëta apo të transformuara që prodhohen nga ky sektor. Bazuar në vlerësimin e disa prej situatave të përmendura kemi përcaktuar si qëllim kryesor të studimit që kemi ndërmarrë analizën e situatës sanitare në disa impiante të kultivimit iktik që janë të paisur me inkubatorë dhe prodhojnë material peshkëzues (në mënyrë të veçantë impiantet e prodhimit të troftës ylberi) si dhe përcaktimin e gjëndjes reale të disa treguesve të invazionit
15
që shkaktohej prej helmintit Gyrodactylus spp (Monogenea) në njëvjeçarët e troftës ylberi (Oncorhynchus mykiss) në disa troftikultura të rretheve Pogradec dhe Librazhd. Studimi është fokusuar kryesisht në vlerësimin e dinamikës së invazionit në njëvjeçarët e troftës që rriten në fermat e akuakulturës, në përcaktimin kuantitativ të dëmeve që ju shkakton girodaktiloza troftikulturave dhe në analizën e disa provave eksperimentale që synonin luftimin e parazitit. Duke u nisur nga sa u tha më lart, për realizimin e këtij qëllimi janë caktuar këto objektiva: 1.Evidentimi i pranisë së llojit Gyrodactylus spp. si ektoparazit i njëvjeçarëve të troftës ylberi (Oncorhynchus mykiss Walbaum, 1792) në disa impiante të kultivimit të rretheve Pogradec dhe Librazhd. 2.Vlerësime mbi nivelin e zbatimit të masave higjeno-sanitare në inkubatorët e impianteve të akuakulturës për kufizimin e infeksioneve dhe invazioneve dhe ndalimin e përhapjes së girodaktilozës. 3.Analiza e disa veçorive specifike të invazionit që u shkaktua prej helmintit Gyrodactylus spp (Platyhelminthes: Monogenea) në njëvjeçarët (0+) e troftës ylberi (Oncorhynchus mykiss Walbaum, 1792) dhe vlerësimi i ndikimit të sëmundjes parazitare të girodaktilozës mbi disa tregues të rritjes dhe mirëqënies së këtij peshku. 4.Shqyrtimi i disa të dhënave mbi mundësinë e prekjes së krapit (Cyprinus carpio; Cyprinidae) dhe koranit (Salmo letnica; Salmonidae) prej helmintit Gyrodactylus spp, në kushtet e impianteve të kultivimit. 5.Analiza dhe diskutimi i rezultateve që u përfituan nga aplikimi i disa varianteve të trajtimeve banjëzuese të cilat u aplikuan për troftat ylberi (Oncorhynchus mykiss) të prekura prej helmintit Gyrodactylus spp.
16
KAPITULLI II. BAZAT TEORIKE TË STUDIMIT VËSHTRIM I PËRGJITHSHËM NË LITERATURË 2.1 PARAZITËT E GRUPIT MONOGENEA DHE IMPAKTET E TYRE NË AKUAKULTURË. Helmintët monogjenetikë janë kudo të pranishëm në ekosistemet e ujrave të brendëshme dhe në ato detare. Këta krimba të shtypur janë ektoparazitë të lekurës dhe velzave të peshqve detare dhe të ujrave të ëmbla. Pak lloje parazitojnë tek cefalopodët, amfibët dhe kelonianët (breshkat e ujit). Vetëm një lloj Oculotrema hippopotami, është gjetur në sytë e hipopotamit (RubioGodoy, M. 2007). Përmasat e tyre të zakonshme janë nga 0.2 mm deri 2 mm, ndërkohë që disa monogjenetikë detarë si psh. Capsala martinieri mund të rriten deri 20 mm (Bush, A. O. dhe bashkaut. 2001). Të gjithë përfaqësuesit e grupit Monogenea dallohen për egzistencën në pjesën posteriore të trupit të tyre të një organi fiksues, opisthapori, i cili përbëhet prej një disku thithës, prej gremçave të mëdhenj dhe prej gremçave të vegjël (Figura Nr. 1.1)
2. 1Gyrodactylus sp; vërehet disku fiksues në pjesën e opistaphorit.
Studime të kryera duke patur si objekt llojin, monogjenetikun Gyrodactylus salaris kanë treguar se toleranca ndaj temperaturës është e gjerë dhe shkon nga 0ºC deri 25ºC. Nuk njihen raste të tolerancës mbi 25ºC. Ky lloj nuk është rezistent ndaj ngrirjes dhe ngordh pas pak ditësh në mjedisin me pH më të vogël se 5.0. Është më pak i ndjeshëm ndaj vlerave të ulta të pH (5.1
17
mbijetojë tek salmoni i Atlantikut i ngordhur për 72, 142 dhe 365 orë në temperaturat përkatëse 18, 12 dhe 3ºC (Olstad, K. dhe bashkaut. 2006). Monogjenetikët kanë cikle jetësore të thjeshta dhe të drejtëpërdrejta, pra pa përbujtës të ndërmjetëm. Përveç përfaqësuesve të familjes Gyrodactylidae që janë viviparë, monogjenetikët e tjerë janë oviparë. Zhvillimi nis me vezën e cila i jep jetë një larve të paisur me qepalla. Kjo larvë, e njohur me emrin onkomiracidium noton e lirë në ujë. Pas fiksimit në një përbujtës të përshtatshëm ajo shndërohet në formën adulte (Simkova, A.S. dhe bashkaut. 2006). Periudha e zhvillimit është e ndryshme dhe varet prej kushteve të mjedisit (Ernst, I. dhe bashkaut. 2005). Duke qënë viviparë girodaktilidët e shmangin fazën larvare dhe pjellin individë të cilët janë të aftë për riprodhim. Kjo mënyrë e riprodhimit është arsyeja kryesore e aftësisë së shquar të tyre për ta shumëfishuar për një kohë të shkurtër dëndësinë e popullatës, fakt që shpie në vlera të larta të mortalitetit të peshqve që mbahen brenda sistemeve të kultivimit. Monogjenetikët dallohen për një shkallë të lartë të specializimit sipas përbujtësit dhe sipas zonës së trupit ku fiksohen (Whittington I.D. dhe bashkaut. 2000). Organet e tyre të fiksimit janë në radhë të parë të përshtatura ndaj zonës së përqëndrimit të helmintit dhe kjo është një prej arsyeve të specializimit të parazitit në raport me zonën e trupit të peshkut në të cilin ai fiksohet (Bush, A.O. dhe bashkaut. 2001). Helmintët monogjenetikë janë ndër patogjenët më problematikë në kuadrin e menaxhimit të shëndetit në akuakulturë. Këto parazitë dëmtojnë integritetin dhe bilancet ekonomike të industrive të akuakulturës dhe peshkimit. Në kushtet e natyrës nuk egzistojnë shembuj mbi ndikimin e monogjenetikëve në rregullimin e përmasave të popullatave të peshqve por këto kafshë, në kushtet e mjediseve të mbyllura si psh. në fermat e kultivimit ekstensiv, ndikojnë shumë mbi dinamikat e popullatave të llojeve iktike të kultivuara. Në kushtet e mjediseve të mbyllura si dhe në basenet ku nxiten situatat stresogjene popullatat e helmintëve monogjenetikë mund të rriten deri në përmasa alarmante që pasohen nga shpërthime të pakontrollueshme të sëmundjeve (Paperna, I. 1996). Po kështu Barker, D.E. dhe Cone, D.K. (2000) pohojnë se peshqit në basenet e mbyllura krijojnë substrat të favorshëm për rritjen eksponenciale të popullatave të parazitëve. Dëndësia e lartë në kontenierët ku mbahen peshqit rrit në mënyrë të konsiderueshme frekuencën e transmetimit të parazitëve. Kontrolli i sëmundjeve parazitare të peshqve është i kushtueshëm por nga ana tjetër, edhe strategjitë e trajtimit janë vitale për të garantuar rritjen ekonomike të industrisë së akuakulturës (Tubbs, L.A. dhe bashkaut. 2005). Për faktin se helmintët monogjenetikë nuk kalojnë në përbujtës të ndërmjetëm ritmet e ripërtëritjes së popullatave të tyre janë mjaft të larta dhe ky fakt nxit edhe ritmet e larta të invazioneve parazitare. Epizootitë që shkaktohen prej
18
këtyre helmintëve shoqërohen me humbje të konsiderueshme në stoqet iktike dhe me dëme ekonomike në sektorin e kultivimit të peshkut, sidomos kur janë të pranishme llojet e prekshme (Barker, D.E. dhe Cone, D.K. 2000). Llojet e gjinisë Gyrodactylus janë ektoparazitë tipikë që përqëndrohen kryesisht në lëkurë, pendët notuese dhe velzat e përbujtesve të tyre. Këta janë monogjenetikë relativisht të vegjël me gjatësi që shkon nga 0.2 mm deri 0.8 mm dhe me një morfologji të përgjithshme të ngjashme (Gheorgiu, C. dhe bashkaut. 2007). Nga kjo gjini janë identifikuar më shumë se 400 lloje në rreth 400 lloje peshqish që shërbejnë si përbujtës (Harris, P.D. dhe bashkaut. 2004). Në peshqit e ujrave të ëmbla të Afrikës janë gjetur 24 lloje të gjinisë Gyrodactylus dhe përfaqësuesit afrikanë të gjinisë janë në përgjithësi më të vegjël krahasimisht me ata të Europës (Přikrylová, I. dhe bashkaut. 2009; Garcia-Vasquez, A. dhe bashkaut. 2011). Sikurse monogjenetikët e tjerë helmintët Gyrodactylus janë ndër parazitët më famëkeq për kultivimin iktik intensiv (Xu, D. dhe bashkaut. 2007). Ata kanë tërhequr vëmendjen globale si pasojë e implikimeve të tyre të mundshme në bilancet ekonomike të akuakulturës dhe peshkimit si dhe të mundësisë për tu transmetuar nga njëri përbujtës tek tjetri në kushtet e popullatave të egra të peshqve. Girodaktilidët si helmintë viviparë karakterizohen nga poliembrionizmi, pra nga zhvillimi i një brezi të dytë brenda trupit të mëmës dhe i një brezi të tretë në-uterusin e individëve të brezit të dytë. Ky është motivi që këta helmintë njihen si “kukullat ruse” (Cable, J. dhe Harris, P.D. 2002). Bijat që lindin të parat zakonisht zhvillohen si rezultat i riprodhimit aseksual ndërsa të tjerat mund të prodhohen pas riprodhimit seksual ose mund të zhvillohen me anën e partenogjenezës. Helmintët e brezit pasardhës fiksohen në trupin e peshkut përbri mëmave të tyre. Girodaktilidët janë gjallesa të pakrahasueshme nëse marrim në konsideratë aftësitë riprodhuese të tyre dhe është pikërisht kjo veçori që i bën ata ndër format invazive më të suksesshme dhe ndër parazitët që i shkaktojnë akuakulturës dëme ekonomike të konsiderueshme (Xu, D. dhe bashkaut. 2007). Këta parazitë kanë aftësi përshtatëse mjaft të theksuara, fakt që mund të provohet prej përhapjes së tyre nga zonat tropikale deri në rajonet polare. Një prej llojeve që është njohur më mirë, si rezultat i aftësive të larta invazive dhe dëmeve të mëdha ekonomike që ka shkaktuar, është Gyrodactylus salaris, i cili prek peshqit e familjes Salmonidae, në mënyrë të veçantë Salmonin e Atlantikut, Salmo salar. Invazionet e shkaktuara nga ky parazit kanë qenë përgjegjës për mortalitetin e lartë të salmoneve në impiantet e kultivimit dhe në lumenjtë e Norvegjisë (Mo, T.A. 1994). Ky autor ka llogaritur se në kushte të pakontrolluara G.salaris ka eliminuar 98% të salmonit
19
të Atlantikut brenda një periudhe prej pesë vitesh. G.salaris nuk është një parazit endemik për lumenjtë e Norvegjisë. Efektet epizootike katastrofike që shkaktoi ai tek salmoni ishin rezultat i faktit se ky peshk nuk ka evoluar përkrah G.salaris dhe për pasojë nuk zotëron mbrojtjen imunitare përkatëse (Peeler, E.J. dhe bashkaut. 2004). Besohet se paraziti është endemik për Suedinë perëndimore, për veriun e Finlandës dhe për veriun e Rusisë dhe nga këto vende është futur në lumenjtë e Norvegjisë (Mo, T.A. 1994). Por ky lloj ka qenë më i zakonshëm nga sa mendohej edhe në impiantet që kultivojnë troftën ylberi. Në vitin 2006 prania e G.salaris u raportua në fermat e Italisë (Paladini, G. dhe bashkaut. 2009) dhe në vitin 2007 edhe në fermat e kultivimit të troftave në Poloni (Rokicka, M. dhe bashkaut. 2007) dhe në Maqedoni (Zietara, M.S. dhe bashkaut. 2007). Në vitin 2009 ky girodaktilid u identifikua, në sajë të Laboratorëve të References së OIE-së, në fermat e kultivimit iktik të Rumanisë. Britania e Madhe dhe Irlanda kanë provuar se nuk kanë prani të këtij paraziti. Përpjekjet për ta kontrolluar G.salaris në Norvegji u shoqëruan me implikime të rënda ekologjike. Duke synuar që të eliminonin të gjithë popullatën e peshqve të prekur përdorën rotenonin si masë kimike ekstreme (Peeler, E.J. dhe bashkaut. 2004). Si pasojë e aktivitetit të të ushqyerit të ektoparazitëve Gyrodactylus tek peshqit e infestuar ndodh hollimi i epidermës, degradimi vakuolar dhe infiltrimi i qelizave mononukleare. Kur helmintët pushtojnë velzat ndodh hipertrofia dhe fuzioni i lamelave dytësore të filamenteve velzore. Dëmtime të tjera, të natyrës së lezioneve mikroskopike, shkaktohen si pasojë e depërtimit të gremçave marginale në epitel. Këto lezione favorizojnë infeksionet bakteriale dhe mykotike, të cilat në mjaft raste pasohen nga dëmtime të veshkave dhe nga çrregullime të osmorregullimit (Kristmundsson, A. dhe bashkaut. 2006). Sipas Bakke, T.A. dhe bashkaut. (1992) përhapja e llojeve të gjinisë Gyrodactylus realizohet në katër mënyra: (1) transmetimi nga njëri përbujtës tek tjetri: në rastet kur dy përbujtës prekin njëri-tjetrin krijohet mundësia e transferimit të ektoparazitëve (2) nga kontakti me parazitët që bien në fundin e pellgjeve, vaskave apo konteinereve (3) nga kontaktet e peshqve me parazitët që ndodhen në masën e ujit (4) nga parazitët që transferohen prej peshqve të prekur që kanë ngordhur tek peshqit e shëndoshë. Një pjesë e madhe e llojeve të gjinisë Gyrodactylus (59%) dallohen për specifikë llojore (lidhur me përbujtësin) mjaft të ngushtë, duke u hasur në një lloj të vetëm, ndërsa të tjerët parazitojnë në një gamë të gjerë llojesh iktike. Bakke, T.A. dhe bashkaut. (1992) përmendin raste të disa llojeve të girodaktilidëve që prekin lloje iktike atipike, por që nuk gjejnë kushte të përshtatshme të ushqyeri në këta përbujtës dhe ndoshta për këtë arsye nuk janë të aftë që të kryejnë riprodhimin. Një shembull për këtë mënyrë parazitimi
20
është ai i G.errabundus që jeton dhe ushqehet tek peshku i llojit Zoarces viviparus, por që mund të transferohet në lloje të tjera të peshqve. Megjithatë G.macrochira prek një sërë përbujtësish dhe nuk është shumë e qartë se cili prej tyre është përbujtësi kryesor (Bakke, T.A. dhe bashkaut. 1992). Harris, P.D. dhe bashkaut. (2004) gjithashtu pohon se specifika sipas përbujtësit duhet të vlerësohet në mënyrë relative. Ai jep shembullin e llojit G.gasterostei i cili është provuar se prek gjashtë lloje peshqish por në mot të ftohtë është gjetur si parazit original vetem tek gjembaci Gasterosteus aculeatus. Po kështu G.turnbulli që dikur konsiderohej si formë e specializuar ka aftësinë që të prekë një numur të madh peshqish që në basenet natyrore formojnë komunitete, duke shfrytëzuar cyprinidet si rezervuarë të invazionit (King, T.A. dhe Cable, J. 2007). Identifikimi i llojeve të gjinisë Gyrodactylus bazohet në morfologjinë dhe morfometrinë e gjembave skajore të diskut fiksues dhe bazës së opisthaporit. Preparimi i mirë i individëve që do të analizohen është një prej parakushteve të identifikimit të saktë të llojit. Tretja e parazitit realizohet në një tretësirë që përmban 75mM Tris, 10 mM EDTA (etilen diamin tetra-acetik acid), 5% SDS (sodium dodecyl sulfat) dhe 100 mg/mL proteazë K, në pH 8.0. Pas futjes së helmintëve në tretës ndiqet në stereomikroskop proçesi i tretjes së helmintëve. Në përfundim të këtij proçesi shtohet një përzjerje e glicerolit me formalinën neutrale 10% në raportin 1:1. Kjo përzjerje i jep fund proçesit të tretjes së indeve të buta të helmintëve. Detajet e metodikës përshkruhen tek Harris, P.D. dhe bashkaut.1999). Variabiliteti morfologjik i gremçave marginalë është i veçantë për secilin prej llojeve të gjinisë Gyrodactylus. Ky fakt mund të jetë një reflektim i veçantive ekologjike të mjediseve që krijohen në përbujtesit ku ata parazitojnë (Olstad, K. dhe bashkaut. 2009). Por duhet pranuar se variabiliteti brendallojor dhe në disa raste edhe ngjashmëria midis llojeve të kësaj gjinie, ka krijuar njëfarë konfuzioni në taksonominë e girodaktilideve. Përmasat relative të strukturave përbërëse të opisthaporit si dhe ato të gremçave marginalë ndryshojnë si pasojë e ndryshimeve që pëson temperatura e ujit (Davidova, M. dhe bashkaut. 2005). Kjo është mjaft e rëndësishme të njihet përderisa hapi fillestar në proçesin e vlerësimit të rrezikut që shkaktojnë llojet invazive përfshin identifikimin e saktë të shkaktarit të mundshëm. Vlerësimet statistikore që shfrytëzojnë të dhënat që janë përfituar prej matjeve morfometrike kanë demonstruar disa suksese në diferencimin e llojeve (Shinn, A.P. dhe bashkaut. 2004). Kjo metodë është efikase edhe në matjen e shkallës së variabilitetit brendallojor dhe të diferencave të vogla ndërmjet popullatave të ndryshme të një lloji.
21
Në mjaft raste lloje të girodaktilidëve që janë të ngjashëm për nga veçoritë morfologjike janë trajtuar si specie kriptike (dy ose më shumë lloje konsiderohen si një lloj i vetëm). Këndvështrimi i sotëm mbi llojet kriptike, që bazohet në implementimin e teknikave molekulare, ka kontribuar në njohjen më të mirë të këtij problemi. Një nga shembujt më tipikë është ai i llojit G.ulinganisus që paraziton tek tilapia e Mozambikut (Oreochromis mossambicus) dhe që është pothuajse i pa dallueshëm nga tiparet e morfologjisë nga lloji G.cichlidarum. Në fakt studimet e ADN-së kanë vënë në dukje nivele të përcaktuara të ndryshimeve gjenetike midis tyre dhe bazuar në këtë fakt këto dy girodaktilide mund të konsiderohen si lloje të veçanta.
2.2 NATYRA E SHOQËRIZIMIT NDËRMJET HELMINTËVE GYRODACTYLUS DHE PËRBUJTËSVE TË TYRE. Girodaktilidët viviparë, që transmetohen pa përbujtës të ndërmjetëm, karakterizohen nga pasuria e madhe llojore por njëkohësisht edhe nga një diversitet morfologjik dhe biologjik relativisht i vogël. Këta helmintë janë gjetur në 19 rende të peshqve me skelet kockor por disa lloje girodaktilidësh hasen vetëm në një lloj peshku. Sipas Bakke T.A. dhe bashkaut. (2002) 71% e 402 llojeve të përshkruar të gjinisë Gyrodactylus janë hasur në përbujtës të veçantë, ndërkohë që ka lloje si psh Gyrodactylus alviga që është gjetur në 16 lloje peshqish. Sipas studimeve paleontologjike ndërveprimet më të vjetra girodaktilid-përbujtës datojnë rreth 60 milion vjet më parë (G.lotae, G.lucii) ndërsa midis më të herëshmëve, me rreth 150 vjet, mund të përmendim G.derjavini tek trofta ylberi Oncorhynchus mykiss. Tek girodaktilidët ko-evolucioni me përbujtësit e tyre është dukuri relativisht e rrallë por këmbimi i përbujtësve ose “modifikimi” ekologjik ka qënë i zakonshëm dhe i favorizuar prej përzjerjes së grupeve të ndryshme ekologjike të peshqve në fillimin e periudhës së akullnajave. Parazitimi i monogjenetikëve në përbujtës specifikë është një dukuri biologjike e njohur relativisht mirë, e cila ka rol të veçantë në ekologjinë dhe biologjinë e popullatave të tyre (Bakke, T.A. dhe bashkaut. 2002; Buchmann, K. dhe Lindenstrøm, T. 2002). Dy prej sistemeve përbujtës-parazit ku shprehet në mënyrë më të theksuar preferenca e monogjenetikëve për përbujtës të veçantë janë shoqërizimi që krijohet ndërmjet Gyrodactylus derjavini dhe troftës së murme Salmo trutta si dhe shoqërizimi ndërmjet G.salaris dhe salmonit të Atlantikut Salmo salar. Trofta ylberi O.mykiss është lloj allokton për Europën Veriore ndërkohë që në zonat e introduksionit të këtij salmonidi, G.derjavini është lloj indigjen që prej 130 vitesh. Në realitet trofta ylberi ka shfaqur ndërveprime me këtë girodaktilid. Këto ndërveprime kanë ngjashmëri
22
me ato ndërmjet G.derjavini dhe troftës së murme (Buchmann, K. dhe Uldal, A. 1997), dhe jo vetëm kaq; jo shumë kohë më parë është provuar eksperimentalisht, në një test përzgjedhje të shumëfishtë se G.derjavini kolonizon më me preferencë troftën ylberi sesa salmonin e Atlantikut dhe se G.salaris përzgjedh salmonin e Atlantikut më shumë sesa troftën ylberi (Buchmann, K. dhe bashkaut. 2004). Këto bashkëshoqërime ndërmjet parazitëve dhe përbujtësve hasen edhe në kushtet e natyrës. Kështu, në zonat endemike, trofta e murme preket në rradhë të parë prej G.derjavini ndërkohë që salmoni mbart në përgjithësi monogjenetikun G.salaris (Bakke, T.A. dhe bashkaut. 2002). Megjithatë duhet pranuar se mekanizmat për këtë përzgjedhje specifike të përbujtësit nuk janë sqaruar plotësisht. Për të shpjeguar këtë dukuri janë diskutuar një sërë mekanizmash kimikë, mekanikë dhe të sjelljes (Whittington, D.I. dhe bashkaut. 2000; Buchmann, K. dhe Lindenstrøm, T. 2002). Në mënyrë të veçantë, natyra e lëndëve kimike të përbujtësit është konsideruar si faktori më i rëndësishëm që përcakton ndërveprimin midis monogjenetikëve dhe përbujtesve të tyre (Hirazawa, N. dhe bashkaut. 2003; Jøndrup S. dhe Buchmann K. 2005). Megjithatë në natyrën specifike të këtij bashkëveprimi nuk përjashtohet ndikimi i një sërë faktorësh abiotikë dhe biotikë të cilët induktojnë kolonizimin e përbujtësve (Kearn G. 1967). Mekanizmat e përgjigjes së përbujtësit, të bashkëshoqëruar me ritmet fillestare të rritjes së popullatës së parazitit tek peshku, janë faktorë që përcaktojnë specifikën e përbujtësit, pra se në ç’masë peshku është i prekshëm, reagon apo ka rezistencë të lindur. Duke përdorur parametrat e rritjes së popullatës mund të bëhet krahasimi i përbujtësave të ndryshëm si burime të girodaktilidëve. Rracat Atlantiko-lindore dhe ato të Balltikut të Salmo salar janë “esenca” e përbujtësve për Gyrodactylus salar, por edhe salmonidë të tjerë mund ta mbartin këtë helmint për periudha të konsiderueshme, duke patur në këtë mënyrë rëndësi të veçantë në përhapjen e invazionit. Në disa lloje peshqish të tjerë, që nuk i përkasin familjes Salmonidae, G.salaris nuk riprodhohet por këto lloje veprojnë si përbujtës transportues (Bakke T. A. dhe bashkaut. 2002). Mullen, A. J. dhe bashkaut. (2010) pasi kryen prova me ekspozimin e katër llojeve të shojzave ndaj dy llojeve të gjinisë Gyrodactylus arritën në përfundimin se vetëm shojza e llojit Pseudopleuronectes americanus (Walbaum) ishte përbujtës kryesor për parazitët e llojeve G.pleuronecti dhe G.aideni ndërsa tre llojet e tjera të shojzave mund të shërbejnë vetëm si përbujtës transportues të rastësishëm. Sipas Larsen, B. Th. dhe K. Buchmann (2006) shkalla e kolonizimit të përbujtësit prej helmintëve mund të jetë pjesërisht e varur prej lëvizjeve të përbujtësit. Këta autorë kishin vërejtur një shkallë të ulët të kolonizimit të
23
përbujtësve në provat in vitro por kishin provuar njëkohësisht se parazitët ruanin të njëjtën aftësi për të dalluar veçoritë e epiteleve që mbulonin luspat e llojeve të ndryshme të peshqve. Keshtu G.derjavini kolonizonte me preferencë epitelet e troftës ylberi ndërkohë që G.salaris me shpesh përqëndrohej mbi luspat e salmonit. Luspat e një përbujtësi atipik, sikurse ishte krapi, kolonizoheshin me një frekuencë të vogël. Ka shumë mundësi që sjellja e përbujtësit (lëvizjet) të kenë ndikuar mbi fiksimin e parazitëve në provat që kanë kryer in vivo Buchmann, K. dhe bashkaut. (2004), për faktin se lëvizjet e peshkut e rritin frekuencën e kontakteve ndërmjet tij dhe helmintëve. Në provat që kanë kryer in vitro janë përdorur vetëm një numër i kufizuar qelizash të cilat mbulojnë luspat e peshqve. Këto prova kanë vënë në dukje se stimujt që iniciojnë kolonizimin e përbujtësve specifikë kanë lidhje me faktorë që janë të pranishëm tek luspat. Nuk përjashtohet mundësia që girodaktilidët ta njohin mikro-arkitekturën e qelizave të përbujtësit specifik (Buchmann, K. dhe Bresciani, J. 1998). Një shpjegim i mundshëm është se luspat e mbuluara prej indit epidermal prodhojnë lëndë të cilat “njihen” prej parazitit që është specifik për përbujtësin. Njihet prej kohësh fakti që helmintët monogjenetikë zotërojnë organe shqisash dhe se përfshijnë substanca të tilla si lecitina dhe glucidet në proçeset e komunikimit (Jøndrup S. dhe Buchmann K. 2005) me mikrohabitatin që krijohet tek peshku perbujtës. Hirazawa, N. dhe bashkaut. (2003) ka vënë në dukje ndërveprimet që shoqërohen me ndryshimet e vlerave të pH, si forma të komunikimit kimik. Larsen, B. Th. dhe K. Buchmann (2006) pranojnë se lëvizjet e përbujtësit janë të domosdoshme për të garantuar kontaktin parazit-përbujtës ndërkohë që atraktantët kimikë kanë rolin e tyre. Në fakt vlera prej më pak se 34% që këta dy autorë kishin gjetur për kolonizimin e përgjithshëm në sistemet in vitro (pra ku nuk kishte lëvizje të përbujtesit) ishte shumë më e vogël krahasimisht me shifrën prej më shumë se 80% që kishin llogaritur Buchmann, K. dhe bashkaut. (2004) për sistemet in vivo. Këto prova mund të jenë tregues të faktit që kimioatraksioni nuk është i vetmi faktor i rëndësishëm në momentet që girodaktilidët kanë nisur ti kolonizojnë përbujtësit e tyre. Në mënyrë që të sqarohet se sa kontribuojnë lëvizjet e përbujtësit për kolonizimin e mëtejshëm të tij është e nevojshme që të kryhen një seri studimesh me përbujtes të gjallë por të palëvizshëm. Aspektet ekologjike të dinamikës së popullatave të parazitëve kanë rol të veçantë në të kuptuarit e veçorive të sistemeve përbujtës-parazit (Raeymaekers, J. A. M. dhe bashkaut. 2008). Modelet epidemiologjike parashikojnë një bashkëlidhje pozitive ndërmjet dëndësisë së popullatës së përbujtësit dhe abundancës së parazitëve që transmetohen në mënyrë të drejtpërdrejtë
24
(Arneberg, P. 2001). Variabiliteti në treguesit e abundancës së parazitit mund të jetë një tregues i niveleve të transmetimit të tij, nivele të cilat kanë lidhje direkte me mundësitë e kontakteve fizike ndërmjet përbujtësve. Dinamika e popullatave të parazitëve që transmetohen në mënyrë të drejtpërdrejtë mund të garantojë informacion për ndërveprimet midis strukturës së popullatave të parazitit, sjelljes së parazitit, sjelljes së përbujtësit dhe ekologjisë së këtij të fundit. Një aspekt qëndror i këtij ndërveprimi është specifika sipas përbujtësit që përcakton se sa i aftë është paraziti që të kolonizojë një përbujtës. Specifika sipas përbujtësit mund të jetë e varur fort prej veçorive të ekologjisë së përbujtësit, sikurse mund të jetë psh shkalla e izolimit të tij, si dhe prej veçorive të ekologjisë së vetë parazitit, sikurse mund të jetë lëvizshmëria e tij (Sasal, P. dhe bashkaut. 1999; Ter Hofstede, H.M. dhe bashkaut. 2004). Këto vartësi mund të pasqyrohen në strukturën e popullatës së parazitit. Psh. shkalla e kontakteve fizike ndërmjet përbujtësve ndikon mbi shkallën e përqëndrimit të parazitëve. Në rastin e ektoparazitëve janë përbujtësi dhe komponentët e parazitit që përcaktojnë specifikën. Në radhë të parë është struktura e komunitetit të parazitit ajo që influencohet prej karakterit specifik të marrëdhënies ndërmjet një lloji të veçantë përbujtësi dhe këtij paraziti. Psh. komunitetet e parazitëve që shfaqin nivel të lartë specializimi ose specificiteti paraqesin një strukturë më të organizuar krahasimisht me strukturën e komuniteteve të parazitëve gjeneralistë (Morand, S. dhe bashkaut. 2002). Në radhë të dytë, specializimi topografik i ektoparazitëve mund të ndikohet prej faktorëve të tillë si: afërsia me partnerin e çiftit, konkurenca dhe strategjitë mbrojtëse të përbujtësit (Ter Hofstede, H.M. dhe bashkaut. 2004). Bashkëlidhja ndërmjet ekologjive të përbujtësit dhe parazitit dhe pasojat e saj mbi mikrohabitatin e parazitit si dhe strukturën e popullatave dhe komuniteteve të tij është e dukshme por është e vështirë që të zbulohen komponentët e përbujtësit dhe ato të parazitit që përcaktojnë specifikën sipas përbujtësit. Arsyetimi mund të jetë mjaft i fortë në rastin kur lloje përbujtësish që kanë përhapje simpatrike (hasen në të njejtën vendjetese) ndajnë midis tyre një komunitet të përbërë nga ektoparazitë që zotërojnë specifikë llojore të parazitimit. Pra në këtë rast, në të njëjtin mjedis bashkëegzistojnë disa sisteme parazit-përbujtës. King T.A. dhe Cable J. (2007) kanë përdorur termin “përbujtës optimal” për të përcaktuar shkallën e përshtatjes së parazitit ndaj një përbujtësi të caktuar. Këta autorë kanë theksuar se egziston një kombinim treguesish që karakterizojnë popullatën e parazitit, sikurse janë shkalla e invazionit, niveli i
25
mbijetesës, suksesi i riprodhimit, ritmet e rritjes së popullatës dhe virulenca të cilët percaktojnë optimalitetin e përbujtësit. Raeymaekers, J.A.M. dhe bashkaut. (2008) kishin gjetur se gjembaçi i llojit Gastertosteus aculeatus parazitohej nga dy lloje helmintësh të gjinisë Gyrodactylus dhe pikërisht G.arcuatus dhe G.gasterostei ndërsa tek gjembaçi i llojit Pungitius pungitius parazitonin G.rarus dhe G.pungiti. Dy llojet që parazitonin tek G.aculeatus mungonin krejtësisht ose ishin të pazakonshëm për P.pungitius ndërsa lloji G.rarus dhe një fraksion i konsiderueshëm i G.pungitii kalonin (invasion i kryqëzuar) nga peshku i llojit P.pungitius tek peshku i llojit G.aculeatus. Krahasimi i niveleve të invazionit që shkaktohej prej helmintëve të llojeve G.gasterostei dhe G.pungitii provonte se veçoritë biologjike të parazitit (prevalenca, aftesitë për tu transmetuar ose suksesi i riprodhimit) janë një përcaktues më i fortë i specifikës sipas përbujtësit sesa dëndësia e përbujtësit. Vlerat mesatare të intensitetit dhe prevalencës së G.pungitii i kapërcenin dy herë ato të G.gasterostei në përbujtësit dytësore respektive. Optimaliteti i çdo lloji peshku si përbujtës për G.pungitii nuk është studiuar. Duket se epiderma e P.pungitius nuk është e përshtatshme për të ushqyerin afatgjatë të G.gasterostei (Bakke, T.A. dhe bashkaut. 2002). Ky pohim i përgjigjet performancës së keqe të G.gadterostei tek P.pungitius. Studimet e Raeymaekers, J.A.M. dhe bashkaut. (2008) gjithashtu konfirmojnë rezultatet e kërkimeve të realizuara më përpara për popullatat e G.gasterostei të Europës Perendimore (Bakke, T.A. dhe bashkaut. 2007) mbi specifikën sipas përbujtësit dhe lidhjen e theksuar të kësaj specifike me biologjinë e gjembaçit të llojit G.aculetaus. Të paktën në Britaninë e Madhe dhe në Belgjikë, G.gasterostei mund të konsiderohet si një lloj ngushtësisht i specializuar.
2.3 SPECIFIKA E VENDLOKALIZIMIT DHE MIGRIMI I GIRODAKTILIDËVE TEK PËRBUJTËSI. Disa girodaktilidë demonstrojnë specifikë të theksuar lidhur me zonën e trupit të peshkut ku ata përqëndrohen, por kjo veçori ndryshon në mënyrë të theksuar midis llojeve. Shumica parazitojnë në lëkurë dhe në pendët notuese, por disa të tjerë janë gjetur në velza (G.masu, shiko Ogawa, K.1986; G.arcuatus, shiko Harris, P.D. 1993). Midis llojeve që janë specializuar për tu përqëndruar në velza ka disa nën-ndarje. Disa psh. G.aeglefini dhe G.unipons parazitojnë vetëm në filamentet velzore, të tjerët përqëndrohen më shumë në filamentet dhe harqet velzore dhe më pak në faring (G.branchicus). G. cernuae dhe G. perlucidus parazitojnë më tepër në faring dhe më pak në filamentet dhe harqet velzore ndërsa G.cryptarum strehohet në kanalet sensore preoperkulare
26
të kokës (Malmberg, G. 1970). Isancistrum subulata gjendet më shpsh në tentakulat e kallamarit Alloteuthis subulata dhe rrallë futet në kavitetin e mantelit, ndërkohë që lloji I.loliginis është hasur si parazit i velzave (Llewellyn, 1984). Ndarja e përmendur e mikrohabitateve nga lloje të ndryshme që parazitojnë në të njëjtin përbujtës është një dukuri e zakonshme që haset edhe midis paraziteve të lëkurës. Dy girodaktilidë të zakonshëm të peshkut Poecilia reticulata demonstrojnë preferencë të veçantë për vendlokalizimin. Lloji G.bullatarudis përqëndrohet në dëndësi të vogla në pjesën e fytyrës së peshkut (Harris, P.D. dhe Lyles, A.M. 1992) ndërsa lloji G.turnbulli pushton rajonet kaudale të trupit (Harris, P.D. 1988). Në invazionet e përziera tek salmonidet, G.colemanensis pothuajse ekskluzivisht fiksohet në anësitë e pendëve notuese ndërsa G.salmonis fiksohet në kokë, në trup dhe sipërfaqen e gjerë të pendëve (Cone, D.K. dhe Cusack, R. 1988). Kolonizimi fillestar është i rastësishëm ndërkohë që ai pasohet nga migrimi në drejtim të vendlokalizimit specifik. Në rastin e G.colemanensis, që paraziton tek të vegjëlit e troftës ylberi, parazitët fillimisht fiksohen kudo në sipërfaqen e trupit dhe më tej spostohen në pjesën e prapme, duke migruar shumica në pendën e bishtit e pastaj edhe në pendët e barkut dhe të gjoksit. Duket se kjo mënyrë e shpërndarjes ndikohet prej gjatësisë së skajeve të pendëve dhe shkallës se aktivitetit të tyre (Cone, D.K. dhe Cusack, R. 1989). Në kushte eksperimentale, G.turnbulli më shpesh prekte pendët notuese të Poecilia reticulata dhe më vonë individë të këtij paraziti migronin në drejtim të trungut të bishtit dhe pendës së bishtit ku formoheshin popullata të dendura të parazitit. Pasi kalonin pak ditë ndodhte një migrim kthyes në drejtim të pendëve notuese, ndoshta për të favorizuar transmetimin (Harris, P.D. 1988). Në kushte të dëndësive të vogla, penda shpinore e salmonit është zona kryesore e trupit ku fiksohet fillimisht G.salaris ndërkohë që më vonë parazitët pushtojnë pendët e gjoksit dhe pendën anale. Kjo sjellje është provuar edhe në kushtet e popullatave natyrore të salmonit. G.salaris që haset tek salmoni i lumit Batnfjordselva në Norvegji (Mo, T.A. 1992) përqëndrohet më tepër tek pendët (34.4% në pendën shpinore, 27% në pendët e gjoksit dhe 24.7% në pendët e tjera). Pjesa tjetër e parazitëve fiksohet në trup (7.8%), kokë (3.5%) dhe velza (2.6%). Popullata e parazitëve rritet në mënyrë të ndjeshme në përmasa në pendën e bishtit dhe në trup, duke treguar se këto janë zonat më të përshtatshme për ushqyerjen e parazitit. Në një studim të mëvonshëm të realizuar prej Appleby, C.dhe Mo, T.A. (1997) në popullatat e salmonit të lumit Batnfjordselva u gjet se 15% e G.salaris parazitonin në velza, kryesisht në filamentet velzore. Pra në pak vite më shume se 40% të parazitëve u spostuan në velza (rreth 30 parazite për një peshk). Në pak peshq që kishin invazion më
27
të lehtë që të gjithë parazitët përqëndroheshin në velza. Frekuenca më e lartë e prekjes së velzave ishte në stinën e verës dhe individët e moshuar ishin më të prekurit. Nuk janë shpjeguar arsyet e diferencave ndërmjet vrojtimeve që janë kryer në popullatat e salmonit të një lumi megjithëse si treguesit e invazionit ashtu edhe mosha e tij kanë patur ngjashmëri. Këto të dhëna, të paktën për qëllime pragmatiste, duhen vlerësuar pasi ilustrojnë rëndësinë e egzaminimit të velzave për diagnozen e G.salaris, i cili gjatë minitorimit të epidemisë në Norvegji dhe kudo në vëndet e BE-së, është konsideruar prej shumicës së studiuesve si një parazit i lëkurës. Shpërndarja e parazitëve në trup mund të ndryshojë edhe në varësi të intensitetit të invazionit. Në rastin kur vlerat e intensinvazionit janë më të vogla se 100 parazitë, shumica e individëve të G.salaris lokalizoheshin në pendën shpinore, pastaj në pendët e gjoksit dhe pendën anale, por kur intensinvazioni ishte më i lartë se 100 parazitë atëherë shumica e tyre lokalizoheshin në pendën e bishtit dhe kur treguesi i invazionit ishte mbi 1000 atëherë edhe trupi i peshkut ishte i prekur rëndë (Jensen dhe Johnsen, 1992). Preferenca për pendën shpinore mund të jetë pasojë e kontakteve fizike ndërmjet peshqve pasi ata e sulmojnë njëri tjetrin në rastet kur tentojnë të mbrojnë territorin prej individëve invadues (Mo, T.A. 1992). Individët e helminteve Gyrodactylus lëvizin në distanca të shkurtra për tu ushqyer, por në kushtet e dëndësive të larta konkurenca brendallojore dhe pamjaftueshmëria e rezervave mund të shpjerë në braktisjen e zonave të preferuara. Isancistrum subulata që paraziton në tentakulat e kallamarit Alloteuthis subulata është gjetur edhe në sipërfaqen e kokës dhe të syve kur invazioni ishte i rëndë (41 000 parazitë) dhe kur ngarkesa parazitare ishte ekstremisht e lartë helmintët futeshin edhe në zgavren e mantelit (Llewellyn, J. 1984). Grumbullime të popullatave të G.salaris që janë në proçesin e rritjes tek salmoni mund të shpërbëhen dhe shpërndahen në zona më të gjëra të lëkurës dhe pendëve notuese të përbujtësit (Appleby, C. dhe Mo, T.A. 1997). Specifika e vendlokalizimit mund të ndikohet në mënyrë të drejtpërdrejtë apo të tërthortë prej faktorëve të jashtëm. Kripësia ndikon zgjedhjen e zonës së lokalizimit prej helmintit G.callariatis. Në ujin e kripur ky helmint përqëndrohet në trupin e përbujtësit ndërsa në ujin e njelmët ai është gjetur më tepër në harqet velzore (Appleby, C. 1996). Kjo sjellje është provuar edhe për G.arcuatus. Ky lloj prek harqet velzore, filamentet velzore, faringun, lëkurën dhe pendët notuese. Në ujrat e ëmbla të Mbretërisë së Bashkuar G.arcuatus normalisht gjendet në velza ndërkohë që G.gasterostei është i pranishëm në sipërfaqen e lëkurës. Në mjediset detare të Mbretërisë së Bashkuar G.arcuatus gjendet zakonisht në sipërfaqen e lëkurës ndërsa G.branchicus fiksohet në velza (Harris, P.D. 1993). Është provuar rritje e
28
pranisë së helmintëve Gyrodactylus në velzat e cyprinidëve me rritjen e vlerave të temperaturës (Kirby, J.M. 1981). Megjithatë në këto studime nuk u identifikuan me kujdes llojet e veçantë në mënyrë që të përcaktoheshin diferencat midis tyre lidhur me përgjigjet ndaj këtij faktori të mjedisit. Parametrat morfologjikë dhe fiziologjikë të përbujtësit gjithashtu mund të ndikojnë mbi preferencën e parazitit për vendlokalizimin. Buchmann K. dhe Uldal A. (1997) infestuan katër lloje salmonidesh (trofta ylberi, trofta e murme, racat Balltike dhe Atlantike të salmonit) dhe gjetën diferenca në zgjedhjen e vendfiksimit në këta peshq. Po kështu, preferenca për vendlokalizimin e G.salaris ndryshon ndërmjet troftës ylberi dhe salmonit (Lindenstrom, T. dhe bashkaut. 2003). Është testuar edhe preferenca e G.salaris për mikrohabitatin në varësi të statusit të prekshmërisë që shprehin rraca të ndryshme të salmonidëve. Kanë gjetur frekuencë të lartë të përqëndrimit të parazitëve në pendët notuese dhe në kokën e të gjithë llojeve dhe rracave të peshqve (Heinecke, R.D. 2005). Megjithatë, me kalimin e kohës kanë vërejtur tendencën e shtimit të përqindjes së parazitëve në pendën e bishtit të rracës së prekshme të Atlantikut Lindor dhe një tendencë të reduktimit të pranisë në trupin e e salmonit Suedez. Faktorët qe iniciojnë migrimin e girodaktilidëve nuk njihen mirë por ndoshta mund të jenë të lidhur me disponibilitetit e rezervave, dëndësinë e popullatave, moshën e parazitëve, statusin riprodhues, kundërshtimin e përgjigjeve imune të përbujtësit dhe së fundi ndikimin dëmtues që mund të shkaktohet prej inbridingut dhe hibridizimit. Mosha e girodaktilidëve mund të ketë ndikim të madh në migrimin e tyre. Individët e rinj të G.gasterostei përqëndrohen në kokë dhe në pendët e gjoksit të gjembaçit (Gasterosteus aculeatus) por më vonë migrojnë në drejtim të pendës së bishtit. Aktiviteti i migrimit është mjaft i ndikuar prej statusit riprodhues dhe përshpejtohet pas pranisë së mëmave primare dhe sekondare të cilat përmbajnë embrione të vegjël. Kjo dukuri është provuar nga vrojtimi i helmintëve të gjallë të fiksuar tek peshku dhe nga analiza e strukturës moshore të parazitëve që ishin shkëputur prej trupit të peshkut dhe kishin rënë në sediment. Helmintet G.gasterostei me moshë më të madhe (çeljet post-dytësore) zhvillojnë një uterus të fryrë dhe të zbrazët që është i mbushur me një likuid të tejdukshëm (Cable, J. dhe Harris, P.D. 2002) dhe enden në trupin e përbujtësit, duke u ndodhur në pika të ndryshme në ditë të ndryshme. Nuk është shumë e qartë kjo sjellje e parazitëve të moshuar të cilët në disa momente bëhen shumë aktive dhe në momente të tjera shkëputen prej trupit të përbujtësit. Në disa prova eksperimentale është arritur që parazitët e shkëputur ti rifiksonin përsëri në pjesë të ndryshme të trupit të përbujtësit. Tek G.salaris shumica e individëve të porsalindur lëvizin vetëm në distanca të shkurtra, por këto lëvizje
29
nuk përbëjnë migrim, ndërkohë që disa prej tyre e ndryshojnë vendlokalizimin menjëherë pas lindjes. Në rastet kur kanë çelur në pendën e bishtit, këta të vegjël migrojnë në drejtimin e zonave të përparme të trupit dhe nuk rikthehen në zonat e prapme; intensiteti i migrimit dhe distancat prej zonave të origjinës rriten me rritjen e moshës së parazitëve. Helmintët që e nisin migrimin nga trupi normalisht janë gjetur në trungun e bishtit (42%) si dhe në pendët anale dhe dhjamore. Vetëm helmintët me moshë më të madhe migrojnë në drejtim të pendëve të gjoksit dhe më rrallë tek pendët e barkut dhe penda shpinore. Në rastin e G.salaris niveli i aktivitetit për individë të veçantë pas lindjes së bijave të para ndryshon në varësi të stoqeve të veçanta të salmonit të infestuar (Cable, J. dhe Harris, P.D. 2002), duke qënë një provë e bashkëlidhjeve komplekse ndërmjet faktorëve që ndikojnë mbi migrimin dhe përbujtësve. Ç’vendosjet e parazitëve të velzave janë mjaft interesante. Në Mbretërinë e Bashkuar popullatat e G.arcuatus që ndodhen në zonat e ultësirave, ku parazitët përqëndrohen normalisht në dhomen velzore të G.aculeatus, është provuar migrimi i individëve më të moshuar në drejtim të lekurës gjatë periudhës së rritjes se vlerave të intensinvazionit (Harris, P.D. 1993). Kjo sjellje mund të jetë tregues i faktit se parazitët dalin prej dhomës velzore në mënyrë që të plotësojnë transmetimin.
2. 2Rast i rëndë i prekjes së lëkurës së salmonit të Atlantikut nga Gyrodactylus salaris, foto me mikro-skan (K. Kvalsvik, e pa publikuar; Bakke,T.A.dhe bashkaut. 2007).
Disa sjellje migruese mund të kenë lidhje me ndryshimet që ndodhin në sistemin imunitar të epidermës së përbujtësit. G.derjavini që paraziton tek trofta ylberi preferon zakonisht që të përqëndrohet në pendët e gjoksit, pendët barkore, pendën e bishtit dhe pendën anale, por me përparimin e invazionit përqindja e helmintëve që ishin fiksuar në pendët e gjoksit reduktohet.
30
Në peshqit që trajtohen me kortikosteroidë dhe që rezultojnë me sistem imun jo efikas trendi është i kundërt (Lindenstrom, T. dhe Buchmann, K. 1998). Olafsdo’ ttir, S.H. dhe bashkaut. (2003) kishin vërejtur grumbullime të G.derjavini në kornenë e përbujtësit (ata kanë pohuar se kjo është një strukturë anatomike e privilegjuar në aspektin imunitar), me rreth 30% të numrit të përgjithshëm të individëve të përqëndruar në këtë hapësirë relativisht të vogël. Ky grumbullim zvogëlohej nëse sistemi imunitar i përbujtësit dobësohej artificialisht në sajë të përdorimit të dexamethazonit. Cabble, J. në një punim të papublikuar ka vënë në dukje një sjellje të ngjashme për G.bullatarudis, por jo për G.turnbulli pavarsisht nga fakti se që të dy këto lloje parazitojnë në të njëjtin përbujtës poeciliid. Po kështu Pie, M.R. dhe bashkaut. (2006) kishin provuar se migrimet e G.anisopharynx në sipërfaqen e trupit të Corydoras sp. nuk kanë natyrë adaptive në kuptimin e transmetimit por mund të jenë shkaktuar prej prirjes për tju shmangur përgjigjeve immune të përbujtësit ose ndoshta edhe konkurencës brenda llojore. Është pranuar se dëndësia e qelizave mukoze, që është e ndryshme në zona të ndryshme të sipërfaqes së peshkut, mund të ndikojë mbi sjelljen dhe mbijetesën e girodaktilidëve që parazitojnë tek trofta ylberi, përderisa parazitët mund ti zgjedhin zonat e pasura me qeliza mukoze gjatë fazës fillestare të kolonizimit por ju largohen këtyre zonave gjatë fazës së reagimit (përgjigjes) të përbujtësit (Buchmann, K. dhe Bresciani, J. 1998). Këto rezultate tregojnë se qelizat mukoze kanë rol deçiziv në zgjedhjen e zonës së përqëndrimit prej girodaktilideve. Në rastin e përbujtesave atipike (abnormale), shpërndarja e parazitëve mund të jetë e ndryshme. Mo, T.A. (1997) e kishte gjetur G.salaris më tepër në velza dhe në gojën e troftës së murrme e cila është mjaft rezistente ndaj parazitit. Megjithatë, dëndësia e qelizave mukoze pësonte reduktim kur ishin të pranishme popullata të G.salaris që manifestonin rritje eksponenciale, fakt që tregon se faktorë me kompleksë mund të ndikojnë mbi zgjedhjen e vendlokalizimit (Sterud dhe bashkaut. 1998). Matejusova, I. dhe bashkaut. (2006) e mbështetin këtë opinion kur sugjerojnë aktivizimin lokal të gjeneve të veçantë në përgjigje të dëmtimeve që shkaktojnë parazitët. G.vimbi tek skorti grumbullohet përreth anusit, por gjatë reagimit të përbujtësit individët e këtij lloji migrojnë në drejtim të velzave dhe më vonë, kur përgjigja immune e fituar dobësohet, helmintët nisin të përqëndrohen në lëkurë. Tek Macrogyrodactylus polipteri individët mund të krijojnë grumbuj përreth zonave të inflamuara të epidermës (Khalil, L.F.1970), ndërkohë që pjesa tjetër e lëkurës ngelet e paprekur. Këto grumbullime çvendosen nga njëra ditë në tjetrën dhe periodikisht shpërndahen, por gjithmonë duket se janë të shoqërizuara me indet e inflamuara të përbujtësit. Appleby, C. dhe Mo, T.A. (1997) e shpjegojnë
31
zhvillimin frekuent dhe intensitetin relativisht të lartë të G.salaris në velzat e salmonit si një evazion të mundshëm të përgjigjeve imunitare. Në përgjithësi, ndryshimet që ndodhin në zgjedhjen e vend përqëndrimit prej girodaktilideve janë interpretuar si një largim prej reaksioneve immune të lokalizuara (Richards, G.R. dhe Chubb, J.C. 1996; Buchmann, K. dhe Bresciani, J. 1997; Buchmann, K. dhe Uldal, A. 1997; Buchmann, K. 1998). Ka një tendencë për ta konsideruar zgjedhjen e vend përqëndrimit prej girodaktilideve si një “kufizim i teritorit” ose si një specializim që synon të reduktojë konkurencën me llojet e tjera. Zgjedhja e hapësirës mund të garantojë edhe izolimin e riprodhimit, duke bërë të mundur që partneret e një lloji ta gjejnë lehtë njeri tjetrin. Një shembull i shfrytëzimit të vend lokalizimeve të kufizuara është ai i monogjenetikëve poliopisthokotileane ovipare të cilët përqëndrohen në harqe velzore të veçantë. Pothuasjse nuk egziston konsensus nga parazitët lidhur me përzgjedhjen e vend përqëndrimit dhe kufizimin e territorit dhe do te ishte me vlerë që të sillnim ndërmend faktin që ne dimë relativisht pak për faktorët që kontrollojnë shpërndarjen e girodaktilideve. Shterimi i rezervave ushqimore mund të jetë një faktor që i detyron helmintët të ndryshojnë vend përqëndrimin. Girodaktilidë të ndryshëm mund të shfrytëzojnë të njëjtin burim të karbonit kur parazitojnë tek peshku; mbi popullimi me parazitë të një lloji, që shpie në ngordhje të përbujtësit, mund të shkaktojë edhe ngordhjen e individëve të një lloji tjetër që paraziton tek ky përbujtës, megjithëse mikrohabitatet e përqëndrimit të tyre nuk përputhen. Mund të sillen prova për të vërtetuar se ndarja e mikrohabitateve i jep mundësi një lloji që të shmangë atë përgjigje imunitare të përbujtësit e cila është induktuar prej një girodaktilidi tjetër. Megjithate Richards, G.R. dhe Chubb, J.C. (1996) kishin gjetur se përgjigja imunitare e përbujtësit prekte në të njëjtën mënyrë si G.turbulli ashtu edhe G.bullatarudis, pavarsisht faktit që vend përqëndrimet e tyre në trupin e peshkut ishin specifike. Po keshtu nuk ka të dhëna që të provojnë se girodaktilidët e gjembacit (Gasterosteus aculeatus), tek i cili janë gjetur më shumë se 15 lloje të këtyre helmintëve, të demonstrojnë një specializim më të theksuar krahasimisht me atë që ndodh për vetëm dy lloje të gjinisë Gyrodactylus që parazitojnë tek tinka (Tinca tinca). Arsyetimet dhe provat që vijnë prej biologjisë së riprodhimit duken si imponuese; në përgjithësi, girodaktilidët nuk demonstrojnë atë specializim të mikrohabitatit që është karakteristik për daktilogiridët dhe ankirocefalidët dhe nga ana tjeter të parët mund të riprodhohen edhe aseksualisht (Bakke, T.A. dhe bashkaut. 2007). Grumbullime të girodaktilidëve në zona të veçanta të trupit të peshkut, vetëm për kryerjen e riprodhimit, janë të pamundura.
32
Ndryshimet adaptive të organeve të fiksimit janë me rëndësi të veçantë për evolucionin e vendlokalizimit specific. Në fakt parazitët e lekurës në përgjithësi kanë morfologji të haptorit të ndryshme prej parazitëve të velzave dhe ndryshimi i përbujtësit ndodh më me lehtësi krahasimisht me ndryshimin e vendlokalizimit. Megjithatë, ka përfaqësues të grupit të parazitëve të lëkurës të cilët janë specializuar si parazitë të velzave (si psh. G.tincae), por në këtë rast nuk egziston presion për të shmangur konkurencën me girodaktilidët e tjerë. Nga ana tjetër shmangia në distribucionin e G.arcuatus në raport me llojet e tjera të pranishme mund të jetë shkaktuar prej ndërveprimeve konkuruese. Sidoqoftë, ka shumë mënyra të shpërndarjes së girodaktilideve në trupin e përbujtësit të cilat nuk mund të interpretohen me mënyrat e treguara dhe ka ende shumë për të mësuar lidhur me specifikën e venlokalizimit të këtyre helmintëve, përpara se të bëhen spekulime lidhur me këtë. (Bakke, T.A. dhe bashkaut. 2007). Shumë helmintë të grupit Monogenea parazitojnë në një ose në pak lloje përbujtësish, dhe mëse 70% e tyre janë gjetur vetëm në një lloj peshku (Rohde, K. 1979). Pohimi që girodaktilidët janë ngushtësisht “hostspecific” (pra kanë specifikë llojore të shquar), që është sugjeruar përgjithësisht prej rekordeve të përbujtësve, është ri-egzaminuar prej Bakke, T.A. dhe bashkaut. (1992). Pas eliminimit të disa keq identifikimeve dhe sinonimeve si dhe pas analizave që u bënë për girodaktilidët që ishin përfshirë në dy ose më tepër fusha të studimit ose që ishin përdorur në studime eksperimentale, frekuenca e llojeve të tyre që haseshin në një lloj të vetëm përbujtësi zbriti në 30%. Kjo shifër krahasimisht me atë që ishte përfituar më përpara tregoi se girodaktilidët demonstrojnë një specifikë llojore më pak të theksuar nga çka mendohej dhe se specifika e kufizuar është një artefakt që bazohej në përshkrimet e larmishme të një lloji të vetëm. Diferencat e shquara në raportin prekshmëri/rezistencë që egzistojnë ndërmjet stoqeve të një lloji të vetëm peshku, i cili shërben si përbujtës (Bake dhe bashkaut. 1996) si dhe ndryshimet e mundshme midis popullatave të veçanta të një paraziti lidhur me shkallën e virulencës (Lindenstrom dhe bashkaut. 2003; Olstad dhe bashkaut. 2005, 2007), kanë shkaktuar shtimin e paqartësive gjatë përcaktimit të shkallës së shfrytëzimit të përbujtësve prej girodaktilidëve në kuadrin e vrojtimeve që realizohen në terren. Mekanizmat që kontribuojnë në specifikën e përbujtësit tek monogjenetikët operojnë në disa nivele: lokalizimi tek përbujtësi, njohja dhe fiksimi (mekanizmat ekologjikë dhe të sjelljes); dhe “akomodimi”, rritja si dhe riprodhimi (mekanizmat fiziologjikë). Girodaktilidët jetojnë në brendësi të një ekosistemi kompleks që krijohet në sipërfaqen e një kafshe ujore. Epiderma e përbujtësit dhe produktet e saj mund të jenë tërheqëse por mund të jene edhe jo
33
mikpritës për një girodaktilid, si pasojë ndoshta e imunitetit të fituar. Shpesh aktivitete që nuk bien në sy, sikurse janë marja e ushqimit dhe tretja e tij mund të luajnë rol kyç në përcaktimin e përbujtësit specifik tek girodaktilidët. Këta parazitë duket se zotërojnë disa faktorë të cilët ju japin mundësinë që të dallojnë dhe të prekin me preferencë përbujtës të veçantë (Buchmann, K. dhe bashkaut. 2004). Është provuar se girodaktilidët në përgjithësi nuk mund të ushqehen tek përbujtësit e papërshtatshëm ose edhe kur mund të marrin ushqimin nuk i asimilojnë molekulat e këtij përbujtësi. Molekula të veçanta inhibitore mund të jenë të pranishme tek përbujtësi dhe që pengojnë girodaktilidët e pa-përshtatur që të shfrytëzojnë këtë përbujtës. Por mund të ndodhë edhe e kundërta; paraziti mund të ketë një sjellje të veçantë e cila nuk e lejon që ta marrë ushqimin prej përbujtësve që nuk janë optimalë. Gjëndrat cefalike kanë funksion ngjitës parësor dhe mund të kenë rol të përcaktuar në specifikën e përbujtësit (Whittington, I.D. dhe Cribb, B.W. (2001). Këta dy autorë kanë propozuar egzistencën e një reaksioni fillestar të menjëhershëm ndërmjet sekrecioneve ngjitëse të monogjenetikëve dhe mukusit të përbujtësit në menyrë që të lejohet fiksimi i qëndrueshëm por edhe i përkohshëm gjatë transmetimit dhe lëvizjes në epidermë (Whittington, I.D. dhe bashkaut. 2000). Pas lindjes, girodaktilidët viviparë fiksohen në mënyrë të drejtpërdrejtë në epidermën e peshkut, fillimisht me anën e organeve të tyre anteriore të fiksimit. Whittington, I.D. dhe bashkaut. (2000) kishin supozuar se kontakti fillestar përfshin: (i) mekanoreceptorët dhe kimioreceptorët e parazitit që bashkëveprojnë me sipërfaqen e përbujtësit dhe (ii) një reaksion kimik ndërmjet mukusit të përbujtësit dhe lëndëve ngjitëse të sekretuara prej parazitit, i cili përfaqëson në vetvehte mekanizmin e mundshëm të njohjes reciproke. Përderisa lobet cefalike anteriore të girodaktilidëve realizojnë kontaktin fillestar të tyre me përbujtësin, nuk është për tu çuditur që Buchmann, K. (1998) e konsideron këtë rajon të trupit aktiv në aspektin imunitar, duke qënë se është i pasur me glikoproteina që përmbajnë manozë. Epiderma e përbujtësit dhe tegumenti i parazitit, në sajë të ndërveprimeve kimike midis tyre, kontribuojnë në garantimin e bashkëlidhjeve specifike perbujtës-parazit (Whittington, I.D. dhe bashkaut. 2000). Një aspekt i rëndësishëm i modeleve të “njohjes reciproke” që argumenton specifiken llojore është fakti se edhe ndryshimet sado të vogla në përbërjen kimike të parazitit apo përbujtësit shpien në një dëmtim të tillë të specifikës së përbujtësit, i cili nuk mund të parashikohet “a priori”. Duke dhënë një shembull, Leberg dhe Vrijenhoek (1994) theksojnë se Gyrodactylus turnbulli mund të shkaktojë infestim patogjen tek një klon i vetëm i linjës gjinogjenetike të Poecilopsis sp. Ndryshimet e vogla gjenetike që ndodhin tek përbujtesi shkaktojnë dëmtimin e
34
bashkëlidhjeve ndërmjet tij dhe parazitit, që manifestohen me reduktimin e vlerave të invazionit. Janë kryer disa studime eksperimentale lidhur me natyrën specifike të përbujtësve për lloje të veçanta të girodaktilideve dhe disa nuk janë publikuar. Glȃser, H.J. (1974) kishte pohuar se G.gasterostei mund të shkaktojë infestim aksidental në peshqit e familjes Cyprinidae kur përfshihet në tufat e këtyre peshqve gjatë muajve të stinës së dimrit. Po kështu Harris, P.D. (1982) kishte treguar se ky girodaktilid mund të prekë peshqit e llojeve Pungitius pungitius dhe Phoxinus phoxinus, por me një frekuencë mjaft më të reduktuar krahasimisht me atë që karakterizon përbujtësin e tij të preferuar gjembacin (Gasterosteus aculeatus). Këto vrojtime e sugjerojnë këtë lloj si një “specialist”, i cili në kushte të veçanta mund të shkaktojë invazione të përkohshme tek përbujtësit e tjerë. Megjithëse duket si surprizë ky parazit është konsideruar i zakonshëm për një cyprinid të tillë sikurse është mlyshi Leuciscus cephalus në Republikën Çeke (Moravec, 2001). Po kështu autorë të veçantë kanë paraqitur rezultatet e observimeve lidhur me prekjen specifike të llojit Lepomis macrochirus prej G.macrochiri. Por vrojtime të kryera në terren prej Harris, P.D. dhe bashkaut. (2004) sugjerojnë se ky girodaktilid mund të prekë disa lloje peshqish centrarchide. Shembujt që përmendëm ilustrojnë problemin më të zakonshëm që shoqëron studimet mbi karakterin specifik të përbujtësve të girodaktilidëve; një sërë përfundimesh që janë arritur prej provave të cilat janë kryer në laborator kanë shanse të pakta që të provohen në terren ndërkohë që infestimet aksidentale të peshqve në natyrë shkaktojnë në mënyrë të paevitueshme zgjerimin e gamës së përbujtësve. Kjo situate është ilustruar mjaft mirë nga Malmberg (1970) i cili kishte vënë në dukje lloje të tilla si G.errabundus që prekte çdo përbujtës me të cilin vinte në kontakt, si dhe nga Dmitrieva, E.V. dhe Gerasev, P.I. (1997) apo Dmitrieva, E.V. dhe Dimitrov, G. (2002) të cilët përmendin G.alviga që paraziton në 15 lloje përbujtësish në Detin e Zi, megjithëse duhet pranuar se statusi i saktë i parazitit në këta përbujtës ngelet i panjohur. Mbrojtja e akuakulturave prej patogjenëve është një detyrë komplekse që përgjithësisht fillon me parandalimin. Duke ju garantuar peshqve faktorët mjedisorë optimale (temperaturën, përqëndrimin e oksigjenit, ushqimin, ujin pa përmbajtje të metabolitëve) bëhen të mundura edhe kushtet ideale për të zhvilluar tek ata edhe një sistem imun efikas. Zbatimi korrekt i teknologjisë së kultivimit, shmangia e situatave stresogjene, mbrojtja nga grabitqaret dhe patogjenët, janë gjithashtu të rëndësishme për të siguruar suksesin e kultivimit. Ndërveprimet midis peshkut, mjedisit ku ai kultivohet dhe agjenteve infektivë apo invazivë mund të rezultojnë me konservimin e gjëndjes shëndetsore të tij
35
por edhe me zhvillimin e patologjive. Në fakt ndërveprimi peshk-patogjen është një marrëdhënie dinamike (Németh, S. dhe bashkaut. 2013). Zakonisht tek peshqit janë të pranishëm disa parazitë por prania e tyre jo gjithmonë rezulton me shfaqje të simptomave të semundjes (MacMillan, J.R. 1991). Për të garantuar një trajtim efikas të parazitozave është e domosdoshme që të kemi njohuri të mjaftueshme për biologjinë e peshkut që trajtohet dhe të parazitit që ka shkaktuar sëmundjen. Nga ana tjetër duhet të kuptohen saktë ndikimet reciproke parazit-peshk, roli i faktorëve mjedisorë dhe natyra e bashkëlidhjeve ndërmjet të gjithë këtyre elementeve. Sipas Németh, S. dhe bashkaut. (2013) mundësia e trajtimit të parazitozave të peshqve dhe suksesi i këtyre trajtimeve ndikohen prej faktorëve të meposhtëm: -lloji i peshkut, mosha, dëndësia dhe kondicioni i popullatës, prania e llojeve të tjera të peshqve që mund të sherbejnë si përbujtës. -ndikimet e jashtme mbi peshkun, stresi, transporti, çvendosjet, zëniet, veçoritë fizike dhe kimike të ujit (temperatura, pH, fortësia, përqëndrimi i oksigjenit të tretur, prania e partikolatit organik dhe inorganik). -kohëzgjatja e proçedurave të trajtimit. -përqëndrimi efikas i kimikateve dhe preparateve që përdoren për trajtim dhe stabiliteti i ketyre përqëndrimeve me kalimin e kohës. -niveli i prurjes ujore (ujë-furnizimi). Luftimi i llojeve parazitare që nuk janë indigjenë, sikurse janë disa girodaktilidë që prekin peshqit e kultivuar, është i suksesshëm sidomos në rastet kur sëmundja diktohet herët dhe masat aplikohen në mënyre sa më të shpejt (Mack, R.N. dhe bashkaut. 2000). Për të çrrënjosur një shkaktar të tillë të invazioneve, sikurse është G.salaris, në mjediset natyrore është mjaft e veshtirë, sidomos nëse ai ka prekur disa lloje iktike komerciale dhe aftesitë riprodhuese të tij si dhe mundesitë e transmetimit rezultojne të larta. Masat e kontrollit të cilat synojnë që të parandalojnë përhapjen e mëtejeshme variojnë përsa i përket efikasitetit të tyre dhe varen prej angazhimit të pa ndërprerë të autoriteteve që menaxhojnë fermat e kultivimit të salmonidëve dhe disa agjensive të specializuara. Një ndër masat më të hershme për të luftuar helmintët monogjenetikë ka qënë aplikimi i banjëzimit të peshqve në tretësirat e disa kimikateve të thjeshtë. Katër komponime të amoniumit; hidroksidi i amoniumit, kloruri i amoniumit, ammonium tripaflavina dhe tetraaminosulfati i bakrit, janë përdorur kundër helminteve të gjinive Gyrodactylus dhe Dactylogyrus (Schmahl, G. 1991). Efekti terapeutik i hidroksidit dhe klorurit të amoniumit varet prej efekteve të tyre fizike, ozmotike dhe pjesërisht toksike mbi peshqit dhe parazitët e tyre. Këto kimikate provokojnë sekrecion të bollshëm të mukusit në sipërfaqen e
36
lëkurës, fakt që shkakton dobësimin e fiksimit të parazitit. Amoniaku (NH3) vepron si toksinë vetëm për parazitët, pasi ai depërton midis membranave qelizore më me lehtësi krahasimisht me jonin ammonium (NH4+). Tetraaminosulfati i bakrit vepron në të njëjtën mënyre sikurse dy përbërjet e amoniumit që përmendëm më sipër ndërkohë që toksicitetit të amoniakut të lirë (NH3) i shtohet edhe ai i jonit bakër. Në rastin e ammonium tripaflavinës efekti toksik i amonikut të lirë mbi peshkun është dobësuar ndërkohë që është shtuar efekti paraziticid. Pavarsisht se efikasiteti anti-monogean i përbërjeve të amoniumit ka rezultuar më i spikatur krahasimisht me atë të formalinës, aplikimi i tyre ka qënë i kufizuar, kryesisht për shkakun e efekteve letale të amoniakut të lirë mbi peshqit që i nënshtrohen banjëzimeve. Banjëzimi i peshqve në tretësirën e klorurit të natriumit është një prej masave më të hershme kundër ektoparazitëve. Trajtimet nuk duhet të bëhen në vaska metalike që permbajne zink. Efekti terapeutik i këtij kimikati bazohet në: -shtimin e prodhimit të mukusit që ka si pasojë çlirimin e peshkut prej parazitëve që fiksohen në pjesë të ndryshme të sipërfaqës së trupit, -veprimin toksik të jonit të lire Na+ (vetëm në ujin e embël, ku nuk realizohet ndikimi antagonist i joneve K+ dhe Ca++ . Schelkle, B. dhe bashkaut. (2011) i kanë aplikuar banjëzimet në tretësirën e klorurit të natriumit kundër Gyrodactylus bullatarudis dhe G. turnbulli që prekin peshkun e akuariumit Poecilia reticulata. U provua se në peshqit që banjëzoheshin në ujin që përmbante 3 g/L dhe 7g/L kripë gjelle invazioni reduktohej, përkatësisht, nga 94% që ishte në grupin e kontrollit në 78% dhe 0%. Aplikimi i banjëzimeve afat-shkurtër (15 minuta për adultët dhe 5 minuta për të vegjëlit) në tretesirën e klorurit të natriumit me përqëndrimin 25g/L, shkaktonte çlirimin e plotë të peshqve prej G.turnbulli dhe eliminonte 72% të parazitëve të llojit G.bullatarudis. Këto shifra provojnë se dy girodaktilidët e trajtuar me klorurin e natriumit paraqesin tolerancë të ndryshme ndaj këtij kimikati. Mesa duket një regjim unik i trajtimit nuk sjell rezultate të njëjta kur në trajtim përfshihen lloje të ndryshme të girodaktilideve të një gjinie (Schelkle, B. dhe bashkaut. 2011). Pettersen, R. dhe bashkaut. (2006) kanë provuar tretësirën ujore të aluminit [Al2(SO4)3 dhe H2SO4] kundër Gyrodactylus derjavini dhe G. macronychus. Këta studiues kishin gjetur se uji acid (pH 5.8) i pasur me alumin shkaktonte eliminimin e plotë të girodaktilideve ndërkohë që nuk provoheshin efekte negative mbi peshqit e trajtuar. Nga ana tjeter efektet e aluminit mbi parazitët konfirmonin rëndësinë e cilësisë së ujit në përgjithësi dhe të aciditetit në veçanti, për shpërndarjen dhe dinamikën e popullatave të ektoparazitëve në mjediset me ujë të ëmbël. Megjithatë një studim i kryer nga Soleng, A. dhe
37
bashkaut. (2005) kishte provuar se tre javë pas trajtimit të peshqve me tretesirën ujore të aluminit parazitët G.salaris që i kishin mbijetuar banjëzimit rifitonin aftësinë për tu riprodhuar dhe treguesit e invazionit ripërtëriheshin. Autorët e studimit pranojnë efektin anti-girodaktilus të këtij metali por njëkohësisht shtojnë se për eliminimin e plotë të parazitozës duhet që trajtimet me alumin të çrrënjosin nga lëkura e përbujtësave të gjithë G.salaris. Nga ana tjetër duhet që të studiohet edhe mundësia e zhvillimit të rezistencës së parazitëve ndaj aluminit. Balancimi i karotenoidëve në dietën e peshqve është gjetur si një mundësi për përforcimin e mekanizmave imunitarë kundër parazitëve të gjinisë Gyrodactylus. Kolluru dhe bashkaut. (2006) i kishin ushqyer peshqit e akuariumit të llojit Poecilia reticulata me dieta që përmbanin sasi të ndryshme të karotenoidëve dhe kishin gjetur se nivelet e ndërmjetme të këtyre lëndëve të futura në ushqim shoqëroheshin me reduktimin e ngarkesës parazitare të peshqve. Nivelet e larta të karotenoidëve shkaktonin efektin e kundërt. Prova e kryer prej autorëve të sipërpërmendur tregoi se karotenoidët e futura në dietë e përforcojnë rezistencën antiparazitare në nivelet e ulta të tyre por favorizojnë parazitimin dhe e inhibojnë imunitetin e përbujtësit në nivelet e larta të përqëndrimit të këtyre lëndëve. Kohë e fundit një përdorim të gjerë në terapinë e monogjenetikëve kanë gjetur ekstraktet bimore (Ji, J. dhe bashkaut. 2012; Ramadan, R.A.M. dhe D.A.El Araby Mohamed 2012; Schelkle, B.dhe bashkaut. 2013; Tu,X. dhe bashkaut. 2013; Fridman, S. dhe bashkaut. 2014; Levy, G. dhe bashkaut. 2015). Ekstrakti i bimës Artemisia cina është përdorur kundër Gyrodactylus rysavyi që prekte të vegjëlit dhe rasatët e krapit (Cyprinus carpio) (Ramadan, R.A.M. dhe D.A.El Araby Mohamed 2012). Ekspozimi i peshqve në tretësirën e ekstraktit të kësaj bime, me përqëndrim nga 50 deri 200 mg/L, shkaktonte shkëputjen e parazitëve nga trupi i përbujtësve dhe ngordhjen e tyre, në varësi nga përqëndrimi i ekstraktit dhe intervali i banjëzimit. Autorët e provës kanë theksuar se bima A.cina përmban lëndë të cilat janë efikase kundër G.rysavyi. Përdorimi i kësaj bime duhet të shpjerë në eliminimin e përdorimit të preparateve organike të sintezës të cilat dëmtojnë shëndetin e konsumatorëve të produkteve të akuakulturës. Bima e xenxefilit (Zingiber officinale) është provuar kundër parazitit G.turnbulli që prek peshkun e llojit P.reticulata (Levy, G. dhe bashkaut. 2015). Provat e kryera in vitro demonstruan efektin anti-parazitar të ekstraktit të kësaj bime. Rritja e përqëndrimit të ekstraktit shpinte në reduktimin e intervalit të imobilizimit të parazitëve dhe se ekstrakti etanolik kishte efikasitet më të theksuar. Rezultatet e provave treguan se në ekstraktet ujore me përqëndrimet 75 dhe 200 mg/L parazitët ngordhnin përkatësisht pas 65.6 ± 2.8 dhe
38
1.8 ± 0.2 minutave ndërsa në ekstraktet etanolike me përqëndrimet 5 dhe 40mg/L parazitët ngordhnin përkatësisht pas 26.1 ± 0.7 dhe 4.9 ± 0.3 minutave. Banjëzimi i peshqve të prekur prej G.turnbulli në ekstraktin etanolik të xenxefilit (me përqëndrimin 5 dhe 7.5 mg/L dhe intervalin e ekspozimit përkatësisht 90 dhe 30 minuta) shkaktonte reduktimin e theksuar të prevalencës dhe intensitetit të invazionit. Përqëndrimi më i lartë i provuar (7.5 mg/L) për ekstraktin etanolik demonstronte efikasitet të njëjtë me atë të praziquantelit, një preparat sintetik i cili përdoret zakonisht për trajtimin e girodaktilozës.
39
KAPITULLI III. MATERIALI DHE METODA 3.1 Evidentimi i shkaktarit Gyrodactylus sp. Studimi, që ka patur si objekt analizën e disa veçorive të invazionit parazitar të shkaktuar prej helmintit monogjenetik Gyrodactylus spp. në njëvjeçarët e troftës ylberi Oncorhynchus mykiss, është realizuar gjatë periudhës 2013-2016 në disa ferma për kultivimin iktik të rretheve Pogradec dhe Librazhd. Metodologjia e studimit ka përfshirë proçedura që janë realizuar në terren, pra në kushtet e fermave të troftikulturës, si dhe proçedura që janë realizuar në laboratorët e Institutit të Sigurisë Ushqimore dhe Veterinarisë si dhe në laboratorët e Departamentit të Akuakulturës të Universitetit Bujqësor Tiranë. Në vijim do të paraqesim një përmbledhje të metodikave që kemi zbatuar për realizimin e detyrave të studimit. Për të vlerësuar tiparet morfologjike dhe meristike të helminit të troftës ylberi kampionet janë marrë gjatë viteve 2013 dhe 2014 në impiante të kultivimit të troftës ylberi, kryesisht të rretheve Pogradec dhe Librazhd. Mostrat janë marrë në mënyrë të rastësishme duke pasur prioritet individet të cilët shfaqnin shenja të pranisë së helminteve Gyrodactylus (çarje të membranave që bashkojnë rrezet në pendët notuese, zbardhje e tegumenteve, notim jo normal, refuzim i ushqimit etj). Pjesa më e madhe e kampioneve ishin të fazave të hershme jetësore (të vegjël dhe rasatë). Peshqit që janë përfshirë në kampionime kanë qenë që të gjithë të gjallë. Individët e ngordhur nuk janë përdorur duke patur parasysh faktin se paraziti Gyrodactylus sp. e lë shumë shpejt bujtësin pas ngordhjes së peshkut. Zënia e peshqve është bërë me një cupallë, vegël që përdoret gjithmone në impiantet e kultivimit për marrjen e peshqve që do të shiten në tregun ushqimor. Është treguar kujdes që të minimizohen përplasjet e peshkut pas nxjerrjes së tij nga uji (duke reduktuar në minimum intervalin e kohës nga marrja e kampionit deri ne kalimin e tij në një enë depozituese), pasi përplasja shkakton shkëputjen e parazitëve nga sipërfaqja e trupit të përbujtësit. Numri i individëve në një kampionim ka qenë gjithmonë më shumë se 30. Kjo sasi garanton një shkallë zbulimi prej 95% kur prevalenca e Gyrodactylus spp. është 10%. Egzaminimi i jashtëm ka përfshirë gjithë sipërfaqen e trupit (trungu, velzat, operkulat, pendët notuese dhe kornenë). Peshqit e përfshirë në kampionaturë janë egzaminuar individualisht me stereo-mikroskop me ndriçim nga sipër dhe zmadhim 4X. Ka qenë e domosdoshme që të përdoret edhe një burim drite shtesë i cili është orientuar tek paraziti sipas nevojës. Gjatë vrojtimit me stereomikroskop peshku mbahet në një kuti të përshtatshme, të mbushur me ujë i cili eshte marrë nga vendi i kapionimit. Parazitët e gjallë vërehen me lehtësi nga lëvizjet e tyre, i gjithë
40
peshku kontrollohet duke përfshirë edhe velëzat dhe kaviteti i gojës për të paktën 5 minuta. Kjo kohë është në varësi të madhësisë së peshkut; sa më i madh aq më shumë kohë duhet për ekzaminim.
3. 1Foto të Girodaktilideve të gjetura gjatë studimit. (Foto V.Spaho 2013)
Identifikimi i llojeve të gjinisë Gyrodactylus është bazuar në rradhë të parë në morfologjinë e grepave marginalë, çengelave (hamuli) dhe purtekave që ndodhen në organin e fiksimit (opisthaptori). Kujdesi gjatë përgatitjes së preparateve është një nga parakushtet më të rëndësishme për të garantuar saktesinë në përcaktimin e kategorisë taksonomike (Malmberg, G. 1970). Kemi aplikuar metodën e ammonium pikrat glicerinës (APG), të propozuar prej Malmberg, G. (1957), për të pregatitur preparate totale të helmintëve. Preparati fiksues është krijuar nga përzjerja e sasive të barabarta të tretësirës së përqëndruar të ammonium pikratit me tretësirën e glicerinës. Duke përdorur një pikatore kemi lëshuar një pikë uji mbi lamën me përmasa 76x26 mm. Helminti është vendosur në pikën e ujit dhe është mbuluar me kujdes me një lamelë me përmasa 18x18 mm. Duke përdorur letrën e filtrit, të vendosur në buzët e lamelës, kemi absorbuar sasinë më të madhe të mundshme të ujit që
41
ndodhej poshtë saj. Ky veprim bën që helminti i ndodhur poshtë lamelës të presohet mirë, duke mos lejuar çarjen e tij. Një pikë e vogël e APG vendoset në anën e lamelës. Helminti do të fiksohet nëse tretësira e ammonium pikrat glicerinës, me ngjyre të verdhë, do të depërtojë në të gjithë hapësirën ndërmjet lamës dhe lamelës.
3. 2Pregatitja e lamës me parazitin Gyrdactylus spp, të montuar në amonium pikrat glicerinë, për ekzaminimin e pjesëve të forta te opisthaptorit.
Popullatat e Gyrodactylus dallohen nga njëri-tjetri duke u bazuar tek ndryshimet e 10 parametrave (hamulusi, shufra ventral, gremçi marginal (Andrew P. Shinn, Haakon Hansen, Kjetil Olstad, Lutz Bachmann and Tor A. Bakke, 2004).
42
3.2 Analizimi i zbatimit të masave higjeno-sanitare në inkubatorët e impianteve të akuakulturës për kufizimin e përhapjes së Girodaktilozës. Të dhënat për studimin e cilësisë së zbatimit të masave higjeno-sanitare në lidhje me kufizimin e përhapjes së Girodaktilozës janë marrë në 8 ferma; tre ferma: impianti i Klosit-Elbasan, impianti i Kurjanit-Fier dhe impianti i Tapizës-Krujë kultivojnë lloje peshqish të familjes së krapit (Cyprinidae) dhe katër ferma: ferma e familjes Cinari-Zagorcan–Pogradec, ferma e VerdovësPogradec, impianti i Xhyrës-Librazhd dhe impianti i Bushtricës-Librazhd, kultivojnë troftën ylberi (Oncorhynchus mykiss), ndërsa një fermë: impianti i Linit-Pogradec, duke qënë se është përfshirë në programet e ripopullimit të Liqenit të Ohrit, ka si aktivitet bazë inkubimin e vezëve të koranit (Salmo letnica) dhe prodhimin e rasatëve. Nga tre fermat e krapikulturës dy ishin impiante private të plota (prodhojnë rasatë dhe peshk për tregun ushqimor) dhe një ishte impiant didaktiko-eksperimental në varësi të Universitetit Bujqësor-Tiranë. Dy impiante të kultivimit të troftës ylberi ishin të paisur me inkubatorë dhe prodhonin rasatë, krahas kultivimit të peshkut për tregun ushqimor. Dy impiante ishin të specializuar vetëm për kultivimin e troftave për tregun ushqimor. Studimi filloi në muajin Qershor të vitit 2013 dhe përfundoi në muajin Korrik të vitit 2014.
3. 3Një strukturë e plotë e përbërë nga dy vasketa (lugje) paralele në të cilat vendosen katër “shporta” për inkubimin e vezëve të peshqve të familjes Salmonidae (Inkubatori Lin-Pogradec; Foto V.Spaho 2012).
43
3.4Aparate konike për inkubimin e vezëve të peshqve të familjes Cyprinidae, Impianti didaktiko-eksperimental Tapizë-Fushë-Krujë; Foto A.Vodica 2013).
Për marrjen e informacioneve janë ndjekur dy opsione: a) Vizitat në fermat e përfshira në studim dhe shqyrtimi i drejtëpërdrejtë i gjëndjes sanitare të impianteve në tërësi dhe inkubatorëve në veçanti. b) Analiza e përgjigjeve të marra nga një pyetësor, i cili u përgatit paraprakisht për pronarët e impianteve dhe specialistët e akuakulturës që drejtojnë proçeset teknologjike në këto impiante. Elementet kryesorë te pyetsorit ishin: ●Tipi i prodhimit (gjysëm intensiv/intensiv); ●Lloji/llojet që kultivohen; ●Niveli i specializimit (impiant i plotë/i specializuar) dhe aktivitetet bazë; ●Teknologjia e ndjekur në riprodhim; ●Teknologjia që zbatohet në nyjet e inkubimit; ●Origjina e materialit peshkëzues për impiantet që prodhojnë peshk për tregun ushqimor; ●Karakteri dhe niveli i zbatimit të masave për parandalimin dhe luftimin e patologjive; ●Rastet e mundëshme të parazitozave (lloji i parazitit, moshat e prekura, dëmet etj); ● Niveli i zbatimit të masave të përgjithshme higjeno-sanitare; ●Përdorimi ose jo i preparative terapeutike si dhe mënyra e sigurimit të riprodhuesve dhe kushtet për trajtimin e tyre.
44
3. 5Nyja e inkubimit të vezëve në troftikulturën e familjes “Cinari” (Zagorçan, Pogradec; Foto A.Vodica 2014).
Perveç dy opsioneve të përmendura çdo muaj është kërkuar informacion mbi situatën e përgjithshme të shëndetit të objekteve të kultivimit dhe mbi cilësinë e treguesve të rritjes. Për të verifikuar praninë e parazitëve në tegumentet dhe organet e frymëmarrjes kemi kryer analiza mikroskopike të mukusit që është marrë nga sipërfaqja e trupit dhe velzave të remontit dhe riprodhuesve. Këto analiza janë kryer vetëm në impiantet e kultivimit të peshqve të familjes Cyprinidae. Janë ndjekur proçedurat metodike të studimeve parazitologjike sipas Roberts, R. (1990). Bazuar në rezultatet e analizave janë përcaktuar vlerat e incidencës (%) për secilin prej llojeve të peshqve. Për përcaktimin e llojeve të parazitëve si material bazë është përdorur punimi i Bykhovskaya-Pavlovskaya, E.I. dhe bashkaut. (1964).
3.3 Analizimi i disa treguesve të invazionit dhe ndikimi në rritje e mirëqënie i Gyrodactylus sp. në troftën ylberi. Studimi është kryer gjatë vitit 2013 në një fermë akuakulture të rrethit të Pogradecit që kultivon troftën ylberi (Oncorhynchus mykiss). Ferma, duke qënë se është e paisur me nyje inkubimi, kryen riprodhimin dhe prodhon rasatë të këtij lloji. Kampionet u përbënë vetëm prej individëve njëvjeçarë (0+). Provat u kryen për një periudhë prej gjashtë javësh duke nisur nga momenti i konstatimit të infeksionit nga Gyrodactylus spp. Rreth 250 individë të porsaprekur u izoluan në dy basenet më të vegjël të fermës. Vrojtimi i sipërfaqes së trupit është kryer me stereomikroskopin ZEISS Stemi SV 11, me ndriçim nga sipër
45
dhe me zmadhimet 20X dhe 50X. Llogaritja e vlerave të abundancës ose intensinvazionit (nr.parazitë/peshk) është kryer në intervale një javore për gjashtë javë rrjesht. Për vlerësimin e preferencave të parazitit ndaj pjesëve të veçanta të sipërfaqes së trupit të peshkut si dhe për të ndjekur migrimin e tij gjatë evolucionit të sëmundjes paraprakisht, në mënyrë konvencionale, kemi ndarë eksteriorin në 12 zona (Figura 3.10.): Zona 1- penda e bishtit; zona 2penda dhjamore; zona 3- penda shpinore; zona 4- pendët e gjoksit; zona 5pendët e barkut; zona 6- penda anale; zona 7- pjesa e përparme-shpinore e trupit; zona 8- pjesa e përparme-barkore e trupit; zona 9- pjesa e prapmeshpinore e trupit; zona 10- pjesa e prapme-barkore e trupit; zona 11-koka; zona 12-kornea (sipas Buchmann, K. dhe A. Uldal 1997). Numërimi i parazitëve nisi menjëherë pas fillimit të infeksionit për 12 zonat e trupit për gjashtë javë rrjesht me stereomikroskop. Për të dalluar nga njëra tjetra fazat kryesore të ecurisë së invazionit, bazuar në ndryshimin e vlerave të abundances së parazitëve në zonat e veçanta të trupit kemi paraqitur disa skica. Vendosja e njollave të zeza në 12 zonat e treguara si dhe zgjerimi apo zvogëlimi i këtyre njollave pasqyrojnë ecurinë e zhvillimit të girodaktilozës në një-vjeçarët e troftës ylberi.
3. 3Ndarja e zonave të peshkut për të evidentuar vendlokalizimet e parazitëve në sipërfaqen e trupit (sipas Buchmann, K dhe A.Uldal, 1997).
Llogaritja e numrit të qelizave mukoze është një zgjidhje për të gjykuar mbi gravitetin e invazionit të shkaktuar prej helmintëve monogjenetikë. Për çdo javë dhjetë rasatëve, pas sakrifikimit, ju është prerë e plotë penda e bishtit. Kampionet e marra janë fiksuar në formalinë 10 % për shtatë ditë.
46
Me tej është kryer shpëlarja e tyre me ujë të distiluar dhe ngjyrosja me Lactophenol Amman. Pas ri shpëlarjes me ujë të distiluar çdo kampion është vendosur mbi lamë dhe është montuar në AquaMount -Mounting Medium për 48-72 orë. Për të përcaktuar numrin e qelizave mukoze për njësi të sipërfaqes së epitelit, kemi përdorur një okular mikrometër të vendosur në mikroskopin ZEISS AxioScope A1. Kontrolli është kryer në zmadhimin 200X. Për secilin kampion janë numëruar qelizat mukoze në 5 kuadrate të vendosur në vijë të drejtë nga boshti median i bordurës së pendës së bishtit deri tek pedunkuli kaudal. Çdo kuadrat kishte siperfaqen 0.6mm². Studimi i ndikimit të parazitit në disa tregues të rritjes dhe mirëqënies së troftave ylber është realizuar në periudhën Prill-Gusht 2014. Kontrolli parazitologjik i peshqve përfshiu disa impiante të troftikulturës pas informacioneve të marra prej autoriteteve administrative të sektorit të Peshkimit dhe Akuakulturës dhe prej fermerëve mbi rritjen kuotave të mortalitetit në disa impiante të rajoneve të Librazhdit, Pogradecit, Vlorës etj. Analizat u përqëndruan në një impiant të rajonit të Pogradecit i cili duke qënë se është i paisur me inkubatorë, realizon riprodhimin dhe prodhon atë sasi të rasatëve që i nevojitet për popullimin e vaskave të rritjes.
3. 7 Impiant i kultivimit të troftave për majmëri (Xhyre, Librazhd).
Në studim u përfshinë 365 individë mosha e të cilëve llogaritur në: ditë pas nxjerrjes nga inkubatori ishte: 10 ditësh 93 individë, 28 ditësh 47 individë, 45 ditësh 41 individë, 62 ditësh 52 individë, 70 ditësh 37 individë, 81 ditësh 28 individë, 102 ditësh 31 individë dhe 115 ditësh 36 individë. Për studimin e frekuencës së invazionit zënia e peshqve është bërë në mënyrë të rastësishme duke përdorur një “cupallë” në trajtë konike që kishte rrjetë me pore 4 mm. Për
47
studimin e shkallës së dëmtimit të pendëve notuese dhe treguesve të rritjes disa individë të prekur janë përzgjedhur bazuar në shenjat klinike. Individët e kampionit janë peshuar në peshoren elektronike Sartorius me saktësi 0.01g dhe ju është matur gjatësia zoologjike ose gjatësia totale (Lcm ose TLcm), nga maja e turirit deri në skajin e bifurkacionit të pendës së bishtit.
3. 4Foto nga troftikultura “Cinari” (Zagorçan-Pogradec;Foto A.Vodica 2014).
Peshqve ju është kontrolluar sipërfaqja e trupit, pjesa e sipërme e kokës dhe sipërfaqja e pendëve notuese me anën stereomokroskopit ZEISS Stemi SV 11 dhe disa prej individëve të vegjël që paraqesnin vlera të larta të intensinvazionit janë konservuar në EtOH 96-100% në raportin volumetrik peshk:tretësirë 1:9 (sipas Manual of Diagnostic Tests for Aquatic Animals 2003 Chapter 2.1.14. Gyrodactylosis, Office International des epizooties). Individëve më të mëdhenj, pasi janë sakrifikuar, ju janë prerë pendët notuese dhe këto organe janë konservuar si më lart. Për të kontrolluar treguesit e rritjes janë llogaritur dy tregues: koefiçienti allometrik “b” në relacionin gjatësi-peshë dhe faktori i kondicionit (K%). Gjatësia e përgjithshme (L ose TLcm) dhe gjatësia deri tek bifurkacioni (FLcm) përdoren zakonisht si variable në studimet mbi rritjen ndërkohë që gjatësia standard (SLcm) përdoret në studimet taksonomike. Në kuadrin e vlerësimit të popullatave peshkore “të egra” dhe të kultivuara analiza e relacionit gjatësi peshë përbën një zgjidhje mjaft të dobishme. Matja e gjatësisë dhe peshës është një operacion rutinë në sistemet e kultivimit iktik. Nga ana tjetër, peshën kemi mundësi që ta parashikojmë më vonë nëse përdorim informacionin që garantohet prej relacionit gjatësi-peshë, sikurse mund të llogaritim edhe iktiomasën e përgjithshme prej të dhënave të përfituara nga analiza e relacionit gjatësi-peshë (Morey G. dhe bashkaut., 2003). Relacioni gjatësi peshë ndihmon gjithashtu për të parashikuar
48
kondicionin e popullatës iktike, evolucionin e proçesit të riprodhimit, evolucionin në përgjithësi të llojit të peshkut (Wotton, R.J. 1998) si dhe për të kryer krahasime ndërmjet llojeve të ndryshme dhe popullatave të një lloji. Në studimin që paraqesim llogaritjen e vlerave të koefiçientit allometrik “b” në relacionin gjatësi peshë e kemi integruar si një zgjidhje metodike për të gjykuar mbi ndryshimet në intensitetin e rritjes ndërmjet individëve të troftës ylberi që ishin të prekur prej parazitit Gyrodactylus sp (me shkallë të ndryshme të treguesve të invazionit) dhe individëve që nuk ishin të prekur prej girodaktilozës. Relacioni ndërmjet peshës së njomë (Wg) dhe gjatësisë zoologjike (Lcm) është i formës tipike allometrike (Keys, A.B., 1928; Ricker W.E., 1975): b W = aL Ky ekuacion mund të shprehet në formën e linearizuar, sikurse është sugjeruar prej Le Cren, E.D. (1951); Log W = Log a + bLog L Ku: “a” është intercepti i boshtit “X” ose koefiçienti fillestar i rritjes “b” është koefiçienti allometrik ose pjerrësia e vijës së regresionit ndaj boshtit “Y”. Nëse peshku ruan të njëjtën trajtë atëherë rritja e tij do të jetë izometrike dhe koefiçienti i rritjes “b” do të ketë vlerën b=3.0. Vlerat më të mëdha ose më të vogla se 3.0 tregojnë se rritja është allometrike (Bagenal,T. dhe F.W. Tesch, 1978). Kur vlerat e “b” janë më të vogla se 3.0 deri 2.5 atëherë rritja konsiderohet allometrike negative dhe gjykohet se mjedisi nuk plotëson në mënyrë normale kërkesat fiziologjike të popullatës që analizohet. Nëse vlerat e “b” janë më të mëdha se 3.0 deri 3.5 atëherë rritja konsiderohet allometrike pozitive dhe pranohet që kushtet e mjedisit plotësojnë në mënyrë optimale kërkesat fiziologjike të popullatës (Ricker, W.E. 1975). Vlerat e koefiçientëve të relacionit gjatësi peshe janë llogaritur me anën e analizës regresive lineare (metoda e katrorëve më të vegjël). Shkalla e bashkëlidhjes ndërmjet variableve u vlerësua nëpërmjet llogaritjes së koefiçientit të korrelacionit (r). Të dhënat e provave ju nënshtruan analizës së variancës (ANOVA) për të përcaktuar limitet e konfidencës 95% dhe sinjifikancën statistike të vlerave të koeficientit allometrrik “b” (Santos M.N. dhe bashkaut., 2002).
49
Në mënyrë që të konfirmonim nëse vlerat e përfituara për koefiçientin “b” në ekuacionin e regresionit ishin të ndryshme nga vlerat izometrike (b=3) kemi aplikuar t-testin (Ho,b=3), me nivelin e konfidencës prej ± 95%, të shprehur me ekuacionin e mëposhtëm:
Ku: ts = vlera e t - testit b = vlera e koefiçientit allometrik mb = gabimi standard i koefiçientit b Më tej është bërë krahasimi midis vlerave të përfituara të t-testit dhe vlerave kritike tabelore të t-testit për të përcaktuar sinjifikancën statistike të vlerave të “b” (P<0.05) dhe pozicionimin e tyre në rendet izometrike apo allometrike. Gjatësia e përgjithshme është matur me metër shirit metalik, nga maja e nofullës së sipërme deri në vijën imagjinare perpendikulare që bashkon dy skajet e pendës së bishtit. Për dy parametrat e matur është llogaritur vlera e mesatares (M), devijacioni standard (SD), gabimi standard i mesatares (m) dhe koefiçienti i variabilitetit (CV). Llogaritja e CV është bërë me formulën:
Ku: CV = Koefiçienti i variabilitetit SD = Devijacioni standard Lcm = Gjatësia në cm Wg = Pesha në gram Për të gjykuar mbi gjëndjen e përgjithshme fiziologjike të popullatave peshkore aplikohet një zgjidhje matematikore që bazohet në vlerësimin e një treguesi të njohur në iktiologji si “indeksi i kondicionit” (Fulton T.W. 1902; Ricker W.E. 1975; Froese, R. 2006). Formula për llogaritjen e këtij treguesi është: K=
W L
3
50
x 100
Ku: K = faktori i kondicionit W = pesha e njomw e peshkut (g) L = gjatësia totale ose zoologjike (cm) Kubi i gjatësisë zoologjike llogarite për faktin se rritja e peshkut në peshë është proporcionale me rritjen e vëllimit të tij. Në aspektin metodik është e rëndësishme të pohojmë se intervalet e vlerave të “K” nuk janë standarte për të gjitha grupimet taksonomike të peshqve, por varen shumë prej formës së eksteriorit dhe në mënyrë të veçantë prej raportit midis lartësisë maksimale (H) dhe gjatësisë zoologjike (L). Për peshqit që karakterizohen nga vlerat e vogla të raportit H/L (troftë, salmon, sardele, njila, qefuj, mlysh, amuri i bardhë etj), intervali i vlerave të favorshme të koefiçientit të kondicionit, të paktën teorikisht shkon nga 1.0 deri në 2.0. Për peshqit me “shpinë të lartë” (kocë, pëllëmbëz, lloskë, rracat hungareze të krapit, ballgjëri etj), vlera teorike normale e koefiçientit të kondicionit është brenda intervalit 1.0 – 3.0. Për peshqit me trup fusiform, midis të cilëve është edhe trofta ylberi, sa më tepër të afrohen vlerat e llogaritura të “K” tek vlera teorike maksimale 2.0 aq më i mirë është kondicioni fiziologjik i popullatës, gjë që me shpesh manifestohet me tendencën e rritjes deri në një nivel optimal të depozitimeve të dhjamit në kavitetin abdominal dhe midis organeve të brendëshme. Vlen e njëjta llogjikë për peshqit me shpinë të lartë, por tendenca e vlerave të “K”-së, gjatë përmirësimit të kondicionit fiziologjik është drejt shifrës 3.0. Vlerat më të vogla se 1.0 tregojnë kondicion të keq të popullatës peshkore që analizohet. Mirëqënia e troftave u vlerësua duke shfrytëzuar treguesit e dëmtimit të pendëve notuese. Kondicioni i pendëve është konsideruar si një tipar reference lidhur me cilësinë e jetës së peshqve (Ellis, T. dhe bashkaut., 2002; Turnbull, J.F. dhe bashkaut., 2005; Huntingford, F. dhe bashkaut., 2006; Person-Le Ruyet, J. dhe bashkaut. 2007,2008). Pendët e gjoksit dhe ato të shpinës janë më të ndjeshme në krahasim me pendët e tjera ndaj kushteve që realizohen gjatë kultivimit dhe mund të përdoren si barometra të mirëqënies së peshkut (Pelis, R.M. dhe Mc Cormick, S.D., 2003; Spaho, E.dhe bashkaut. 2013). Në ferma kondicioni i pendës së bishtit përdoret për të ndarë peshqit sipas cilësisë përpara shitjes. Kontrolli i profilit të pendëve të gjoksit, pendës shpinore dhe pendës së bishtit është bërë çdo javë, krahas matjeve që janë bërë për peshën individuale dhe gjatësinë si dhe matjeve në përfundimin e eksperimentit. Profili i pendëve dhe shkalla e dëmtimit të tyre janë vlerësuar duke aplikuar një shkallë të
51
erozionit me pesë nivele (Person-Le Ruyet, J. dhe bashkaut., 2007). Kjo shkallë merr për bazë pozicionin e rrezes së fundit që është e pa dëmtuar në pendën që vrojtohet. Vlerësimi ndihmohet nga disa skema të propozuara për pendën shpinore (D) dhe të gjoksit (P), (Figura 4.3). Frekuenca e erozionit shprehet në përqindje (%) dhe mbi bazën e të dhënave të përfituara, llogaritet niveli mesatar i erozionit. Nivelet e dëmtimit janë vendosur mbi bazën e specifikimit të mëposhtëm: ● Për pendën shpinore: Niveli 0 Intervali i dëmtimit ndodhet midis rrezeve 11-12. Niveli 1 Intervali i dëmtimit ndodhet midis rrezeve 8-12. Niveli 2 Intervali i dëmtimit ndodhet midis rrezeve 5-12. Niveli 3 Intervali i dëmtimit ndodhet midis rrezeve 2-12. Niveli 4 Dëmtimi prek të gjithë penden nga rrezja 1 deri tek rrezja 12. ●Për pendën e gjoksit: Niveli 0 Dëmtimi prek intervalin midis rrezeve 1 dhe 3. Niveli 1 Dëmtimi prek intervalin midis rrezeve 1 dhe 6. Niveli 2 Dëmtimi prek intervalin midis rrezeve 1 dhe 9. Niveli 3 Dëmtimi prek intervalin midis rrezeve 1 dhe 12. Niveli 4 Dëmtimi prek të gjithë pendën nga rrezja 1 deri tek rrezja 14.
3. 5 Diagrama e pesë niveleve të erozionit për pendën e majtë të gjoksit (A) dhe për pendën shpinore (B) tek trofta ylberi (O.mykiss), bazuar në pozicionin e rrezes së padëmtuar (Sipas Person-Le Ruyet dhe bashkaut., 2007).
Është kryer edhe egzaminimi i pendës së bishtit për të bërë klasifikimin në tre grupe duke ju referuar indeksit të tregut: (Grupi A) nuk vërehen ndryshime të dukshme në profil në krahasim me pendën perfekte të bishtit, me
52
përjashtim të disa çarjeve të vogla që në sistemet e kultivimit hasen në mënyre të zakonshme, (Grupi B) erozion i moderuar që shoqërohet me ndryshim të profilit të përgjithshëm (erozion i skajeve të rrezeve) dhe (Grupi C) erozion i madh me skaje hemoragjike ose të inflamuara (peshku nuk shitet i plotë). Në asnje rast nuk janë perfshirë në llogaritje çarjet e pendëve që rezultojnë nga ngecjet në syzat e rrjetës së mjetit të perdorur për nxjerrjen e peshqve prej baseneve të provës.
3.4 Mundësia e prekjes së krapit dhe koranit nga Girodaktiloza. Studimi është kryer në një fermë për kultivimin e troftës ylberi (O.mykiss) që ndodhet në rajonin e Pogradecit, në periudhën Prill-Korrik 2015 (gjithsej 103 ditë ose 15 javë). Provat janë kryer në një vaskë të veçuar prej pjesës tjetër të impiantit, duke i garantuar asaj furnizim dhe shkarkim të pavarur të ujit. Në studim u përfshinë 14 individë njëvjeçarë (0+) të koranit (S.letnica), të marrë nga stoku që kultivohej në këtë fermë, 10 njëvjeçarë të troftës ylberi (O.mykiss) që ishin të paprekur prej parazitit, 7 individë njëvjeçarë të krapit (C.carpio) që u morën prej formës natyrore që popullon liqenin e Prespës së Madhe dhe 12 individë njëvjeçarë të krapit luspor që i takonin variaetetit “hungarez” të përmirësuar, të marrë prej impiantit të Klosit (Elbasan). Pesha mesatare (Wg) e koranit që u përfshi në provë ishte 28.09 ± 2.605 (Var.% = 9.27) dhe e troftës ylberi 34.44 ± 4.609 (Var.% = 13.38). Pesha mesatare e krapit të Prespës 76.19 ± 10.053 (Var.% = 13.19) ndërsa për krapin e varietetit “hungarez” 197.01 ± 18.146 (Var.% = 9.21). Përpara se të futeshin në vaskën e provës individët që u perfshinë në eksperiment iu nënshtruan kontrollit për praninë e ektoparazitëve. Në vaskë së bashku me peshqit e provës u futën edhe 10 njëvjeçarë të troftës ylberi që ishin të prekur prej helmintit Gyrodactylus sp. Peshqit u trajtuan me një përzjerje ushqimore të peletuar të markes Coppens International.
3. 10 Korani (Salmo letnica S.Karaman, 1924); Foto A.Vodica 2015.
53
Egzaminimet janë kryer në peshqit paraprakisht të anestetizuar. Për këtë qëllim u përdor anestetiku MS 222 (ethyl 3-aminobenzoate methanesulfonate) në përqëndrimin 50 mg/L. Në dy javët e para të provës egzaminimi i peshqve u krye çdo dy ditë (gjithsej shtatë egzaminime). Në periudhën tjetër të provës egzaminimet u kryen në intervale nga 3 deri 15 ditë, duke e rritur intervalin e egzaminimeve nga fillimi deri në fundin e provës.
3. 6 Njëvjeçar (0+) i krapit “luspor” (varieteti “hungarez” i përmirësuar) që kultivohet në impiantin e Klosit, Elbasan.(Foto A.Vodica, 2015).
Janë vrojtuar në stereomikroskopin ZEISS Stemi SV 11 mbulesa e luspave, pendët dhe velzat. Helmintët e pranishëm u numëruan dhe disa prej tyre, pasi u fiksuan në alkool 70%, u montuan në ammonium pikrat-glicerinë. Identifikimi i llojit të parazitit u bë në laborator bazuar në çelësat e përcaktimit (Bykovskaya-Pavlovskaya, I.E. dhe bashkaut., 1962; Dmitrieva, E.V. dhe Gerasev, P.I.,1997; Dzika, E. dhe bashkaut. 2009). Vlerat mesatare të intensitetit të invazionit (Int) u llogaritën sipas Bush, A.O. dhe bashkaut. (1997). U aplikua testi Kruskal-Wallis (t-testi) për të vlerësuar diferencat në vlerat mesatare të intensinvazionit midis tre llojeve të peshqve që u perfshinë në studim. Gjatë krahasimit në çifte, vlerat e P < 0.5 u konsideruan sinjifikante. Analizat u realizuan duke përdorur programin kompiuterik GraphPad Instat 3.0. Pavarsisht prej veçorive të dinamikave të invazionit në llojet e peshqve që u përfshinë në studim rritja u vlerësua për gjithë periudhën e kryerjes së provave. Vlerësimi i rritjes është bërë mbi bazën e matjeve që janë kryer me intervale 15 ditore. Peshqit janë nxjerrë nga vaska me cupallë dhe janë peshuar në peshoren elektronike Sartorius me saktësi 0.01g dhe ju është matur gjatësia zoologjike (Lcm). Karakteristika e rritjes është vlerësuar mbi bazën e llogaritjes së dy parametrave:
54
a)intercepti (b) i boshtit Y në ekuacionin e regresionit të peshës: W=a(t)+b Ku: W -pesha e njomë e peshkut (g) t-intervali i kohës ndërmjet dy matjeve të njëpasnjëshme (ditë) b)faktori i kondicionit sipas Fulton T.W.(1902): K=
W L
3
x 100
Ku: K-faktori i kondicionit (%) W -pesha e njomë e peshkut (g) L -gjatësia totale ose zoologjike (cm) Duke qënë se numri i individëve që u përfshinë në provë ishte i kufizuar u matën dhe u peshuan të gjithë peshqit e pranishëm në vaskë. U aplikua t-testi për të përcaktuar sinjifikancën e diferencave ndërmjet vlerave mesatare të indeksit të kondicionit për peshqit e provës të prekur prej girogaktilozës dhe për ata që kultivoheshin në impiant.
3.5 Trajtimet banjëzuese anti-Gyrodactylus. Provat janë zhvilluar në vitin 2015 në laboratorin e Akuakulturës të U.B Tiranë (Departamenti i Akuakulturës dhe Peshkimit). Objekt i studimit ishin njëvjeçarët e troftës ylberi (pesha mesatare Wg = 9.725 ± 0.517; Var % = 5.32) që u morën në impiante të rretheve Pogradec dhe Librazhd. Rasatet ishin prekur në mënyrë natyrore prej parazitit Gyrodactylus sp. Përpara marrjes së kampioneve është përcaktuar vlera mesatare e intensinvazionit për impiantin e Pogradecit (9.75 ± 4.418; Var % = 45.31; n = 40) dhe për impiantin e Librazhdit (8.63 ± 3.787; Var % = 43.88; n = 40). Nuk u provuan ndryshime sinjifikative gjatë krahasimit të këtyre dy vlerave (t = 0.2; P > 0.05).
55
3. 72 Ana e majtë: Vaskë vetrorezinë dhe akuariume xhami për mbajtjen e troftave gjatë trajtimeve banjëzuese antihelmentike. Ana e djathtë: Paisjet aerator EHEIM 400 dhe pompë e zhytur RS 1800 F në Laboratorin e Akuakulturës (UBT), (Foto A.Vodica, 2015).
Transporti i peshkut të gjallë u krye në konteinerë plastikë me vëllim 100 litra. Uji i kontenierëve është furnizuar me oksigjen të lëngshëm nga një bombul e montuar në mjetin e transportit. Për kryerjen e eksperimenteve u përdoren 5 akuariume prej qelqi (dy akuariume me vëllim 0.34 m³, dy me vëllim 0.1m³ dhe një me vëllim 0.030 m³) si dhe dy vaska vetrorezinë (2.0 m³) të pranishme në laboratorin e Akuakulturës (Figura 6.1). Përpara nisjes së eksperimenteve troftat u aklimatizuan për jo më pak se 36 orë. Në mjediset e provave u garantua furnizim me ujë të rrjedhshëm (5 L/min) në temperaturën 12-13ºC dhe pH 6.5-7.0. U vunë në funksionim aeratore EHEIM 400 për të pasuruar ujin me oksigjen dhe njëkohësisht u përdorën pompa të zhytura tip RS 1800 F për të favorizuar qarkullimin e ujit në brendësi të konteinereve. Peshqit e të dy grupeve u ushqyen me një dietë komerciale të prodhuar prej Coppens International (peleta ø2 mm; 55% proteina), duke ju dhënë çdo ditë një sasi sa 2% e iktiomasës së pranishme në akuariumet dhe konteineret e provës. Eksperimenti u zhvillua në dy grupe; grupi terapeutik dhe grupi i kontrollit. Grupi terapeutik përfshiu provat e banjëzimeve që u kryen për të testuar efektin kurues të kimikateve, preparateve farmaceutike dhe ekstraktit bimor. Grupi i kontrollit përbëhej nga trofta të prekura prej parazitit që u mbajtën në ujë të rrjedhshëm të zakonshëm. Gjatë intervalit të ekspozimit të troftave ndaj tretësirës banjëzuese u ndërpre rrjedha e ujit në mjediset ku u
56
kryen provat. Njezet e katër orë pas përfundimit të trajtimit peshq nga të dy grupet ju nënshtruan banjëzimit anestetizues me etil M-aminobenzoat (0.05 g/L). Pas anestezisë troftave ju hoqën pendët e gjoksit të cilat u vendosen në pjata Petri dhe u vrojtuan në strereomikroskop për të përcaktuar numrin e parazitëve të ngordhur. Helminti është konsideruar i ngordhur kur nuk demonstronte asnjë shenjë të lëvizjes brenda intervalit kohor prej një ore. Përpara banjëzimeve terapeutike janë kryer provat e toksicitetit për dy preparate: praziquanteli dhe bithinoli, të cilëve do tju testohej efikasiteti antihelmintik. Provat e toksicitetit u kryen në akuariume të mbushur me 30 L ujë. Në çdo akuarium u futën 5 trofta. Prova, ku u futen gjithsej 60 individë u përsërit dy herë. Një pompë ajri ka siguruar pasurimin e pandërprerë të ujit me oksigjen. Toksiciteti i substancave antihelmintike ndaj rasatëve të troftës ylberi u testua për dy përqëndrimet më të larta të secilës prej tyre duke i mbajtur peshqit në tretësirën banjëzuese për 1 deri 6 orë. Kjo provë sqaroi kufirin e sipërm të tolerancës së peshkut përbujtës ndaj substancës përkatese. Toksiciteti i preparateve të testuara u vlerësua nga disa indikatorë duke filluar nga alteracioni i sjelljeve notuese të natyrshme të peshqve deri tek ngordhja e tyre. Në rastin e aplikimit të ekstraktit të hudhrës vrojtimet mbi mortalitetin dhe sjelljet notuese jo normale janë kryer sipas Albert, P.E., dhe Ebiamadon, A.B. (2010). Provat për efektin anti-Gyrodactylus u kryen për klorurin e natriumit (sipas Schelkle, B. dhe bashkaut. 2011), praziquantelin ose Biltricide®, {2(Cyclohexylcarbonyl)-1,2,3,6,7,11b-hexahydro-4H-pyrazino[2,1-a]isoquinolin4-nje} (sipas Santamarina, M.T. dhe bashkaut. 1991; Truong, D.H. dhe Kim, V.V. 2014), bithionolin (2,2'-Dihydroxy-3,3',5,5'-tetrachlorodiphenyl sulfide) (sipas Santamarina, M.T. dhe bashkaut. 1991; Tojo, J.L. dhe M.T. Santamarina 1998) dhe ekstraktin e hudhrës (sipas Fridman, S. dhe bashkaut. 2014). 3.5.1 Pregatitja e tretësirave banjëzuese. Praziquanteli i pastër (Biltricide®, Bayer, Germany) është tretetur në një përzjerje të etanolit me ujin e distiluar në raportin 1.75 me 3.25, në mënyrë që të përfitohej tretësira bazë që të përmbajë 100 mg/L preparat. Kjo tretësirë u hollua në përqëndrime të ndryshme sipas skemës së banjëzimeve për testimin e efektit anti-Gyrodactylus të praziquantelit në trajtimet e veçanta. Kloruri i natriumit i pastër (NaCl Merck; Germany) është shpërndarë direkt në ujin e akuariumeve përpara futjes së rasateve të troftës duke e llogaritur sasinë e tij në varësi të vëllimit të ujit në mënyrë që të krijohej tretësira e kimikatit me përqëndrim 25 g/L.
57
Bithionoli. Duke qenë se tretshmëria e bithionolit në ujin e distiluar është shumë e vogël (0.004 mg/mL në temperaturën 25ºC) kemi përdorur përzjerjen e etanolit me ujin e distiluar, si në rastin e praziquantelit, për tretjen e këtij preparati. Në 1 litër të përzjerjes etanol-ujë i distiluar është tretur 100 mg bithionol dhe me këtë tretësirë janë përgatitur tretësirat e provës. Ekstrakti i hudhrës. Thelpinjtë e qëruar të hudhrës fillimisht janë grirë hollë duke përdorur thikën e kuzhinës dhe me tej janë futur në një presë metalike të paisur me sitë, në mënyrë që nëpërmjet shtypjes të veçohej ekstrakti prej pulpës. Tretësira bazë është përgatitur duke tretur 1 mL ekstrakt në 5 mL dimetil sulfoksid (DMSO) dhe duke e shpënë vëllimin deri 100 mL me ujë të distiluar. Për testimin e efekteve tokiske të Praziquatelit dhe Bithionolit u aplikua skema e mëposhtme në dy përqëndrimet më të larta: Tabela 3.1 Doza dhe ekspozimi për testimin e efektit toksik të Praziquantelit dhe Bithionolit.
Preparati
Doza (mg/L)
Ekspozimi (orë)
Praziquantel Bithionol
10 dhe 20 20 dhe 60
1,3,6 1,2,3
Pas përfundimit të provës së toksicitetit eksperimentet mbi efikasitetin antihelmintik të katër lëndëve u zhvilluan sipas skemës së mëposhtme. Tabela 3.2 Doza dhe ekspozimi për testimin e efikasitetit antihelmentik të preparateve të përdorur.
Preparati
Doza (mg/L)
Ekspozimi (orë)
Praziquantel Kloruri i natriumit Bithionol Ekstrakti i hudhrës (tretësirë ujore)
10 25 000 5 dhe 20
180 5 180
12.5 mL dhe 8,5 mL
60
Përqëndrim optimal antihelmintik u konsiderua ai përqëndrim i cili garantonte vlerën më të lartë të mortalitetit të parazitëve, pa shkaktuar asnjë shenjë intoksikimi tek peshqit. Përqëndrimet e lëndëve antihelmintike të eksperimentuara që shkaktonin ngordhjen e më pak se 20% të parazitëve janë konsideruar jo efikase.
58
U krijuan grupe të kontrollit në të cilat peshqit u mbajtën në akuariume në kushte të njëjta sikurse në grupet e provës por pa aplikuar trajtime antihelmintike. Numri i përgjithshëm i troftave që u futën në banjëzimet antiGyrodactylus ishte 84 (nga 21 për secilin prej antihelmintikëve të eksperimentuar). Mortaliteti i parazitëve për çdo trajtim u llogarit me formulën (Wang G.X. dhe bashkaut. 2010): M% =
B T B
x 100
Ku: M - mortaliteti i parazitëve Gyrodactylus sp (%). B - numri mesatar i parazitëve të mbijetuar në grupin e kontrollit në intervalin “t”. T - numri mesatar i parazitëve të mbijetuar në grupin e trajtuar në intervalin “t”. Intervali “t” - kohëzgjatja (minuta) e ekspozimit të peshkut në tretesirën banjëzuese. Rezultatet e studimit u analizuan duke përdorur SPSS 16. Analiza e variancës (ANOVA) u krye për të provuar reduktimin e vlerave mesatare të intensinvazionit pas trajtimeve me preparatet anti-Gyrodactylus.
59
KAPITULLI IV. REZULTATE DHE DISKUTIME 4.1 Rezultate në lidhje me specien e Girodaktilozës. Girodaktiloza është konsideruar si specie e fshehtë dhe diagnoza përforcohet vetëm me evidentimin molekular. G.salaris është morfologjikisht i ngjashëm me G.teuchis së ndeshur në troftën kafe dhe troftën ylber si dhe me G. thymalli nga krapi i barit. Gyrodactylus teuchis është një parazit i kudondodhur në troftat e egra ose të kultivuara në Europë. Ka një ngjashmëri morfometrike të madhe me G.salaris dhe për këtë shpesh ngatërrohet me këtë patogen.
4. 1Gremçat marginalë të (A) Gyrodactylus salaris, (B) G. teuchis dhe (C) G. thymalli. (Cunningham et al., 2001.)
Speciet me mikroskopi diferencohen duke u bazuar në formën e tehut të gremçit marginal. Gyrodactylus teuchis ka një teh më të gjatë dhe më të kthyer. (Cunningham et al., 2001; McHugh et al., 2000; Shinn et al., 2004). Ndryshimi në temperaturën e ujit (6–15 °C) është faktor i njohur i cili ndikon në madhësinë e trupit dhe formën e gremçave (C. Hahn et al./ Parasitology International 60 (2011). Në bazë të karakteristikave morfometrike mund të themi se numri më i madh i Girodaktilideve të evidentuara në studimin tonë i përket Gyrodactylus teuchis, e më pas G.truttae. Në disa raste është gjetur dhe G. derjavini. Matjet trupore për G. teuchis (Christoph Hahn a, Tor A. Bakke, Lutz Bachmann, Steven Weiss, Phil D. Harris) janë: forma trupore 327–421 μm e gjatë dhe 79–110 μm gjërësia e trupit; opisthaptori, 69–95 μm i gjatë dhe 54–66 μm gjërësia. Ndonëse PCR është metoda e cila përforcon evidentimin e species mund të themi se është e lehtë të dallosh G. teuchis nga G. salaris duke u bazuar vetëm në morfologjinë e tyre, gjithashtu G. teuchis dallohet menjëherë nga G.
60
thymalli pasi në përgjithësi është më i vogël, nga madhësia është më i ngjashëm me G.salaris por shfaqin diferenca në matje (psh. distanca e hapjes së çengelave HAD). G. teuchis është ektoparaziti që gjendet me shumicë në Europë, i ndeshur dhe tek troftat e fermës dhe të egra, shpesh është konsideruar jo patogjen por fakti që infeston troftat që kultivohen dhe përhapet me shpejtësi në industrinë e Akuakulturës merr rëndësi të veçantë. Ektoparaziti G. teuchis prek të paktën katër specie nga tre gjinitë salmonide. Përveç salmonit të Atlantikut, troftës kafe, troftës ylber ështe gjetur edhe tek freskori (Thymallus thymallus L.). Sipas Bakke et al. vetëm 30% e specieve të përshkruara të Girodaktilideve infektojnë një bujtës të vetëm. (www.GyroDb.net). Për G. teuchis, vetëm mund të spekulohet se cila specie është bujtësi “plesiomorphic” pasi kjo specie është e aftë të shpërndahet në një numër të madh troftash.
4.2 Rezultate në lidhje me vlerësimin e masave higjeno-sanitare në impinatet e akukulturës për kufizimin e përhapjes së Girodaktilozës. Në vitet 2012 dhe 2013 u regjistruan raste të girodaktilozës që prekte moshat e reja në dy impiante të kultivimit të troftës ylberi në rrethet e Pogradecit dhe Librazhdit (Vodica, A. dhe Spaho, V. 2013). Ky është një fakt negativ pasi kjo parazitozë klasifikohet në sëmundjet detyrimisht të lajmërueshme. Ka shumë mundësi që vitet e fundit, per shkaqe qe duhen përcaktuar, të ketë ndodhur rritja e frekuencës së disa patologjive infektive dhe invasive në fermat e kultivimit iktik dhe sidomos në impiantet e troftikulturës. Shpeshtimi i simptomave të tilla si hidropsia e kavitetit abdominal, egzoftalmia unilaterale dhe bilaterale, prania e ulçerave hemoragjike në lekurë, hemoragjia e thekëve velzore e pasuar nga këputja e tyre si dhe dëmtimet e pendëve notuese janë tregues direktë të egzistencës së patogjenëve në objektet e kultivimit. Këtyre dukurive ju duhen shtuar edhe humbjet e konsiderueshme të larvave dhe të vegjëlve në sezonet e viteve të fundit të shtimit të troftës ylberi (Oncorhynchus mykiss), në një numër jo të vogël të impianteve të troftikulturës të vendit tonë. Faktet e përmendura diktojnë domosdoshmërinë e analizës së disa hallkave të teknologjive të prodhimit në troftikulturat dhe krapikulturat tona dhe në menyrë të veçantë shqyrtimin e shkallës së zbatimit të elementëve kryesorë të biosigurisë në inkubatorë. Në fakt teknologjitë që zbatohen në proçesin e riprodhimit dhe korrektësia e zbatimit të rregullave higjeno-sanitare në inkubatorë janë elemente që përcaktojnë cilësinë e brezit pasardhës, sidomos në aspektet e shëndetit dhe të treguesve të rritjes. Në Shqipëri janë në funksionim tre impiante të krapikulturës të paisur me inkubatorë që prodhojnë larva dhe rasatë kryesisht për popullimin e
61
kategorive të ndryshme të ujrave të brendëshme. Gjithashtu egzistojnë 8-10 impiante të kultivimit të troftës ylberi që kryejnë shtimin dhe prodhojnë rasatë kryesisht për nevojat e veta si dhe një impiant që inkubon vezët e koranit (Salmo letnica) dhe prodhon rasatë për ripopullimin e Liqenit të Ohrit. Është fakt se operatorët e kultivimit iktik në vendin tonë kanë akumuluar një përvojë të vlerësueshme e cila ju jep mundësi që të zbatojnë në mënyrë korrekte teknikat e shtimit gjysëm natyror dhe artificial të peshqve të familjes Cyprinidae dhe troftës ylberi. Por nga ana tjetër duhet të pranojmë se egziston edhe një rritje e frekuencës së humbjeve që shkaktohen prej mosmarrjes në konsideratë të bashkëgjakësisë në rastin e zgjedhjes së riprodhuesve si dhe moszbatimit të masave higjeno sanitare gjatë proçesit të shtimit si dhe gjatë inkubimit të vezëve. Negativ është fakti që shumica e operatoreve të akuakulturës kanë njohuri mjaft të kufizuara për elementet e biosigurisë, për masat specifike higjeno-sanitare dhe për trajtimin e patologjive dhe pothuajse nuk zotërojnë asnjë njohuri për njohjen e sëmundjeve dhe për konceptin e “mirëqënies” së peshqve. Në disa studime të kryera në vite në vendin tonë ka raportime lidhur me shfaqje të ndryshme patologjike tek peshqit që rriten në impiantet e kultivimit gjatë fazave të ndryshme jetësore (Rakaj, N. dhe bashkaut. 1977; Spaho, V. dhe bashkaut. 1984;2000; Spaho,V. dhe Selfo, Sh. 1985; Jero, J. dhe bashkaut. 1986; Vodica, A. dhe Spaho, V. 2013). Kohët e fundit ka dy raportime për prekjen e kocës (Sparus aurata) që kultivohet në impiantet tona të marikulturës prej monogjenetikëve Gyrodactylus orecchiae dhe G.longipes (Paladini, G. dhe bashkaut. 2009;2011). Ka shumë mundësi që disa parazitë të identifikuar në fermat tona të kultivimit iktik të jenë lloje aliene që janë importuar dhe vazhdojnë të futen në ujrat tona së bashku me rasatët që importohen. Benigno, E. (2001) ka vënë në dukje se shumë sëmundje që infektojnë peshqit në fermat e kultivimit dhe mund të kalojnë edhe në popullatat e egra janë të importuara. Sëmundjet parazitare në impiantet e kultivimit të peshkut janë faktorët më kryesorë që kufizojnë rritjen dhe mbijetesën e të vegjëlve dhe rasatëve Jero, J. dhe bashkaut. (1986) kishin përcaktuar se mortaliteti prej girodaktilozës tek të vegjëlit e troftës ylberi në ekonominë e Bistricës (Sarandë) arrinte shifrat 26.7-33.2%. Rastet e përsëritura të girodaktilozës së troftës ylberi dhe kocës si dhe rastet e dyshuara të disa sëmundjeve infektive të troftës ylberi, koranit dhe peshqve të familjes Cyprinidae (ndoshta “viremia pranverore” dhe “septicemia hemoragjike virale”) diktojnë nevojën e forcimit të masave të biosigurisë në inkubatorë dhe organizimit të kontrollit veterinar të specializuar, sidomos lidhur me materialin peshkëzues që futet nga jashtë apo që kalohet nga impiantet e shtimit në impiantet e kultivimit për tregun ushqimor.
62
Tre ose 37.5% nga 8 fermat e përfshira në studim kanë si aktivitet kryesor realizimin e shtimit artificial dhe prodhimin e rasatëve të krapit (Cyprinus carpio), amurit të bardhë (Ctenopharyngodon idella), ballgjërit të bardhë (Hypophthalmichthys molitrix) dhe ballgjërit laraman (Aristichthys nobilis). Në fermën e Tapizës gjatë sezonit të shtimit të vitit 2014 është realizuar riprodhimi gjysëm natyror dhe prodhimi i rasatëve të krapit “koi”. Dy ferma (25.0%) prodhojnë trofta për tregun ushqimor por njëkohësisht janë të paisura me inkubatorë dhe kryejnë shtimin dhe prodhojnë rasatë. Një impiant (12.5%) është i përfshirë në programet e ripopullimit të Liqenit të Ohrit. Në këtë impiant inkubohen vezët dhe prodhohen rasatët e koranit (Salmo letnica), një salmonid endemik i Liqenit të Ohrit. Dy fermat e tjera (25.0%) blejnë rasatë të troftës ylberi dhe i kultivojnë për shitje në tregun ushqimor. Pra, gjashtë (75.0%) nga tetë fermat e përfshira në analizë janë të paisura me inkubatorë dhe prodhojnë rasatë. Në tre impiantet e krapikulturës riprodhimi i krapit kryhet në periudhën 20 Maj-10 Qershor në varësi të temperatures së ujit. Dy vitet e fundit në impiantin e Klosit (Elbasan) është kontrolluar riprodhimi i këtij lloji duke aplikuar stimulimin hormonal dhe shtrydhjen e riprodhuesve. Në dy impiantet e tjera është aplikuar riprodhimi gjysëm natyror pa stimulim hormonal. Riprodhimi i tre llojeve të cyprinideve alloktone është kryer në periudhën 10 30 Qershor duke zbatuar praktikën e stimulimit hormonal me hipofizë natyrore të krapit. Lëshimi i gametëve prej riprodhuesve është kryer në pellgun oval të shtimit pra nuk është aplikuar shtrydhja e riprodhuesve. Kjo praktikë që nuk shmang qëndrimin e përkohshëm të riprodhuesve në të njëjtin mjedis me vezët e pllenuara mund të favorizojë kalimin e infeksioneve dhe invazioneve nga prindërit tek pasardhësit. Përveçse në rastin e riprodhimit gjysëm natyror të krapit, në të gjitha rastet e tjera vezët e pllenuara janë kaluar për çelje në aparatet e inkubimit. Bazuar në vrojtimet direkte të kryera në impiantin e Klosit intervali i inkubimit të vezëve të krapit nga vendosja e tyre në aparatet e inkubimit deri në kalimin e larvave në pellgjet e të vegjëlve zgjaste nga 2.5 deri 3.5 ditë në kushtet e furnizimit të aparateve me ujë në temperaturë 20ºC. Për vezët e cyprinideve alloktone inkubimi në kushtet e impiantit të Tapizës zgjaste 4.0-6.0 ditë kur aparatet furnizoheshin me ujë me temperaturë 22-26ºC.
63
Figura 4.2 Aparate për inkubimin e vezëve të peshqve të familjes së krapit (Cyprinidae), Impianti “Shërmadhi” Klos-Elbasan; Foto V. Spaho, 2013).
Në dy impiante të troftikulturës që u përfshinë në analizë shtimi i troftës ylberi ka nisur në 15 ditëshin e parë të muajit Dhjetor dhe ka vazhduar deri në 15 ditëshin e dytë të muajit Shkurt. Janë përdorur për shtim riprodhues të moshave nga 2+ deri 4+. Sipas vlerësimeve që ka kryer Peshkatari, N. (2010), në troftikulturën e Bushtricës (Librazhd), pjelloria relative e femrave me moshë 2+ ishte 1800-2000 vezë/kg ndërsa për femrat me moshë 4+ ky tregues kishte vlerën 1100-1600 vezë/kg. Cikli i aktivitetit të inkubatorëve në impiantet e troftikulturës ka vazhduar rreth 60 ditë. Në inkubatorët e troftës ylberi janë përdorur aparate vertikale me 9 radhë me shporta dhe aparate inkubimi në trajtë lugu. Në inkubatorin për vezët e koranit (S.letnica) përdorin aparate vertikale, aparate në trajtë lugu dhe shishet McDonald. Rezultatet e prodhimit të rasatëve të peshqve të familjes së krapit, troftës ylberi dhe koranit, për sezonet e shtimit të viteve 2012 dhe 2013 janë paraqirtur në Tabelat 4.1 dhe 4.2.
64
Tabela 4.1 Prodhimi i rasatëve nga riprodhimi artificial në tre impiante të krapikulturës (2012-2013).
Impianti Llojet C. carpio C.idella H.molitrix A.nobilis Totali
Klos 2012 150.000 100.000 500.000 80.000 830.000
Kurjan
2013 150.000 100.000 600.000 100.000 950.000
Tapizë
2012 2013 2012 280.000 300.00 20.000 210.000 220.000 20.000 10.000 10.000 890.000 950.000 80.000
2013 45.000 45.000
Tabela 4.2 Prodhimi i rasatëve nga riprodhimi artificial në tre impiante të troftikulturës (2012-2013).
Impianti Llojet O.mykiss S.letnica Totali
Lin 2012 730.000 730.000
Zagorçan 2013 738.000 738.000
2012 30.000 30.000
Bushtricë
2012 2013 2013 45.000 200.000 230.000 45.000 200.000 230.000
Të vegjlit dhe rasatët e peshqve të familjes së krapit janë kultivuar në pellgje dheu duke aplikuar sistemin gjysëm intensiv të prodhimit dhe monokulturën. Cikli i kultivimit të tyre niste me shpërndarjen e larvave në pellgjet e rritjes dhe përgjithësisht vazhdonte deri në periudhën 15 Tetor - 10 Nëntor (5.0-5.5 muaj), kur peshqit arrinin peshën e tregëtimit (rreth 10 g). Rreth 85% e blerësve të materialit peshkëzues preferonin të blinin rasatë ndërsa pjesa tjetër, për shkak të çmimit më të ulët, kishin kërkesa për peshq në fazën e të vegjëlve. Në vitet e fundit është dyfishuar çmimi i krapit që shitet në tregun ushqimor, ky fakt i ka rritur me 50-80% kërkesat e prodhuesve për rasatë të krapit. Megjithatë për shkak të kostos së ulët të prodhimit, ballgjëri i bardhë ngelet lloji që kërkohet më tepër prej fermerëve të cilet praktikojnë kultivimin ekstensiv në ujëmbledhësa. Në Shqipëri, jo vetëm dy impiantet që kemi analizuar në këtë punim por edhe impiantet e tjera që prodhojnë rasatë të troftës ylberi i përdorin këto kryesisht për nevojat e veta dhe mjaft rrallë për shitje. Në aspektet e biosigurisë ky mund të jetë një fakt pozitiv pasi nuk favorizon përhapjen e infeksioneve apo invazioneve që mund të prekin
65
impiante të veçantë. Megjithatë egzistenca e disa njësive që kryejnë prodhimin e materialit peshkëzues mund të ketë implikime negative në aspektin e polimorfizmit brendallojor të troftës ylberi dhe të ardhmes së troftikulturës në vendin tonë. Rasatët e koranit që prodhohen në impiantin e Linit shpërndahen vetëm në Liqenin e Ohrit në muajin Tetor, pasi kanë arritur peshën rreth 8 g. Gjëndja e biosigurisë në inkubatorë u vlerësua duke analizuar shkallën e zbatimit të disa aktiviteteve dhe masave të veçanta të cilat në përgjithësi praktikohen për të parandaluar apo kufizuar sëmundjet. Këto masa janë përmbledhur në Tabelën 4.3. Prej vlerësimit të kryer ka rezultuar se nga dymbëdhjetë kërkesat e vendosura për testimin e nivelit të zbatimit të masave sanitare dhe të përgjitheshme që synojnë të parandalojnë futjen e patologjive infektive dhe invasive në inkubatorët ku prodhohen larvat e cyprinideve dhe salmonidëve të kultivuar janë zbatuar nga të gjithë impiantet e kontrolluara vetëm tre (25.0%). Pra, në përgjithësi fermat që janë të paisur me inkubatorë tregojnë kujdes të veçantë për furnizimin e tyre me ujë të cilësisë së duhur, fusin në shtim riprodhues të shëndetshëm dhe largojnë në kohë dhe në menyrë sistematike prej aparateve të inkubimit vezët dhe larvat e ngordhura. Tabela 4.3 Frekuenca (%) e zbatimit të disa masave higjeno-sanitare për garantimin e biosigurisë në 6 impiantet e kontrolluara.
Aktiviteti % e impianteve ku janë zbatuar ======================================================== 1.Zbatimi i rregullave të karantinës. 66.7 2.Dezinfektimi i aparateve të inkubi- mit. 50.0 3.Përdorimi i ujit sipas teknologjisë. 100.0 4.Monitorimi i cilësisë së ujit gjatë inkubimit. 33.4 5.Largimi i vezëve dhe larvave të ngordhura. 100.0 6.Kontrolli i gjëndjes shëndetsore të riprodhuesve. 100.0 7.Aplikimi i banjëzimeve profilaktike të riprodhuesve dhe vaksinimi i tyre 0.0 8.Përdorimi i dezinfektantëve për vezët në inkubim 83.4 9.Respektimi i proçedurave të shtimit që pengojnë transmetimin e sëmundjeve 66.7 10.Monitorimi i patologjive 83.4 11.Konsultimi me specialistët e akuakultures dhe mjekët veterinarë 66.7 12.Përdorimi i ushqimeve cilësore për riprodhuesit, larvat e të vegjlit 83.4
66
Tre kërkesa (25.0%), dhe konkretisht: përdorimi i dezinfektantëve për vezët, monitorimi i patologjive në impiant dhe përdorimi i ushqimeve cilësore janë zbatuar plotësisht në impiantet e kontrolluara. Janë vërejtur probleme lidhur me përdorimin e ushqimeve cilësore për riprodhuesit sidomos në impiantet e krapikulturës. Nga gjashtë impiantet e kontrolluara katër impiante kanë zbatuar plotësisht tre kerkesa të tjera (25.0%) të përfshira në sistemin e testimit. Këto kërkesa ishin: vendosja e karantinës në inkubatorë, realizimi i shtimit artificial i cili ndërpret plotësisht kontaktin e riprodhuesve me brezin pasardhës dhe konsultimi me specialistët. Kërkesa Nr.9 në Tabelën 4.3 nuk është zbatuar nga dy impiante të krapikulturës të cilët kryejnë shtimin duke aplikuar riprodhimin gjyësm natyror. Një kërkesë (8.3%) është zbatuar vetëm nga tre ferma të kontrolluara. Kjo kërkesë perfshinte zbatimin e proçedurave të dezinfestimit të paisjeve të cilat futen në përdorim gjatë inkubimit të vezëve dhe trajtimit të larvave. Vetëm dy nga gjashtë fermat e kontrolluara kanë treguar kujdes për zbatimin e njërës (8.3%) prej kërkesave të testimit dhe pikërisht kontrollit sistematik të cilësisë së ujit gjatë periudhës që inkubatori është në funksionim. Përveç kërkeses Nr.7 të cilën do ta komentojmë në vijim, shifrat që kemi paraqitur në Tabelën 4.3 tregojnë se dy prej masave më pak të zbatuara prej impianteve që kemi analizuar ishin: monitorimi i cilësisë së ujit gjatë proçesit të inkubimit dhe dezinfektimi i aparateve të inkubimit përpara vënies në funksionim dhe pas përfundimit të çeljeve. Në fakt, në rastin e impianteve që prodhojnë rasatë të salmonidëve masës së parë nuk i kushtohet vëmendje pasi inkubatorët janë ndërtuar shumë pranë burimit të furnizimit me ujë. Terreni ku janë vendosur inkubatorët dhe afërsia prej burimit të furnizimit me ujë garantojnë ruajtjen e cilësisë së ujit pasi pothuajse nuk egziston asnjë mundësi për ndotjen e tij. Në impiantet e krapikulturës uji kalon në pellgun e dekantimit dhe në depozita të paisura me filtra mekanikë përpara se të futet në inkubator. Në këtë rast egzistojnë mundësitë që uji i cili furnizon aparatet e inkubimit të transportojë edhe gjallesa patogjene, pasi filtrat mekanikë mbajnë disa gjallesa të zooplanktonit por nuk garantojnë “sterilizimin” e ujit. Sipas vlerësimeve tona dezinfektimi i aparateve të inkubimit dhe inventarit që përdoret në inkubator është kryer në tre nga gjashtë fermat që ju nënshtruan testimit. Nuk është kryer ky proçes i rëndësishëm për garantimin e biosigurisë në inkubatorët e një impianti të troftikulturës dhe dy impianteve të cyprinikulturës. Impiantet që kanë kryer dezinfektimin kanë përdorur për këtë qëllim dy kimikate: permanganatin e potasiumit (KMnO4) dhe hipokloritin e lëngshëm [Ca(ClO)2].
67
Në pesë nga gjashtë inkubatorët që u përfshinë në studim është kryer dezinfektimi i vezëve të vendosura për çelje. Kjo masë nuk është kryer në mënyrë sistematike në inkubatorët e impianteve të cyprinidëve, ndërkohë që përbënte një element të rëndësishëm të teknologjisë që zbatohej në inkubatorët për çeljen e vezëve të troftës ylberi dhe koranit. Sipas pohimit të fermerëve gjatë proçesit të inkubimit vezët janë prekur më tepër prej mykut Saprolegnia parasitica. Kjo është arsyeja që ata kanë përdorur më shpesh për dezinfektimin e vezëve Jeshil Malahitin (C23H25ClN2), një preparat klororganik antimykotik dhe antiparazitar (Aldeman, D.J. 1985; Schnick, R.A., 1988) dhe më rrallë sulfatin e bakrit (CuSO4). Jeshil malahiti është një kimikat që ushtron efekte negative mbi peshqit dhe mjedisin (Sudova, E.J. dhe bashkaut. 2007; Alam, M. dhe bashkaut. 2011), por në mjaft vënde, megjithëse është ndaluar përdorimi ai vazhdon të aplikohet për shkak të efekteve të fuqishme antiparazitare. Importimi i jeshil malahitit dhe përdorimi i tij pa keshillat e specialistëve është tregues i ndërhyrjes së kufizuar të shërbimit veterinar në sistemin e akuakulturës së vëndit tonë. Në përgjithësi pronarët dhe specialistët e impianteve kanë pohuar gjëndjen shëndetsore optimale të riprodhuesve që janë përdorur për shtim. Megjithatë intervistat e drejtpërdrejta kanë vënë në dukje se operatorët e kultivimit iktik kanë arritur në këtë përfundim bazuar në vrojtimin e reagimeve të sjelljes së riprodhuesve në pellgjet dhe vaskat e trajtimit të tyre si dhe në shqyrtimin e përgjithshëm të gjëndjes së eksteriorit. Por në mungesë të një kontrolli veterinar të specializuar opinionet e kultivuesve bazuar në përdorimin e kritereve të treguara mund të jenë të dyshimta. Është i njohur fakti që peshqit adultë mund të mos shfaqin shenja klinike apo ndryshime të sjelljes edhe në kushtet kur janë bartës të patogjenëve (Bauer, N.O., dhe bashkaut. 1969; Roberts, R.1990; Alvarez-Pellitero, P. 2008). Për të vërtetuar praninë e ektoparazitëve pavarësisht nga egzistenca ose jo e shenjave të dukshme klinike kemi egzaminuar 60 remontë dhe riprodhues të krapit, 37 remontë dhe riprodhues të amurit të bardhë, 29 remontë dhe riprodhues të ballgjërit të bardhë dhe 20 remontë dhe riprodhues të ballgjërit laraman në tre fermat e cyprinideve që kryejnë riprodhim dhe prodhojnë rasatë. Paraprakisht është e domosdoshme që të vëmë në dukje faktin se në vendin tonë të paktën në dhjetë vitet e fundit fermat e krapikulturës e kryejnë shtimin duke përdorur riprodhues që i sigurojnë nga breznitë që trajtojnë dhe nuk marrin remont apo riprodhues prej fermave të tjera. Rezultatet e përcaktimit taksonomik provuan egzistencën e 9 parazitëve të tegumenteve (lekurë dhe luspa) dhe velzave në katër llojet e peshqve të egzaminuar. Në Tabelën 4.4. kemi treguar llojet e parazitëve dhe llojet e peshqve ku u hasën këta parazitë.
68
Tabela 4.4 Disa lloje të parazitëve të lekurës dhe velzave të gjetur pas egzaminimit të riprodhuesve në tre ferma të krapikulturës.
Lloji i parazitit
Organi i prekur
Chilodonella cyprini Ichthyophthirius multifiliis Trichodina sp. Dactylogyrus sp. Gyrodactylus ctenopharyngodonis Lernaea cyprinacea
Lëkurë Lëkurë,velëza Lëkurë Velëza Velëza Lëkurë
Lernaea ctenopharyngodonis Argulius foliaceus
Lëkurë Lëkurë
Lloji i peshkut Krap Krap, amur i bardhë Krap Krap,amur i bardhë Amur i bardhë, ballgjër i bardhë Krap Amur i bardhë, ballgjër i bardhë, ballgjërë laraman Krap
Nga përcaktimi taksonomik kemi gjetur se tre lloje (33.3%) i përkisnin grupit Protozoa, tre lloje (33.3%) i përkisnin grupit Monogenea (Platyhelminthes) dhe tre lloje (33.3%) klasifikohen në grupin Maxillopoda (Crustacea). Llojet G.ctenopharyngodonis dhe L.ctenopharyngodonis duhet të jenë parazitë të rinj. Sipas Gollasch, S. dhe bashkaut. (2008) këta parazitë janë bërë pjesë e parazitofaunës së peshqve të ujrave të brendëshme pas futjes së cyprinideve aliene në akuakulturën Europiane. Vlerësimet sasiore treguan se remonti dhe riprodhuesit e krapit ishin më të prekur prej shkaktarëve të invazioneve krahasimisht me tre cyprinidet e tjerë. Një nga arsyet e frekuencës më të lartë të hasjes së parazitëve tek krapi mund të jetë fakti se kemi të bëjmë me një lloj indigjen ndërkohë që tre llojet e tjerë janë cyprinidë alloktone dhe si të tillë mund të atakohen më pak prej llojeve autoktone të parazitëve. Nga 146 individë të egzaminuar rezultuan me parazitë të lëkurës dhe velëzave 20 individë (13.7%). Lloji që hasej me frekuencën më të lartë ishte gaforrja parazitare Lernaea cyprinacea (4.11%). Frekuencë më të vogël të hasjes kishin protozoari Trichodina sp. (0.68%), dhe dy helmintët e gjinisë Gyrodactylus (përkatësisht 0.68%). Rezultatet tona mbi vlerësimin parazitologjik të riprodhuesve të cyprinideve diktojnë nevojën e rikthimit në një praktikë gati të harruar pikërisht aplikimin e banjëzimit të riprodhuesve përpara kryerjes së shtimit. Sikurse rezulton nga të dhënat e Tabelës 4.3 asnjë prej impianteve të analizuar nuk kryente banjëzimin e riprodhuesve përpara shtimit. Kësaj praktike i jepet rëndësi e veçantë në parazitologjinë e akuakulturës (Schaperclaus, W. 1991; Buchmann, K. 2007). Teknologjia që zbatohet për riprodhimin e krapit dhe cyprinideve alloktone si dhe egzistenca e parazitëve të gjinive Ichthyophthirius dhe Gyrodactylus, që janë mjaft të rrezikshëm për larvat dhe të vegjëlit, duhet
69
ti detyrojë kultivuesit që të riintegrojnë në teknologjinë e kultivimit, si një masë të rëndësishme të biosigurisë, banjëzimin e riprodhuesve përpara futjes në pellgjet e shtimit. Frekuencat e prekjes prej ektoparaziteve per remontin dhe riprodhuesit e kater llojeve te peshqve te familjes Cyprinidae
Ballgjeri I bardhe Amuri I bardhe
13.5
10.35
18.3
Lloji i peshkut
5
Ballgjeri laraman
Krapi 0
5
10
15
20
Frekuenca e prekjes (%)
Figura 4.3 Prekshmëria (%) e riprodhuesve të katër llojeve të cyprinideve prej gjallesave parazitare sipas vlerësimeve të kryera në tre impiante që prodhojnë rasatë.
4.5 4 3.5 3 2.5 2 1.5 1 0.5 0
C
.c yp rin i I. m ul tif ilii Tr s ic ho di na sp D .v as G ta yr to od r ac ty lu s sp G .c te no ph L. . cy pr in ac ea L. ct en op h. A. fo lia ce us
Frekuenca e pranise (%)
Frekuenca e nente llojeve te ektoparaziteve ne 146 riprodhues te kater llojeve te peshqve te familjes Cyprinidae
Lloji i parazitit
Figura 4.4 Frekuenca e nëntë llojeve të parazitëve në riprodhuesit e egzaminuar.
Vlerësimet subjektive që bëhen prej operatorëve të akuakulturës lidhur me gjëndjen shëndetsore të riprodhuesve diktojnë edhe nevojën e hartimit të një protokolli (udhëzuesi) të miratuar prej autoriteteve veterinare dhe atyre të akuakulturës. Ky protokoll mund të përmbante kriteret përkatëse vlerësuese mbi bazën e të cilave do të bëhej i mundur çertifikimi i gjëndjes shëndetsore të riprodhuesve. Në fillimin e viteve ’90 të shekullit të kaluar ka patur një përpjekje nga ish Stacioni i Kërkimeve Shkencore të Akuakulturës dhe Peshkimit (Durrës) për të eksperimentuar administrimin e vaksinave kundër sëmundjes së “viremisë pranverore”. Sikurse rezultoi prej intervistave të kryera me operatorët e fermave që u përfshinë në këtë studim, vaksinimi asnjëherë nuk është aplikuar në Shqipëri 70
prej impianteve të kultivimit iktik, si element thelbësor i biosigurisë. Humbjet në larvat dhe të vegjëlit e troftës ylberi, që ndodhen pas sezonit të shtimit të vitit 2014, diktojnë nevojën e vaksinimit jo vetëm të riprodhuesve por edhe të rasatëve. Prej kohësh administrimi i vaksinave është bërë element i rëndësishëm i masave për parandalimin e patologjive në akuakulturën botërore (Midtlyng, P. 2006; Toranzo, A.E. dhe bashkaut. 2009; Thim, H. dhe bashkaut. 2014). Në dy impiantet që blinin rasatë të troftës ylberi dhe realizonin kultivimin e tyre për shitje në tregun ushqimor gjëndja e biosigurisë u vlerësua bazuar në shkallën e plotësimit të këtyre masave: ● Blerja e rasatit të shoqëruar me dokument të lëshuar prej mjekut veterinar që konfirmon gjëndjen shëndetsore; ● Kontrolli periodik i shëndetit dhe treguesve të rritjes; ● Dezinfektimi i vaskave përpara nisjes së kultivimit dhe pastrimi i vazhdueshëm i tyre gjatë periudhës së kultivimit; ● Largimi i peshqve që paraqesin shenja të sëmundjeve dhe peshqve të ngordhur; ● Informimi i autoriteteve veterinare në rastin e shfaqjes së patologjive si dhe konsultat me mjekët veterinarë dhe specialistët e akuakulturës; ● Kujdesi për monitorimin e cilësisë së ujit; ● Garantimi i ushqimeve cilësore; ● Përdorimi i preparative terapeutike. Informacionet e siguruara prej kontakteve të drejtpërdrejta me operatorët e akuakulturës provojnë se fermat që blejnë material peshkëzues në asnjë rast nuk e kanë marrë atë të shoqëruar me çertifikatë shëndetsore veterinare. Rastet e shpeshta të troftave me ascit infektiv dhe me egzoftalmi, shenja klinike tipike të disa sëmundjeve infektive dhe parazitare, të shoqëruara me tregues preokupues të mortalitetit, që janë evidentuar në disa impiante të Shqiperisë që kultivojnë troftën ylberi, mund të jenë pasojë e egzistencës së vatrave të infeksioneve në inkubatorët brenda dhe jashtë vendit të cilët shesin rasatë të pakontrolluar prej mjekëve veterinarë të specializuar. Të dhëna të Departamentit të Akuakulturës dhe Peshkimit (UBT) kanë vënë në dukje se numri i individëve me shfaqje të egzoftalmisë në troftat ylberi që kultivohen në impiantet e rretheve Pogradec dhe Librazhd është rritur rreth 3.3 herë nga viti 2009 deri në vitin 2013 (Figura 4.5). Në të njëjtën kohë mortaliteti i troftave, me shenjat klinike të treguara, gjatë këtyre viteve është rritur 6 herë. Krahas shtimit të vlerave të mortalitetit është provuar edhe agravimi i patologjisë për faktin se është rritur dukshëm
71
Frekuenca e egzoftalmise (%) dhe e mortalitetit (%) ne troftat ylberi te rritura ne fermat e akuakultures te rretheve Pogradec dhe Librazhd 45 25 40 20 Egzoftalm ia 35 30 25 20 15 10 5 0
15 10 5
Mortaliteti (%)
Egzoftalmia (%)
numri i rasteve me egzoftalmi bilaterale dhe me dalje të plotë të syve prej orbitave (informacion i Spaho, V. dhe Cinari, S. 2012).
(%) Mortaliteti (%)
0 2009
2010
2011 Vitet
2012
2013
Figura 4.5 Ndryshimi i vlerave të frekuencës së egzoftalmisë dhe mortalitetit të troftave që kultivohen në impiantet e rretheve Pogradec dhe Librazhd për periudhën 2009-2013.
Megjithë mortalitetin e rritur, qe në verën e vitit 2013 arriti shifrat 30-70 kg trofta/ditë në impiantet me siperfaqe ujore 400-500 m², në asnjë rast nuk u krye përdorimi i terapeutikeve të duhur sipas këshillave të specialisteve. Në fakt të gjitha fermat që prodhojnë peshk për tregun ushqimor, qofshin këto impiante të troftikulturës apo krapikulturës, zbatojnë në mënyrë sistematike praktikat e dezinfektimit të strukturave të kultivimit përpara peshkëzimit dhe në përgjithësi tentojnë të krijojnë mjedise të pastra në pellgje apo “race ways”. Në përputhje edhe me kërkesat e shtruara nga EFSA (2008), këto masa të kombinuara me zbatimin e normave të peshkëzimit që janë në përputhje me teknologjinë që zbatojnë kanë synuar që të garantojnë mirëqënien e kafshëve që kultivohen. Sidoqoftë, rezultatet e vrojtimeve të kryera në kuadrin e këtij studimi tregojnë se në fermat tona nuk egziston asnjë përvojë lidhur me përdorimin e terapeutikëve kundër sëmundjeve invazive apo infektive, sikurse ka njohuri mjaft të kufizuara në identifikimin e patologjive të veçanta. Lidhur me deklarimin e rasteve të sëmundjeve rezultoi se 12.5% e fermave janë konsultuar me Institutin e Sigurisë Ushqimore dhe Veterinarisë (ISUV), 37.5% kanë kërkuar mbështetje për analiza laboratorike në Departamentin e Akuakultures të UB-Tiranë dhe në Laboratorët e Akuakulturës-Durrës, 62.5% i janë drejtuar shërbimit veterinar lokal dhe laboratorëve veterinarë të rretheve përkatëse dhe 12.5% kanë marrë këshilla nga shërbimet veterinare të specializuara të vëndeve fqinje me Shqipërinë.
72
Pas paraqitjes së rezultateve të këtij studimi mendojmë se duhet të vihen në dukje disa probleme që lidhen me mirë administrimin e fermave të kultivimit iktik, sidomos në drejtim të garantimit të biosigurisë. - Nuk egziston një shërbim veterinar i specializuar për patologjinë e peshqve në rang lokal apo qëndror, i cili duke qënë i paisur me specialistë dhe infrastrukturën e duhur do të kishte mundësi që të kontrollonte shëndetin e objekteve të kultivimit. - Operatorët e akuakulturës në përgjithësi janë “amatorë”, fakt që dikton nevojën e aftësimit profesional të tyre jo vetëm për njohjen e teknologjive të kultivimit por edhe për respektimin e rregullave që garantojnë prodhime të shëndetshme. - Mungon një protokoll (udhëzues) i përgjithshëm, zbatimi i të cilit duhet të jetë nën kontrollin e autoritetit administrativ shtetëror që mbikqyr akuakulturën, i cili do të përfshinte proçedurat e kryerjes së shtimit për lloje të veçanta, rregullat e inkubimit dhe trajtimit të fazave të hershme të zhvillimit, teknologjitë që zbatohen për garantimin e mjediseve të lira prej patogjeneve etj. - Mungon kontrolli veterinar për rasatët dhe riprodhuesit që importohen apo që kalojnë nga njëri impiant në tjetrin brenda vendit, krahas moszbatimit të karantinës ne impiantet e kultivimit.
4.3 Rezultate mbi analizimin e disa treguesve të invazionit dhe ndikimit të sëmundjes në troftën ylberi. Është provuar se disa lloje të gjinisë Gyrodactylus (Monogenea) janë parazitë të troftës ylberi. Midis tyre mund të përmendim Gyrodactylus colemanensis dhe G. salmonis (Wells, R.P. dhe Cone, K.D. 1990), G. derjavini (Buchmann, K. dhe J. Bresciani 1998), G. salaris (Heinecke, R.D. dhe bashkaut., 2007), G. teuchis, G. derjavinoides dhe G. truttae (Paladini, G. dhe bashkaut., 2009). Disa studime që janë kryer për girodaktilozën në lloje të ndryshme të peshqve kanë patur si objekt dinamikën e popullatave të shkaktarit të patologjisë, në faza të ndryshme të zhvillimit të invazionit (Scott, M.E. and R.M. Anderson 1984; Buchmann, K. dhe A. Uldal 1997; Cable, J. dhe bashkaut., 2000; Raeymaekers, J. dhe bashkaut., 2008). Cable, J. dhe bashkaut. (2000) kanë gjetur se G.salaris që paraziton në stoqe të ndryshme të një përbujtësi demostron variabilitet per veçori të tilla që percaktojnë dinamikën e popullatave si fekonditeti, cikli i zhvillimit dhe mortaliteti. Këta autorë shtojnë se ky variabilitet mund të përcaktojë edhe ndryshueshmerinë e virulencës se parazitit kur ai prek stoqe të veçanta të salmonidëve. Rezultate interesante janë arritur në studimin e shkaqeve që përcaktojnë preferencat e parazitëve të gjinisë Gyrodactylus për mikromjedisin. Harris,
73
P.D. (1988) kishte ndjekur ndryshimet e vendlokalizimit specifik prej G. turnbulli, një parazit i peshkut Poecilia reticulata. Përzgjedhja e mikrohabitatit nga helminti G.derjavini, që paraziton tek trofta ylberi, është studiuar prej Buchmann, K.dhe J. Bresciani (1998). Këta autorë kanë përcaktuar se shpërndarja e parazitëve në trupin e peshkut dhe formimi i grupimeve ndryshon në varësi të moshës së infeksionit. Heinecke, R.D. dhe bashkaut. (2007) studiuan veçoritë e invazionit të G.salaris në pesë popullata të salmonit të Atlantikut dhe në një popullatë daneze të troftës ylberi. Ata gjetën se ky parazit përzgjedh me preferencë pendët dhe kokën në momentin kur kolonizon përbujtësin. Duket se zgjedhja e mikrohabitatit, që në shumicën e rasteve të studiuara dallohet për specifikën llojore (Jensen, A.J. dhe Johnsen, B.O. 1992), është një mundësi për të garantuar ushqimin dhe për tju shmangur reagimeve imune të përbujtesit. Studimet kanë provuar se disa faktorë permanentë të përbujtësit si psh. komplementi, lecitinat dhe makrofagët mund tju shkaktojnë dëme serioze parazitëve (Buchmann, K. dhe T. Lindenstrøm 2002). Reduktimi i numrit të qelizave mukoze në vendlokalizimet e girodaktilideve në trupin e peshkut janë provuar në disa studime (Wells, R.P. dhe Cone, K.D. 1990; Buchmann, K. dhe A. Uldal 1997; Buchmann, K. dhe J. Bresciani 1998). Studimi i sipërfaqes së epidermës dhe i luhatjeve që pëson numri i qelizave mukoze gjatë girodaktilozës mund të sillte përfundime lidhur me rolin e mukusit në rezistencën e përbujtësit ndaj invazionit. Wells, R.P. dhe Cone, K.D. (1990) kishin vërejtur pakësimin e numrit të qelizave mukoze në troftat pas infestimit të tyre me G.colemanensis. Në këtë pjesë janë përfshirë rezultatet e studimit të dinamikës së intensinvazionit gjatë prekjes së njëvjeçarëve të troftës ylberi prej parazitit Gyrodactylus sp, ndryshimet që pëson preferenca e parazitit për mikromjedisin gjatë evolucionit të patologjisë dhe variabiliteti i numrit të qelizave mukoze në vendlokalizimet e parazitëve si tregues i ndërveprimeve midis parazitit dhe përbujtësit. Analizimi fokusohet në disa aspekte të “sjelljes” së parazitëve të llojit Gyrodactylus sp. dhe mund të kontribuojë në njohjen e veçorive të invazionit që shkaktohet tek trofta ylberi, me synim përmirësimin e masave për parandalimin e tij. Në Figurën 4.6 kemi paraqitur dinamikën e vlerave të intensinvazionit (nr.parazite/peshk) në intervalin nga fundi i javës së pare të prekjes së njëvjeçarëve të troftës ylberi prej monogjenetikut Gyrodactylus sp. deri në përfundimin e provave, pra në javën e gjashtë pas konstatimit të parazitozës.
74
Dinamika e intensinvazionit (N nr.paraz./peshk) ne gjashte javet e para te prekjes se troftave prej girodaktilozes
Intensinvazioni (nr.paraz./indiv.)
20 15 10
N = -1.0946(t)2 + 9.7911(t) - 6.15 R2 = 0.8912
5 0 0
1
2
3
4
5
6
7
Javet
Figura 4.6 Ndryshimi i vlerave të intensinvazionit (abundancës (nr.parazitë/peshk) në gjashtë javët e para të prekjes së njëvjeçarëve (0+) të troftës ylberi (O.mykiss) prej parazitit Gyrodactylus sp. (r=0.944).
Llogaritja e vlerave mesatare javore të intensinvazionit (M±SD) provoi se në javën e parë ky tregues kishte vlerën 3.9±1.101 paraz./peshk (n=40; Var%=28.23). Kemi provuar rritje graduale të vlerave për intensinvazionin nga java e parë e prekjes së troftave prej kësaj parazitoze deri në javën e katërt (17.5±2.505 paraz./peshk; n=40; Var%=14.31). Java e katërt shënonte edhe pikun e numrit të parazitëve në një individ të troftës ylberi. Vlerat mesatare të intensinvazionit, të llogaritura për javën e pestë dhe të gjashtë, treguan pakësimin e numrit të parazitëve në një peshk, por ritmika e reduktimit të vlerave të treguesit që analizuam, në këtë fazë të invazionit ishte më e ngadaltë krahasimisht me ritmikën e shtimit të tij në fazat fillestare. Vlera mesatare e intensinvazionit në kampionet që u morën në javën e gjashtë ishte 13.1±2.331paraz./peshk (n=40; Var%=17.79). Me interes mund të jetë edhe komentimi i vlerave të llogaritura për variancën (Var.%). Kemi provuar se krahas rritjes graduale të numrit të parazitëve në një peshk ndodhte reduktimi i vlerave të variancës së mesatares. Kjo do të thotë se në fazat e para të invazionit që shkaktohej prej helmintit Gyrodactylus sp. egzistonin diferenca më të theksuara në numrin e parazitëve në individë të ndryshëm të popullatës iktike që studiohej krahasimisht me fazën e pikut (variancat përkatëse 28.23% dhe 14.31%). Këto diferenca ishin më të vogla kur krahasohej faza e pikut me fazën e depresionit të vlerave të intensinvazionit (variancat përkatëse 14.31% dhe 17.79%). Në fund të fundit mund të pohojmë se me rritjen e vlerës mesatare të intensinvazionit (abundancës) vërehej zvogëlim i diferencave në numrin e parazitëve që u gjetën në individë të veçantë të troftës ylberi. Zvogëlimi i vlerave të variancës mund të jetë tregues i faktit që tek peshqit shaqen aftësi të ngjashme për ta luftuar invazionin me rritjen e vlerave të 75
abundancës së parazitëve. Sidoqoftë ky është vetëm një supozim dhe si i tillë ka nevojë që të vërtetohet me prova më të drejtëpërdrejta. Frekuenca e numrit te paraziteve ne pendet notuese te njevjecareve te troftes ylberi
50 45 40 35 30 Frekuenca e numrit (%)
25 20 15 10 5 0 Java I Java II
Java III
Java IV
Java V
Java VI 32.4
Zona 1
14.2
18.4
23.3
27.4
30.1
Zona 2
0
0.3
0.2
0.2
0.1
0
Zona 3
0
1.5
2.4
4.2
4.7
5.3
Zona 4
46.2
32.9
20.7
15.3
14.2
12.5
Zona 5
22.7
22.9
23.7
26.6
18.3
12.7
Zona 6
9.6
11.8
14.9
10.1
7.5
3.1
Javet
Figura 4.7 Ndryshimi i vlerave të frekuencës së numrit (%) të parazitëve që fiksoheshin në pendët e njëvjeçareve të troftës ylberi (O.mykiss), në gjashtë javët e kryerjes së provave.
4.3.1 Dinamika e migrimit të parazitit në zona të veçanta të sipërfaqes së trupit të troftave. Në Figurat 4.7 dhe 4.8 kemi paraqitur ndryshimet që pësoi frekuenca e numrit të parazitëve (në % ndaj numrit të përgjithshëm të tyre të llogaritur në kampionet që u morën për çdo javë të kryerjes së provave) për 12 vendlokalizimet e sipërfaqes së eksteriorit që u përcaktuan në metodikën e studimit. Ndarja në dy figura është bërë për të shmangur mbingarkimin e diagramës.
76
Frekuenca e numrit te paraziteve per disa vendlokalizime ne siperfaqen e trupit te njevjecareve te troftes ylberi
25
20
15 Frekuenca e numrit (%) 10
5
0 Java I Java II
Java III
Java IV
Java V
Java VI
Zona 7
0
0.2
0.4
0.9
2.1
1.8
Zona 8
1
2.1
2.5
1.5
1.2
1.9
Zona 9
0.4
0.9
1.5
2.4
2.6
4.2
Zona 10
3.7
2.2
1.9
2.1
2.7
3.4
Zona 11
2.2
3.7
3.6
2.8
2.3
1.6
Zona 12
0
3.1
4.9
6.5
14.2
21.1
Javet
Figura 4.8 Ndryshimi i vlerave të frekuencës së numrit (%) të parazitëve që fiksoheshin në sipërfaqen e trupit dhe të kokës së njëvjeçarëve të troftës ylberi (O.mykiss), në gjashtë javët e kryerjes së provave.
Komentet e rezultateve të këtij studimi i kemi bërë kryesisht për ato zona të eksteriorit në të cilat dinamika e frekuencës së numrit të parazitëve i është nënshtruar një ligjshmërie të përcaktuar. Konkretisht mund të veçojmë katër forma të kësaj dinamike: - Forma e parë: rritja progresive e vlerave të frekuencës së numrit të parazitëve; kjo dinamikë ishte karakteristike për pendën e bishtit (zona 1), pendën shpinore (zona 3), pjesa e prapme shpinore e trupit (zona 9) dhe kornea (zona 12). - Forma e dytë: reduktimi progresiv i vlerave të frekuencës së numrit të parazitëve; kjo dinamikë ishte karakteristike për pendët e gjoksit (zona 4). - Forma e tretë: rritja graduale e vlerave të frekuencës së numrit të parazitëve nga fillimi deri në mesin e periudhës së përfshirë në studim dhe reduktimi i vlerave të këtij treguesi në gjysmën e dytë të kësaj periudhe; kjo dinamikë ishte karakteristike për pendët e barkut (zona 5), pendën anale (zona 6), pjesën e përparme barkore të trupit (zona 9) dhe për kokën (zona 11). - Forma e katërt: reduktimi gradual i vlerave të frekuencës së numrit të paraziteve nga fillimi deri në mesin e periudhës së përfshirë në studim dhe rritja e vlerave të këtij treguesi në gjysmën e dytë të kësaj periudhe; kjo dinamikë ishte karakteristike për pjesën e prapme barkore të trupit (zona 10).
77
Kemi llogaritur koefiçientët e ekuacioneve të regresionit për katër zona të eksteriorit që paraqisnin veçoritë më tipike të këtyre dinamikave: Zona 4 (pendët e gjoksit): F% = -6.571(t) + 46.63; r=0.923; Zona 1 (penda e bishtit): F% = 3.72(t) + 11.28; r=0.938; Zona 6 (penda anale): F% = -0.996(t)² + 5.54(t) + 5.22; r=0.903; Zona 10 (pjesa e prapme barkore e trupit): F% = 0.243(t)² - 1.665(t) + 4.78; r=0.918. Ku: F%-frekuenca e numrit (raporti në % ndërmjet numrit të paraziteve që ndodhen në zonën përkatëse të individëve që përfshihen në kampion ndaj numrit të përgjithshëm të parazitëve që ndodhen në 12 zonat e eksteriorit të tyre). Ky tregues është llogaritur në ditën e fundit të çdo jave; t-java përkatëse (merr vlera nga 1 deri 6). Bazuar në krahasimin e vlerave të frekuencës së numrit të parazitëve për 12 zonat e eksteriorit, në javën e parë të kryerjes së provave, rezulton se zonat më të prekura në fillimin e invazionit ishin ato që ju përkisnin pendëve të gjoksit (F%=46.2) dhe pendëve të barkut (F%=22.7%). Për pendën anale ky tregues kishte vlerën F%=9.6. Megjithëse vlerat e frekuencës së numrit të parazitëve për pendët e gjoksit demonstruan tendencën e zvogëlimit situata që u provua në fillimin e invazionit vazhdoi deri në fillimin e javës së tretë të provave. Në këtë periudhë të studimit vlera e F% për pendët e gjoksit rezultoi e barabarte me 20.7, për pendët e barkut 23.7 dhe për pendën anale 14.9. Në fundin e periudhës së studimit (java e gjashtë), krahasimisht me fillimin e invazionit, numri i parazitëve në pendët e gjoksit u zvogëlua 3.7 herë, në pendën anale 3.09 herë dhe në pendët barkore 1.79 herë. Krahasimi i lartësisë së kolonave në dy diagramat vuri në dukje faktin se në javën e katërt penda e bishtit manifestonte frekuencen më të larte të numrit të paraziteve (F%=27.4), ndërkohë që ky tregues kishte vlerën më të lartë të llogaritur për çiftin e pendëve të barkut (F%=26.6). Ritmet më të shpejta të rritjes së frekuencës së numrit të parazitëve nga java e parë deri në fundin e provave janë vërtetuar për zonën 12 (korneja e syrit), (F%=21.1 në javën e gjashtë). Në përgjithësi gjatë ecurisë së provave ka ndodhur migrimi i numrit më të madh të helmintëve nga pendët e gjoksit, të barkut dhe atyre anale në pendën e bishtit dhe kornenë e syrit. Nga fillimi i provave deri në fundin e tyre numri i parazitëve në pendën e bishtit u rrit 2.28 herë. Nga java e dytë deri në javën e gjashtë “infrapopullata” e helmintëve Gyrodactylus sp. në kornenë e syrit u rrit 6.8 herë. Në fillimin e invazionit (java e parë e provave) individët që u përfshinë në kampion kishin numër më të vogël helmintësh në pendën e bishtit, nëse bëjmë krahasim me
78
pendët e gjoksit dhe ato të barkut, ndërkohë nuk kemi gjetur parazitë në zonën e kornesë. Në javën e parë të provave 78.5% të numrit të përgjithshëm të parazitëve që u numëruan përqëndroheshin në pendët e gjoksit, pendët e barkut dhe pendën anale. Në javën e fundit të provave 66.4% të numrit të përgjithshëm të paraziteve përqëndroheshin në pendën e bishtit, korne, dy zonat e pjesës së prapme të trupit dhe pendën shpinore. Këto shifra provojnë edhe një herë se në fillimin e invazionit helminti Gyrodactylus sp. ka preferuar që të lokalizohet në pendët që ndodhen poshtë boshtit median të trupit. Me perparimin e invazionit numri më i madh i parazitëve kryen migracion duke u përqëndruar kryesisht në pendën e bishtit dhe në kornenë e syrit. Figura 4.9 është një përmbledhje e rezultateve të studimit mbi dinamikën e migrimit të parazitit Gyrodactylus sp. në sektorë të ndryshëm të sipërfaqes së trupit të troftave. Ndryshimi i diametrit të rrathëve me ngjyrë të zezë, nga java e parë e realizimit të vrojtimeve deri në javën e gjashtë, shpreh shkallën e përqendrimit të parazitëve në zonën përkatëse të trupit.
Figura 4.9 Dinamika e migrimit të Gyrodactylus sp. bazuar në llogaritjen e vlerave të frekuencës së numrit të paraziteve (F%) për 12 zona të eksteriorit, në njëvjeçarët e troftës ylberi (O.mykiss).
79
4.3.2 Analiza e natyrës së bashkëlidhjes ndërmjet dëndësisë së qelizave mukoze dhe abundancës së parazitëve. Në diagramën e Figurës 4.10 kemi paraqitur ndryshimin që pësojnë vlerat mesatare të qelizave mukoze në pesë kuadrate të pendës së bishtit të njëvjeçarëve të troftës ylberi. Sikurse provohet prej pozicionit të pikave në diagramë numri më i vogël i qelizave mukoze është përcaktuar për kuadratin që ndodhej në skajin e pendës së bishtit (D=20.86 ± 2.745 qel/0.6 mm²) dhe numri më i madh për kuadratin që ndodhej përbri pedunkulit kaudal (D=91.59 ± 12.824 qel/0.6 mm²). Megjithë diferencat që u konstatuan për dëndësinë e qelizave mukoze në kuadratet e njëpasnjëshme, kemi provuar ndryshime sinjifikative të këtij treguesi vetëm për dëndësitë mesatare që u llogaritën për kuadratet 1 dhe 2 (t=5.35; P<0.01).
Ndryshimi i vlerave te dendesise se qelizave mukoze (qel./0.6mm2) ne penden e bishtit te njevjecareve te troftes ylberi Dendesia (qel./0.6mm2)
100 80 60 40
D = 43.079Ln(d) + 24.212 2
R = 0.9569
20 0 0
1
2
3
4
5
6
Kuadrati (1-5)
Figura 4.10 Ndryshimet që pëson numri i qelizave mukoze (D) në zonën mediane të pendës së bishtit, duke nisur nga skaji i këtij organi deri tek fundi i pedunkulit kaudal (r=0.978)
Kemi gjetur bashkëlidhje negative midis dëndësisë së qelizave mukoze (Dqel/0.6mm²) në një kuadrat të përcaktuar të pendës së bishtit dhe numrit të paraziteve (N) në vendlokalizimin përkatës të këtij organi (D=12.256(N)+102.23; r=-0.949). Me pakësimin e numrit të parazitëve, që provohej gjatë kalimit nga bordura e pendës së bishtit deri në skajin e pedunkulit të bishtit, numri i qelizave mukoze rritej në mënyre graduale. Problemi i intensinvazionit, në rastet e prekjes së peshqve nga parazitë të gjinisë Gyrodactylus, është trajtuar në literaturën e iktioparazitologjisë në këndvështrime të ndryshme. Në përgjithësi koncepti biologjik e ka parë atë thjesht si “dinamikë të popullatës” dhe është përpjekur që të percaktojë faktorët
80
abiotikë apo biotikë (marëdheniet parazit-përbujtës) që ndikojnë mbi fekonditetin, jetëgjatësinë, strukturën e komunitetit dhe kuotat e mortalitetit (Scott, M.E. dhe D. J. Nokes 1984; Jansen P.A. dhe T. A. Bakke 1991; Mo, T.A. 1992; Raeymaekers, J. dhe bashkaut. 2008). Informacionet që janë përfituar prej studimit të dinamikës së popullatave të girodaktilideve që parazitojnë në lloje të ndryshme iktike kanë kontribuar në njohjen e biologjisë së këtyre paraziteve dhe në standartizimin e ndërhyrjeve për parandalimin e girodaktilozës, nje patologji që për gravitetin e dëmeve që shkakton është përfshirë në listën e sëmundjeve “detyrimisht të lajmërueshme”. Këndvështrimi i dytë është i lidhur me koncepte veterinare përderisa problemet e receptivitetit të përbujtesve të ndryshëm ndaj një paraziti dhe ato të dinamikës së treguesve të invazionit të llojeve të ndryshme të gjinisë Gyrodactylus në një përbujtës të caktuar ndërthuren me definicione të patologjisë, dinamikës së parazitozave, imunologjisë dhe terapisë (Schmahl, G. dhe H.Tarascheëski 1987; Ëells, R.P. dhe Cone, K.D. 1990; Buchmann, K.dhe T. Lindenstrøm 2002; Heinecke, R.D. dhe bashkaut. 2007). Vlerësimi i intensinvazionit është konsideruar nga ne si një tregues i dinamikës së girodaktilozës në njëvjeçarët e troftës ylberi. Krahasimi i luhatjeve që persojnë vlerat e këtij treguesi gjatë ecurisë së patologjisë me ndryshimin që pësojnë treguesit e mortalitetit do të krijonte mundësinë për të gjykuar mbi gravitetin e girodaktilozës dhe nga ana tjetër mund të ishte një zgjidhje për të diferencuar linjat gjenetike të troftës ylberi që manifestojnë ndryshime në rezistencën ndaj parazitit Gyrodactylus sp. Analizat tona provuan se vlera mesatare maksimale e intensinvazionit (17.5±2.505 paraz./peshk) arrihej katër javë pas fiksimit të parazitëve në njëvjeçarët e troftës ylberi. Në dy javët vijuese ky tregues zvogëlohej, derisa stabilizohej në vlerën mesatare 13.1±2.331paraz./peshk. Jero, J. dhe bashkaut. (1986) kishin përcaktuar një vlerë mesatare të intensinvazionit në rasatët e troftës ylberi prej 5 paraz./peshk, por nuk kanë paraqitur të dhëna mbi dinamikën e këtij treguesi. Sipas Jansen P.A. dhe T.A. Bakke (1991) temperatura e ujit ka rol përcaktues mbi dinamikën e popullatave të girodaktilideve përderisa ky faktor mjedisor kontrollon ritmet e riprodhimit dhe mbijetesën e helminteve. Këta autorë kishin gjetur korrelacion negativ midis zgjatjes mesatare të jetës së G.salaris dhe temperaturës së ujit, përderisa ky tregues kishte vlerën 33.7 ditë në temperaturën 2.5ºC dhe 4.5 ditë në temperaturën 19ºC. Rezultate të njëjta kishin arritur edhe Lester, R.J.G. dhe J.R.Adams (1974) gjatë studimit të veçorive të riprodhimit të G.alexanderi. Ishte vërejtur se zgjatja maksimale e jetës së parazitëve në temperaturën 15ºC ishte 28 ditë por arrinte në 71 ditë kur temperatura mbahej në nivelin 7ºC. Në studimin tonë ne e kemi përjashtuar ndikimin e këtij faktori pasi kushtet
81
termike në gjashtë javët e kryerjes së provave kanë qenë të stabilizuara (t=9.510.5ºC). Ka më shumë mundësi që dinamika që kemi provuar për numrin e individëve në popullatën e Gyrodactylus sp. të jetë ndikuar prej ndërveprimeve midis këtij paraziti dhe përbujtësve. Raeymaekers, J. dhe bashkaut. (2008) kanë gjetur se nivelet e infestimit përcaktohen prej bashkëveprimit të ngushtë midis llojit të përbujtësit dhe llojit të parazitit dhe se ky bashkëveprim ndikon mbi tre nivele të organizimit të popullatës së parazitit; strukturën e komunitetit, strukturën e popullatës dhe specializimin topografik. Një analizë të detajuar i kanë bërë dinamikës së intensinvazionit Buchmann, K. dhe A. Uldal (1997) gjatë studimit të veçorive të prekjes së katër llojeve të familjes Salmonidae prej G.derjavini. Rezulatet që kanë përfituar këta autorë gjatë analizes së tregueve të invazionit tek trofta ylberi janë të ngjashme me rezultatet tona përderisa në të dy studimet është provuar dinamikë e përafert e vlerave të abundancës së parazitëve tek përbujtësit, të paktën për katër javët e para të girodaktilozës. Rritja progresive e abundancës së ektoparazitëve, në fazat fillestare të zhvillimit të invazionit, deri në një vlerë maksimale që ndiqet prej reduktimit të moderuar apo të forte të këtij parametri të popullatës është njohur edhe për lloje të tjera të gjinisë Gyrodactylus. Nuk ka një shpjegim të provuar për këtë dinamikë por përfshirja e një tërësie proçesesh dhe parametrash imunologjike është plotesisht e mundeshme (Buchmann, K. dhe A. Uldal 1997). Çdo lloj peshku që është i prekshëm prej një paraziti demonstron aftesinë për të zhvilluar përgjigje mbrojtëse në periudhën pas infestimit. Akselerimi i prodhimit të faktorëve adaptivë dhe jo adaptivë prej përbujtësit, që pason invazionet e shkaktuara prej monogjenetikëve është shprehje e përgjigjeve të përfituara. Disa produkte që aktivizohen tek peshqit pas prekjes së tyre prej girodaktilideve e dëmtojnë seriozisht parazitin për faktin se veprojnë jo vetëm mbi tegumentin e tij por përfshijnë edhe gastrodermën dhe gjëndrat (Buchmann, K. dhe T. Lindenstrøm 2002). Buchmann, K.dhe J. Bresciani (1998) kishin përcaktuar se mbi dinamikën e parazitozës që shkakton G.derjavini tek trofta ylberi ndikojnë disa lëndë që prodhohen nga përbujtësi në periudhën pas infestimit. Lindenstrøm, T. dhe bashkaut. (2004) provuan se ky parazit nxit një numër të konsiderueshëm gjenesh immune në lekurën e troftës ylberi. Lisozomet, proteazat, imunoglobulinat, faktori C3 i komplementit, interleukina (IL-1) dhe somastatina janë gjetur në mukusin e përbujtësit pas prekjes së tij nga ektoparazitët. Disa molekula të epidermës sipërfaqësore dhe mukusit (Haris, J.E. dhe bashkaut., 1973), që mund të konsiderohen si lëndë të komunikimit kimik (Hara, T.J. 1993) janë të parat që e tërheqin parazitin por më tej disa substanca reaktive, që gjatë ecurisë së invazionit bëhen të pranishme në sasi
82
gjithmonë e më të madhe, ju kundërvihen performancave të parazitëve në mikrohabitatet e pasura me qeliza mukoze. Ne kemi provuar se në fillimin e invazionit Gyrodactylus sp. përqëndrohej kryesisht në pendët e gjoksit (F%=46.2), pendët barkore (F%=22.7%) dhe pendën anale (F%=9.6). Këto organe ndodhen në skajin e gjysmës së poshtme të trupit dhe janë të parat që mund të vihen në kontakt me fundin e vaskave të kultivimit. Girodaktilidët janë helmintë viviparë që nuk zoterojnë fazë specifike të transmetimit dhe as aftësi për të notuar (Soleng, A.1999). Sipas Bakke, T.A. dhe bashkaut. (1991) kontakti me parazitët që janë shkëputur nga trupi i peshkut dhe kanë rënë në fundin e basenit është një prej katër rugëve të mundshme të infestimit nga girodaktiloza. Frekuenca e lartë e parazitëve në pendët e gjoksit dhe pendët e barkut është provuar edhe prej Dzika, E. dhe bashkaut. (2009). Këta studiues pohojnë se shumica e parazitëve përqëndrohen në pendët e gjoksit dhe të barkut. Pak individë janë gjetur në pendën anale, pendën e bishtit, në kavitetin oral apo në velëza. Organi i vetëm ku parazitët mungonin ishte kaviteti nazal. Buchmann, K. dhe J. Bresciani (1998) kishin gjetur se përzgjedhja e mikrohabitatit prej G.derjavini, në sipërfaqen e trupit të troftës ylberi, ndryshon në mënyrë të theksuar gjatë ecurisë së invazionit. Nëse gjykojmë në terma të dëndësisë së parazitëve pendët e gjoksit, pendët e barkut dhe penda anale ishin vendlokalizimet më të rëndësishme të parazitëve. Vlerat që llogaritem për frekuencën e numrit të parazitëve (F%) në gjashtë javët e kryerjes së provave treguan shvendosjen graduale të helmintëve nga zonat 4; 5 dhe 6 të eksteriorit, ku u provua dëndësia më e madhe e popullatës së Gyrodactylus sp. në gjysmën e parë të eksperimentit (deri në ditet 24-28), në zonat 1; 12 dhe 3 ku përcaktuam numrin më të madh të parazitëve pas javës së katërt të provave. Pra evolucioni i vlerave të F% për 12 zona të eksteriorit në 40 kampione të troftës ylberi që u analizuan për çdo javë, nga fillimi i provave deri në fundin e javës së gjashtë, tregoi se parazitët migronin nga zonat që ndodheshin poshtë vijës mediane të trupit në zonat sipër saj. Në mënyrë të veçantë kemi provuar rritje të dëndësisë së infrapopullatave të Gyrodactylus sp. në lobin e sipeërm të pendës së bishtit, në kornenë e syrit dhe më pak në pendën shpinore dhe pjesën e prapme shpinore të trupit. Sjelljet “migratore” dhe përzgjedhja e mikrohabitatit prej girodaktilideve janë analizuar nga shumë autorë (Jensen, .J. dhe Johnsen, B.O. 1992; Buchmann, K. dhe A. Uldal 1997; Heinecke, R.D. dhe bashkaut., 2007). Ka shumë mundësi që ndryshimi i mikrohabitatit prej helmintëve Monogenea të ndodhë për tre arsye; përmirësimit të kushteve të të ushqyerit, reagimit lokal të përbujtësit dhe garantimit të kontaktit të sukseseshem gjatë riprodhimit. Ndryshimet që pëson shpërndarja e parazitëve tek përbujtesi gjatë fazës së
83
rritjes së popullatës mund të shpjegohen me faktin se efekti i mbipopullimit vepron si sinjal për fillimin e migrimit të parazitëve në zona të reja të kullotjes. Në mënyrë alternative, ndryshimet e habitatit që janë provuar gjatë reduktimit të popullatës mundet gjithashtu që të shpjegohen me tendencat e parazitëve për tu larguar prej reaksioneve immune që zhvillohen në zonat e epitelit ku janë përqëndruar parazitët si dhe për tju shmangur strukturave që kanë pësuar ndryshime patologjike (Buchmann, K. dhe A. Uldal. 1997). Në disa Monogenea përzgjedhja e mikrohabitatit mund të jetë një strategji për të optimizuar kontaktin brendallojor gjatë çiftëzimit (Buchmann, 1989). Bakke, T.A. dhe bashkaut. (2007) pranojnë se faktorët që nxitin migrimin e girodaktilidëve nuk njihen mirë, por mesa duket lidhen me disponibilitetin e resurseve, dëndësinë e infrapopullatës, moshën e parazitit, statusin e riprodhimit, me shmangien ndaj përgjigjeve imunitare të përbujtësit dhe ndodhta edhe me shmangien ndaj proçeseve të inbridingut dhe hibridizimit. Duke llogaritur vlerat e intensinvazionit provuam se nga java e katërt, kur dëndësia e popullatës së parazitit ishte maksimale (17.5±2.505 paraz./peshk), deri në fundin e javës së gjashtë, ky tregues u zvogëlua 1.34 herë. Reduktimi i popullatës së Gyrodactylus sp, që ndodhte gjatë ecurisë së girodaktilozës, është shoqeruar me migrimin e parazitëve në drejtim të pendës së bishtit (F% në javën e gjashtë 2.28 herë më e lartë sesa në fundin e javës së parë) dhe kornesë së syrit (F% në javën e gjashtë 6.81 herë më e lartë sesa në fundin e javës së dytë). Nga 12 zonat e analizuara të eksteriorit të troftave sipërfaqja e kornesë, për nga dëndësia e infrapopullatës së parazitëve që ishte përqëndruar në këtë pjesë të syrit, ishte zona e dytë pas lobit të sipërm të pendës së bishtit, në fundin e periudhës së përfshirë në studim. Megjithëse kornea normalisht është një mikrohabitat i papërshtatshëm dhe i ekspozuar për parazitin, kjo strukturë e thjeshtë anatomike ku mungojnë qelizat mukoze, limfocitet dhe makrofagët mund të shërbejë si një vendstrehim që karakterizohet nga reagime immune të kufizuara ndaj ektoparazitit në këtë fazë të zhvillimit të invazionit (Buchmann, K. dhe A. Uldal 1997). Po këta autorë kanë vënë në dukje se reduktimi i numrit të parazitëve në fazat e fundit të invazionit dhe migrimi i parazitëve tek kornea janë tregues të faktit se përbujtësi është i aftë që të zhvillojë një përgjigje immune gjatë prekjes nga girodaktiloza. Heinecke, R.D. dhe bashkaut. (2007), duke studiuar veçoritë e invazionit të G.salaris tek trofta ylberi dhe në disa rraca të salmonit, kishin gjetur se veçoritë e migrimit të parazitit në eksteriorin e përbujtësit vareshin nga lloji apo rraca e salmonidëve. Ndërkohë që provohej rritja e frekuencës së parazitëve në pendën e bishtit të troftës ylberi dhe rracave Atlantiko-Lindore të salmonit, gjatë ecurisë
84
së invazionit, ndodhte zvogëlimi i frekuencës së parazitëve në këtë mikrohabitat tek dy rracat e salmonit të Balltikut. Po kështu edhe Mo, T.A. (1992) pas llogaritjes së frekuencës së invazionit në zona të ndryshme të sipërfaqes së trupit të salmonit të Atllantikut (Salmo salar) kishte përcaktuar së G.salaris preferon që të përqëndrohet më tepër në pendën shpinore (34.4%) dhe pendët e gjoksit (27.0%) dhe më pak në trup (7.8%), kokë (3.5%) si dhe në organe jo tipike për girodaktilidët, sikurse janë velëzat (2.6%).
Figura 4.11 Çarja e membranave që bashkojnë rrezet e pendës së bishtit në rajonin skajor të këtij organi si pasojë e aktivitetit të parazitëve Gyrodactylus sp. (Foto A.Vodica, 2014).
Bashkëlidhja negative qe kemi gjetur midis dëndësisë së qelizave mukoze dhe dëndësisë së paraziteve (r=-0.949) në pendën e bishtit mund të jetë tregues i faktit që në vendlokalizimet e Gyrodactylus sp. ndodh reduktimi i theksuar i numrit të qelizave mukoze si pasojë e konsumit të tyre gjatw aktivitetit tw tw ushqyerit tw kwtij girodaktilidi. Sipas Bakke, T.A. dhe bashkaut. (2007) të gjithë girodaktilidët janë konsumatorë të epidermës dhe vetëm rastësisht mund të marrin edhe qeliza të dermës. Duke qënë se këta helmintë tretin edhe qelizat mukoze dieta e tyre përfshin qelizat e epidermës dhe mukusin. Wells, R.P. dhe Cone, K.D. (1990) kishin përcaktuar se invazioni i shkaktuar prej G.salmonis tek trofta ylberi nuk shoqërohej me shenja klinike, me reduktim të rritjes dhe me përkeqësim të mbijetesës por në peshqit e prekur ndodhte pakësimi i qelizave mukoze në epidermën e pendëve në masën 50%. Ka shumë mundësi që kjo dukuri të jetë
85
shkaktuar prej dëmtimit fizik të indit të epidermës dhe prej konsumit të qelizave mukoze gjatë të ushqyerit të parazitit. Në rastet ekstreme aktiviteti i parazitëve ka shkaktuar çarjen e cipave lëkurore që bashkojnë rrezet e pendrve (Figura 4.11) Cone, D.K. dhe P.H. Odense (1984) duke studiuar patologjinë e përfaqësuesve të gjinisë Gyrodactylus kishin arritur në përfundimin se gremçat marginalë të llojit G.salmonis depertojnë në epidermën e përbujtësit duke shkaktuar dëmtimin ekstensiv të pendëve dhe çngjyrosjen e lëkurës. Duke përfunduar diskutimin shtojmë se dëndësia e qelizave mukoze duhet të ketë rol përcaktues edhe në zgjedhjen e mikrohabitatit prej girodaktilideve. Bakke, T.A. dhe bashkaut. (2007), duke ju referuar Pickering, A.D. (1974) si dhe Buchmann, K.dhe J. Bresciani (1998), kanë pohuar se dëndësia e qelizave mukoze në zona të ndryshme të trupit nuk është e njëjtë dhe ky fakt ndikon mbi sjelljet dhe mbijetesën e girodaktilidëve tek trofta ylberi, përderisa këta mund të zgjedhin zonat e pasura me qeliza mukoze në fillimin e kolonizimit por largohen prej këtyre zonave gjatë fazës së reagimit (përgjigja immune) të përbujtësit.
4.3.3 Ndikimi i Girodaktilozës në treguesit e rritjes dhe mirëqënie. Helmintet Monogenea të gjinisë Gyrodactylus që parazitojnë tek peshqit dallohen për një shkallë të lartë të specifikës ndaj përbujtësit. Sipas Bakke, T.A. dhe bashkaut. (2002) numri i llojeve që klasifikohen në këtë gjini është më shumë se 20 000. Shumë prej ketyre parazitëve prekin salmonidët në të gjithë boten (Malmberg, G. 1993). Në Europë salmoni i Atlantikut (Salmo salar), trofta e murrme (Salmo trutta) dhe trofta ylberi (Oncorhynchus mykiss) janë përbujtësa të llojeve të ndryshme të gjinisë Gyrodactylus, prej të cilëve G.salaris dhe G.derjavinoides janë konsideruar si ndër më patogjenët (Buchmann, K. 2012). Trofta ylberi (O.mykiss) jo vetëm që preket prej helmintit G.salaris por duke qënë përbujtës mund të shërbejë edhe si një bartës i përshtatshëm dhe për pasojë, tregëtia e këtij lloji në territorin e BE-së është e kufizuar po të krahasohet me statusin e zonave të pranuara si “të lira” (Paladini, G. dhe bashkaut., 2009). Pas infestimit artificial të troftës ylberi me një variant të G.salaris, që sillet si parazit tipik i salmonit të Atlantikut, Lindenstrøm, T. dhe bashkaut. (2003), kanë provuar një prekshmëri të lartë të troftës, kur dy salmonidët mbaheshin në të njëjtin mjedis. Nga ana tjetër shkalla e abundancës së përbujtësit kishte rëndësi mjaft të madhe në vlerat e incidencës. Rezultate të përafërta janë arritur edhe prej Jørgensen, T.R. dhe bashkaut. (2007) në Danimarkë. Këta autorë kanë infestuar salmonin e Atlantikut Lindor, salmonin e Detit Balltik dhe troftën ylberi me individë të një popullate të Gyrodactylus
86
salaris të hasur në një fermë të troftave ku kultivimi realizohej në uje të embël. U provua se forma daneze e G.salaris manifestonte virulencë të dobët ndaj dy salmoneve ndërkohë që prekshmëria e troftës ylberi ishte e lartë përderisa intensinvazioni arrinte në disa qindra parazitë në një troftë. Më poshtë do të paraqesim rezultatet e analizës së disa treguesve të invazionit dhe treguesve të rritjes së troftave ylberi të moshës 0+, të cilat kultivoheshin në një impiant troftikulture të rrethit të Pogradecit dhe ishin të prekura prej monogjenetikut Gyrodactylus sp. 4.3.3.1 Dinamika e incidencës (prekshmëria %) së girodaktilozës në varësi të moshës së përbujtësit.
Në diagramën e Figurës 4.12. kemi treguar dinamikën e vlerave të prekshmërisë së troftave të vogla prej sëmundjes së girodaktilozës, në varësi të moshës së tyre (ditë pas shpërndarjes në vaskat e rritjes). Incidenca e girodaktilozes ne troftat ylberi (O.mykiss ) te moshes 0+
18 16 14 12 10 Incidenca e girodaktilozes (%) 8 6 4 2 0 24 Prill 12 Maj
29 Maj
15 23 12 2 Gusht 15 Gusht Qershor Qershor Korrik
Intervalet e kampionimeve
Figura 4.12 Dinamika e prekjes së troftës ylberi (Oncorhynchus mykiss) prej helmintit monogjenetik Gyrodactylus sp.
Vlera e prekshmërise (%) së troftave të vogla me moshë 10 ditë pas nxjerrjes nga inkubatori ishte 1.2%. Në individët me moshë 11 ditë pas nxjerrjes nga inkubatori ky tregues kishte vlerën 0.8%. Vlerën maksimale (16.7%) të prekshmërisë së troftave prej helmintit monogjenetik Gyrodactylus sp. e kemi përcaktuar në kampionimin e datës 23 Qershor 2013 kur troftat kishin moshën 70 ditë pas kalimit në vaskat e rritjes. Karakteri i diagramës tregon se ecuria e prekshmërisë së troftave të vogla ka trajten e gërmës “V” të përmbysur. Kjo do të thotë se krahu ngjitës i lakores së prekshmërisë përkon me fazat më të hershme të kultivimit ndërsa krahu zbritës me fazat kur troftat janë përshtatur plotësisht me kushtet e mbajtjes në vaskat e rritjes. Vlerësimet provuan se troftat e vogla me peshë 7-9 87
g (momenti i shpërndarjes në vaskat e rritjes) deri në peshën 30-50 g (muaji Qeshor) kalojnë një periudhe krize lidhur me prekshmërine ndaj girodaktilozës. Individët me peshe mbi 100 g (muaji Gusht) shfaqnin rezistencë të dukshme ndaj parazitit. Pas kryerjes së analizës regressive dhe korrelative për bashkëlidhjen ndërmjet moshës së troftave dhe shkalles së incidencës së girodaktilozës rezultoi ekuacioni polinominal i mëposhtëm: In(%) = -1.8268 (t²) + 15.607 (t) – 10.884
(r = 0.844)
Ku: In (%) -incidenca ose shkalla e prekshmërisë T -mosha e peshqve (ditë) Ky ekuacion mund të shërbejë si model për vlerësimin e prekshmërisë së peshqve në rastin e dinamikave të ngjashme të parazitozave (në trajtën e germës V të përmbysur). Përsa ju takon vlerave të llogaritura nga ne për variablet e ekuacionit ato janë të vlefshme vetëm për rastin e studiuar. Në Figurat 4.13 dhe 4.14 kemi paraqitur lakoret dhe ekuacionet e regresionit për relacionin gjatësi-peshë, përkatësisht për troftat e reja të prekura prej sëmundjes së girodaktilozës dhe për troftat e shëndosha. Nga llogaritjet ka rezultuar se vlera e koefiçientit allometrik “b” (intercepti i boshtit “Y”) në relacionin gjatësi-peshë, për troftat që ishin prekur nga kjo parazitozë, ishte e barabartë me 2.6029 (r = 0.982). Në përputhje me shpjegimet që kemi bërë në metodikë kjo vlerë rezulton më e vogël se 3.0 dhe ndodhet brenda intervalit të vlerave allometrike negative. Vlera e koefiçientit allometrik “b” në relacionin gjatësi-peshë, për troftat e shëndosha të moshes 0+, ishte e barabartë me 3.0654 (r = 0.973). Kjo vlerë është pak më e madhe sesa vlera izometrike 3.0 dhe ndodhet në fillimin e vlerave allometrike pozitive. Bazuar në interpretimet e Ricker, W.E. (1975) vlerat e koeficientit allometrik “b” në relacionin L-W që ndodhen brenda intervalit të vlerave allometrike negative tregojnë se rritja e gjatësisë së peshqve është më e theksuar krahasimisht me rritjen e peshës së tyre. Në kushte të tilla kondicioni fiziologjik i popullatës peshkore është poshtë niveleve normale për moshën përkatëse.
88
Relacioni gjatesi (Lcm)-peshe (Wg) per troftat e prekura nga semundja e girodaktilozes 70
Pesha (Wg)
60
y = 0.0357x
50
2.6029
2
R = 0.9653
40 30 20 10 0 0
5
10
15
20
Gjatesia (Lcm)
Figura 4.13 Relacioni midis gjatësise (Lcm) dhe peshës (Wg) për troftat ylberi (O.mykiss) të moshës 0+ që u prekën nga sëmundja parazitare e girodaktilozës (b = 2.6029; r = 0.982)
Opinioni i përgjithshëm është se kjo situatë shkaktohet si pasojë e mospërputhjeve midis kërkesave fiziologjike të popullatës dhe pranisë së kushteve jo të favorshme në mjedisin e rritjes. Në rastin konkret prania e parazitëve ka qënë shkaku kryesor që ka dëmtuar rritjen e troftave të reja. Në të kundërt të fraksionit të prekur të popullatës së troftave, fraksioni i shëndoshë demonstronte vlera të koefiçientit “b” më të larta se 3.0. Në individët e këtij fraksioni rritja e peshës së trupit ka qënë më intensive krahasimisht me rritjen e gjatësisë zoologjike.
Pesha (Wg)
Relacioni gjatesi (Lcm)-peshe (Wg) per troftat e paprekura nga semundja e girodaktilozes 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0
y = 0.0115x
3.0654
2
R = 0.9473
0
5
10
15
20
Gjatesia (Lcm)
Figura 4.14. Relacioni midis gjatësise (Lcm) dhe peshës (Wg) për troftat ylberi (O.mykiss) të moshës 0+ që nuk u prekën nga sëmundja parazitare e girodaktilozës (b = 3.0654; r = 0.973)
89
Vlerat e faktorit të kondicionit (K) u llogaritën bazuar në vlerat mesatare (M±SD) të gjatësisë ( 13.835±2.859 cm, për troftat e prekura nga girodaktiloza dhe 14.380±2.592 cm, për troftat e shëndosha) dhe peshës (36.225±17.224 g, për troftat e prekura nga girodaktiloza dhe 44.640±20.765 g, për troftat e shëndosha), në periudhën e krahut ngjitës të lakores së invazionit. Për troftat e prekura vlera e llogaritur për këtë tregues ishte K = 1.378 ndërsa për troftat e shëndosha vlera ishte K = 1.501. Sikurse mund të vërehet edhe këto vlera provojnë diferencat në rritje midis troftave të sëmura me girodaktilozë dhe troftave që nuk u prekën nga ky invazion. Erozioni i pendës shpinore, që manifestohet me çarje të membranës që bashkon rrezet kockore të ketij organi (Figura 4.15), është përdorur nga ne si një tregues i mirëqënies së troftave. Në diagramën e Figurës 4.15 kemi paraqitur ndryshimet që pësonte frekuenca e erozionit të pendës shpinore në varësi të rritjes së troftave, nga momenti i shpërndarjes së rasatëve në vaskat e rritjes deri 4 muaj nga fillimi i kultivimit. Të bie në sy fakti se vlera maksimale (32.71) dhe vlera mesatare (17.876 ± 11.248) e erozionit të pendës shpinore janë më të larta krahasimisht me vlerat korresponduese të incidencës së girodaktilozës. Ky fakt tregon se parazitoza mund të jetë njëri prej shkaqeve, por jo shkaku i vetëm apo medoemos kryesori, i erozionit të pendëve tek troftat Nga ana tjetër kjo dukuri është vërejtur tek troftat e të gjitha moshave edhe në mungesën e patologjive. Frekuenca e erozionit te pendes shpinore ne troftat e reja (mosha 0+) 35 30 25 Frekuenca e erozionit (%)
20 15 10 5 0 24 Prill 12 Maj
29 Maj
15 23 12 2 Gusht 15 Gusht Qershor Qershor Korrik
Intervalet e kampionimeve
Figura 4.15 Dinamika e vlerave të frekuencës (%) së erozionit të pendës shpinore (D) në troftat ylberi (O.mykiss) të moshes 0+.
Dinamika e erozionit të pendës së shpinës ka patur trajtën e gërmës “V” të përmbysur sikurse dinamika e ecurisë së girodaktilozës. Kjo situatë është e kuptueshme nëse pranojmë se patologjia është një ndër faktorët stresogjene më kryesorë.
90
Pas kryerjes së analizës regresive dhe korrelative për bashkëlidhjen ndërmjet moshës së troftave dhe frekuencës së erozionit të pendës shpinore (D) rezultoi ky ekuacion: Er (%) = -1.6489 (t²) + 17.434 (t) – 18.531
(r = 0.913)
Ku: Er (%) - frekuenca e erozionit t - mosha e peshqve (ditë) Nga studimi i kryer kemi provuar një përkeqësim të treguesve të rritjes në troftat e moshës 0+ që ishin të prekur nga sëmundja parazitare e girodaktilozës. Mjafton të përmendim faktin se faktori i kondicionit (K), i përcaktuar sipas Fulton, T. W. (1902), që është një prej treguesve kuantitativë më kryesore të gjëndjes fiziologjike të popullatave peshkore, në troftat e prekura prej monogjenetikut Gyrodactylus sp. kishte vlerë 0.123 (8.2%) më të vogël krahasimisht me troftat e shëndosha. Sipas Pike, A.W. (1989) ektoparazitët janë ndër parazitët më të zakonshëm që hasen në peshqit që mbahen në pellgje, vaska dhe akuariume. Infestimi prej ektoparaziteve mund të shkaktojë dëmtime serioze të lekurës si psh. abrazioni dhe ulçeracioni i sipërfaqes së trupit, hemoragji pikëzore në lëkurë dhe erozion të pendëve notuese. Këto dukuri shpien në reduktimin e rritjes, në shtimin e mortalitetit dhe zhvillimin e infeksioneve dytësore. Duke studiuar dinamikën e girodaktilozës në varësi të moshës së troftave rezultoi se përqindja e individëve të prekur ishte e lartë në fazat e para të kultivimit. Në realitet teknologjia intensive e kultivimit lejon mbajtjen e troftave në vlerat më të larta të dëndësisë në fazën e peshkëzimit të vaskave të rritjes. Dëndësia e lartë duhet të jetë një prej faktorëve kryesore që favorizon përhapjen e invazionit. Dëndësitë e larta të mbajtjes së rasateve i rritin mundësite e transmetimit të ektoparazitëve dhe bëhen shkak për shpërthimin e sëmundjeve të shkaktuara prej tyre (Hossain, M.D. dhe bashkaut., 2008). Duke pranuar varësinë e morbozitetit prej moshës së peshqve Anderson, D.P. (1974) ka pohuar se rasatët e peshqve janë më të prekshëm ndaj infeksioneve pasi sistemi i tyre imun është i pamaturuar. Një prej arsyeve të reduktimit të treguesve të rritjes dhe dëmtimit të mirëqënies së troftave të prekura nga girodaktiloza mund të jetë gjenerimi i gjëndjes së stresit. Autorë të ndryshëm kanë provuar se veprimi i faktorëve stresogjenë shkakton tek peshqit rritjen e përqëndrimit të hormoneve kortikosteroidë. Nivelet e larta të kortizolit plazmatik në llojet e ndryshme të
91
salmonidëve në mjaft raste shoqërohen me reduktimin e rritjes (Pickering, A.D. 1990). Sipas Jorgensen, T.R. dhe K.Buchmann (2007) infeksionet prej ektoparazitëve konsiderohen si gjeneruese të stresit. Megjithatë informacioni mbi stresin që shoqëron invazionet parazitare në salmonidë është ende i kufizuar (Stoltze, K. dhe K. Buchmann 2001; Jorgensen, T.R. dhe K. Buchmann 2007). Ka shumë mundësi që girodaktiloza të ketë qënë një prej shkaqeve kryesore të frekuencës së lartë të erozionit të pendëve notuese në troftat e prekura nga kjo patologji. Egziston një literaturë e gjerë që trajton shkaqet e erozionit të pendëve notuese, sidomos për llojet e familjes Salmonidae (Arndt, R.E. dhe bashkaut., 2002; Pelis, R.M. dhe McCormick, S.D. 2003; St-Hilaire, S. dhe bashkaut, 2006; Spaho, E. dhe bashkaut. 2013). Person-Le Ruyet, J. dhe bashkaut. (2007) pohojnë se abrazioni i pendëve shkaktohet në rradhë të parë si pasojë e kontaktit të peshqve me njëri tjetrin dhe me sipërfaqet e ashpra të strukturave teknike të kultivimit. Sresi, dhe në përgjithësi dëmtimi i mirëqënies si pasojë e pranisë së parazitëve, i detyron peshqit që të fërkohen në paretet e vaskave. Kjo sjellje shoqërohet me dëmtimin e pendëve dhe lekurës si dhe me zhvillimin e infeksioneve dytësore.
4.4 Rezultate mbi mundësinë e prekjes së krapit dhe koranit nga Girodaktiloza. Parazitimi specifik i helmintëve të grupit Monogenea, që shprehet me infestimin e llojeve të veçantë të peshqve nga lloje të veçantë të tyre, është një dukuri e njohur mirë, e cila ka ndikim të madh në ekologjinë dhe biologjinë e popullatave të tyre. Sipas Bakke, T. dhe bashkaut. (2002) 71% e 402 llojeve të përshkruara të gjinisë Gyrodactylus janë hasur në përbujtës të veçantë ndërkohë që ka lloje si psh. Gyrodactylus alviga që është gjetur në 16 lloje të peshqve. Larsen, Th. dhe Buchmann, K. (2006) kanë përmedur si raste më tipike për natyrën specifike të bashkëveprimit parazit-përbujtës parazitimin e llojit Gyrodactylus derjavini Mikailov, 1975 tek trofta e murrme (Salmo trutta) dhe të llojit G. salaris Malmberg, 1957 tek salmoni i Atlantikut (Salmo salar). Sipas Larsen, Th. dhe Buchmann, K.(2006) edhe trofta e murrme mund të preket prej G.salaris, sikurse edhe trofta ylberi (Oncorhynchus mykiss) mund të preket prej G.derjavini, por në të gjitha rastet e provuara invazionet kanë qënë më të lehta krahasimisht me rastet e prekjes së llojeve specifike. Një situatë e tillë është përshkruar prej Paladini, G. (2012) gjatë analizës së invazioneve që shkaktonte në tre lloje të peshqve, në Britaninë e madhe, lloji G.salaris. Rracat Atlantike të salmonit të Atlantikut ishin shumë të ndjeshme ndaj invazionit, fakt që manifestohej prej vlerave të larta të mortalitetit.
92
Trofta e murrme shfaqte rezistencë ndaj parazitit dhe çlirohej prej invazionit brenda një periudhe kohore të shkurtër. Një salmonid tjetër, që i takon llojit Thymallus thymallus, gjithashtu manifeston rezistencë ndaj këtij helminti, por mund të bartë një numër të kufizuar të tyre, për rreth 5 muaj. Bakke, T. dhe bashkaut. (2002) përmendin raste të tjera për lloje të ndryshme të peshqve, disa prej të cilëve nuk futen në familjen Salmonidae, kur paraziti G.salaris nuk riprodhohet por këto lloje veprojnë si përbujtës transportues. Janë shprehur opinione të ndryshme për të argumentuar natyrën specifike të bashkëlidhjeve ndërmjet llojeve të veçantë të parazitëve të gjinisë Gyrodactylus dhe llojeve të veçantë të përbujtësve. Në fakt mekanizmat që kontribuojnë në specifiken e përbujtësit tek monogjenetikët operojnë në disa nivele: lokalizimi tek përbujtësi, njohja dhe fiksimi (mekanizmat ekologjikë dhe të sjelljes); dhe “akomodimi”, rritja si dhe riprodhimi (mekanizmat fiziologjikë). Bakke, T. dhe bashkaut. (2002) mendojnë se mekanizmat e përgjigjes së përbujtësit, të bashkëshoqëruara me ritmet fillestare të rritjes së popullatës së parazitit tek peshku, janë faktorë që përcaktojnë specifiken e përbujtësit, pra se në ç’masë peshku është i prekshëm, është i reagueshëm apo ka rezistencë të lindur. Duke përdorur parametrat e rritjes së popullatës mund të bëhet krahasimi i përbujtësave të ndryshëm si burime të girodaktilidëve. Lidhur me sqarimin e natyrës specifike të parazitimit të helmintëve Gyrodactylus në lloje të veçantë të peshqve janë mjaft të përhapura opinionet që pranojnë egzistencën e disa faktorëve kimikë, me strukturë të veçantë, në luspat e peërbujtësve. Buchmann K. dhe Bresciani J. (1998) kishin pohuar se epiderma që mbulon luspat prodhon lëndë të cilat njihen prej parazitit-specifik. Egziston një sistem kompleks kimik që përfshin lecitinën dhe karbohidratet i cili përgjigjet për garantimin e një kontakti të qëndrueshëm ndërmjet përbujtësit dhe parazitit specifik (Jøndrup S. dhe Buchmann K. 2005). Ëhittington, I.D. dhe bashkaut. (2000) kishin supozuar se kontakti fillestar përfshin: (i) mekanoreceptorët dhe kimioreceptorët e parazitit që bashkëveprojnë me sipërfaqen e përbujtësit dhe (ii) një reaksion kimik ndërmjet mukusit të përbujtësit dhe lëndëve ngjitëse të sekretuara prej parazitit, i cili përfaqëson në vet-vehte mekanizmin e mundshëm të njohjes reciproke. Më poshtë paraqiten rezultatet që lidhen me vlerësimin e mundësive të parazitimit të helmintit Gyrodactylus sp, i cili prek troftën ylberi (O.mykiss), dy rraca të krapit (Cyprinus carpio; Cyprinidae) dhe koranin e kultivuar (Salmo letnica; Salmonidae). Vlerësimet mbi prekshmërinë u kryen bazuar në analizën e treguesve të rritjes dhe të invazionit parazitar. Në diagramën e Figurës 4.16. kemi treguar numrin e ditëve që kaluan nga futja e troftave të prekura prej Gyrodactylus sp. në vaskën e proves,deri ne
93
momentin e cfaqjes se paraziteve ne individe te vecante te llojeve qe u perfshine ne eksperiment. Nga vrojtimet e kryera rezultoi se njëvjeçarët e troftës ylberi dhe ata të koranit manifestonin ritëm të njëjtë të prekjes prej helmintit Gyrodactylus sp. Situata ishte e ndryshme në rastin e krapit. Intervali që kalonte nga futja e parazitit në vaskën e provës deri në prekjen e individëve të veçantë të krapit ishte më i gjatë krahasimisht me intervalin që nevojitej për prekjen e dy salmonidëve. Intervalet e prekjes se peshqve te proves prej parazitit Gyrodactylus sp. nga momenti i futjes se troftave te infektuara ne vasken e eksperimentit
Numri i diteve
12 10 8 6 4 2 0 O.mykiss
S.letnica
C.carpio (Prespa)
C.carpio (Klosi)
Llojet e peshqve
Figura 4.16 Numri i ditëve të nevojshme për infestimin e peshqve të provës prej parazitit Gyrodactylus sp.
Nga ana tjeter dy rracat e krapit kanë manifestuar veçori specifike lidhur me intervalet e prekjes; krapi i egër i Prespës së Madhe duket se është me pak “atraktiv” për parazitin, përderisa ky i fundit shfaqej në sipëraqen e trupit të individëve të kësaj rrace dhjetë ditë pas nisjes së provës ndërkohë që tek individet e rracës “hungareze” helminti është konstatuar në ditën e gjashtë. Analiza e diferencave që provohen në kohëzgjatjen e pranisë së helmintëve në trupin e peshqve të prekur, të cilët ju takojnë llojeve të ndryshme, është përdorur nga ne si një mundësi për matjen e specifikës llojore të parazitit Gyrodactylus sp.
94
Intervalet e pranese se parazitit Gyrodactylus sp ne peshqit e proves,sipas llojeve te vecanta.
Numri i diteve
120 100 80 60 40 20 0 O.mykiss
S.letnica
C.carpio (Prespa) Llojet e peshqve
C.carpio (Klosi)
Figura 4.17. Kohëzgjatja e qëndrimit të parazitit Gyrodactylus sp. në njëvjeçarët e troftës ylberi, koranit dhe dy rracave të krapit.
Diagrama e Figurës 4.18 demonstron ndryshimet që u vërejtën gjatë përcaktimit të intervalit kohor të pranisë së parazitëve në trupin e peshqve, nga momenti i infestimit të tyre deri në momentin e eliminimit të plotë dhe spontan të invazionit. Ka rezultuar se invazioni, që tek trofta ylberi nisi katër ditë pas fillimit të provës, vazhdoi tek ky lloj edhe pas përfundimit të saj (në rastin konkret kemi llogaritur vetëm 101 ditë, pra nga data 13 Prill kur u vërejt prekja e individëve të këtij lloji deri në datën 22 Korrik kur përfundoi prova). Midis llojeve që u përfshinë në eksperiment korani manifestoi intervalin më të shkurtër të bartjes së helmintit Gyrodactylus sp. Praninë e parazitit në trupin e njëvjeçarëve të koranit e kemi vërejtur për vetem 12 ditë, nga data 13 Prill deri në datën 24 Prill. Pas kësaj date në asnjë nga kampionimet e kryera deri në fundin e provës, nuk kemi gjetur helmintë Gyrodactylus sp. tek njëvjeçarët e këtij salmonidi. Individë të krapit të Prespës, që ishin të prekur prej parazitit, i kemi gjetur nga data 19 Prill deri në datën 28 Maj (gjithsej 39 ditë). Për krapin e kultivuar të Klosit kohëzgjatja e pranisë së helmintit ishte 68 ditë, nga data 15 Prill deri në datën 21 Qershor. Këto shifra provojnë se helmintët Gyrodactylus sp. largoheshin në menyrë spontane prej njëvjeçarëve të krapit “të egër” brenda një intervali kohor më të shkurter sesa intervali që ishte karakteristik për njëvjeçarët e krapit të përmirësuar. Vrojtimi i peshqve në momentet e para të prekjes së tyre prej parazitit vuri në dukje se 53.8% e numrit të përgjithshëm të paraziteve që u numëruan përqëndroheshin në zonen e barkut, nga baza e pendës së gjoksit deri në skajin e përparëm të pendës anale, 22.5% ishin fiksuar në pendët e barkut ndërsa pjesa tjetër shpërndahej në zona të ndryshme të siperfaqes së trupit.
95
Një shpërndarje e tillë, që provon se parazitët në momentet e para të invazionit përqëndrohen në gjysmën e poshtme të trupit, dhe sidomos në zonën e barkut, mund të jetë tregues i drejtpërdrejtë i mënyrës së transmetimit të helmintit nga peshqit e prekur tek peshqit e shëndoshë. Duket se kontakti i peshqve të shëndoshë me fundin e vaskës, ku mund të ndodhen parazitët e gjallë që janë shkëputur prej trupit të përbujtesve, mund të jetë një mënyrë efikase e infektimit jo vetëm për krapin, i cili ka zakon që ta marrë ushqimin në taban, por edhe për dy llojet e tjerë që u përfshinë në provë. Dinamika e vlerave mesatare te intensinvazionit (Int) ne njevjecaret e troftes ylberi (O.mykiss ) nga java e pare e zhvillimit te girodaktilozes deri ne javen e shtate
Intensinvazioni (nr.parazite/peshk)
20 15 10 2
Int = -0.8002(t) + 8.9948(t) - 7.8286
5
2
R = 0.9039
0 0
2
4
6
8
Javet
Figura 4.18 Ndryshimi i vlerave të intensinvazionit (nr.parazitë/peshk) me përparimin e girodaktilozës në njëvjeçarët e troftes ylberi (O.mykiss).
Dinamika e vlerave mesatare te intensinvazionit (Int) ne njevjecaret e koranit (S.letnica ) nga dita e dyte e zhvillimit te girodaktilozes deri ne diten e dymbedhjete 7
Intensinvazioni (nr.parazite/peshk)
6 5 4 3 2 1
2
Int = -0.7275(t) + 4.5836(t) - 1.754 2
R = 0.8823
0 -1 0
1
2
3
4
5
6
7
Ditet
Figura 4.19 Ndryshimi i vlerave të intensinvazionit (nr.parazitë/peshk) me përparimin e girodaktilozës në njëvjeçarët e koranit (S.letnica).
96
Në diagramat e Figurave 4.18 dhe 4.19 është paraqitur dinamika e vlerave mesatare të intensinvazionit (nr.parazitë/peshk) në proçesin e zhvillimit të girodaktilozës, për tre lloje të peshqve që u përfshinë në provë (trofta ylberi, korani dhe krapi i zakonshëm i përfaqësuar nga dy rraca). Nëse marrim në analizë trajtën e lakoreve, e cila përcaktohet prej karakterit të bashkëlidhjes midis numrit të parazitëve që ndodhen në një peshk dhe intervalit të kohës kur janë kryer vrojtimet, mund të pohojmë se dinamikat e girodaktilozës në katër grupet që u perfshinë në provë i nënshtroheshin një ligjësie të ngjashme. Ndryshimet preknin kryesisht aspektet sasiore (numri mesatar i parazitëve në një peshk) dhe shmangien në kohë të pozicioneve të pikut apo atyre të depresionit në proçesin e zhvillimit të parazitozës. Mendojmë se është pikërisht natyra e këtyre shmangieve ajo që përfshin edhe specifikat në dinamikat e zhvillimit të girodaktilozës tek trofta ylberi, korani apo dy rracat e krapit. Vlerat mesatare të intensinvazionit (nr.parazitë/peshk), të shoqëruara edhe me vlerat maksimale dhe minimale, për llojet e peshqve që u përfshinë në provë, i kemi treguar në Tabelën 4.5. Për koranin këto vlera janë llogaritur për periudhën nga data 13 Prill (konstatimi i invazionit parazitar) deri në datën 24 Prill (eliminimi spontan i invazionit). Për krapin e varietetit të Prespës llogaritjet përfshinë periudhën 19 Prill (fillimi i prekjes nga Gyrodactylus sp) deri 28 Maj (eliminimi spontan i parazitit), ndërsa për krapin e Klosit periudha e llogaritjeve ishte më e gjatë (15 Prill - 21 Qershor). Duke qënë se tek trofta ylberi nuk ndodhi largimi spontan i parazitëve prej peshqve, llogaritjet përfshinë të gjithë periudhën e parashikuar për kryerjen e provave. Dinamika e vlerave mesatare te intensinvazionit (Int) ne njevjecaret e krapit te Prespes (C.carpio ) nga java e pare e zhvillimit te girodaktilozes deri ne javen e gjashte
Intensinvazioni (nr.parazit/peshk)
20 15 10 Int = -2.0705(t)2 + 13.244(t) - 5.471
5
R2 = 0.8517 0 0
1
2
3
4
5
6
7
-5 Javet
Figura 4.20 Ndryshimi i vlerave të intensinvazionit (nr.parazite/peshk) me përparimin e girodaktilozës në njëvjeçarët e krapit të Prespës (C.carpio).
97
Dinamika e vlerave mesatare te intensinvazionit (Int) ne njevjecaret e krapit te Klosit (C.carpio ) nga java e pare e zhvillimit te girodaktilozes deri ne javen e dhjete 30
Intensinvazioni (nr.parazite/peshk)
25 20 15 10
2
Int = -1.1267(t) + 11.742(t) - 6.364 5
2
R = 0.8807
0 -5 0
2
4
6
8
10
12
Javet
Figura 4.21 Ndryshimi i vlerave të intensinvazionit (nr.parazitë/peshk) me përparimin e girodaktilozës në njëvjeçarët e krapit të Klosit (C.carpio).
Duke krahasuar me njera tjetrën shifrat që ju referohen treguesve të llogaritur, për peshq të cilët klasifikohen në një familje, mund të provojmë se graviteti i girodaktilozës tek trofta ylberi ka qënë tre herë më shumë i theksuar krahasimisht me koranin (t=2.2; P<0.5). Bazuar në këtë fakt si dhe në intervalin mjaft të shkurtër të pranisë së monogjenetikut në njëvjeçarët e koranit, përfshirë edhe eliminimin spontan të helmintëve nga ky salmonid, mendojmë se ka shumë mundësi që fiksimi i një numri të kufizuar individësh të Gyrodactylus sp. tek korani të jetë i rastësishëm. Pra ky salmonid endemik i Liqenit të Ohrit duket se nuk shërben si përbujtës për monogjenetikun Gyrodactylus sp. Tabela 4.5 Vlerat mesatare të intensinvazionit (nr.parazitë/peshk) në rastin e prekjes së katër grupeve të peshqve nga helminti Gyrodactylus sp.
Lloji Trofta ylberi Korani Krap (Prespë) Krap (Klos)
M±SD
Var %
Min
Max
13.146 ± 4.137 3.906 ± 1.524 9.479 ± 5.633 14.841 ± 7.432
43.82 39.25 59.97 53.55
1 1 3 4
21 8 22 26
Në rastin e dy rracave të krapit, duke krahasuar shifrat që ju referohen vlerave mesatare të intensinvazionit, ka rezultuar se përqëndrimi i parazitëve në një individ tek krapi i Klosit ishte 1.56 herë më i lartë krahasimisht me krapin e Prespës. Nga ana tjetër tek ky i fundit periudha e qëndrimit të parazitëve tek peshqit e prekur ishte afërsisht 1.8 herë më e shkurtër (ose 29 ditë me pak) krahasimisht me krapin e Klosit. Këto shifra provojnë se krapi i kultivuar, i cili
98
i është nënshtruar përmirësimit rracor, paraqitej më i prekur prej monogjenetikut Gyrodactylus sp. krahasimisht me krapin “e egër” që popullon Liqenin e Prespës. Duke e konsideruar si 100% zgjatjen e periudhës së pranisë së parazitit në llojet e përfshira në provë kemi përcaktuar se piku i vlerave mesatare të intensinvazionit në rastin e prekjes së njëvjeçarëve të koranit është në 50% të këtij intervali (dita e gjashtë me M=6.4 parazitë/peshk). Ky tregues ka patur vlerë të njëjtë me atë që u provua tek korani edhe në rastin e përcaktimit të pikut të girodaktilozës (java e tretë me M=18.6 parazitë/peshk) tek njëvjeçarët e krapit të Prespës. Tek krapi i kultivuar i Klosit piku i numrit mesatar të parazitëve në një peshk (M=26.7) ishte në 60% të kohëzgjatejes së periudhës së pranisë se helmintit tek ky ekotip (java e gjashtë). Në fakt ndryshimi në numrin mesatar të paraziteve për një peshk vërtetohej ndërmjet javës së gjashtë të zhvillimit të invazionit dhe javës së tretë (t=6.6; P<0.05) si dhe midis javës së gjashtë dhe javës se tetë (t=8.1; P<0.05). Në intervalin midis javës së katërt dhe javës së shtatë të zhvillimit të parazitozës nuk kemi provuar ndryshime sinjifikative në vlerat mesatare të intensinvazionit. Shifrat provojnë se në rastin e krapit të Klosit intensiteti i shtimit të numrit të parazitëve në një peshk, në fazën e fillimit të invazionit, ka qënë më i ngadaltë krahasimisht me intensitetin e reduktimit të numrit të tyre në fazën e eliminimit spontan të girodaktilozës. Për troftën ylberi periudha nga fillimi i zhvillimit të girodaktilozës deri në momentin e stabilizimit të vlerave të intensinvazionit ishte shtatë javë. Pikun e numrit mesatar të paraziteve në një peshk (17.5 individë) e kemi konstatuar në javën e pestë ose në rreth 70% të zgjatjes së periudhës së treguar. Kemi provuar ndryshime sinjifikative midis vlerave mesatare të intensinvazionit për javën e pestë dhe të shtatë (t=2.1; P<0.5) dhe për javën e tretë dhe të katërt (t=2.4; P<0.5). Për javët IV, V dhe VI vlerat mesatare të treguesit të studiuar nuk kanë manifestuar ndryshime sinjifikative gjatë krahasimit në çifte. Për troftën ylberi duket se intensiteti i shtimit të numrit të parazitëve në fazat fillestare të zhvillimit të invazionit ishte më i lartë krahasimisht me intensitetin e reduktimit të numrit të tyre, në fazën e stabilizimit të vlerave mesatare të intensinvazionit. Detajet e veçanta që u vërejtën tek trofta ylberi dhe tek krapi i kultivuar, në veçoritë e dinamikave të treguesve sasiorë të invazionit që shkaktohej prej monogjenetikut Gyrodactylus sp. mund të jenë tregues i faktit që lloji i parë përbën për parazitin një vendjetese më të preferuar krahasimisht me llojin e dytë. Ky pohim mund të mbeshtetet edhe prej pranisë së përkohshme të helmintëve tek krapi që u përfshi në eksperiment si dhe prej largimit spontan të tyre prej këtij ciprinidi. Shifrat që janë paraqitur në Tabelen 4.6 ju referohen variableve të cilët i kemi llogaritur gjatë vlerësimit të rritjes së peshqve që u përfshinë në provë. Duke qënë se nuk aplikuam krijimin e
99
grupeve të kontrollit, krahasimet i kemi bërë me peshqit që kultiviheshin në impiant dhe që nuk ishin të prekur prej parazitit (për troftën ylberi dhe koranin) si dhe me të dhënat e literaturës (për dy rracat e krapit). Tabela 4.6 Vlerat e disa parametrave të rritjes për peshqit që u përfshinë në eksperiment dhe për peshqit e llojeve analoge por që nuk ishin të prekur prej helmintit Gyrodactylus sp.
Treguesi Lloji Koran Prova Impiant Trofta ylberi Prova Impiant Krap (Prespa) Prova Literatura Krap (Klosi) Prova Literatura
Literatura
K
a
1.173±0.067 1.191±0.071
b
r
2.95 3.22
24.63 23.91
0.91 0.94
1.15±0.017 1.36±0.056
3.86 4.54
32.93 30.19
0.91 0.95
1.57±0.078
1.71
77.53
0.89
1.61
7.27
28.43
0.92
1.74±0.083
21.78
155.2
0.87
1.89
-
-
-
Shermadhi,V., V.Spaho, 2013
Shermadhi, et.al 2014
Kemi aplikuar t-testin për të provuar sinjifikancën e ndryshimit të vlerave të indeksit të kondicionit (K), gjatë krahasimit të bërë ndërmjet llojeve të peshqve të proves dhe atyre që kultivoheshin në impiant. Për koranin nuk u provua ndryshim sinjifikativ ( t=0.2; P>0.5) në vlerat e indeksit K ndërmjet popullatës që kultivohej në impiant dhe grupit të provës. Kemi provuar ndryshim sinjifikativ (t=3.5; P<0.05) për vlerën e këtij indeksi ndërmjet troftave ylberi që u përfshinë në eksperiment dhe popullatës së këtij lloji që kultivohej në impiant. Për dy rracat e krapit nuk kemi mundur të realizojmë t-testin për faktin se në literaturën që kemi shfrytezuar është dhënë vetëm vlera e mesatares së thjeshtë (M) të faktorit të kondicionit (K). Megjithatë bazuar në diferencat e vogla ndërmjet vlerave mesatare që serviren nga literatura për koefiçientin e kondicionit dhe mesatareve që kemi llogaritur ne për këtë tregues (0.04 për krapin e Prespës dhe 0.15 për krapin e Klosit) mund të besohet për mungesën e ndryshimeve sinjifikative ndërmjet vlerave të K që krahasohen me njëra tjetrën. Sidoqoftë llogaritjet tona tregojnë se indeksi i kondicionit në peshqit e
100
eksperimentit që i takonin dy rracave të krapit kishte vlera më të vogla krahasimisht me të dhënat e literaturës për popullata të këtij lloji që nuk ishin të prekura prej helmintit Gyrodactylus sp. Duke analizuar veçorinë e bashkëlidhjes ndërmjet numrit mesatar të parazitëve Gyrodactylus sp. që kemi gjetur në një peshk dhe intervalit të kohës kur janë kryer vrojtimet, pohojmë se dinamikat e girodaktilozës në katër grupet që u perfshinë në provë i nënshtroheshin një ligjësie të ngjashme. Në realitet mund të veçojmë katër etapa në zhvillimin e invazionit; fiksimi i parazitit, rritja e shpejtë e numrit të individëve si pasojë e shumimit të parazitëve, etapa e qëndrueshmërisë relative të numrit të individëve të Gyrodactylus sp. dhe etapa e pakësimit të vlerave të intensinvazionit, në rastin e troftës ylberi, apo e eliminimit spontan të tij, në ratin e koranit dhe dy ekotipeve të krapit. Ndryshimet që kemi provuar në dinamikën e vlerave të intensinvazionit, për llojet që u përfshinë në eksperiment, preknin kryesisht aspektet sasiore dhe shmangien në kohë të pozicioneve të pikut apo atyre të depresionit në proçesin e zhvillimit të parazitozës. Në realitet karakteri i këtyre shmangieve përfaqeson specifikat e dinamikave të zhvillimit të girodaktilozës tek trofta ylberi, korani dhe dy rracat e krapit. Dimitrieva, E.V. (2003) e shpjegon rritjen e shpejtë të numrit të individeve të parazitit, menjëherë pas migrimit të tij tek përbujtësit e rinj, me faktin se vetëm parazitët që kanë arritur maturimin seksual janë të aftë që të shkaktojnë invazion. Duke analizuar dinamikën e treguesve të invazionit që shkaktohej prej monogjenetikut Gyrodactylus sphinx tek peshku i llojit Blennius sphinx kjo studiuese kishte arritur në përfundimin se transmetimi mund të ndërmerret vetëm prej individëve që kishin sistem gjenital mashkullor funksional dhe se sinjali për fillimin e sjelljeve migratore mund të jetë maturimi seksual. Opinioni i shprehur prej Dimitrieva, E.V. (2003) duket se justifikon natyrën e dinamikës së vlerave të intensinvazionit që kemi gjetur ne, në rastin e prekjes së tre llojeve të peshqve nga monogjenetiku Gyrodactylus sp., të paktën për dy etapat e para të zhvillimit të parazitozës. Megjithatë, për këtë argument duket se opinionet e studiuesve nuk unifikohen. Boeger, W.A. dhe bashkaut. (2005) kanë shprehur mendimin se falë ciklit jetësor të drejtëpërdrejtë dhe mungesës së një faze jetësore të specializuar për të kryer transmetimin Gyrodactylus spp. ka aftesinë që të realizojë transmetim të pandërprerë, veçori që i krijon atij mundësinë që të prekë përbujtës të rinj në çdo moment të ciklit jetësor. Lidhur me strategjinë e transmetimit të monogjenetikëve Bakke, T.A. dhe bashkaut. (2007) mendojnë se rëndësi më të madhe kanë sjelljet dhe ekologjia e përbujtësve sesa fazat e zhvillimit të parazitit. Gjithashtu Soleng, A. dhe bashkaut. (1999) kishin arritur në përfundimin se girodaktilidët nuk kanë një fazë specifike të transmetimit.
101
Gjatë vlerësimit të intervaleve të pranisë së parazitit në peshqit që ju nënshtruan infestimit, brenda periudhës së realizimit të provës, kemi gjetur ndryshime midis tre llojeve të peshqve. Në rastin e troftës ylberi paraziti nisi të fiksohej në sipërfaqen e trupit të individëve të veçantë në ditën e katërt pas nisjes së provës dhe ka qënë i pranishëm edhe pas përfundimit të saj. Fillimi i migrimit të parazitëve tek korani ka qënë i njëjtë me atë të troftës ylberi por prania e parazitëve Gyrodactylus sp. në individët e këtij lloji zgjati vetëm 12 ditë. Me tej ndodhi eliminimi spontan i helmintëve prej peshqve në të cilët ata migruan përkohësisht. Tek krapi i rracës së Prespës helmintët u konstatuan në ditën e dhjetë pas nisjes së provës dhe pas 39 ditëve të pranisë në peshqit e prekur ndodhi eliminimi spontan i tyre. Migrimi i parazitëve në individët e krapit të Klosit nisi në ditën e gjashtë pas fillimit të provës, ndërsa prania e tyre në peshqit e prekur vazhdoi për 68 ditë. Në ditët që pasuan, deri në fundin e provës, nuk kemi gjetur helmintë në individët e kësaj rrace të krapit. Diferencat që kemi gjetur në vlerat e dy variableve të përmendur mund të shërbejnë si argumenta për të gjykuar mbi karakterin e bashkëlidhjes midis përbujtësve dhe parazitit, me synimin që të kuantifikohet natyra specifike e përbujtësave të përfshirë në provë në raport me monogjenetikun Gyrodactylus sp. Tracey, A. (2008) e ka konsideruar njohjen e specifikës llojore të girodaktilidëve si një mundësi për të kuptuar dhe kontrolluar impaktet që shkaktohen prej parazitëve. Përdorimi i intervaleve të pranisë së monogjenetikëve në trupin e peshqve të infestuar, si një kriter për matjen e specifikës llojore të parazitimit të tyre, është përdorur nga Buchamann, K. dhe bashkaut. (2004) për të përcaktuar përbujtesit specifikë të helmintëve Gyrodactylus derjavini dhe G.salaris. Këta autorë kishin gjetur se koha e pranisë së G.derjavini tek krapi ishte gjashtë herë më e gjatë sesa e llojit G.salaris. Lloji i parë mund të kalonte nga trofta ylberi tek krapi ndërkohe që lloji i dytë pothuajse nuk kishte asnjë mundësi që të krijonte popullata tek ky peshk. Eksperimenti i realizuar kishte përcaktuar se lloji G.salaris kolonizonte me preferencë salmonin, demonstronte interes të pakët për troftën ylberi dhe e refuzonte krapin. Gyrodactylus derjavini preferente që të migronte tek trofta ylberi kur vihej përpara alternativës për të zgjedhur midis salmonit, troftës dhe krapit. Duke komentuar rezultatet e provës tonë gjykojmë se trofta ylberi, tek e cila nuk kemi provuar eliminimin spontan të parazitit Gyrodactylus sp., pra prania e parazitit ka patur karakter persistent, mund të jetë “përbujtës tipik” (ose “përbujtës obligator”) për këtë helmint monogjenetik. Korani, që ashtu si trofta ylber është lloj i familjes Salmonidae, demonstronte veçori të infestimit fillestar të njëjta me ato të troftës por kohëzgjatja e pranisë së parazitit në
102
sipërfaqen e trupit të peshqve të prekur ishte më e shkurtra që kemi llogaritur. Mesa duket korani nuk e lejon parazitin që të krijojë popullata të qëndrueshme dhe e largon atë në mënyrë spontane brenda një kohe mjaft të shkurtër nga nisja e migrimit. Kjo sjellje e koranit mund ta karakterizojë atë si “përbujtës të rastësishëm” për helmintin Gyrodactylus sp. Infestimi fillestar i mëvonshëm i krapit, krahasimisht me dy salmonidët, nuk justifikon sjelljen bentike të këtij lloji. Një sërë studiuesish jane të mendimit se kontakti i drejtëpërdrejtë i peshqve me parazitët që depozitohen në fundin e basenit mund të jetë një prej menyrave kryesore për kalimin e girodaktilidëve në individët e paprekur prej invazionit. Megjithatë Buchmann, K. dhe bashkaut. (2004) kanë pranuar se në eksperimentin e kryer prej tyre llojet e peshqve që kishin patur kontakte më të shpeshta me parazitët që ishin depozituar në tabanin e basenit manifestonin tregues më të reduktuar të invazionit, fakt i cili sugjeron se faktorët kimikë luajnë rol më të rëndësishëm ndërkohë që korrentet e ujit kanë rëndësi më të vogël. Por vonesa në migrimin e parazitëve tek individet e dy rracave të krapit, krahasimisht me dy llojet e salmonidëve dhe krijimi i popullatave të përkohshme të parazitit që pasohej nga eliminimi spontan i invazionit tek ky lloj, mund të jenë tregues të faktit se krapi shërben për monogjenetikun Gyrodactylus sp si “përbujtës fakultativ”. Duhet të shprehim një opinion edhe për llojin e mundshëm të gjinisë Gyrodactylus që sipas vlerësimit të rezultateve të këtij studimi, sillet si parazit tipik ndaj troftës ylberi, shfaq tiparet e parazitit fakultativ kur përqëndrohet tek krapi dhe nuk manifeston veçoritë e marëdhënieve të mirëfillta të parazitizmit kur migron tek korani. Nëse i referohemi studimit të realizuar nga Buchmann, K. dhe bashkaut. (2004) duhet ta përjashtojmë mundësinë që kemi të bëjmë me llojin G.salaris, të paktën për faktin se ky lloj nuk arrinte të krijonte popullata permanente tek krapi. Nga ana tjetër nëse do të ishte i pranishëm ky lloj mund të prisnim një invazion më të qëndrueshëm tek korani përderisa ky salmonid i takon gjinisë Salmo sikurse edhe salmoni i Atlantikut (Salmo salar) që konsiderohet si përbujtësi klasik dhe tipik i monogjenetikut G.salaris. Marrëdhëniet midis parazitit dhe përbujtësve që kemi përfshirë në eksperiment provojnë se është më e mundshme që të kemi të bëjmë me monogjenetikun e llojit G.derjavini. Rezultatet e provës së kryer nga Buchmann, K. dhe bashkaut. (2004) treguan se brenda 48 orëve nga fillimi i eksperimentit 91% e parazitëve G.derjavini që ishin të pranishëm migronin tek trofta ylberi, 7% tek krapi dhe vetëm 1% tek salmoni. Veç kësaj G.derjavini mund të kalonte nga trofta ylberi tek krapi. Edhe në provën tonë ka rezultuar se për helmintin monogjenetik Gyrodactylus sp. trofta ylberi ishte përbujtës më atraktiv krahasimisht me dy llojet e tjera. Ndërkohë ky helmint krijonte popullata tek krapi, megjithëse për intervale kohore relativisht të kufizuara.
103
4.5 Rezultate mbi trajtimet banjëzuese që u aplikuan tek trofta ylber të prekur nga Girodaktiloza. Invazionet që shkaktohen prej helmintëve Monogenea tek peshqit komercialë të cilët kultivohen në ferma janë përgjegjëse për humbje ekonomike të konsiderueshme (Fridman, S. dhe bashkaut. 2014; Levy, G. dhe bashkaut. 2015). Në mënyrë të veçantë përfaqësuesit e gjinisë Gyrodactylus prekin një numër të madh llojesh iktike të ujrave të ëmbla përfshirë salmonidët, cyprinidët dhe peshqit ornamentalë, por edhe peshqit detarë si psh. gadidët, pleuronektidët dhe gobiidët (Tojo, J.L. dhe M.T. Santamarina 1998). MacKeinze, K. (1970) kishte raportuar zhvillimin e girodaktilozës në të vegjëlit e shojzës (Pleuronectes platessa) që kultivoheshin në ferma. Janë aplikuar metoda të ndryshme për të kontrolluar zhvillimin e sëmundjes së girodaktilozës. Midis tyre përmendim realizimin e banjëzimeve në tretësira të disa kimikateve (Jero, J. dhe bashkaut. 1986; Richards, G.R. dhe Chubb, J.C. 1996; Schelkle, B. dhe bashkaut. 2011), dhënien e preparateve farmaceutike me anën e ushqimit (Tojo, J.L. dhe M.T. Santamarina 1998), aplikimin e banjëzimeve me preparate antihelmintike (Schmahl, G. dhe Taraschewski, H. 1987; Santamarina, M.T. dhe bashkaut. 1991; Olafsdottir S.H. dhe K. Buchmann 2004; Truong, D. H. dhe Kim, V.V. 2014), përdorimin e ekstrakteve bimore si lëndë banjëzuese (Ramadan, R.A.M. dhe Doaa, A.El Araby M. 2012; Tu, X. dhe bashkaut. 2013; Reverter, M. dhe bashkaut. 2014; Levy, G. dhe bashkaut. 2015) dhe balancimin e ushqimit lidhur me përmbajtjen e karotenoidëve si zgjidhje për të garantuar rritjen e rezistencës së peshqve ndaj girodaktilozës (Kolluru, G.R. dhe bashkaut. 2006). Disa kimikate dhe preparate farmaceutike janë testuar për aktivitetin antihelmintik ndaj shkaktarëve të girodaktilozës. Midis tyre përmendim klorurin e natriumit, formalinën, permanganatin, jeshilmalahitin, toltralzurilin, niklosamiden, pra-ziquantelin, mebendazolin etj. Megjithë rezultatet pozitive që janë përfituar nga aplikimi i kimikateve dhe preparateve të përmendura autorë të ndryshëm, nisur nga motive të veçanta, e kontestojnë përdorimin e tyre. Produkte të tilla si formalina dhe jeshil malahiti, që janë përdorur deri tani për kontrollin e girodaktilozës dhe ektoparazitëve të tjerë, nuk kanë sjellë rezultatet e pritura për shkak të toksicitetit dhe veprimit jo specifik (Tojo, J. dhe bashkaut. 1992). Nga ana tjetër disa preparate farmaceutike që aplikohen me banjëzim janë ndotësa dhe si të tillë shkaktojnë impakte negative mbi mjediset ujore (Jones ,O.A.H. dhe bashkaut. 2003). Përdorimi i shpeshtë i kimikateve ka zhvilluar tek disa parazitë forma rezistente ndaj trajtimeve të tilla dhe njëkohësisht ka shkaktuar demtimin e mjedisit. Për këtë arsye kërkesa për trajtime kimike alternative dhe për metoda të reja të kontrollit që të jenë më efikase dhe më të përgjegjshme është shtuar në mënyrë të konsiderueshme në vitet e fundit (Truong, D.H. dhe
104
Kim, V.V. 2014). Provat eksperimentale që janë analizuar në lidhje me këtë objektiv kanë patur si qëllim që të provojnë efektin antihelmintik të disa kimikateve edhe ekstrakteve bimore, të aplikuara në formën e banjëzimeve, në rastin e prekjes së troftës ylberi prej ektoparazitit Gyrodactylus sp. 4.5.1 Rezultatet e testit të toksicitetit. Në Tabelat 4.7 dhe 4.8 kemi paraqitur rezultatet e testit të toksicitetit për dy preparate banjëzuese, praziquantelin dhe bithionolin, të aplikuar në dy përqëndrime dhe në tre intervale kohore të ekspozimit të troftave ndaj tyre. Testi provoi se praziquanteli i aplikuar në dozën 10 mg/L, për intervale banjëzimi nga 1 deri 6 orë, nuk shkaktonte ndryshime të dukshme as në sjelljen notuese të troftave dhe as në ritmikën e lëvizjeve ventilatore të operkulave. Në tre variantet e provës nuk ngordhi asnjë individ që ju nënshtrua banjëzimit. Për pjesën më të madhe të indikatorëve situata ishte e ndryshme gjatë aplikimit të dozës 20 mg/L. Kemi vërejtur se me zgjatjen e intervalit të banjëzimit ndodhte përkeqësimi i statusit fiziologjik të troftave, përderisa ndryshime pësonin jo vetëm indikatorët e sjelljes notuese por edhe ritmika e lëvizjes së operkulave. Gjatë aplikimit të dozës 20 mg/L, me interval ekspozimi prej tre orësh, në 20% të troftave që u përfshinë në eksperiment u provua përshpejtimi i akteve ventilatore të operkulave, fakt që provon një nevojë më të madhe të tyre për oksigjenin. Kur intervali i ekspozimit rritej nga 3 deri në 6 orë fraksioni i troftave që shfaqnin këtë simptomë ishte nga 40% deri 60%. Ngordhja e një individi gjatë aplikimit të dozës 20 mg/L praziquantel, me interval ekspozimi prej 6 orësh, mund të jetë një tregues i toksicitetit të këtij preparati të përdorur në përqëndrimin e treguar. Tabela 4.7 Disa rezultate të testit të toksicitetit të kryer për dy përqëndrime banjëzuese të praziquantelit.
Indikatori
Doza/Koha e ekspozimit 10 mg/L 10 mg/L 10 mg/L 20 mg/L 20 mg/L 1 orë 1-3 orë 1-6 orë 1 orë 1-3 orë
Alterim i sjelljes së përgjithshme + Notim i ngathët ++ + Notim në fundin e akuariumeve Shtimi i akteve ventilatore Ngordhje Shënim:(+) një individ; (++) 2-3 individë; (+++) 4-5 individë.
105
20 mg/L 1-6 orë
++ ++
++ ++
-
++
+ -
++ +
Tabela 4.8 Disa rezultate të testit të toksicitetit të kryer për dy përqëndrime banjëzuese të bithionolit.
Indikatori
Doza/Koha e ekspozimit 20 mg/L 20 mg/L 20 mg/L 60 mg/L 60 mg/L 1 orë 1-2 orë 1-3 orë 1 orë 1-2 orë
Alterim i sjelljes së përgjithshme Notim i ngathët + + Notim në fundin e akuariumeve Shtimi i akteve ventilatore Ngordhje Shënim:(+) një individ; (++) 2-3 individë; (+++) 4-5 individë.
60 mg/L 1-3 orë
+ +
+ ++
-
+
-
-
Testi i toksicitetit për bithionolin u realizua për përqëndrimet 20 mg/L dhe 60 mg/L të aplikuara, sikurse për praziquantelin, në tre intervale ekspozimi; një orë, dy orë dhe tre orë. Gjatë zhvillimit të banjove që kishin përqëndrimin e preparatit prej 20 mg/L, përveç ngadalësimit të notimit që u vërejt në 20% të individëve të cilët u përfshinë në dy përsëritjet e provës, nuk u provuan ndryshime të tjera të sjelljeve notuese si dhe të ritmit të lëvizjeve ventilatore të operkulave. Trefishimi i përqëndrimit të bithionolit nuk u shoqërua me ndryshime të sjelljeve notuese në pjesën më të madhe të troftave që u përfshinë në provë. Vetëm në variantin e ekspozimit për 3 orë në tretësirën që përmbante 60 mg/L preparat rreth 50% e troftave manifestonin ngathtësi në notim. Alterimi i frekuencës së akteve ventilatore nuk u vërejt në asnjërin prej varianteve të provës. Mortaliteti i peshqve rezultoi 0% edhe pas banjëzimit të tyre për tre orë në tretësirën që përmbante 60 mg/L bithionol. 4.5.2 Rezultatet e testit të efikasitetit të banjëzimit me tretësirën e praziquantelit 10 mg/L. Megjithëse gjatë banjëzimit të troftave në tretësirën e praziquantelit me përqëndrim 20 mg/L dhe intervale ekspozimi nga 1 deri 3 orë nuk u provuan ngordhje të peshqve, ne e perjashtuam testin e efikasitetit antihelmintik të këtij përqendrimi duke marrë parasysh shkallën e alteracioneve në sjelljen e troftave dhe rritjen e frekuencës së levizjeve të operkulave. Sipas Martins, C.I. dhe bashkaut. 2012 përshpejtimi i akteve ventilatore mund të jetë një tregues i gjëndjes së stresit tek troftat. Në rastin e provave të realizuara nga ne stresi mund të jetë gjeneruar si pasojë e zgjatjes deri në 6 orë të intervalit të banjëzimit të troftave në tretësirën e praziquantelit me përqëndrim 20 mg/L.
106
Dinamika e ngordhjeve te Gyrodactylus sp gjate banjezimit te troftave ne tretesiren e praziquantelit me perqendrim 10 mg/l dhe interval ekspozimi 3 ore 60 100 90 50 80 Nr.parazite 70 40 te ngordhur 60 30 50 Mortaliteti 40 (%) 20 30 20 10 10 0 0
Mortaliteti (%)
Nr.i individeve te ngordhur
Sikurse kemi treguar në metodikë prova e efikasitetit antihelmintik të praziquantelit u krye duke aplikuar banjëzime tre orëshe në përqëndrimin 10 mg/L. Për të vlerësuar dinamikën e vlerave të mortalitetit (M%) kemi marrë 1 orë, 2 orë dhe 3 orë pas nisjes së provës nga shtatë trofta dhe kemi kryer analiza mikroskopike të pendëve të gjoksit për të numëruar parazitët e ngordhur.
Ora e I
Ora e II
Ora e III
Total
Intervalet e analizave
Figura 4.22 Dinamika e vlerave të mortalitetit (M%) të parazitëve Gyrodactylus sp. pas banjëzimit të njëvjeçarëve të troftës ylberi (O.mykiss) në tretësirën e praziquantelit me përqëndrim 10%.
Rezultatet e paraqitura ne Figurën 4.22 tregojnë se duke krahasuar tre orët e realizimit të provës vlera mesatare më e lartë e mortalitetit të paraziteve (M%=44.51±2.688) përfitohej pas orës së parë të banjëzimit (mesatarisht 4 parazitë të ngordhur për çdo troftë). Ritmi i ngordhjeve të parazitëve Gyrodactylus sp, pas orës së dytë të banjëzimit në tretësirën 10% të praziquantelit, reduktohej (mesatarisht 3 parazitë të ngordhur për çdo troftë ose M%=33.32±1.941). Analiza statistikore provoi sinjifikancë të ndryshimit midis vlerave mesatare të mortaliteteteve të helmintit për orën e parë dhe të dytë të banjëzimit të troftave në tretësirën e praziquantelit (t=3.39; P<0.01). Në orën e fundit të provës reduktimi i ngordhjeve ishte më i theksuar përderisa nga një mesatare prej dy parazitësh të ngelur në çdo troftë kishte ngordhur vetëm njëri prej tyre (M%=11.09±0.861). Theksojmë se tre vlerat që kemi llogaritur për mortalitetin i referohen vlerës mesatare të intensinvazionit fillestar, të përcaktuar për troftat që u morën nga impianti i Pogradecit. Duke marrë në konsideratë vlerën mesatare të intensinvazionit (9.75±4.418) dhe numrin mesatar të parazitëve që ngelën të gjallë pas përfundimit të provës (1.08±0.04) rezultoi se efikasiteti antihelmintik i tretësirës së praziquantelit me përqëndrim 10mg/L, të aplikuar me interval ekspozimi prej tre orësh ishte 88.87%.
107
4.5.3 Rezultatet e testit të efikasitetit të banjëzimit me tretësirën e klorurit të natriumit (25g/L). Efikasiteti antihelmintik i banjove në tretësirën e klorurit të natriumit me përqëndrim 25g/L dhe interval ekspozimi 5 minuta u testua në një provë ku u përfshinë 21 individë të troftës ylberi. Rezultatet e eksperimentit u krahasuan me grupin e kontrollit, të pa trajtuar por të mbajtur në kushte të njëjta me grupin e provës. Diagrama e Figurës 4.23 paraqet ndryshimin në vlerat e mortalitetit (M%) të helmintëve Gyrodactylus sp, ndërmjet grupit që u trajtua me klorurin e natriumit dhe grupit të kontrollit, brenda intervalit të ekspozimit (t=5 minuta).
1.58
Kontrolli (M%)
80.64
Grupet e troftave
Vlerat e m ortalitetit (M%) per parazitin Gyrodactylus sp ne grupin e kontrollit dhe ne grupin e troftave qe u banjezuan ne tretesiren e klorurit te natrium it (25g/l)
Prova (M%)
0
20
40
60
80
100
Mortaliteti (M%)
Figura 4.23 Mortaliteti (M%) i Gyrodactylus sp. pas banjëzimit të troftave në tretësirën e klorurit të natriumit me përqëndrim 25g/L dhe interval ekspozimi 5 minuta.
Bazuar në njohjen e vlerave mesatare fillestare të intensinvazionit dhe në përcaktimin e numrit të përgjithshëm të parazitëve që mbijetuan pas përfundimit të provës, në të dy grupet që u përfshinë në eksperiment, kemi llogaritur vlerën e mortalitetit M%=80.64 për helmintët Gyrodactylus sp. që parazitonin tek troftat e grupit të provës dhe vlerën e M%=1.58 për helmintët që parazitonin në troftat e grupit te kontrollit. 4.5.4 Testi i efikasitetit të banjëzimeve me tretësirën e bithionolit (4 dhe 20 mg/L). Krahasimi i shifrave që ndodhen brenda fraksionit të parë të “tubave” në diagramën e Figurës 4.24 provoi se rritja pesë herë e përqëndrimit të bithionolit e ka përmirësuar vetëm me 1.08 herë efikasitetin anti-Gyrodactylus të këtij preparati. Në rastin e banjëzimit të njëvjeçarëve të troftës ylberi në tretësirën e bithionolit me përqëndrim 5mg/L dhe kohë ekspozimi 180 minuta mortaliteti i parazitëve Gyrodactylus sp. rezultoi M%=90.11, ndërsa kur banjëzimi u
108
realizua në tretësirën e këtij preparati me përqëndrim 20mg/L vlera e mortalitetit të helminteve ishte M%=97.3. Në dy grupet e kontrollit vlerat e mortalitetit për helmintin Gyrodactylus sp, në intervalin t=180 minuta gjatë të cilit u zhvillua eksperimenti, ishin M%=3.7 dhe M%=2.12.
84
86
3.7
5m g/l
2.12
97.3
20 m g/l
90.11
Grupet e troftave
Vlerat e m ortalitetit per parazitin Gyrodactylus sp ne grupet e kontrollit dhe ne dy grupet e troftave qe u banjezuan ne tretesirat e bithionolit m e perqendrim e 5m g/l dhe 20 m g/l
88
90
92
94
96
98
100
102
Mortaliteti (%) Prova (M%)
Kontrolli (M%)
Figura 4.24 Vlerat e mortalitetit të parazitit Gyrodactylus sp. pas banjëzimit të troftave në tretësirën e bithionolit me dy përqëndrime, 5 mg/L dhe 20mg/L, dhe interval ekspozimi 180 minuta.
Ritmika e mortalitetit të parazitëve në provën ku u aplikua tretësira e bithionolit me përqëndrim 20mg/L, për dy orët e para të banjëzimit ishte inverse me atë që rezultoi në provën e praziquantelit. Pas orës së parë të banjëzimit me bithionol kemi llogaritur një vlerë mesatare për mortalitetin e helmintit Gyrodactylus sp. prej M%=33.52±1.747. Në fundin e orës së dytë të banjëzimit mortaliteti mesatar për parazitin ishte M%=44.24±2.352. Ndryshimi midis këtyre dy vlerave rezultoi sinjifikativ (t=3.66; P<0.01). Gjatë orës së tretë të banjëzimit mortaliteti mesatar i parazitit ishte M%=19.56±1.027. Nga krahasimi i shifrave të mësipërme me shifrat që u përfituan gjatë banjëzimit të troftave në tretësirën e praziquantelit mund të provojmë se efikasiteti antihelmintik i dy preparateve ishte i njëjtë për dy orët e para të banjëzimit. Diferenca që u vërejt në orën e fundit të banjëzimit, e cila u shkaktua nga vlera më e lartë e mortalitetit të parazitëve që viheshin në kontakt me tretësirën e bithionolit me përqëndrim 20mg/L, përcaktoi edhe efikasitetin anti-Gyrodactylus më të mirë të këtij të fundit krahasimisht me tretësirën e praziquantelit me përqëndrm 10mg/L.
109
4.5.5 Rezultatet e testit të efikasitetit të banjëzimit me tretësirën ujore të ekstraktit të hudhrës (8.5ml/L dhe 12.5ml/L). Mortaliteti (M%) i parazitit Gyrodactylus sp pas banjezimit te troftave ne tretesiren e ekstraktit te hudhres (A.sativum )
100
Mortaliteti (%)
50
0
8.5m l/l
12.5m l/l
Prova (M%)
73.8
89.6
Kontrolli (M%)
3.2
3.2
Perqendrim i (m l/l)
Figura 4.25 Rezultatet e banjëzimit të troftave të prekura prej helmintit Gyrodactylus sp. në tretësirën ujore të ekstraktit të hudhres me dy përqëndrime; 8.5ml/L dhe 12.5ml/L.
Provat e banjëzimit të troftave në ekstraktin ujor të hudhrës u realizuan njëkohësisht, duke aplikuar përqëndrimet 8.5ml/L dhe 12.5ml/L, me interval ekspozimi 60 minuta. Në rastin e aplikimit të tretësirës me përqëndrim 8.5ml/L mortaliteti i helmintëve rezultoi M%=73.8. Mbajtja e troftave për 60 minuta në tretësirën e ekstraktit të hudhrës me përqëndrim 12.5ml/L shkaktoi rritjen e vlerave të mortalitetit të parazitëve (M%= 89.6) (Figura 4.25). Këto shifra provojnë se rritja me rreth 1.5 herë e përqëndrimit të ekstraktit bimor shkaktoi përmirësimin e efektit antihelmintik të tij me më shumë se 1.2 herë. Megjithë faktin pozitiv të përmendur duhet të pranojmë se shtimi i përqëndrimit të ekstraktit të hudhrës u shoqërua me disa reagime jo normale në sjelljen e peshqve që manifestoheshin kryesisht me levizje të pa orientuara dhe me përplasje të tyre me njëri tjetrin dhe me anësitë e akuariumeve. Ka mundësi që përqëndrimet e rritura të disa lëndëve të pranishme në ekstrakt të shkaktojnë dëmtimin e neuromasteve të cilët janë mekanoreceptorë të përbërë prej qelizave ndijore që ndodhen brenda kanalit të vijës anësore. Rezultat është humbja e aftësisë së peshkut për të perceptuar ndryshimet mekanike që shkaktohen në masën e ujit prej lëvizjes së peshqve të tjerë. Sipas Roberts, B.L. (1972) perceptimi i lëvizjeve të ujit që shkaktohen prej lëvizjes së peshqve fqinje mund të jetë një faktor bazë për pozicionimin korrekt të peshqve në raport me njëri tjetrin. Disa autorë (Fridman, S. dhe bashkaut. 2014), duke realizuar testin e toksicitetit akut të shkaktuar prej ekstraktit të hudhrës, kanë provuar se përqëndrimi 12.5ml/L, i aplikuar me interval ekspozimi prej një orë,
110
përfaqësonte kufirin e sipërm të tolerancës për peshkun e llojit Poecilia reticulata. Faktet e përmendura diktojnë nevojën e kryerjes së provave të posaçme për saktësimin e përqëndrimeve të ekstraktit të hudhrës që manifestojnë efikasitet antihelmintik maksimal dhe që nuk janë stresogjene për përbujtësit. Efikasiteti anti-Gyrodactylus prej 73.8%, që u sigurua pas banjëzimit të troftave me ekstraktin e hudhrës me përqëndrim 8.5ml/L, megjithëse më i vogël krahasimisht me shifrat që kemi gjetur pas banjëzimit në tretësirat e preparateve, mund të vlerësohet me përparësi nëse marrim në konsideratë efektet dytësore të lëndëve kimike. Saktësimi i teknikave të përgatitjes së ekstrakteve bimore mund ta përmirësojë efektin antihelmentik të tyre dhe nga ana tjetër mund ti reduktojë ndikimet stresante mbi përbujtesit. Duke mbështetur politikën e BE-së që lidhet me reduktimin e përdorimit të lëndëve kimike në mjediset ujore rëndësi e veçantë duhet ti kushtohet përdorimit strategjik dhe efikas të preparateve kimioterapeutike. Sikurse në rastin e akuakulturës së salminideve, kombinimi i trajtimeve korrekte me starategjitë e tjera të menaxhimit të shëndetit dhe të parandalimit të sëmundjeve, sikurse janë vaksinimi, përmirësimi i cilësisë së ujit, prodhimi i peshqve tolerant si dhe trajtime të tjera alternative të cilat mund të ndihmojnë në garantimin e zhvillimit të suksesshëm të sektorit në të ardhmen (Athanassopoulou, F. dhe bashkaut. 2009). Provat që kemi realizuar përfaqësojnë përpjekjen e dytë që ndërmerret në akuakulturën shqiptare, pas asaj të realizuar në vitet 1983-1984 në impiantin e Bistricës (Sarandë) ku kultivoheshin rasatët e troftës ylberi (Jero, J. dhe bashkaut. 1986), për të eksperimentuar dhe aplikuar banjëzimet e peshqve në tretësirat e disa kimikateve si masë për luftimin e sëmundjes parazitare të girodaktilozës. Studimi i realizuar nga ne përfshiu prova të toksicitetit për preparatin praziquantel, të aplikuar në përqëndrimet 10mg/L dhe 20mg/L, me interval ekspozimi 1 orë, 2 orë dhe 3 orë si dhe për bithionolin të aplikuar në përqëndrimet 20mg/L dhe 60mg/L, me intervale ekspozimi të njëjta si për praziquantelin. Rezultatet e testit të toksicitetit provuan se praziquanteli i aplikuar në përqëndrimin 20mg/L dhe bithionoli i aplikuar në përqëndrimin 60mg/L, me interval banjëzimi prej 3 orësh, shkaktonin efekte toksike tek rasatët e troftës ylberi të cilat u manifestuan me alterimin e sjelljeve notuese, shpeshtimin e akteve ventilatore, tendencë për të notuar në fundin e akuariumeve dhe në një rast të vetëm me ngordhje të një individi. Santamarina, M.T. dhe bashkaut. (1991) kanë pohuar se testet e toksicitetit të realizuara in vivo janë të domosdoshme për të përcaktuar shkallën e toksicitetit të preparatit ndaj përbujtësit. Autorët e përmendur kanë provuar toksicitetin e bithionolit dhe kanë gjetur se përqëndrimi 20mg/L, i aplikuar me interval ekspozimi prej 3
111
orësh nuk shkakton efekte të dukshme toksike tek troftat, ndërsa banjëzimi në përqëndrime më të larta shoqërohet me efekte të ndjeshme toksike tek peshqit. Tojo, J.L. dhe M.T. Santamarina (1998) kishin gjetur se efikasiteti i disa preparateve anti-monogenea ishte zakonisht i kushtëzuar prej toksicitetit të tyre ndaj peshkut. Bazuar në rezultatet e tekstit të toksicitetit provat për efikasitetin antiGyrodactylus të dy preparateve të përmendur u realizuan në përqëndrimet perkatese 10mg/L (intervali i banjëzimit 3 orë) për praziquantelin si dhe 5mg/L dhe 20mg/L (intervali i banjëzimit 3 orë) për bithionolin. Po keshtu u provua edhe aktiviteti antihelmintik i klorurit të natriumit në përqendrimin 25g/L (intervali i banjëzimit 5 minuta) si dhe i ekstraktit ujor të hudhrës në përqëndrimet 8.5ml/L dhe 12.5ml/L (intervali i banjëzimit 60 minuta). Shifrat që rezultuan prej llogaritjes së vlerave të mortalitetit (M%) të helmintëve Gyrodactylus sp, pas realizimit të provave të efikasitetit, treguan se bithionoli në dy përqëndrimet që u aplikuan demonstronte aktivitet antihelmintik më të lartë (M%=90.11 për përqendrimin 5mg/L dhe M%=97.3% për përqëndrimin 20mg/L) krahasimisht me kimikatet e tjera që u perfshinë në eksperiment. Bithionoli është një difenilsulfid i halogjenuar që ushtron aktivitet antiparazitar në sajë të inhibimit të proçesit të prodhimit të ATP tek krimbat Platyhelminthes (James, D.M. dhe Gilles, H.M. 1985). Duke aplikuar banjëzime të troftave në tretësirat e bithionolit me përqëndrime 60mg/L, 20mg/L dhe 4mg/L Santamarina, M.T. dhe bashkaut. (1991) kishin gjetur këto vlera përkatëse të reduktimit të numrit të parazitëve Gyrodactylus sp; 100%, 100% dhe 98.6%. Diferenca midis këtyre shifrave që kanë rezultuar prej provave tona mund të shpjegohet me ndryshimin në temperaturën e ujit që është përdorur për mbajtjen e peshqve gjatë banjëzimit. Ka mundesi që ulja e vlerave të temperaturës së ujit mund ta dëmtoje aktivitetin e preparatit. Megjithatë ne nuk disponojmë të dhëna për ta vërtetuar këtë pohim. Autorët e përmendur kishin futur në provë 12 preparate dhe bazuar në dy kritere vlerësimi: shkallën e ndikimit stresogjen mbi përbujtësit si dhe efikasitetin antihelmintik, kishin përcaktuar se dy prej tyre, bithionoli dhe nitroskanati, ju përgjigjeshin plotësisht kritereve të treguara. E vetmja mangësi e tyre ishte tretshmëria mjaft e vogël, që veç të tjerash shpinte në krijimin e turbullisë si pasojë e lëvizjeve të peshqve. Praziquanteli (PQZ ose EMBAY 8440), i aplikuar në tretësirën ujore me përqëndrim 10mg/L dhe interval banjëzimi 3 orë, ishte një tjetër preparat të cilit i testuam aktivitetin anti-Gyrodactylus. Ky preparat ka në përbërjen e tij një unazë qëndrore pirazino izokuinolinë e cila është përgjegjëse për cilësitë antiparazitare (Cioli, D. and L. Pica-Mattoccia. 2003).
112
Praziquanteli shkakton kontraktime dhe “paralizë spastike” tek parazitët si pasojë e akselerimit të kontraktimit muskular. Gjthashtu preparati dëmton tegumentet e parazitit. Schmahl, G. dhe Tarascheëski, H.(1987) kishin gjetur se praziquanteli shkaktonte lezione të pakthyeshme në tegumentet e parazitëve Monogenea, duke nisur nga doza 1 mikrogram/mL dhe një interval ekspozimi prej 90 minutash. Rajoni i opisthaptorit dhe hapjet e gjëndrave cefalike ishin zonat më të dëmtuara prej preparatit që u përdor për banjëzimin e peshqve. Prova jonë, gjatë së cilës troftat u mbajtën për tre orë në tretësirën e praziquantelit me përqëndrim 10mg/L, vuri në dukje se efikasiteti antiGyrodactylus i këtij preparati ishte afërsisht 88.9%. Santamarina, M.T. dhe bashkaut. (1991) i kishin banjëzuar troftat në të njëjtat kushte dhe kishin përcaktuar vlerën 97.7% për efikasitetin antihelmintik të praziquantelit. Truong, D.H. dhe Kim, V.V. (2014) i kishin ekspozuar peshqit ndaj banjove me praziquantel për intervale kohe prej 1; 3; 24; 48 dhe 72 orë në çdonjërin prej përqëndrimeve të veçanta të preparatit (2.5; 5.0; 7.5 dhe 10.0mg/L), duke patur edhe një grup kontrolli (0mg/L). Dozat 7.5mg/L dhe 10.0mg/L të administruara në intervalet kohore 1-3 orë ishin efikase në eliminimin e të gjithë parazitëve, pa shkaktuar ngordhje të peshqve. Në një provë të realizuar me krapin (Cyprinus carpio) e prekur prej Gyrodactylus rysavyi Ramadan, R.A.M. dhe Doaa, A.El Araby M. (2012) kishin vërejtur se larvat që trajtoheshin me praziquantel pësonin kontraktim të menjëhershëm dhe 100% e tyre shkëputeshin prej velzave të peshkut një orë pas fillimit të banjëzimit. Pëveç aplikimit në banjëzime disa autorë e kanë futur praziquantelin në ushqimin e peshqve të prekur nga monogjenetiket. Kim, K.H. dhe Choi, E.S (1998) kishin raportuar se administrimi oral i praziquantelit nëpërmjet intubimit brenda stomakut të llojit Sebastes schlegeli shoqërohej me efekte antiparazitare. Në studimin e realizuar prej Ramadan, R.A.M. dhe Doaa, A.El Araby M. (2012) u provua se ushqyerja e peshqve me një dietë që përmbante dozë të lartë praziquanteli (40 mg/kg peshë të gjallë/ditë) kishte efekte antihelmintike kundër larvave të G.rysavyi që fiksoheshin në velzat dhe trupin e krapit. Jo shumë kohë më parë kanë nisur të realizohen studime për të vlerësuar aktivitetin antihelmintik të ekstrakteve bimore, në mënyrë që të trajtohen infeksionet e shkaktuara prej helminteve Monogenea (Reverter, M. dhe bashkaut. 2014). Ekstrakte të tilla bimore si ekstrakti metanolik i Radix bupleuri chinensis, ekstrakti ujor dhe metanolik i Cinnammomum cassia, ekstrakti metanolik i Lindera agreggata si dhe ekstraktet metanolike dhe etil acetike të Pseudolarix kaempferi, kanë demonstruar gjatë përdorimit in vivo, 100% efikasitet kundër monogjenetikut Dactylogyrus intermedius, kur futeshin në ujin ku mbaheshin peshqit e kuq (Carassius auratus) të prekur nga ky
113
parazit (Ji, J. dhe bashkaut. 2012). Autorë të tjerë kanë studiuar efektet e disa ekstrakteve të nxjera prej bimes Santalum album kundër D.intermedius dhe Gyrodactylus elegans që preknin peshkun e kuq dhe gjetën se kloroformextrakti demonstronte efikasitetin maksimal. Ata kishin përcaktuar se trajtimet banjëzuese long-term dhe administrimet e përsëritura mund të shkaktojnë eliminimin e invazioneve që shkaktohen prej këtyre parazitëve (Tu, X. dhe bashkaut. 2013). Në studimin tonë u përfshinë provat e banjëzimit të troftave në ekstraktin e hudhrës (Allium sativum) si një zgjidhje terapeutike alternative për të luftuar sëmundjen e girodaktilozës. Gjatë aplikimit të banjove të peshkut të prekur në ekstraktin ujor të hudhrës në përqëndrimin 8.5ml/L mortaliteti i parazitëve Gyrodactylus sp. ishte 73.8%. Kjo shifër arrinte maksimumin prej 89.6% kur banjëzimi realizohej në tretësirën me përqëndrim 12.5ml/L. Kemi provuar efekt “toksik” të ekstraktit të hudhrës mbi përbujtësit kur banjëzimi kryhej në përqëndrimin 12.5ml/L. Duke komentuar rezultatet e përdorimit të ekstraktit të hudhrës kundër Gyrodactylus turnbulli, një patogjen i akuariumeve që prekte peshkun e llojit Poecilia reticulata, Schelkle, B.dhe bashkaut. (2013) kanë vënë në dukje se hudhra mund të jetë një trajtim alternativ kundër girodaktilozës. Këta autorë kishin provuar se ekstraktet e hudhrës kur vepronin in vitro shkaktonin reduktimin e zgjatjes mesatare të jetës së parazitëve nga 13 orë në më pak se 1 orë. Hudhra kineze e grirë dhe e ngrirë kishte efikasitet 95% pas një aplikimi të vetëm, duke qënë njësoj efikase me levamisolin, nje dehelmintizues i lejuar i bagëtive i cili është treguar mjaft efikas edhe kundër G.turnbulli por që nuk ka gjetur përdorim tek peshqit. Hudhra përmban disa fitokimikate që i japin asaj vlera kuruese. Kryesoret prej tyre janë alliina, methiina dhe S-allylcysteina. Kur hudhra shtypet përbërjet sulfurore transformohen në komponime të ndryshme organosulfurike. Enzimat e hudhrës mund ta transformojnë alliinën në allicinë, e cila ka aktivitet antibakterial (Amagase, H. dhe bashkaut. 2001). Fridman, S. dhe bashkaut. (2014) i kishin banjëzuar peshqit e llojit Poecilia reticulata në ekstraktin ujor të hudhrës në përqëndrimet 7.5ml/L dhe 30ml/L dhe kishin vërejtur shkëputjen e parazitëve nga trupi i peshkut dhe ndërprerjen e lëvizjeve, fakt që provonte ngordhjen e helmintëve. Ishte provuar një bashkëlidhje pozitive ndërmjet përqëndrimit të ekstraktit të hudhrës dhe intervaleve të shkeputjes dhe ngordhjes së parazitëve. Në përqëndrimin maksimal prej 30ml/L shkëputja e parazitëve nga trupi i peshkut ndodhte brenda 4.1 minutave ndërsa ngordhja e tyre për 8.6 minuta. Autorët e përmendur e kishin përdorur hudhrën pluhur si shtesë në ushqimin e peshqve për të luftuar monogjenetikët G.turnbulli dhe Dactylogyrus
114
sp. Peshqit ishin ushqyer për 14 ditë me rradhë me ushqime që përmbanin 10% dhe 20% pluhur të thatë hudhre. Grupet e peshqve që u ushqyen me dietën e cila përmbante suplementin e hudhrës demonstruan reduktim të vlerave mesatare të ekstensinvazionit dhe intensinvazionit, krahasimisht me grupet e kontrollit. U aplikua edhe shpërndarja e hudhrës së thatë të grirë në masën e ujit të akuariumeve në sasinë 1g/L, për të krijuar një banjo të pa ndërprerë që zgjaste 14 ditë. Edhe ky trajtim pati efikasitet përderisa u reduktuan në mënyrë sinjifikative (P<0.05) treguesit e invazionit krahasimisht me grupin e kontrollit. Rezultatet e studimit tonë si dhe të dhënat e literaturës demostrojnë potencialet kuruese anti-Gyrodactylus të hudhrës e cila mund të aplikohet me sukses si një alternative ndaj praktikes së trajtimeve kimike antihelmintike që aplikohen aktualisht në kultivimin iktik.
115
V. KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME 5.1 Konkluzione Gjatë viteve 2013 dhe 2014 në impiantet e kultivimit të cyprinideve dhe troftës ylberi të paisur me inkubatorë dhe prodhojnë rasatë, është analizuar shkalla e zbatimit të masave të biosigurisë të cilat garantojnë parandalimin e shpërthimit dhe përhapjes së sëmundjeve parazitare dhe infektive. Nga 12 masat e parashikuara për vlerësimin e gjëndjes së biosigurisë në inkubatorët 3 masa ishin plotësuar nga të gjithë impiantet (100%) që u analizuan, 83.4% të impianteve zbatojnë plotësisht tre masa të tjera ndërkohë që tre masa janë zbatuar vetëm prej 66.7% e impianteve. Një masë nuk është zbatuar nga asnjë impiant ndërkohë që një masë tjetër është zbatuar vetëm nga 33.4% e impianteve që u përfshinë në studim. Impiantet e krapikulturës në përgjithësi aplikojnë riprodhimin gjysëm natyror. Kjo formë e shtimit nuk garanton plotësisht shkëputjen e kontaktit midis riprodhuesve dhe vezëve të pllenuara. Në asnjë prej impianteve të analizuar nuk realizohet banjëzimi profilaktik i riprodhuesve apo vaksinimi i tyre. Ka mangësi në zbatimin e regullave të karantinës, njohjen e patologjive dhe mënyrave të parandalimit dhe luftimit të sëmundjeve. Analiza taksonomike vuri në dukje egzistencen e nëntë llojeve të parazitëve në remontin dhe riprodhuesit e katër llojeve të peshqve të familjes Cyprinidae. Prania e disa paraziteve të grupeve Protozoa dhe Monogenea është fakt shqetësues për kultivimin iktik, bazuar edhe në të dhënat e viteve të fundit që provojnë rritjen e treguesve të mortalitetit në peshqit e moshave të reja. Kemi provuar rritje graduale të vlerave për intensinvazionin nga java e parë (3.9±1.101 paraz./peshk) e prekjes së troftave prej parazitit Gyrodactylus sp. deri në javën e katërt (17.5±2.505 paraz./peshk). Vlera mesatare e intensinvazionit në kampionet që u morën në javën e gjashtë ishte 13.1±2.331paraz./peshk. Bazuar në krahasimin e vlerave të frekuencës së numrit të parazitëve për 12 zonat e eksteriorit, në javën e parë të kryerjes së provave, rezultoi se zonat më të prekura në fillimin e invazionit ishin ato që ju përkisnin pendëve të gjoksit (F%=46.2) dhe pendëve të barkut (F%=22.7%). Për pendën anale ky tregues kishte vleren F%=9.6. Gjatë ecurisë së provave ndodhi migrimi i numrit më të madh të helmintëve nga pendët e gjoksit, të barkut dhe anale në pendën e bishtit dhe kornenë e syrit. Ka rezultuar bashkëlidhje negative midis dëndësisë së qelizave mukoze (Dqel/0.6mm²) në një kuadrat të përcaktuar të pendës së bishtit dhe numrit të parazitëve (N) në vendlokalizimin përkatës të këtij organi, pra D= 12.256(N)+102.23; r= -0.949.
116
Kemi provuar se ndryshimi i vlerave të frekuencës së girodaktilozës në varësi të moshës së troftave të reja ka formën e gërmës “V” të përmbysur. Dëndësia e lartë e popullimit me rasatë dhe sistemi imunitar i dobët i tyre janë shkaqet kryesore të frekuencës së lartë të invazionit në fazat më të hershme të trajtimit të troftave në vaskat e rritjes. Vlerat e koefiçientit allometrik “b” në relacionin L-W për troftat e prekura prej girodaktilozës dhe për troftat e shëndosha rezultuan përkatësisht b = 2.6029 (allometrike negative) dhe 3.0654 (pothuajse izometrike). Vlerat koresponduese të faktorit të kondicionit ishin K = 1.378 dhe 1.501. Krahasimi i këtyre vlerave provoi dëmtimin e rritjes në troftat e prekura nga girodaktiloza. Frekuenca e lartë e erozionit të pendës shpinore në rasatët e troftës ylberi që ishin prekur prej girodaktilozës tregon se kjo patologji vepron si faktor stresogjen që dëmton mirëqënien e përgjithshme të peshqve. Migrimi i parazitëve Gyrodactylus sp. në njëvjeçarët e troftës ylberi dhe koranit nisi katër ditë pas bashkimit të peshqve të shëndoshë me troftat e prekura prej parazitit. Prania e helmintit tek korani vazhdoi për 12 ditë. Me tej ndodhi largimi spontan i parazitëve prej individeve të prekur prej tij. Nuk kemi provuar largim spontan të parazitëve prej njëvjeçarëve të troftës ylberi. Prekja e njëvjeçarëve të krapit të Prespës nisi dhjetë ditë pas bashkimit të peshqve të shëndoshë me troftat që bartnin parazitin Gyrodactylus sp. Ky interval për krapin e Klosit ishte gjashtë ditë. Eliminimi spontan i parazitit nga individet e krapit të ekotipit të Prespes ndodhi 39 ditë pas konstatimit të invazionit, ndërsa nga individet e krapit të permiresuar të Klosit pas 68 ditësh. Graviteti i girodaktilozës tek trofta ylberi ka qënë më shumë se tre herë më i theksuar krahasimisht me koranin (t=2.2; P<0.5). Ka shumë mundësi që fiksimi i një numri të kufizuar individësh të Gyrodactylus sp. tek korani të jetë i rastësishëm dhe se ky salmonid endemik i Liqenit të Ohrit duket se nuk shërben si përbujtës për monogjenetikun Gyrodactylus sp. Individët e krapit të kultivuar demonstronin tregues më të lartë të intensitetit të invazionit që shkaktohej prej helmintit Gyrodactylus sp. krahasimisht me individët e krapit “të egër” të Prespës. Në kuadrin e zbatimit të detyrave të studimit u realizuan eksperimente për të testuar aktivitetin antihelmintik të praziquantelit, bithionolit, klorurit të natriumit dhe ekstraktit ujor të hudhrës, duke i banjëzuar njëvjeçarët e troftës ylberi (O.mykiss) që ishin të prekur prej monogjenetikut Gyrodactylis sp. në tretësirat e këtyre lëndëve. Vlera më e lartë e mortalitetit të helminteve (M%=97.3) u arrit gjatë banjëzimit të troftave në tretësirën e bithionolit me përqëndrim 20 mg/L dhe interval ekspozimi 3 orë. Gjatë aplikimit të praziquantelit me përqëndrim 10 mg/L dhe interval banjëzimi 3 orë mortaliteti i parazitëve ishte M%=88.87%.
117
Kushtet në të cilat u zhvilluan testet e efikasitetit nuk shkaktonin mortalitet apo gjenerimin e stresit tek përbujtësit. Aplikimi i banjove në ekstraktin e hudhrës u konsiderua si një zgjidhje alternative për të luftuar sëmundjen e girodaktilozës. Në rastin e banjëzimit të troftave në tretësirën ujore të ekstraktit me përqëndrim 8.5 ml/L mortaliteti i helminteve rezultoi M%=73.8. Mbajtja e troftave për 60 minuta në tretësirën e ekstraktit të hudhrës me përqëndrim 12.5 ml/L shkaktoi rritjen e vlerave të mortalitetit të parazitëve (M%= 89.6) por u shoqërua edhe me shfaqjen e shenjave të stresit tek troftat përbujtëse.
5.2 Rekomandime Bazuar në rregulloret e BE-së 91/67/EEC, 2004/453/EC Shqipëria ashtu si të gjitha shtetet duhet të ndjekin rekomandimet në fuqi për të rritur masat dhe parandaluese. Shërbimi Veterinar duhet të fillojë planin e monitorimit mbi këtë sëmundje. Të gjitha fermat e akukulturë duhet të detyrohen të kryejnë sipas regullave praktikat dezinfektuese. Rekomandojmë ndërmarrjen e studimeve, trajnimet e veterinerëve zyrtarë për njohjen e sëmundjes dhe dërgimin e kampioneve në ISUV për evidentimin e shkaktarit. Rekomandojmë largimin dhe eleminimin e peshqve të ngordhur dhe materialeve me rrisk të lartë sipas EU Regulation 1774/2002.
118
LITERATURA Alam, M., Rahman, M.M., Foysal, M.J. et.al. (2011). Determination of lethal concentration and antibacterial activity of commonly used disinfectants. International Journal of Natural Sciences,1(4):102-105. Albert, P.E., and Ebiamadon, A.B. (2010). Effects of ethanol extract of Artemisia annua L . against monogenean parasites of Heterobranchus longifilis. Parasitol. Res.106;1135- 1139. Alderman, D.J., (1985). Malachite green: a review. Journal. Fish Dis. 298.
8, 289–
Alvarez-Pellitero, P. (2008). Fish immunity and parasite infections: from innate immunity to immunoprophylactic prospects. Veterinary Immunology and Immunopathology 126;171–198. Amagase, H., Petesch, B.L., Matsuura, et.al. (2001). Intake of Garlic and its Bioactive Components. Journal of Nutrition 131(3s):955-962. Anderson, D.P. (1974). Fish immunology. Sneiszko SF, Axelrod HR (eds) Diseases of fishes. F. H. Publication Inc., New Jersey. Appleby, C. (1996). Seasonal occurrence, topographical distribution and transmission of Gyrodactylus callariatis (Monogenea) infecting juvenile Atlantic cod in the Oslo Fjord, Norway. Journal of Fish Biology 48,1266– 1274. Appleby, C. and Mo, T.A. (1997). Population dynamics of Gyrodactylus salaris (Monogenea) infecting Atlantic salmon, Salmo salar, parr in River Batnfjordselva, Norway. Journal of Parasitology 83, 23–30. Arndt R.E., Routledge M.D., Wagner E.J., et.al. (2002), The use of Aquamasts® to enhance growth and improve fin condition among raceway cultured rainbow trout Oncorhynchus mykiss (Walbaum). Aquac. Res. 33, 359-367. Arneberg, P. (2001). An ecological law and its macroecological consequences as revealed by studies of relationships between host densities and parasite prevalence. Ecography 24:352–358. Athanassopoulou F., Pappas I.S., Bitchava K. (2009). An overview of the treatments for parasitic disease in Mediterranean aquaculture. Rogers C. (ed.), Basurco B. (ed.). The use of veterinary drugs and vaccines in Mediterranean aquaculture. Zaragoza : CIHEAM, p. 65-83 (Options Méditerranéennes: Série A. Séminaires Méditerranéens; n. 86.
119
Bagenal, T.B., and F.W.Tesch. (1978). Age and growth. In T. B. Bagenal (ed.), Methods for assessment of fish production in fresh waters, 3rd ed., p. 101136. Blackwell Scientic Publs., Oxford, U.K. Bakke, T.A., Harris, P.D., Jansen, P.A., et.al. (1992). Host specificity and dispersal strategy in gyrodactylid monogeneans, with particular reference to Gyrodactylus salaris (Platyhelminthes, Monogenea). Diseases of Aquatic Organisms 13, 63-74. Bakke, T.A., Jansen, P.A. and Harris, P.D. (1996). Differences in susceptibility of anadromous and resident stocks of Arctic charr to infections of Gyrodactylus salaris under experimental conditions. Journal of Fish Biology 49, 341–351. Bakke T.A., Harris P.D., Cable J. (2002). Host specificity dynamics: observations on gyrodactylid monogeneans. International Journal for Parasitology 32;281308. Bakke,
T.A., Cable, J. and Østbø, M. (2006). The ultrastructure of hypersymbionts on the monogenean Gyrodactylus salaris infecting Atlantic salmon Salmo salar. Journal of Helminthology 80 (4) , pp. 377-386.
Bakke, T.A., Cable, J., Harris, P.D. (2007). The biology of gyrodactylid monogeneans: the “Russian-Doll Killers”. Adv. Parasitol. 64: 161–376. Barker, D.E., Cone, D.K. (2000). Occurrence of Ergasilus celestis Copepoda and Pseudodactylogyrus anguillae Monogenea among wild eels Anguilla rostrata in relation to stream flow, pH and temperature and recommendations for controlling their transmission among captive eels. Aquaculture 187, 261-274. Bauer, N.O., V.A. Musselius, Ju.A. Strelkov (1969). Bolezni prudovi rib. Izd.”Kollos” Moskva. 335 p. Benigno, E. (2001). Introduction of parasites, pathogens and diseases. Identification of non-native freshwater fishes established in Europe and assessment of their potential threats to the biological diversity. 21st meeting Strasbourg;Convention on on the Conservation of European Wildlife and Natural Habitats. 26-30 November 2000;35 pp. Boeger, W.A., Kritsky, D.C., Pie, M.R. et.al. (2005). Mode of transmission, host switching, and escape from the Red Queen by viviparous gyrodactylids (Monogenoidea). Journal of Parasitology, 9:1000-1007. Buchmann, K. (1989). Microhabitats of monogenean gill parasites on European eel (Anguilla anguilla). Folia Parasitologica 36:321-332.
120
Buchmann K. and Uldal A. (1997). Gyrodactylus derjavini infections in four salmonids: Comparative host susceptibility and site selection of parasites. Diseases of Aquatic Organisms 28;13-22. Buchmann, K. (1998) Some histochemical characteristics of the mucus microenvironment in four salmonids with different susceptibilities to gyrodactylid infections. Journal of Helminthology 72, 101–107. Buchmann K. and Bresciani J. (1998) Microenvironment of Gyrodactylus derjavini on rainbow trout Oncorhynchus mykiss: Association between mucous cell density in skin and site selection. Parasitology Research 84;17-24. Buchmann, K. (1998). Histochemical characteristics of Gyrodactylus derjavini parasitizing the fins of rainbow trout (Oncorhynchus mykiss). Folia Parasitologica 45, 312–318. Buchmann K. and Lindenstøm T. (2002). Interactions between monogenean parasites and their fish hosts. International Journal for Parasitology 32;309319. Buchmann K., Madsen K.K., Dalgaard M.B. (2004). Homing of Gyrodactylus salaris and G. derjavini (Monogenea) on different hosts and response postattachment. Folia Parasitologica 51;263-267. Buchmann K. (2007). An introduction to fish parasitological methods—classical and molecular techniques. Biofolia Press, Frederiksberg, Denmark;130 p. Buchmann, K. (2012). Gyrodactylus salaris and Gyrodactylus derjavinoides. Fish Parasites. Pathobiology and Protection. P.T.K. Woo and K. Buchmann Eds. CAB International. pp 193-208. Bush, A.O., Lafferty, K.D., Lotz, J.M. et.al. (1997). Parasitology meets ecology on its own terms. Margolis et al. revisited. Journal of Parasitology, 65: 667–669. Bush, A.O., Fernandez, J.C., Esch, G.W., et.al. (2001). Parasitism: The Diversity and Ecology of Animal Parasites. Cambridge University Press, Cambridge, U.K. 566 pp. Bykhovskaya-Pavlovskaya, E.I., A. V. Gusev, M. N. Dubinina, N. A. Izyumova, et.al (1964). Key to Parasites of Freshwater Fish of the U.S.S.R.Directed by B. E. Bykhovskii. Chief Editor: E. N. Pavlovskii. Office of Technical Services (TT64-11040), U. S. Department of Commerce, Washington,1964. viii + 919 p.,1,627 illustrations. Cable, J., Harris, P.D. and Bakke, T.A. (2000). Population growth of Gyrodactylus salaris (Monogenea) on Norwegian and Baltic Atlantic salmon (Salmo salar) stocks. Parasitology 121, 621–629.
121
Cable, J., Harris, P.D. (2002). Gyrodactylid developmental biology: historical review,current status and future trends. International Journal for Parasitology 32, 255–280. Cioli, D. and L. Pica-Mattoccia. (2003). Praziquantel. Parasitology Research. 90 (1 Supplement). S3-S9. Cone, D.K. and P.H. Odense (1984). Pathology of five species of Gyrodactylus Nordmann, 1832 (Monogenea). Canadian Journal of Zoology, 62(6): 10841088. Cone, D.K. and Cusack, R. (1988). A study of Gyrodactylus colemanensis Mizelle and Kritsky, 1967 and Gyrodactylus salmonis (Yin and Sproston, 1948) (Monogenea) parasitizing captive salmonids in Nova Scotia. Canadian Journal of Zoology 66, 409–415. Cone, D.K. and Cusack, R. (1989). Infrapopulation dispersal of Gyrodactylus colemanensis (Monogenea) on fry of Salmo gairdneri. Journal of Parasitology 75, 702–706. Davidova, M., Jarkovsky, J., Matejusova, I., et.al (2005). Seasonal occurrence and metrical variability of Gyrodactylus rhodei Zitnan 1964 (Monogenea, Gyrodactylidae). Parasitology Research 95, 398–405. Dmitrieva, E.V. and Gerasev, P.I. (1997). On the fauna of Gyrodactylus (Gyrodactylidae, Monogenea) of Black Sea fishes. Zoologichesky Zhurnal 76, 979–984 [in Russian]. Dmitrieva, E.V. and Dimitrov, G. (2002). Variability in the taxonomic characters of Black Sea gyrodactylids. Systematic Parasitology 51,199–206. Dmitrieva, E.V. (2003). Transmission triggers and pathways in Gyrodactylus sphinx (Monogenea,Gyrodactylidae). Vestnik zoologii, 37(2): 67–72. Dzika, E., Dzikowiec, M. and Hoffmann, R.W. (2009). Description of the development of the attachment and copulatory apparatus of Dactylogyrus extensus from Cyprinus carpio var. koi. Helminthologia, 46(1): 39–44. EFSA, (2008). Scientific Opinion of the Panel on Animal Health and Welfare on a request from the European Commission on Animal welfare aspects of husbandry systems for farmed trout. The EFSA Journal 796, 1-22. EFSA, (2010). Panel on Biological Hazards (BIOHAZ); Scientific Opinion on risk assessment of parasites in fishery products. EFSA Journal; 8(4):1543. [91 pp.].
122
Ellis, T., North, B., Scott, A.P., et.al. (2002). The relationships between stocking density and welfare in farmed rainbow trout. Review paper. J. Fish Biol., 61, 493-531. Ergens, R. (1960). Gelmintofauna Parasitolog.7;49-90.
nekotori
rib
Allbanii.
Ceskoslov.
Ernst, I., Whittington, I.D., Corneillie, S., et.al. (2005). Effects of temperature, salinity, desiccation, and chemical treatments on egg embryonation and hatching success of Benedenia seriolae (Monogenea: Capsalidae), a parasite farmed Seriola spp. Journal of Fish Diseases 28, 157-164. Fridman, S., T. Sinai and D. Zilberg, (2014). Efficacy of garlic based treatments against monogenean parasites infecting the guppy (Poecilia reticulata (Peters). Veterin.Parasitol. 203 (1-2);51-58. Froese R. (2006). Cube law, condition factor and weight-length relationship: history, meta-analysis and recommendations. J. Appl. Ichthyol., 241–253. Fulton, T. W. (1902). The rate of growth of fishes. 20th Annual Report of the fishery Board of Scotland 1902 (3): 326-446. Garcia-Vasquez, A., Hansen, H., Christison, K.W., et.al. (2011). Description of three new species of Gyrodactylus von Nordmann, 1832 (Monogenea) parasitising Oreochromis niloticus niloticus (L.) and O. mossambicus (Peters) (Cichlidae). Acta Parasitologica 56 (1): 20-33. Gheorgiu, C., Cable, J., Marcogliese, D.J. Scott, M.E. (2007). Effects of waterborne zinc on reproduction, survival and morphometrics of Gyrodactylus turnbulli (Monogenea) on guppies (Poecilia reticulata). International Journal for Parasitology 37, 375–381. Glȃser, H.J. (1974). Six new species of the Gyrodactylus-wageneri-group (Monogena, Gyrodactylidae) including observations on preparation, determination,terminology and host specificity. Zoologischer Anzeiger 192,56–76 [in German]. Gollasch, S.,L. Miossec, E. Peeler and I.G. Cowx, (2008). Environmental impacts of alien species in aquaculture. Spread of novel pathogens and diseases caused by the introduction of alien species. Project acronym: IMPASSE;69 p. Hara, T.J. (1993). Chemoreception. In: Evans,D.H. (ed) The physiology of fishes. CRC Press, Boca Raton, p 191-218. Harris, J.E., Watson, A. and Hunt, S. (1973). Histochemical analysis of mucous cells in the epidermis of brown trout Salmo trutta Linnaeus. J. Fish Biol. 5;345351.
123
Harris, P.D. (1982). Studies on the biology of the Gyrodactyloidea (Monogenea). Ph.D. thesis, Westfield College, London. Harris, P.D. (1988). Changes in the site specificity of Gyrodactylus turnbulli Harris, 1986 (Monogenea) during individual infections of guppies (Poecilia reticulata Peters). Canadian Journal of Zoology 66, 2854–2857. Harris, P.D. and Lyles, A.M. (1992). Infections of Gyrodactylus bullatarudis and Gyrodactylus turnbulli on Guppies (Poecilia reticulata) in Trinidad. Journal of Parasitology 78, 912–914. Harris, P.D. (1993). Interactions between reproduction and population biology in gyrodactylid monogeneans—a review. Bulletin Francais de la Peche et de la Pisciculture 1;47–65. Harris, P.D., Cable, J., Tinsley, R.C. and Lazarus, C.M. (1999). Combined ribosomal DNA and morphological analysis of individual gyrodactylid monogeneans. J. Parasitol., 85, 188–191. Harris, P.D., Shinn, A.P., Cable, J., Bakke, T.A. (2004). Nominal species of the genus Gyrodactylus von Nordmann 1832 (Monogenea: Gyrodactylidae), with a list of principal host species. Systematic Parasitology 59, 1–27. Heinecke, R.D. (2005). Undersogelser af modtageligheden hos forskellige stammer af laks (Salmo salar), over for ektoparasitten Gyrodactylus salaries Malmberg, 1957 - samt belysning af mekanismer involveret i et immunrespons mod Gyrodactylus. Specialerapport i biologi 2005, Den Kgl. Veterinar- og Landbohojskole, Kobenhavn (in Danish, English summary). Heinecke R.D., Martinussen T. and Buchmann K. (2007). Microhabitat selection of Gyrodactylus salaris Malmberg on different salmonids. J. Fish. Dis.30 (12):733-743. Hirazawa N., Oshima S., Mitsuboshi T., Yamashita S. (2003). Mucus pH of the tiger puffer Takifugu rubripes is an important factor for host identification by the monogenean Heterobothrium okamotoi. Parasitology 127;225-230. Hossain, M.D., Hossain M.K., Rahaman M.H., et.al. (2008). Prevalence of ectoparasites of carp fingerlings at Santaher, Bogra. Univ J Zool Rajshahi Univ.; 27:17–19. Huntingford F.A., Adams C.E., Braithwaite V.A., et.al. (2006). Current issues in fish welfare. J. Fish Biol. 68, 332-372. James, D.M. and Gilles, H.M., (1985). Human Antiparasitic Drugs. Pharmacology and Usage. John Wiley and Sons, New York.
124
Jansen P.A. and T.A.Bakke (1991). Temperature-dependent reproduction and survival of Gyrodactylus salaris Malmberg, 1957 (Platyhelminthes: Monogenea) on Atlantic salmon (Salmo salar L.). Parasitology Vol.102, Issue 01;105-112. Jensen, A.J. and Johnsen, B.O. (1992). Site specificity of Gyrodactylus salaris Malmberg, 1957 (Monogenea) on Atlantic salmon (Salmo salar L.) in the River Lakselva, northern Norway.Can. J. Zool. 70:264-267. Jero, J., Spaho, V., Mici, Dh. and Vaso, A. (1986). Gyrodactylosis in fry and fingerlings of rainbow trout (O.mykiss).(in Albanian). Veterinary 2;32-38. Ji, J., Lu, C., Kang, Y., Wang, et.al, (2012). Screening of 42 medicinal plants for in vivo anthelmintic activity against Dactylogyrus intermedius (Monogenea) in gold-fish (Carassius auratus). Parasitol. Res. 111, 97–104. Jøndrup S. and Buchmann K. (2005). Carbohydrate localization on Gyrodactylus salaris and G. derjavini and corresponding carbohydrate binding capacity of their hosts Salmo salar and S. trutta. Journal of Helminthology 79;1-6. Jones, O. A. H., Voulvoulis, N. and Lester, J. N. (2003). Potential impact of pharmaceuticals on environmental health. Bulletin of the World Health Organization, 81:768-769. Jørgensen T.R., Larsen T.B., Jørgensen L.G., et.al. (2007). Characterisation of a low pathogenic form of Gyrodactylus salaris from rainbow trout. Disease Aquat. Organ.73 (3):235-244. Jorgensen, T.R. and K. Buchmann, (2007). Stress response in rainbow trout during infection with Ichthyophthirius multifiliis and formalin bath treatment. Acta ichthyologica et piscatoria 37(1);25-28. Kearn G. (1967). Experiments on host-finding and hostspecificity in the monogenean skin parasite Entobdella soleae. Parasitology 57;585-605. Keys, A. B., (1928). The weight-length relationship in fishes. Proceedings of the National Academy of Science, Vol. XIV, No. 12, Washington, DC, pp. 922– 925. Khalil, L.F. (1970). Further studies on Macrogyrodactylus polypteri, a monogenean on the African freshwater fish Polypterus senegalus. Journal of Helminthology 44, 329–348. Kim, K.H. and Choi, E.S (1998). Treatment of Microcotyle sebastis (monogenea) on gills of cultured rockfish Sebastis schelegeli with oral adminsteration of mebendazole and mebendazole and bithinol. Aquaculture (167)115-121.
125
King T.A. and Cable J. (2007). Experimental infections of the monogenean Gyrodactylus turnbulli indicate that it is not a strict specialist. Int. J. Parasitol. 37: 663–672. Kirby, J.M. (1981). Seasonal occurrence of the ectoparasite Gyrodactylus atratuli on spotfin shiners. Transactions of the American Fisheries Society 110, 462– 464. Kolluru, G.R., G.F. Grether, S.H. South, et.al (2006). The effects of carotenoid and food availability on resistance to a naturally occurring parasite (Gyrodactylus turnbulli) in guppies (Poecilia reticulata). Biological Journal of the Linnean Society Volume 89 (2) ;301–309. Koreta, O. (1983). Të dhëna mbi sëmundjet e peshqve që kultivohen në Shqipëri. Masat që janë marrë për parandalimin dhe luftimin e tyre. Stacioni i Kërkimeve të Peshkimit-Durrës (Albania); [16 faqe]. Kristmundsson, A., S. H. Bambir, and S. Helgason. (2006). Gyrodactylus anarhichatis Mo and Lile (Monogenea:Gyrodactylidae) infection of farmed spotted wolffish, Anarhichas minor Olafsen, in Iceland. J. Fish Dis. 29: 365-370. Larsen, B.Th. and K. Buchmann (2006). Host-specific in vitro colonization of fish epithelia by Gyrodactylids. Acta Ichthyologica et Piscatoria 36(2);113-118. LeCren, E. D. (1951). The length weight relationship and seasonal cycle in gonad weight and condition in Perch (Perca fluviatilis). J. Anim. Ecol., 20:201219. Lester, R.J.G. and J.R. Adams (1974). Gyrodactylus alexanderi: reproduction, mortality, and effect on its host Gasterosteus aculeatus. Canadian Journal of Zoology,52(7): 827-833. Levy,G., D.Zilberg, G.Paladini and S.Fridman (2015). Efficacy of ginger-based treatments against infection with Gyrodactylus turnbulli in the guppy (Poecilia reticulata (Peters).Veterinary Parasitology Vol.209; Issues 3-4;235241. Lindenstrom, T. and Buchmann, K. (1998). Dexamethasone treatment increases susceptibility of rainbow trout, Oncorhynchus mykiss (Walbaum), to infections with Gyrodactylus derjavini Mikailov. Journal of Fish Diseases 1, 29–38. Lindenstrøm,T., Collins,C.M., Bresciani,J., et.al. (2003). Characterization of a Gyrodactylus salaris variant: infection biology, morphology and molecular genetics. Parasitology.127(Pt 2):165-177.
126
Lindenstrøm,T., Secombes, C.J. and Buchmann, K. (2004). Expression of immune response genes in rainbow trout skin induced by Gyrodactylus derjavini infections. Vet. Immunol. Immunopathol. 97: 137–148. Llewellyn, J. (1984). The biology of Isancistrum subulatae n. sp. a monogenean parasitic on the squid, Alloteuthis subulata, at Plymouth. Journal of the Marine Biological Association U.K. 64, 285–302. Mack, R.N., Simberloff, D., Lonsdale, W.M., et.al. (2000). Biotic invasions: causes, epidemiology, global consequences and control. Ecological Applications 10, 689–710. MacKenzie, K. (1970). Gyrodactylus unicopula Glukhova, 1955, from young plaice, Pleuronectes platessa L., with notes on the ecology of the parasite. Journal Fish Biol, 2; 23-34. MacMillan J.R., (1991). Biological factors impinging upon control of external protozoan fish parasites. Annual Review of Fish Diseases, pp. 119-131. Malmberg, G. (1957). Om förekomsten av Gyrodactylus på svenska fiskar. Skr. söd. Sver. FiskFör.,(Årsskr.) 1956, 19–76. Malmberg, G. (1970). The excretory systems and marginal hooks as a basis for the systematics of Gyrodactylus (Trematoda, Monogenea). Arkiv for Zoologi Series 2-Band 23 (1), 1–235. Malmberg, G. (1993). Gyrodactylidae and gyrodactylosis of salmonidae. Bulletin Franchais de Peche et Pisciculture 328, 5-46. Martins C.I., Galhardo, L., Noble, C., et.al (2012). Behavioural indicators of welfare in farmed fish. Fish Physiol Biochem.38(1):17-41. Matejusova’, I., Felix, B., Sorsa-Leslie, et.al. (2006). Gene expression profiles of some immune relevant genes from skin of susceptible and responding Atlantic salmon (Salmo salar L.) infected with Gyrodactylus salaris (Monogenea) revealed by suppressive subtractive hybridization. International Journal for Parasitology 36, 1175–1183. Mayr E, (1963). Animal Species and Evolution. Cambridge, Mass: Belknap Press. Midtlyng, P. (2006). Vaccines for rainbow trout. Some Norwegian experiences with vaccination in the aquaculture industry. XIII S.I.P.I National Conference. Abano Terme, Italy Oct.26-28. Mo, T.A. (1992). Seasonal variations in the prevalence and infestation intensity of Gyrodactylus salaris Malmberg, 1957 (Monogenea: Gyrodactylidae) on Atlantic salmon parr, Salmo salar L., in the River Batnfjordselva, Norway. Journal of Fish Biology 41, 697–707.
127
Mo, T.A. (1994). Status of Gyrodactylus salaris problems and research in Norway. Parasitic Diseases of Fish (eds. Pike, A. W. & Lewis, J. W.), Samara Publishing Ltd, Dyfed, pp. 43-56. Mo, T.A. (1997). Seasonal occurrence of Gyrodactylus derjavini (Monogenea) on brown trout, Salmo trutta, and Atlantic salmon, S. salar, in the Sandvikselva river, Norway. Journal of Parasitology 83, 1025–1029. Morand, S., Rohde, K., Hayward, C. (2002). Order in ectoparasite communities of marine fish is explained by epidemiological processes. Parasitology 124: S57–S63. Moravec, F. (2001). Checklist of the Metazoan Parasites of Fishes of the Czech Republic and the Slovak Republic. Ceske Budejovice: Academy of Sciences of the Czech Republic. Morey, G., Moranta, J., Massuti, E., et.al (2003). Weight-length relationships of littoral to lower slope fishes from the Western Mediterranean. Fisheries Research, 62: 89-96. Mullen, A.J., Cone, D.K., Easy, R. and Burt,M.D. (2010). Taxonomy and hostspecificity of Gyrodactylus aideni n. sp. and G. pleuronecti (Monogenea:Gyrodactylidae) from Pseudopleuronectes americanus (Walbaum) in Passamaquoddy Bay, New Brunswick, Canada. Syst. Parasitol.77 (3); 233-239. Németh,S., Z.Horváth, Z.Felföldi. et.al (2013). The use of permitted ectoparasite disinfection methods on young pike-perch (Sander lucioperca) after transition from over-wintering lake to RAS. AACL Bioflux, Volume 6, Issue 1;1-11. Ogawa, K. (1986). A monogenean parasite Gyrodactylus masu sp. n. (Monogenea, Gyrodactylidae) of salmonid fish in Japan. Bulletin of the Japanese Society of Scientific Fisheries 52; 947–950. OIE. (2003). Gyrodactylosis; Chapter 2.1.14; 200-207. Manual of Diagnostic Tests for Aquatic Animals. Fourth Edition 358 pp. Olafsdottir, S.H., Lassen, H.P.O. and Buchmann, K. (2003). Labile resistance of Atlantic salmon, Salmo salar L., to infections with Gyrodactylus derjavini Mikailov, 1975: implications for host specificity. Journal of Fish Diseases 26, 51–54. Olafsdottir S.H. and K. Buchmann (2004). Dexamethasone treatment affects skin mucous cell density in Gyrodactylus derjavini infected Salmo salar. Journal of Helminthology, Volume 78,Issue 01;87-90.
128
Olstad, K., Bachmann, L. and Bakke, T.A. (2005). Virulence differences between Gyrodactylus salaris (Monogenea) populations with the same mitochondrial haplotype. The 5th International Symposium on Monogenea, Zhongshan University, Guangzhou, China, August 8th–12th, p. 37. Olstad, K., Cable, J., Robertsen, G. and Bakke, T. A. (2006). Unpredicted transmission strategy of Gyrodactylus salaris (Monogenea: Gyrodactylidae): survival and infectivity of parasites on dead hosts. Parasitology, 133, 33–41. Olstad, K., Robertsen, G., Bachmann, L. and Bakke, T.A. (2007). Variation in host preference within Gyrodactylus salaris (Monogenea): an experimental approach. Parasitology, 134; 589–597. Olstad, K., Bachmann, L., Bakke, T.A. (2009). Phenotypic plasticity of taxonomic and diagnostic structures in gyrodactylosis-causing flatworms (Monogenea, Platyhelminthes). Parasitology 136, 1305–1315. Paladini,G., Cable,J., Fioravanti,M.L. et.al (2009). Gyrodactylus orecchiae sp. n. (Monogenea: Gyrodactylidae) from farmed populations of gilthead seabream (Sparus aurata) in the Adriatic Sea. Folia Parasitologica 56(1);2128. Paladini G., Gustinelli A., Fioravanti M.L., et.al (2009). The first report of Gyrodactylus salaries Malmberg 1957 (Platyhelminthes, Monogenea) on Italian cultured stocks of rainbow trout (Oncorhynchus mykiss Walbaum). Vet. Parasitol., 165 (3–4), 290–297. Paladini,G., Hansen,H., Fioravanti,M.L et.al (2011). Gyrodactylus longipes n. sp. (Monogenea: Gyrodactylidae) from farmed gilthead seabream (Sparus aurata L.) from the Mediterranean. Parasitol. Int.60 (4); 410-418. Paladini, G. (2012). Aspects of systematics and host specificity for Gyrodactylus species in aquaculture. Aquaculture Theses. University of Stirling; Institute of Aquaculture. Paperna, I. (1996). Parasites, infections and disease of fishes in Africa: An update. CIFA Technical Paper No. 31 Food and Agriculture Organization of the United Nations, Rome. 220 pp. Peeler, E.J., Gardiner, R., Thrush, M.A. (2004). Qualitative risk assessment of routes of transmission of the exotic fish parasite Gyrodactylus salaris between river catchments in England and Wales. Preventive Veterinary Medicine 64, 175–189. Pelis R.M. and McCormick S.D., (2003). Fin development in stream- and hatchery-reared Atlantic Salmon. Aquaculture 220, 525-536.
129
Person-Le Ruyet J., N.Le Bayon and S.Gros (2007). How to assess fin damage in rainbow trout, Oncorhynchus mykiss? Aquat. Living Resour. 20, 191–195. Pettersen, R., L. Asbjørn Vøllestad, L.E.W.Flodmark and A.Poleo (2006). Effects of aqueous aluminium on four fish ectoparasites. Science of te total environment.Vol.369;Issues 1-3;129-138. Pickering, A.D. (1974). The distribution of mucuos cells in the epidermis of the brown trout Salmo trutta (L.) and the char Salvelinus alpinus (L.). Journal of Fish Biology 6, 111–118. Pickering A.D. (1990). Stress and the suppression of somatic growth in teleostfish. Pp. 473–571. In: Epple A., Scanes C.G., Stetson M. H. (eds.) Progress in Comparative Endocrinology. (Vol. 342 of: Progress in clinical and biological research.) Wiley-Liss, New York. Pie, M.R., Engers, K.B. and Boeger, W.A. (2006). Density-dependent topographical specialization in Gyrodactylus anisophanrynx (Monogenoidea, Gyrodactylidae): boosting transmission or evading competition? The Journal of Parasitology 92, 459–463. Pike, A.W., (1989). Sea lice-major pathogens of farmed Atlantic salmon. Parasit. Today, 5: 291-297. Poleo, A.B.S., Schjolden, J., Hansen, H., et.al. (2004). The effect of various metals on Gyrodactylus salaris (Platyhelminthes, Monogenea) infections in Atlantic salmon (Salmo salar). Parasitology, 128, 169–177. Pelis R.M., McCormick S.D., (2003). Fin development in stream- and hatcheryreared Atlantic Salmon. Aquaculture 220, 525-536. Person-Le Ruyet, J., Le Bayon, N., Gros, S., (2007). How to assess fin damage in rainbow trout, Oncorhynchus mykiss?. Aquat. Living Resour. 20;191-195. Person-le Ruyet J., Labbé L., Le Bayon N., et.al. (2008). Combined effects of water quality and stocking density on welfare and growth of rainbow trout (Oncorhynchus mykiss). Aquatic Living Resources, Volume: 195, Issue: 2, Pages: 185 - 195. Peshkatari, N. (2010). Information about rainbow trout (Oncorhynchus mykiss) fingerling production in Bushtrica plant. Diploma tesis (in Albanian). Department of Aquaculture (AUT-Tirana Alb.);1-45 p. Přikrylová, I., Matĕjusova, I., Musilová, N., et.al. (2009). Gyrodactylus species (Monogenea: Gyrodactylidae) on the cichlid fishes of Senegal, with the description of Gyrodactylus ergensi n. sp. from the Mango tilapia, Sarotherodon galilaeus L. (Teleostei:Cichlidae). Parasitology Research 106 (1): 1-6.
130
Raeymaekers, J.A.M., T.Huyse, H. Maelfait, B. et.al (2008). Community structure, population structure and topographical specialisation of Gyrodactylus (Monogenea) ectoparasites living on sympatric stickleback species. Folia Parasitologica 55;187-196. Rakaj, N., V. Spaho, Y.Kërçuku. (1977). Lerneoza e krapit dhe e peshqve bar/ planktonngrënës. Buletini i Shkencave Bujqësore 2;89-98. Rakaj, N., V. Spaho (1984). Gjuhca dhe prekja e saj nga sëmundja e ligulozës. Buletini i Shkencave Zooteknike dhe Veterinare 4;65-73. Rakaj, N. (2003). Marrëdhëniet peshk-parazit-mjedis. “Shtimi dhe rritja e drejtuar e peshqve përmirësues biologjikë”. F.187-202. Albuena-Tiranë. Ramadan, R.A.M. and D.A.El Araby Mohammed (2012). Use of Artemisia cina against Gyrodactylus rysavyi infecting Cyprinus carpio in comparison with praziquntel. Journal of the Arabian Aquaculture Society Vol.7; No 2;239258. Reverter, M.,N. Bontemps, D. Lecchini et.al. (2014). Use of plant extracts in fish aquaculture as an alternative to chemotherapy:Current status and future perspectives. Aquaculture 433;50-61. Richards, G.R. and Chubb, J.C. (1996). Host response to initial and challenge infections, following treatment, of Gyrodactylus bullatarudis and G. turnbulli (Monogenea) on the guppy (Poecilia reticulata). Parasitology Research 82(3);242-247. Ricker, W. E. (1975). Computation and interpretation of biological statistics of fish populations. Bulletin of the Fisheries Research Board of Canada 191:1382. Roberts, B.L. (1972). Activity of lateral-line sense organs in swimming dogfish. J.Exp.Biol.56;105-118. Roberts, R. (1990). Parassitologia dei teleostei. Patologia dei pesci. Ed. Agricole (Bologna It,);289 p. Rohde, K. (1979) A critical evaluation of intrinsic and extrinsic factors responsible for niche restriction in parasites. American Naturalist 114,648– 671. Rokicka, M., Lumme, J. and Zietara, M. (2007). Identification of Gyrodactylus ectoparasites in Polish salmonid farms by PCR-RFLP of the nuclear ITS segment of ribosomal DNA (Monogenea, Gyrodactylidae). Acta Parasitologica,52, 185–195.
131
Rubio-Godoy, M. (2007). Advances in the Immunobiology of Parasitic Diseases. Research Signpost 37/661 (2), Fort P.O., Trivandrum-695 023, Kerala, India;91-109. Santamarina, M.T., J. Tojo, F. M. Ubeira, P. et.al. (1991). Anthelmintic treatment against Gyrodactylus sp. infecting rainbow trout Oncorhynchus mykiss. Diseases of aquatic organisms Vol.10;39-43. Santos, M.N., Gaspar, M.B., Vasconcwlos, P.V et.al. (2002). Weight length relationships for 50 selected fish species of the Algarve Coast (Southern Portugal). Fisheries Research. 59: 289-295. Sasal P., Trouve, S., Muller-Graf, C. et.al. (1999). Specificity and host predictability: a comparative analysis among monogenean parasites of fish. J. Anim. Ecol. 68: 437–444. Schaperclaus, W. (1991). Fish diseases Vol.2. Oxonian Press Pvt. Ltd., New Delhi, pp 1398. Schelkle,B., R.Doetjes and J.Cable (2011). The salt myth revealed: Treatment of gyrodactylid infections on ornamental guppies, Poecilia reticulate. Aquaculture Vol. 311, Issues 1–4;74–79 Schelkle, B.,D. Snellgrove and J.Cable (2013). In vitro and in vivo efficacy of garlic compounds against Gyrodactylus turnbulli infecting the guppy (Poecilia reticulata). Veterinary Parasitology Vol.198; Issues 1-2;96-101. Schmahl, G. and Taraschewski, H. (1987). Treatment of fish parasites. Effects of praziquantel, niclosamide, levamisole-HCl, and metrifonate on monogenea (Gyrodactylus aculeati, Diplozoon paradoxum). Parasitology Research 73(4);341-351. Schmahl, G. (1991). The chemotherapy of Monogeneans which parasitize fish:a review. Folia Parasitologica 38;97-106. Schnick, R.A., (1988). The impetus to register new therapeutants for aquaculture. Prog. Fish Cult. 50, 190–196. Scott, M.E. and D.J.Nokes (1984). Temperature-dependent reproduction and survival of Gyrodactylus bullatarudis (Monogenea) on guppies (Poecilia reticulata). Parasitology Vol.89,Issue 02;221-228. Scott, M.E. and R.M. Anderson (1984). The population dynamics of Gyrodactylus bullatarudis (Monogenea) within laboratory populations of the fish host Poecilia reticulata. Parasitology Vol. 89, Issue 01;159-194. Shermadhi, V., V. Spaho (2013). Morphometric and meristic features variability among carp (Cyprinus carpio Linnaeus,1758) populations in three
132
different lakes in Albania. Journal of International Environmental Application &Science Vol.8 (1);25-31. Shermadhi, V., E. Spaho, V. Spaho, R. Kristo, A. Bocari (2014). Frequency of four phenotypes, survival and groyth indicators of carp (Cyprinus carpio L.) produced in the plant Klosi (Elbasan), in stages of “fry” and “fingerlings”. Albanian Journal of Agricultural Sciences (AJAS) Vol.13 (Special issue);305-312. Shinn, A.P., Hansen, H., Olstad, K., et.al. (2004). The use of morphometric characters to discriminate specimens of laboratory-reared and wild populations of Gyrodactylus salaris and G. thymalli (Monogenea). Folia Parasitologica 51,239-252. Simkova, A.S., Verneau, O., Gelnar, M., et.al. (2006). Specificity and specialization of congeneric monogeneans parasitizing cyprinid fish. Evolution 60 (5), 1023–1037. Soleng, A., Jansen, P. and Bakke, T. (1999). Transmission of the monogean Gyrodactylus salaris. Folia parasitologica 46;179-184. Soleng, A., A.B.S. Poleo and T.A. Bakke (2005). Toxicity of aqueous aluminium to the ectoparasitic monogenean Gyrodactylus salaries. Aquaculture Vol.250; Issues 3-4;616-620. Spaho, V., F. Gjuta, L. Gjata (1984). Disa parazitë gastrointestinalë të peshqve në ujëmbledhës. Veterinaria 2;59-67. Spaho, V., Selfo, Sh. (1985). Një rast me girodaktilozë në riprodhuesit e ballëgjërit të bardhë (Hypophthalmichthys molitrix). Vetrinaria Nr.2;36-38. Spaho, V., T. Bushati, E. Kapidani, K.Topalli. (2000). Disa parazitë në peshqit e ujrave të brendshme të Shqipërisë. Buletini i Shkencave Bujqësore 1;129139. Spaho, E., L. Papa; E. Sallaku and F. Gjurgji (2013). The assessment of some performance and welfare indicators in rainbow trout. (Oncorhynchus mykiss Walbaum, 1792), reared under two different feeding practices. Albanian j. agric. sci.;12 (1): 103-109. St Hilaire S., Ellis T., Cooke A., North B.P., et.al. (2006). Fin erosion on rainbow trout on commercial trout farms in the United Kingdom. Vet. Record 159, 446-451. Sterud, E., Harris, P.D. and Bakke, T.A. (1998). The influence of Gyrodactylus salaris Malmberg, 1957 (Monogenea) on the epidermis of Atlantic salmon, Salmo salar L., and brook trout, Salvelinus fontinalis (Mitchill): experimental studies. Journal of Fish Diseases 21, 257–263.
133
Stoltze K. and Buchmann K. (2001). Effect of Gyrodactylus derjavini infections on cortisol production in rainbow trout fry. Journal of Helminthology 75: 291– 294. Sudova, E., J. Machova, Z. Svobodova and T. Vesely (2007). Negative effects of malachite green and possibilities of its replacement in the treatment of fish eggs and fish:a review. Veterinarni Medicina, 52, 2007 (12): 527–539. Ter Hofstede, H.M., Fenton, M.B. and Whitaker, J.O. (2004): Host and host-site specificity of bat flies (Diptera: Streblidae and Nycteribiidae) on Neotropical bats (Chiroptera). Can. J. Zool.82: 616–626. Thim, H., S. Villoing, M. McLoughlin, et.al. (2014). Vaccine adjuvants in fish vaccines make a difference:Comparing three adjuvants (Montanide ISA763A Oil,CpG/Poly I:C Combo and VHSV Glycoprotein) alone or in combination formulated with an inactivated whole salmonid alphavirus antigen. Vaccines 2,228-251. Tojo, J., M.T. Santamarina, F.M. Ubeira, et.al. (1992). Anthelmintic actiyity of benzimidazoles against Gyrodactylus sp infecting rainbow trout Oncorhynchus mykiss. Diseases of aquatic organisms Vol.12;185-189. Tojo, J.L. and M.T. Santamarina, (1998). Oral pharmacological treatments for parasitic diseases of rainbow trout Oncorhynchus mykiss. Gyrodactylus sp. Diseases of aquatic organisms Vol.33;187-193. Toranzo, A.E., J.L. Romalde, B. Magariños et.al. (2009). Present and future of aquaculture vaccines against fish bacterial diseases. Options Méditerranéennes : Série A. Séminaires Méditerranéens; n. 86; pages 155-176. Tracey, A. (2008). Host specificity and local adaptation in gyrodactylids. Thesis submitted for the degree of Doctor of Philosophy. School of Biosciences. Cardiff University.190 pp. Truong, D.H. and Kim, V. V. (2014) Efficacy of praziquantel against external parasites infecting freshwater fish. Journal Sci.and Devel.Vol.12 (5);711719. Tubbs, L.A., Poortenaar, C.W., Sewell, M.A., et.al. (2005). Effects of temperature on fecundity in in vitro, egg hatching and reproductive development of Benedenia seriolae (Monogenea) parasitic on yellowtail kingfish Seriola lalandi. International Journal for Parasitology 35, 315-327. Tu, X., Ling, F., Huang, A., et.al (2013). Anthelmintic efficacy of Santalum album (Santalaceae) against monogenean infections in gold fish. Parasitol.Res. 112, 2839–2845.
134
Turnbull J.F., Bell A., Adams C.E., et.al. (2005). Stocking density and welfare of cage farmed Atlantic salmon: application of a multivariate analysis. Aquaculture 243, 121-132. Vodica, A. and Spaho,V. (2013). Results of damage assessment caused from gyrodactylosis disease in rainbow trout (O.mykiss) fingerlings. Journ.of Agric. and Animal Product.Science for Rural Develop.Vol III(1);45-49. Wang G.X., Zhou Z., Jiang D.X., et.al. (2010). In vivo anthelmintic activity of five alkaloids from Macleaya microcarpa against Dactylogyrus intermedius in Carassius auratus. Veterinary Parasitology 171:305–313. Wells, R.P. and Cone, K.D. (1990). Experimental studies on the effect of Gyrodactylus colemanensis and G. salmonis (Monogenea) on density of mucous cells in the epidermis of fry of Oncorhynchus mykiss. Journal of Fish Biology Vol.37,Issue 4;599-603. Whittington I.D., Cribb B.W., Hamwood T.E., et.al. (2000). Host specificity of monogenean (platyhelminth) parasites: a role for anterior adhesive areas? International Journal for Parasitology 30;305-320. Whittington, I.D. and Cribb, B.W. (2001). Adhesive secretions in the Platyhelminthes. Advances in Parasitology 48, 102–174. Wootton R.J. (1998). Ecology of teleost fishes. Kluwer Academic Publishers, Dordrecht. Xu, D., Shoemaker, C.A., Klesius, P.H. (2007). Evaluation of the link between gyrodactylosis and streptococcosis of Nile tilapia, Oreochromis niloticus (L.). Journal of Fish Diseases 30,233–238. Zar, J.H. (1999). Biostatistical Analysis, Fourth Edition, Prentice Hall, p 564. Zietara, M.S., Rokicka, M., Stojanovski, S., et.al. (2007). Alien mitochondrial DNA in variant clones of Gyrodactylus salaris indicates a complex hybrid history in salmonid farms. 7th International Symposium on Fish Parasites, Viterbo, Italy. Parassitologia, 49, 119. Andrew P. Shinn, Haakon Hansen, Kjetil Olstad, et.al. (2004). The use of morphometric characters to discriminate specimens of laboratory-reared and wild populations of Gyrodactylus salaris and G. thymalli (Monogenea). Folia parasitologica 51: 239–252, 2004. Hahn C1, Bakke TA, Bachmann L, et.al. (2011). Morphometric and molecular characterization of Gyrodactylus teuchis Lautraite, Blanc, Thiery, Daniel & Vigneulle, 1999 (Monogenea: Gyrodactylidae) from an Austrian brown trout population. Parasitol Int.60(4):480-7.
135
Christoph Hahn, Tor A. Bakke, Lutz Bachmann, et.al. (1999). Morphometric and molecular characterization of Gyrodactylus teuchis Lautraite, Blanc, Thiery, Daniel & Vigneulle, (Monogenea: Gyrodactylidae) from an Austrian brown trout population. Parasitology International 60 480–487. Cunningham et al., 2001; McHugh et al., 2000; Shinn et al., 2004).Atlantic Salmon Ecology.
Christoph Hahn, Steven J. Weiss, Stojmir Stojanovski, Lutz Bachmann. CoSpeciation of the Ectoparasite Gyrodactylus teuchis (Monogenea, Platyhelminthes) and Its Salmonid Hosts. Opinion of the Economic and Social Committee on: - the 'Proposal for a Council Directive amending, with regard to Gyrodactylus salaris, Directive 91/67/EEC concerning the animal health conditions governing the placing on the market of aquaculture animals and products', and - the 'Proposal for a Council Directive amending Directive 93/53/EEC introducing minimum measures for the control of certain fish diseases.
136
CHAPTER V. SUMMARY Aquaculture is an economic activity and an element of the globalization system for this reason is important that the management and controls performed in this sector guarantee the positive effects of promoting communication between countries. It provides a good example the implementation of the EU Directive 91/67 on the movement and marketing of safety aquaculture products. Avoiding control systems and non-compliance sanitary norms at all the levels of the cultivation process can bring serious consequences for aquaculture. One of the important and notifibicable disease is Gyrodactylosis. Gyrodactylus sp. (Platyhelminthes; Monogenea) are viviparous freshwater parasites that causes gyrodactylosis in different salmons species in Europe. The parasite destroys infected salmon stocks by killing salmon fry. The destruction of salmon stocks reduces the biodiversity of salmon and causes serious financial losses for the fishing industry, tourism and local inhabitants. Gyrodactylus salaris reproduces very quickly so that even a small number of parasites can have potentially devastating effects on fish stocks. The parasite can spread from infected regions to other regions through transfers of live fish or through migration of fish in the wild. It is important to know the situattion of Gyrodactylosis in Albania waters especially in terms of financial losses and in the determination of a quick and accurate methods of the parasites diagnosis, monitoring and control. The first part of this study are mentioned various studies in years about the different species of Gyrodactylosis in Albania. Despite the existence of a defined correlation between the type of the parasites and the characteristics of the pathology in one or several species of fish it is important to precisely define the morphological criteria. Another interesting issue is the epidemiology of these parasites firstly about the damages in natural populations and farmed fish. Gyrodactylus parasites are distinguished by the high degree of pathogenicity at the individual level, the fixation and feeding damage the epidermis and promote possible secondary infections. In the second part are presented the results of experiments conducted during the study, including: Analyses of certain invasion indicators in 0+ age rainbow trout. The influence of the parasite in growth and general welfare. Analyses about the possibility of infection of carp (Cyprinus carpio) and Koran (Salmo letnica). Analyses about the treatment of Gyrodactylosis. Gyrodactylus are wide spread species and have great ability to threaten the aquaculture economy there for are the most studied monogenetic.
137
Researches on these parasites and their damages on fish populations constitute an argument on the development of facilities and studies in veterinary parasitology and ecology. We have undertaken this study that focuses precisely on several aspects of the invasion that caused from monogenetic Gyrodactylus sp in rainbow trout cultivated in some aquaculture farms of our country.
5.2 REVIEW OF LITERATURE Gyrodactylus types are typical ectoparasites of the skin, gills and fins. These are relatively small monogenetic from 0.2 mm to 0.8 mm. From this genus have been identified more than 400 species in about 400 species of host fish. A large part of Gyrodactylus sp. (59%) is distinguished for the infection of a specific host while others infect a wide range of fish species. The identification of the Gyrodactylus species is based on morphology and morfometry of opisthaptor parts. In this study are defined different problematic as: the association between this helminthes and the host also the specific localization of the parasites and their migration characteristics.
5.3 PURPOSE OF THE RESEARCH The interest that exists currently for the expansion of aquaculture sector in Albania seeks inter alia a greater involvement of veterinary services in the control of fish health during cultivation to ensure the improvement of fish welfare and ensuring the quality of the fish products. The main purpose of the research is the analysis of the sanitation situation in some fish rainbow trout farms and the determination of some infection indicators caused by Gyrodactylus sp (Monogenea) in rainbow trout (Oncorhynchus mykiss) in some districts of Albania. The purpose of study was also the determination of invasion dynamics of one year trout and the study of the damages caused by Gyrodactylosis and the analysis of several experimental tests aimed at combating the parasite.
5.4 MATERIAL AND METHOD Location of the experiment. The study was conducted in two fish farms of rainbow trout in the districts of Pogradec and Librazhd and in three carp farms in Elbasan, Fier, Kruja. The parasitological control was performed in the laboratories of the Food Safety and Veterinary Institute and of the Aquaculture Department of the
138
Agricultural University of Tirana. Below we present a summary of the methods that we have applied to the tasks of the study. 5.4.1. The experimental design for the species identification. The number of individuals has always been more than 30. This guarantees 95% detection when the prevalence of Gyrodactylus sp. is 10%. It was performed the external examination of the body including fins and gills. Fish are examined individually with stereo-microscope (4X). The identification of the species is based primarily on morphology and morphometry of opistapthore, hooks etc. Taxonomic identification of Gyrodactylus sp was conducted using identification keys. We have applied the method of ammonium picrate glycerin (APG), proposed by Malmberg, G. (1957), to prepare total helminthes preparations. 5.4.2 The analyses of implementation of the sanitary measures for limiting of the spread of Gyrodactylosis in fish farms incubators. Data for this study were obtained from 8 fish farms: three farms localized in Klos-Elbasan, Kurjan-Fier (produce fingerlings and food fish market) and Tapiza Kruja a didactic and experimental farm under the Agricultural University cultivate carp fish (Cyprinidae) and four farms in Zagorcan and Verdova in Pogradec, Xhyra and Bushtrica in Librazhd that cultivate rainbow trout (Oncorhynchus mykiss), while one farm in Lin-Pogradec, included in the programs of repopulation of Ohrid Lake, with the incubating eggs and fingerlings production activity of koran (Salmo letnica). To obtain the needed information are performed: a) Farms visit for the survey and the direct examination of sanitary status of farm in general and in particular the situation in incubators. b) Analysis of the responses received from a questionnaire of the owners of the farms and the aquaculture specialists who manage the technological processes at farms. 5.4.3 The analyses of the infection caused by Gyrodactylosis in 0+ rainbow trout. The study was conducted in an aquaculture farm in Pogradec which cultivates rainbow trout (Oncorhynchus mykiss) and produces fingerlings. Samples included 250 individuals 0+. Tests were carried out for a period of six weeks starting from the moment of the detection of infection. After the fish control with stereomicroscope ZEISS STEMI SV 11, (20X and 50X) was calculate the infection value.
139
5.4.4 The analysis of parasite migration in different parts of the infected fish during the disease. To define the parasite preferences for specific parts of the fish body surface the body is “divided” in 12 areas. The count began immediately after the start of the infection for the 12 areas with stereomicroscope. It is also calculated the number of mucous cells as a possibility to judge about the gravity of the infection. The determination of the number of cells per unit in the body surface was performed with A1 AxioScope ZEISS microscope (200X). 5.4.5 The analysis of infection effect in some growth and welfare indicators in infected rainbow trout 0+. The parasitological control of the fish included several trout farms and was performed after the information received from the administrative authorities of fish and aquaculture sector and from the farmers about the increase of mortality rates in farms in Librazhd, Pogradec Vlora etc. The analysis is focused too in a farm of Pogradeci region equipped with incubators and realizes the reproduction and the production of fingerlings. 5.4.6 The experimental design for the analyses of welfare and growth indicators. The study involved 365 individuals with different age. For the study of the infection frequency the sampling was performed in a random way and for the study of the fin damages and growth indicators impact of parasites in fish the individuals are selected based on clinical signs. Samples are weighted in Sartorius electronic scale 0.01g and was measured the total length. For the determination of growth indicators are calculated: 1. The alometric coefficient "b" in the length-weight relationship 2. And the condition gst factor (K%). The relationship between the weight (Wg) and zoological length (LCM) is typical alometric form (Keys, A.B., 1928; W.E. Ricker, 1975): b W = aL This equation can be expressed in the linear form as is suggested by Le Cren, E.D. (1951); Log W = a + blog log L
140
Where: "A" is in "X"-axis or initial growth coefficient "B" is alometric coefficient of the regression line to the axis "Y". If the fish retains the same appearance its growth is isometric and growth coefficient "b" will have the value b = 3.0. Values greater or less than 3.0 indicate that the growth is alometric. When the values of "b" is less than 3.0 to 2.5 then the negative alometric growth is considered and is judged that the environment does not meet normal physiological requirements of the analyzed population. If the values of “b” are greater than 3.0 to 3.5 then the alometric increase is considered positive and the environmental conditions are acceptable so the environment optimally meet physiological requirements of the population. The coefficient values of length weight relationship are calculated by the linear regression analysis. The degree of association between variables was assessed by calculating the correlation coefficient (r). The test data obtained underwent the analysis of variance (ANOVA) to determine the 95% confidence limits and statistical value of coefficient "b". In order to confirm if the values obtained for the coefficient "b" in the equation of regression were different from the isometric values (b = 3) we have applied the t-test (Ho, b = 3), with the confidence level of ± 95% expressed by the following equation:
Where: ts = value of t - test b = value of alometric coefficient mb = standard error of the coefficient b After is performed the comparison between the values obtained from the ttest and critical values of t-test in order to determine the statistical "b" values (P <0.05) and their position in isometric or alometric part. 5.7.2.1 The calculation of the condition factor – K. To judge the physiological state of the fish populations it is applied a mathematical analyze based on the "index Condition": K=
W L
3
x 100
141
Where: K = condition factor W = fish weight (g) L = total length (cm) It is important to recognize that the intervals of "K" values are not standard for all the fish but they depend form the exterior performance and in particular from the ratio between the maximal height (H) and length (L). For fish characterized by smaller values of H / L (trout, salmon, sardine, mullet etc) the range of coefficient is from 1.0 to 2.0. For the fish with "higher back" (sea bream, Wuchang bream, Hungarian carp breeds etc.), the normal value of the condition coefficient is within the range of 1.0 - 3.0. For the fish with fusiform body, with the rainbow trout as a representative, if values of "K” approach the theoretical maximum value 2.0 the better is believed to be the physiological condition of the population. Values less than 1.0 indicate poor condition of fish populations analyzed. 5.4.7 The welfare of the tested fish. The welfare of trout was evaluated by the damage of the fish fins. Pectoral and dorsal fins are more sensitive compared with other fins and can be used as “barometers” of fish welfare. Every week was performed the control of the fins and was estimated the damage degree of the erosion the frequency of erosion is expressed in percentage (%) and on the basis of data received we have calculated the average erosion. 5.4.8 The possibility of infection of carp (Cyprinus carpio) and koran (Salmo letnica) from Gyrodactylosis. The study was conducted in a rainbow trout farm in Pogradec for 15 weeks. Tests were conducted in a bathtub separated from the rest of the farm, guaranteeing an independent supply and discharge of water. The study involved 0+ years: 14 koran (S.letnica), 10 rainbow trout (O.mykiss) not infected, 7 one year individuals of carp (C.carpio) that were taken from Prespa lake and 12 one year “Hungarian” from Klos farm in Elbasan. Before inserting the fish in the test bathtub the individuals are controlled for ectoparasites presents. In the bathtub were inserted together with the test 10 one year rainbow infected with Gyrodactylus sp. The examinations with stereomicroscope were carried out at intervals of 3 to 15 days, increasing the range of examinations from the beginning to the end of the test. The present
142
helminthes were counted and some of them, after being fastened in alcohol 70%, were mounted in glycerol-ammonium picrat. Identification of the type of parasite in the laboratory was based on the determination keys (BykovskayaPavlovskaya, i.e. et.al. 1962; Dmitrieva, E.V. and Gerasev, P.I., 1997; Dzik, E. et.al. 2009). Average values of parasite burden were calculated according to Bush, A.O. et.al (1997). It was applied Kruskal-Wallis test (t-test) to assess the infection differences between the species included in the study. Analyses were performed using GraphPad INSTAT 3.0 program. 5.4.9 Bath treatments against Gyrodactylosis. Tests were conducted in the laboratory of Aquaculture and Fisheries Department in Agricultural University. The object of the study was one year rainbow trout (average weight = 9725 ± 0517 g; Var% = 5:32) of farms in Pogradec and Librazhd. Fingerlings were naturally infected by the parasite Gyrodactylus spp. Before sampling the parasite burden was: for Pogradeci farm (9.75 ± 4.418; Var% = 45.31; n = 40) and Librazhd farm (8.63 ± 3787; Var% = 43.88; n = 40). No significant changes were observed by comparison of these two values (t = 0.2, P <0.05). Transport of live fish was performed in plastic containers (100 liters). Water container was supplied with liquid oxygen from a cylinder mounted on the transport vehicle. For the experiments were used 5 aquariums. Before starting the experiments the trout was acclimatized for not less than 36 hours. The experiment was conducted in two groups; therapeutic group and the control group. Twenty-four hours after the treatment pectoral fins were observed under stereomicroscope for the determination of the number of dead parasites. Before the therapeutic bath was performed the toxicity tests performed for two preparations: praziquantel and bithinol. Toxicity of preparations tested was rated by several indicators from alteration of natural behavior to death.
5.5 RESULTS AND DISCUSSION 5.5.1 Results of species identification. Girodactylus is considered confidential parsites and only the molecular diagnosis evidence it. G.salaris is morphologically similar to G.teuchis of brown trout and of rainbow trout as well with G. thymalli of grass carp. Gyrodactylus teuchis is a worldwide parasite of wild or farmed trout in Europe. There is a great morphometric similarity with G.salaris and therefore often is confused with this pathogenic. But we have to mention that accurate microscopy differentiates species based on the shape of the marginal hook.
143
It is a known factor that the change of water temperature (6-15 ° C) affects the body size and shape of the hooks. Based on morphometric characteristics we can say that most of Gyrodactylus spp identified in our study regards Gyrodactylus teuchis and G.truttae. In some cases it is found also G. derjavini. Although PCR is the method of confirming the identification of species we can can say that it is easy to distinguish G. teuchis from G. salaris based solely on their morphology, also G. teuchis is very different from G. thymalli because is generally smaller, his size is similar to G.salaris but with differences in component parts. G. teuchis is the most widespread parasite in Europe and often is considered as non-pathogenic but it is spread rapidly in the aquaculture industry so take particularly importance. 5.5.2 Results about the implementation of the sanitary measures for limiting of the spread of Gyrodactylosis in fish farms. According to the biosecurity measures in fish farms controlled it is evaluated the degree of fulfillment of some important measures for the control of the spreading of this disease. The measures criteria evaluated include: 1. Buying fingerlings accompanied by a certified supplier. The information provided proved that the fish farms controlled doesn’t meet this important request. 2. The monitoring of water quality. There was a lack of monitoring of the water quality in visited farms but according to this measure it is important to mention that the trouts incubators are built very close to the source of water supply. The proximity of water supply source guarantees the preservation of water quality because of the continuous flow. 3. The disinfection of appliances of incubation before and after the incubation process.This is another process very important to ensure the biosecurity, in hatcheries. In controlled farms we have found that the disinfection is performed with two chemicals: potassium permanganate (KMnO4) and with liquefied hypochlorite [Ca (ClO)2]. 4. The disinfection of hatching eggs. According to the statement of farmers during the incubation period the egg are infested with Saprolegnia parasitica and in the incubators were carried out the disinfection of hatching eggs set. 5. Vaccines. Long administration of vaccines has become an important element of measures to prevent pathologies in global aquaculture (Midtlyng, P.2006, Toranzo, AE 2009; Thim, H 2014). In farms included in the study there was not used any vaccine for the control of the fish diseases. 6. Adults control before spawning. It is important to mention that adults’ fish can not show clinical signs or behavioral changes even when they are
144
carriers of pathogens (Bauer, No, and Roberts, R.1990, Alvarez- Pellitero, P. 2008) so these criteria indicated may be inaccurate. In these farms was performed a gross inspection of health status. 5.5.3 Results about the infection effect in some growth and welfare indicators in infected rainbow trout 0+. The infestation levels (%) of the fingerlings age 10 days after removal from the incubation was 1.2%. On the individuals age 11 days after removal this indicator was 0.8%. The maximal value (16.7%) of the trout infestation from G.salaris is defined on the sampling day of 23 June 2013 where the trout had the age “70 days after crossing on the growth baths”. The diagram type shows that the performance of the infestation of the fingerlings has the inverted “V” letter type. This shows that the ascending arm of the curve of the infestation coincidence with the earliest stages of the cultivation and the descending arm with the stages when the trout are fully adapted to the holding condition on the growth baths. The assessment proved that the fingerling weight less than 7-9 g (the moment of the distribution on the growth bath) until the achievement of the weigh 30 – 50 g (June) undergo a crisis period according to the Gyrodactylosis infestation. Individuals weighing over 100 g (August) showed a visible resistance to the parasite. After performing regressive and correlative analysis for the correlation between trout age and incidence degree of the Gyrodactylosis the result was the following polynomial equation: In (%) = -1.8268 (t²) + 15.607 (t) – 10.884 (r = 0.944) Where: In (%) t
incidence or the infestation rate fish age (days)
This equation can serve as a model for assessing the dynamics of fish infestation in the similar cases of the parasitic infestation (in the form of the inverted V letter). According to the calculated values the variables are valid only for the case study. In accordance with the explanations we have made in this methodology this value resulted less than 3.0 and is located within the negative allometric values. Allometric coefficient value "b" in the lengthweight relation, for healthy trout aged 0 +, was equal to 3.0654 (r = 0.973). This value is slightly greater than the isometric value of 3.0 and is located in the beginning of the positive allometric values. Based on the interpretations of Ricker, WE (1975) allometric coefficient values of "b" in the relation between L - W situated within the negative
145
allometric values indicate that the increasing of the length of the fish is more pronounced compared to their weight increase. The general opinion is that this situation is caused due to inconsistencies between the physiological demands of the population and the presence of the not favorable conditions in the growth environment. In this case the presence of parasites has been the main damage cause of the growth of the fingerlings. On the contrary of the fraction of the affected trout population, the healthy faction demonstrates value of the coefficient "b" higher than 3.0. In individuals of this fraction the body weight increase was more intensive compared with the length increasing. Condition factor values were calculated based on average values (M ± SD) of length (13,835 ± 2,859 cm for Gyrodactylosis infested trout and 14,380 ± 2,592 cm for healthy trout) and weight (36,225 ± 17,224 g for Gyrodactylosis infested trout and 44,640 ± 20,765 g for healthy trout), in the ascending curve period of the invasion. For the infested trout the calculated value of this indicator was K = 1378 and for the healthy trout the value was K = 1.501. As seen these values prove the growing differences between infested trout and the trout which were not affected by this invasion. The maximum value (32.71) and the average value (17,876 ± 11,248) of the dorsal fin erosion are higher compared with the corresponding values of the incidence of Gyrodactylosis. This fact shows that the infestation may be one of the reasons but not necessarily the only or the first cause of the trout fin erosion, this is noted on trout of all ages even in the absence of pathologies. The dynamics of the dorsal fin erosion has shown the form of the inverted "V"letter as the dynamics evolution of Gyrodactylosis. This situation is understandable if we accept that the pathology is one of the main stressful factors. After performing the regression and correlation analysis about the relation between trout age and the frequency of the dorsal fin erosion (D) the result was this equation: Er (%) = -1.6489 (t²) + 17.434 (t) – 18.531 (r = 0.913) Where: Er (%) t
erosion frequency fish age (day)
5.5.4 Results about the parasite migration in different parts of the infected fish during the disease. The calculation of the weekly infection (M ± SD) proved that in the first week, this index was 3.9 ± 1.101 parasite/fish (n = 40; Var% = 28.23). We have proven a gradual increase of infection values for the first week until the fourth week (17.5 ± 2.505; n = 40; Var% = 14:31). The fourth week was the week
146
with the highest number of parasites one rainbow trout. The average infection value for week five and six, showed a slow reduction number of parasites in fish. The average infection value of samples taken in week six was 13.1 ± 2.331 parasites/fish (n = 40; Var% = 17.79). Interesting are also the interpretation of variance calculations (Var.%). We have proven that despite the gradual increase of the parasites number in one fish it is observed also a reduction of the average variance values. In the early stages of the infection was observed a significant difference of parasites number observed compared with the highest level of infection curve (Var.% 28.23% and 14.31%). In the beginning was observed an increase of the average value of infection for all the fish population and after was observed a reduction of the parasites number found in rainbow trout. The reduction of variance values may be indicative of the fact that in the fish appears the ability to fight the infection. Specifically, we can highlight four forms of the frequency changes: Form I: Progressive increase of parasites numbers; this form was characteristic for caudal fin (1), dorsal fin (3), caudal dorsal part (9), and cornea (12). Form II: Progressive reduction of parasites numbers; this form was characteristic for pectoral fin (4). Form III: Gradual increase of parasites number from the beginning to the middle of the period tested and the reduction of the values in the second half of this period; this form was characteristic for ventral fin (5), anal fin (6), caudal dorsal part (9), and the head (11). Form IV: Gradual reduction of the frequency values of parasites from the beginning to the middle of the period of the study and an increase of the value in the second half of this period; this form was characteristic for the caudal ventral part (zone 10). It is also calculated the coefficient of the regression for the four areas of the body with the typical forms mentioned. Section 4 (pectoral fin): F% = -6571 (t) + 46.63; r = 0.923 Section 1 (caudal fin): F% = 3.72 (t) + 11:28; r = 0938 Section 6 (anal fin): F% = -0996 (t) ² + 5:54 (t) + 5:22; r = 0.903 Section 10 (caudal ventral part of the body): F% = 0243 (t) ² - 1665 (t) + 4.78; r = 0918 Where: F% is the frequency of the number (ratio in % between the numbers of parasites in one section/total number of the parasites in the 12 Sections). According to the comparison of the values of the frequency number of the parasites in the 12 Sections in the first week of the test the most affected areas were the pectoral fin (F% = 46.2), ventral fin (F% = 22.7%), for the anal fin
147
this value was F = 14.9%. The frequency of the parasites number from the beginning of the infection until the week III showed a decrease for pectoral fin (F% = 20.7), for the ventral fin and anal fin the values were F% = 23.7% and F = 9.6%. In the end of the test week IV the parasites number decreased for the pectoral fin 3.7 times, anal fin 3.09, and for the ventral fin 1.79 times. According to the diagrams (Figure 3) in the fourth week the anal fin manifested the highest frequency of parasites number (F% = 27.4), the same situation was for the ventral fin (F = 26.6%). The fastest growth rates of the parasites number during all the test was observed in the cornea (F = 21.1% at week VI). In general, during the test was observed a migration of the parasites from the body fins and tail to the cornea. During the test the number of the parasites in the tail increased 2.28 times. From the second week until the week six the population of Gyrodactylus sp in the cornea grew 6.8 times. At the beginning of the infection (first week) the fish showed a smaller number of helminthes in the tail, compared with the pectoral and caudal fin, while we have not found parasites in the cornea. The smaller number of mucous cells is found in the tail (D = 20.86 ± 2745 qel / 0.6 mm²)., it is observed also a negative correlation between the density of mucous cells (Dqel / 0.6mm²) in a specific area of the tail and the parasites number (N), (D = -12 256 (N) + 102.23; r = -0949). With the reduction of the parasites number in the body the mucous cell number gradually increased. 5.5.5 Results about the possibility of infection of carp (Cyprinus carpio) and koran (Salmo letnica) from Gyrodactylosis. According to the observation resulted that the yearlings of rainbow trout and koran manifested a same rhythm of parasites infection. The interval from the introduction of the parasites in the test bathtub until the carp infection was longer compared with the infection period of two species of trout. Also the carps have manifested specific features according to the infestation intervals; the wild carp of big Prespa resulted to be less attractive (the parasites appeared in the body surface 10 days after the beginning of the test) meanwhile in the “Hungarian” type of carp the helminthes was observed in the sixth day. This observation can prove the specificity of the parasite Gyrodactylus sp. It was observed that the invasion of the rainbow trout began four days after the beginning of the test, continued after the end of it (101 days, from 13 April to 22 July). Among the types included in the experiment koran manifested the shortest interval of the presence of Gyrodactylus sp. (only 12 days: from April 13 until April 24th). After this date none of the sampling was infected. Carp individuals from Prespa Lake infected by the parasite are found from 19 April until 28 may (39 days). For the cultivated carp of Klosi the period of presence
148
of the helminthes was 68 days (15 April- 21 June). These values prove that Gyrodactylus sp, had a spontaneously elimination from yearlings wild carp in a shorter period compared with farmed carp. According to the fish control in the beginning of the infestation 53.8% of the parasites were found in the belly area, from pectoral fin to anal fin, 22.5% were fixed in the pelvic fin and the other part in different part of the body (caudal fin and gill cover). Such a spreading prove that in the beginning of the infection, the parasites are localized in the lower half of the body, mainly in the belly area and this is a indication of the way of the spreading of the parasites (the contact of the health fish with the bottom of the bathtub were are localized the detached parasites from the infested fish). This type of infection is not only common for the carp that is feed in the bottom but for the others types of tested fish too. Comparing the values between the fish of the same family, we can prove that the gravity of Gyrodctylosis in rainbow touts was 3 times more pronounced compared with koran (t=2.2; P<0.5). In koran there is a very short interval of the presence of the parasite and it is observed a spontaneous elimination after the fixation of a small numbers of Gyrodactylus sp. So this endemic trout of Ohrid Lake it is not a host for Gyrodactylus sp. Comparing the values between the 2 types of Carp the concentration of the parasites in carp of Klosi was 1.56 times higher than in the Carp of Prespa. Also the period of stay of the parasites in the infected fish was 1.8 times shorter compared with carp from Klosi. This values prove that cultivated carp was more vulnerable compared with wild carp of Prespa lake. Considering as 100% the extension of the period of parasite presence we have defined that the peak of the average value of the infection for the yearlings Koran was the 50% of this interval (day 6, M = 6.4 parasites/fish). This value was the same as in koran with peak of Gyrodactylosis (week 3, M=18.6 parasites/fish) in the yearlings of Prespa carp. In the farm carp of Klosi the peak of mean number of parasites in one fish (M=26.7) was observed in the 60% of the period of infection (week 6). Changes between mean number of the parasites in fish were observed between week 6 and 8 of infection (t=6.6; P<0.05) and between week VI and VIII (t=8.1; P<0.05). In the interval between week IV and VII of parasitism there was not observed a significant change in the main values of infection. For the carp of Klosi the intensity of the increase of the number of the parasites in the beginning of the infection was slower compared with the reduction of their number during the elimination. For the rainbow trout the period from the beginning of Gyrodactylosis until the moment of infection value stabilization was 7 weeks. The peak of the mean number of the parasites in one fish (17.5 individuals) was observed in the week 5.
149
Are proved significant changes among the infection values for week V and VII (t=2.1 P<0.5) and for week III and IV (t=2.4; P<0.5). For weeks IV, V and VI the mean values didn’t show any changes. For rainbow trout the intensity of increase of the number of the parasites in the beginning of the infection was higher compared with their reduction. According to the detail obtained during the study we can say that in the trout Gyrodactylus sp, is a preferred place to live compared with the carp, this is obvious if we find a temporary presence in carp and a spontaneous elimination from trout. According the variables studied for the evaluation of fish growth for koran is not observed a significant change in the index K values (t=0.2; P>0.5), but it is observed a significant change (t=3.5; P<0.05) for this value in the rainbow trout. Analyzing the infection, we can highlight four stages in the infection process: the fixation of the parasites, the increase of their number, the stage of relative sustainability of Gyrodactylus sp. and the stage of decrease of their number (rainbow trout) or spontaneous elimination (koran and carp). Changes in the infection values mainly affect the quantitative aspects and the changes in the peak time positions in the process of parasitism. The increase of the number of parasites immediately after his migration in a new host is related with the fact that only the matured parasites are capable to cause infection, the parasite transmission is undertaken by individuals with a functional male reproductive system, and the trigger for their migratory behaviour may be sexual maturation.. Because of their direct life cycle and lack of a specialized transmission stage, Gyrodactylus sp. is reportedly capable of continuous transmission and able to infect new hosts at any time during their life cycle. More importance in the transmitted strategy of the parasites has the behaviour and the ecology of the host than the development stages of the parasite. During the evaluation of parasite presence during the test we have found differences between 3 fish species. In the rainbow trout the parasite are fixed in the body surface of some fish in day IV and were present after the end of infection. The beginning of the parasites migration in koran was the same as in the rainbow trout but the presence of Gyrodactylus sp. in the last type lasted only 12 day. After this period was observed a spontaneous elimination from the fish in which they temporarily migrated. In the Prespa carp the parasites were observed on the tenth day of the test and after 39 days of presence were observed the spontaneous elimination. The parasites migration in individuals of Klosi carp began in the day six of the test, while their presence in the infected fish continued for 68 days, until the end of test we have not found parasites in this type of carp. The differences that we have found in two mentioned variables can serve as arguments to judge the character of association between host and parasite, with the aim to quantify the specific nature of the host tested
150
in relation with Gyrodactylus sp. The specificity recognition of Gyrodactylus sp. is an opportunity to understand and to control the impacts caused by the parasite. The intervals of the parasites presence determine the specific host of G.salaris. The presence of G. derjavini in carp was six times longer than G.salaris. The first type may switch from rainbow trout to carp while the second type almost had no opportunities to create population in this fish. The performed experimentation determined that G.salaris preferentially colonized salmon, showed lower interest for rainbow trout and rejected carp. Gyrodactylus derjavini attached preferentially to rainbow trout when offered the choice between salmon, trout and carp. Gyrodactylus derjavini preferentially was attached to rainbow trout. The recognizing of the specificity of Gyrodactylus species is an opportunity to understand and control the impacts caused by the parasites. Commenting the results of our test, we judge that the rainbow trout was a typical obligator host for this parasite. Koran, that as rainbow trout is a Salmonidae, demonstrates the same initial features of infection with the trout but the presence of the parasites in the body surface was shorter in all the experiment. Apparently koran does not allow the parasite to establish stable populations and it pulls out spontaneously within a very short time from the start of migration in koran. This behaviour of koran can characterize it as "random host" for Gyrodactylus sp. The initial infection of carp, compared with two salmonids, does not justify the benthic behaviour of this type. The direct contact of the fish with parasites that are deposited at the bottom of the basin is one of the main ways for passage of Gyrodactylus in unaffected individuals. The fish species with high contact with parasites on the substrate (the carp) showed the lowest infection, so chemical factors play a major role in this process. But the delays in the migration of parasites in individuals of both races of carp, compared with two species of salmonid, and the establishment of provisional parasite populations may be indicative of the fact that carp serve as an optional host for Gyrodactylus sp. We have to exclude the possibility that we are dealing with the species G.salaris, for the fact that this type failed to create a sustainable population in carp. Also if we were dealing with this species we would expect a stable invasion in the Koran, since this salmon belongs to the genus Salmo as the Atlantic salmon (Salmo salar) that is considered a classic and typical host of G. salaris. Relations between the parasite and the host that we have included in the experiment prove that it is more likely that we are dealing with G.derjavini. Within 48 hours from the beginning of the experiment 91% of the G.derjavini parasites that were present migrated to rainbow trout, 7% to the carp and only 1% to salmon. Besides that G.derjavini can pass from rainbow trout to carp. In our test resulted that for Gyrodactylus sp. the rainbow trout was the most attractive host.
151
5.5.6 Results about bath treatments against Gyrodactylosis. The test performed concluded that the use of praziquantel in 10 mg/L; 1-6 hours does not cause visible changes and loss of any individual. The situation was different with the application of doses 20 mg/L that resulted in changes of physiological status of the trouts. The toxicity test for bithionol is performed as with praziquantel in concentration 20mg/L and 60 mg/L in three intervals of exposure; 1, 2 and 3 hours. During the application of 20 mg/L concentrations of bithinol was observed the slowdown of the swimming. The tripling of the concentration was not accompanied with changes in swimming or behavior of trouts. During 3 hours exposure in 60 mg/L bithionol 50% of the trouts showed clumsy swimming and no changes in respiratory rates and no mortality. Since during the use of praziquantel solution in concentration 20 mg/L and exposure time 1-3 hours was not observed any death, there was not performed a anthelmetic test for this concentration. The increase of the respiratory rates may be a stress indicator as a result of the extension exposure times 6 hours in 20 mg/L praziquantel. The anthelmetic efficacy test of praziquantel is performed applying 3 hours water baths in concentration 10 mg/L. In order to estimate the dynamics of the mortality rates (M%) 7 trouts are collected 1, 2 and 3 hours after the beginning of the test and is performed the microscopic control of the pectoral fins to count the dead parasites. The higher average value of mortality (M%=44.51±2.688) was obtained after the first hour (in average 4 dead parasites/ trout). The mortality rates of Gyrodactylus parasites after the second hour with 10% Praziquantel solution was reduced (average 3 dead parasites/trout; M%=33.32±1.941). The statistical analyses proved the difference between the mortality for the first and second hour of the treatment (t = 3:39; P <0:01). In the last hour of the test the mortality reduction was more pronounced. (M = 9.11 ± 0.861%). Taking into consideration the average value of invasion (9.75 ± 4418) and the average number of parasites that remain alive (1:08 ± 0:04) resulted that the efficiency of the praziquantel solution applied in the concentration 10 mg/L , to interval exposure of three hours was 88.87%. The anthelmetic efficiency of sodium chloride solution bath in concentration 25g/L for 5 minutes exposure interval was tested with 21 individuals of rainbow trout. Changes in the mortality values (M%) in the treated and in the control group was observed within 5 minutes. In the two groups we have calculated the mortality value of Gyrodactylus sp (M% = 80.64 for treated group and M% = 1:58 for the control group.
152
The increase by five times of the concentration of bithionol has improved with 1:08 times the efficiency against Gyrodactylus sp, in the 5mg/L bithionol solution for 180 min the mortality of the parasites resulted M% = 90.11, while in the concentration 20mg/L the helminthes mortality was M % = 97.3. In two control groups the mortality values resulted M% = 3.7 and 2.12. After the first hour of treatment with Bithionol the mortality value of Gyrodactylus sp was M% = 33.52 ± 1.747 and in the end of the second hour was M% = 44.24 ± 2.352. The changes between these two values resulted significant (t = 3.66; P <00:01). During the third hour of the treatment the average mortality of the parasite was M% = 1027 ± 19:56. From the comparison of the values we have proved that the anthelmetic efficiency against the parasites was similar for the first two hours. The difference noted in the last hour was caused by the higher values of parasites mortality after the treatment with bithionol in concentration 20mg/L. The garlic extract test was performed by applying two concentrations (8.5ml/L and 12.5ml/L) for 60 minutes. In the first concentration the mortality of the parasites resulted M % = 73.8. The use of water bath with garlic extract solution in 12.5 ml/L concentration for 60 minutes showed an increased mortality of the parasites (M = 89.6%). The increase by about 1.5 times of the concentration caused the improvement of effect by more than 1.2 times. Despite the positive effect the increase of garlic extract concentration was followed by some abnormal fish behavior. It is very important to give a particular importance to the European Union policy related to the reduction of the chemical substances in aquatic environments. The combination of the correct treatments with other health management strategy for the disease prevention, as vaccination, improvement of the water quality, alternative treatments can help to ensure successful development of this sector in the future (Athanassopoulou, F. et.al.2009). The toxicity test results proved that praziquantel 20mg/L and bithionol 60mg/L, for 3 hours, cause toxic effects to rainbow trout fingerlings and manifested by alterations in swimming behavior, frequent respiratory, tendency to swim at the end of aquariums and in one case the death of a individual. The bithionol showed higher activity compared with other chemicals involved in this study. For the praziquantel solution in 10mg/L the anti-Gyrodactylus efficacy was about 88.9%, and for the garlic extract in 8, 5 mL/l the mortality rate resulted 73.8%, and the toxic effect in was found in the concentration 12.5mL/l.
153
5.6 CONCLUSIONS During this study was analyzed the degree of implementation of biosafety measures which guarantee the prevention of the outbreak and spread of infectious and parasitic diseases in the cyprinid and rainbow trout farms equipped with incubators for the fingerlings production. From the 12 measures only 3 were met by all the farms, 83.4% of farms fully implement three measures while other three measures are implemented only by 66.7% farms. A measure is not implemented by any farm while another measure was implemented only by 33.4% of farms included in the study. The taxonomic analysis of the parasites found the existence of nine species of parasites in four species of adult fish of Cyprinidae family. The presence of certain parasites from Protozoa and Monogenea groups is a worrying fact for based also on the data of recent years proving exponential growth of fish mortality. About the infection values during the gyrodactylosis we have proven a gradual increase in infection values for the first week (3.9 ± 1.101 paras./fish) until the fourth week (17.5 ± 2.505 paras./fish). The average value of infection in samples collected at week six was 13.1 ± 2.331 paras/fish. The comparison of the values of the frequency of the parasites number in 12 body areas of the fish in the first week of the test resulted that the most affected areas in the beginning of the infection were pectoral fin (F% = 46.2) and abdominal fin (F% = 22.7%). During the course of parasites migration was observed a greater number of helminthes moving from the pectoral, pelvic and anal fin to the caudal fin and cornea. Between the density of mucosal cells in a determined area of the caudal fin (Dcell / 0.6mm²) and the total number of parasites (N) was observed a negative correlation (N) D = -12 256 (N) +102.23; r = -0949. We have proven that changes of frequency values of gyrodactylosis depended on the age of the fish. High density of fingerlings population and weak immune system are the main causes of the high frequency of invasion. The alometric coefficient value "b" in relation L-W for infected trout and healthy trout were respectively b = 2.6029 (negative alometric) and 3.0654 (almost isometric). The corresponding values of K factor were 1.378 and 1,501. Comparison of these values proved damaging growth in trouts infected with gyrodactylosis. The high frequency of the erosion of dorsal fin in rainbow trout fingerlings infected shows that this disease is a stress factor with implication in their welfare.
154
The parasites migration in one year rainbow trout and koran began 4 days after mixing in the same bath tub the healthy and infected fish. The parasite presence in Koran continued for 12 days. Further was observed a spontaneous removal of parasites from infected individuals. From the rainbow trout is not observed a spontaneous removal of parasites. The infection of Prespa carp began ten days after joining the healthy fish with trout carrying the parasite Gyrodactylus sp. This interval for carp of Klosi was six days. The spontaneous elimination of the parasites in individuals of Prespa carp occurred 39 and for carp of Klosi after 68 days. Gyrodactylus burden in rainbow trout has been three times more pronounced compared to koran (t = 2.2; P <0.5). There is a possibility that the limited number of Gyrodactylus sp. in koran is random and that this endemic salmon of Ohrid Lake seems not to serve as host. Cultivatet carp demonstrate the highest intensity of infection compared with "wild" individuals of Prespa carp. In the framework of the study of treatment of the gyrodactylosis are performed experiments to test the activity of praziquantel, bithionol, sodium chloride and garlic extract in infected rainbow trout (O.mykiss). The higher mortality value of helminthes (M = 97.3%) was observed during bithionolit solution bath in concentration of 20 mg/L and exposure interval 3 hours. During the praziquantel application with 10 mg/L concentration in 3 hour the parasites mortality was M% = 88.87%. Application of garlic extract in 8.5 ml /L concentration resulted in helminths mortality M = 73.8%. The bath for 60 minutes in 12.5 ml/L garlic axtract caused an increase mortality of parasites (M = 89.6%) but was accompanied by the appearance of stress in trout.
155
PËRMBAJTJA E TABELAVE DHE FIGURAVE Fig 2. 1Gyrodactylus sp; vërehet disku fiksues në pjesën e opistaphorit... 17 2. 2Rast i rëndë i prekjes së lëkurës së salmonit të Atlantikut nga Gyrodactylus salaris, foto me mikro-skan (K. Kvalsvik, e pa publikuar; Bakke,T.A.dhe bashkaut. 2007). ....................................................................... 30 Fig 3. 1 Foto të Girodaktilideve të gjetura gjatë studimit. ........................ 41 Fig 3. 2 Pregatitja e lamës me parazitin Gyrdactylus spp, të montuar në amonium pikrat glicerinë, për ekzaminimin e pjesëve të forta te opisthaptorit.42 Fig 3. 7 Një strukturë e plotë e përbërë nga dy vasketa (lugje) paralele në të cilat vendosen katër “shporta” për inkubimin e vezëve të peshqve të familjes Salmonidae, Inkubatori Lin-Pogradec. ............................................................. 43 Fig 3.8 Aparate konike për inkubimin e vezëve të peshqve të familjes Cyprinidae, Impianti didaktiko-eksperimental Tapizë-Fushë-Krujë. ............... 44 Fig 3. 9 Nyja e inkubimit të vezëve në troftikulturën e familjes “Cinari” Zagorçan, Pogradec. .......................................................................................... 45 Fig 3. 10 Ndarja e zonave të peshkut për të evidentuar vendlokalizimet e parazitëve në sipërfaqen e trupit . ..................................................................... 46 Fig 3. 11 Impiant i kultivimit të troftave për majmëri (Xhyre, Librazhd). 47 Fig 3. 12 Foto nga troftikultura “Cinari” Zagorçan-Pogradec ................... 48 Fig 3. 13 Diagrama e pesë niveleve të erozionit për pendën e majtë të gjoksit (A) dhe për pendën shpinore (B) tek trofta ylberi (O.mykiss), bazuar në pozicionin e rrezes së padëmtuar ..................................................................... 52 Fig 3. 14 Korani (Salmo letnica S.Karaman, 1924) ................................... 53 Fig 3.15 Njëvjeçar (0+) i krapit “luspor” (varieteti “hungarez” i përmirësuar) që kultivohet në impiantin e Klosit, Elbasan. .............................. 54 Fig 3. 16 Ana e majtë: Vaskë vetrorezinë dhe akuariume xhami për mbajtjen e troftave gjatë trajtimeve banjëzuese antihelmentike. Ana e djathtë: Paisjet aerator EHEIM 400 dhe pompë e zhytur RS 1800 F në Laboratorin e Akuakulturës (UBT) ..................................................................................... …56 Tab 3.1 Doza dhe ekspozimi për testimin e efektit toksik të Praziquantelit dheBithionolit…………………………………………………………………58 Tab 3.2 Doza dhe ekspozimi për testimin e efikasitetit antihelmentik të preparateve të përdorur………………………………………………………..58 Fig 4. 2 Gremçat marginalë të Gyrodactylus salaris,G. teuchis dhe G. thymalli. (Cunningham et al., 2001.) ……………………………………… 60 Fig 4.2 Aparate për inkubimin e vezëve të peshqve të familjes së krapit (Cyprinidae), Impianti “Shërmadhi” Klos-Elbasan; Foto V. Spaho, 2013)………………………………………………………………………….64
156
Tab 4.1 Prodhimi i rasatëve nga riprodhimi artificial në tre impiante të krapikulturës (2012-2013)………………………………………………........65 Tab 4.2 Prodhimi i rasatëve nga riprodhimi artificial në tre impiante të troftikulturës (2012-2013)………………………………………………… 65 Tab 4.3 Frekuenca (%) e zbatimit të disa masave higjeno-sanitare për garantimin e biosigurisë në 6 impiantet e kontrolluara………………………66 Tab 4.4 Disa lloje të parazitëve të lekurës dhe velzave të gjetur pas egzaminimit të riprodhuesve në tre ferma të krapikulturës………………… 69 Fig 4.3 Prekshmëria (%) e riprodhuesve të katër llojeve të cyprinideve prej gjallesave parazitare sipas vlerësimeve të kryera në tre impiante që prodhojnë rasatë…………………………………………………………………………..70 Fig 4.4 Frekuenca e nëntë llojeve të parazitëve në riprodhuesit e egzaminuar……………………………………………………………………70 Fig 4.5 Ndryshimi i vlerave të frekuencës së egzoftalmisë dhe mortalitetit të troftave që kultivohen në impiantet e rretheve Pogradec dhe Librazhd për periudhën 2009-2013………………………………………………………….72 Fig. 4.6 Ndryshimi i vlerave të intensinvazionit (abundancës (nr.parazitë/peshk) në gjashtë javët e para të prekjes së njëvjeçarëve (0+) të troftës ylberi (O.mykiss) prej parazitit Gyrodactylus spp. ………...…..………………………………….................................................75 Fig. 4.7 Ndryshimi i vlerave të frekuencës së numrit (%) të parazitëve që fiksoheshin në pendët e njëvjeçareve të troftës ylberi (O.mykiss), në gjashtë javët e kryerjes së provave……………………………………………………76 Fig 4.8 Ndryshimi i vlerave të frekuencës së numrit (%) të parazitëve që fiksoheshin në sipërfaqen e trupit dhe të kokës së njëvjeçarëve të troftës ylberi (O.mykiss), në gjashtë javët e kryerjes së provave……………………………77 Fig 4.9 Dinamika e migrimit të Gyrodactylus spp. bazuar në llogaritjen e vlerave të frekuencës së numrit të paraziteve (F%) për 12 zona të eksteriorit, në njëvjeçarët e troftës ylberi (O.mykiss)………………………………………..79 Fig 4.10 Ndryshimet që pëson numri i qelizave mukoze (D) në zonën mediane të pendës së bishtit, duke nisur nga skaji i këtij organi deri tek fundi i pedunkulit kaudal …………………………………………………………….80 Fig 4.11 Çarja e membranave që bashkojnë rrezet e pendës së bishtit në rajonin skajor të këtij organi si pasojë e aktivitetit të parazitëve Gyrodactylus spp. ……………………………………………………………………………85 Fig 4.12 Dinamika e prekjes së troftës ylberi (Oncorhynchus mykiss) prej helmintit monogjenetik Gyrodactylus spp…………………………………….87 Fig 4.13 Relacioni midis gjatësise (Lcm) dhe peshës (Wg) për troftat ylberi (O.mykiss) të moshës 0+ që u prekën nga sëmundja parazitare e girodaktilozës ………………………………………………………………………………...89
157
Fig 4.14. Relacioni midis gjatësise (Lcm) dhe peshës (Wg) për troftat ylberi (O.mykiss) të moshës 0+ që nuk u prekën nga sëmundja parazitare e girodaktilozës …………………………………………………………………90 Fig 4.15 Dinamika e vlerave të frekuencës (%) së erozionit të pendës shpinore (D) në troftat ylberi (O.mykiss) të moshes 0+………………………91 Fig 4.16 Numri i ditëve të nevojshme për infestimin e peshqve të provës prej parazitit Gyrodactylus sp…………………………………………………94 Fig 4.17. Kohëzgjatja e qëndrimit të parazitit Gyrodactylus sp. në njëvjeçarët e troftës ylberi, koranit dhe dy rracave të krapit …………………95 Fig 4.18 Ndryshimi i vlerave të intensinvazionit (nr.parazitë/peshk) me përparimin e girodaktilozës në njëvjeçarët e troftes ylberi (O.mykiss)…….................................................................................................96 Fig 4.19 Ndryshimi i vlerave të intensinvazionit (nr.parazitë/peshk) me përparimin e girodaktilozës në njëvjeçarët e koranit (S.letnica)……………...97 Fig 4.20 Ndryshimi i vlerave të intensinvazionit (nr.parazite/peshk) me përparimin e girodaktilozës në njëvjeçarët e krapit të Prespës (C.carpio)……98 Fig 4.21 Ndryshimi i vlerave të intensinvazionit (nr.parazitë/peshk) me përparimin e girodaktilozës në njëvjeçarët e krapit të Klosit (C.carpio). ….......................................................................................................................98 Tab 4.5 Vlerat mesatare të intensinvazionit (nr.parazitë/peshk) në rastin e prekjes së katër grupeve të peshqve nga helminti Gyrodactylus sp………......99 Tab 4.6 Vlerat e disa parametrave të rritjes për peshqit që u përfshinë në eksperiment dhe për peshqit e llojeve analoge por që nuk ishin të prekur prej helmintit Gyrodactylus sp. …………………………………………………..100 Tab 4.7 Disa rezultate të testit të toksicitetit të kryer për dy përqëndrime banjëzuese të praziquantelit………………………………………………….106 Tab 4.8 Disa rezultate të testit të toksicitetit të kryer për dy përqëndrime banjëzuese të bithionolit…………………………………………………… 106 Fig 4.22 Dinamika e vlerave të mortalitetit (M%) të parazitëve Gyrodactylus sp. pas banjëzimit të njëvjeçarëve të troftës ylberi (O.mykiss) në tretësirën e praziquantelit me përqëndrim 10%..............................................107 Fig 4.23 Mortaliteti (M%) i Gyrodactylus sp. pas banjëzimit të troftave në tretësirën e klorurit të natriumit me përqëndrim 25g/L dhe interval ekspozimi 5 minuta. ……………………………………………………………………..109 Fig 4.24 Vlerat e mortalitetit të parazitit Gyrodactylus sp. pas banjëzimit të troftave në tretësirën e bithionolit me dy përqëndrime, 5 mg/L dhe 20mg/L, dhe interval ekspozimi 180 minuta………………………………………………110 Fig 4.25 Rezultatet e banjëzimit të troftave të prekura prej helmintit Gyrodactylus sp. në tretësirën ujore të ekstraktit të hudhres me dy përqëndrime; 8.5ml/L dhe 12.5ml/L……………………………………………………… 111
158
159
