I. LAICA RUATKHANGTU COMMITTEE TLAIHTLENG Tinhmi 1. A fek mi Laica òial ning ngeihkhawhnak 2. Laica òial ning ah i khahkhawhnak 3. Sianghleirun tiang cawn awktlak Laica chuahkhawhnak 4. Laiholh biafang ah awfang paak a tam tuk ca ah fonh awk òha paoh fonhkhawhnak
Ca òial ning ceih tik ah zulh awk phung 1. Biafang hram zulh in òial a si lai (Root word). 2. Sullam pakhat a ngeimi cu biafang pakhat in òial a si lai (One meaning one word). 3. Dirhmun aa lomi biafang hna cu a si khawh chung in hnuhmai an i ruang lai (Consistency). 4. A herhnak zawn ah chim ning awchuah zohchih si seh. 5. Hakha holh hi a hrampi cherhchan holh ah hman si seh. 6. Aa suk aa pahnak a um ahcun dinhdorhnak (exception) tuahpiak si seh. 7. Rintawi le awphir (Hyphen & double vowels) hi a tlawm khawh chung in hman si seh. 8. Cafang cung ah hmelchunhnak (diacritical marks) kan hmang lai lo. 9. Laica òial ning ceih tik le phung ser tik ah miphun dang ca le holh cherhchan lo in Laica le holh kal ning i cherhchan in ceih le ser si seh.
II. BIAÒHEN (Parts of Speech) - Laica ah biaòhen pariat a um. Cu hna cu; 1. Auhmin
Noun
2. Mincan
Pronoun
3. Sifianh
Adjective
4. Fianhtu
Verb
5. Fianhthuam
Adverb
6. Hmuncaansawh
Preposition
7. Biapeh
Conjunction
8. Lungsu
Interjection 1
1. Auhmin
(Noun)
- Min a ngeimi vialte cu Auhmin kan ti. tc.
tlang, tiva, minung, thil, saram ... tbk. 1. Rung tlang ah bingbir par a tam. 2. Laitlang tiva cu ngahring dawinak ah an òha. 3. Minung cu Pathian mui lo in ser kan si. 4. Khualtlawnnak ah thil tam tuk i ken hlah. 5. Saram cu na dawt hna lai.
- Auhmin cu òhen li ah kan òhen hna. a. Minbing
(Proper noun)
b. Minhrawm (Common noun) c. Minbu
(Collective noun)
d. Minthlam
(Abstract noun) ti an si.
a. Minbing (Proper noun) - Pumpak he aa pehtlaimi Auhmin pohpoh cu Minbing kan ti. tc.
Timit, Rung tlang, Mang Hliang, Bawi Kung ... tbk. 1. Timit va ah ngahring kan dawi tawn. 2. Rung tlang ah ka kai lai. 3. Mang Hliang cu midawh a si. 4. Bawi Kung cu ka hawi a si.
A cunglei min hna lak ah Mang Hliang le Bawi Kung cu minung an si ca ah aa thawknak cafang kha a ngan in òial i Mang le Hliang, Bawi le Kung kha òhen an si. Asinain Timit cu minung a si lo ca ah a hram lawnglawng a ngan in òial i komh a si.
b. Minhrawm (Common noun) - Auhmin a si ko nain a dang he i hrawm mi min pawl cu Minhrawm kan ti hna. tc.
ngakchia, thingkung, tiva, tlang tbk. 1. Ngakchia cu dawt an hau. 2. Thingkung nih ti a chuahter. 3. Tiva ah nga tampi an um. 4. Tlang kai cu a har ko.
2
c. Minbu (Collective noun) - A bubu in a um mi hna Auhmin cu Minbu kan ti. tc.
Cawrun, lentecelh Bu, Nu Bu ...tbk. 1. Cawrun run khat ka ngei. 2. Lentecelh Bu bu khat ka ton hna. 3. Nu Bu i tonnak an ngei.
d. Minthlam (Abstract noun) - Auhmin a si ko nain hmuh khawh le tawngh khawh a si lo mi Auhmin cu Minthlam kan ti. tc.
1. Pathian cu dawtnak a si. 2. Hlawhtlinnak nih lunglawmhnak a chuahter. 3. Zawnruahnak cu Khrihfa dirhmun hrampi a si. 4. Ka mitthlam ah na cuang zungzal.
2. Mincan (Pronoun) - Chim cia le hngalh cia Auhmin can ah hmanmi biafang cu Mincan ti a si. a, amah, anih, an, anmah, annih, na, nangmah, nan, nanmah, nannih, ka, keimah, kan, kanmah, kannih hna cu Mincan an si. tc.
1. Lian Vung cu ka dawt, amah cu miòha a si. 2. Ka pule chung an ra, anmah mawòaw an i cit.
- A cunglei biafang hna ah hin amah cu Lian Vung aiawh ah a dir i anmah pule ai ah a dir ve. Cucaah Mincan an si. Cu bantuk in an, nan, kan ... tbk. tc.
1. Nanmah lawng maw a kal kho? (Biahalnak) 2. Nanmah lawng maw a kal kho! (Zuamcawhnak) 3. Kanmah nih kan tuah ko lai. 4. Nan dam lio a si maw? 5. Kan dam lio a si.
3. Sifianh (Adjective) - Auhmin kha zei bantuk dah a si tiah a fianh tu cu Sifianh kan ti. tc.
fim, dawh ... tbk. 1. Ngun Sui cu aa dawh ngaingai. 3
zong ka
- Hi ka i dawh timi biafang nih Ngun Sui cu zei dah a lawh ti a langhter ca ah Sifianh a si. Cu bantuk in òha, fim, sen .. tbk. 1. A sen tete kha i thim hna law a òha hnga. 2. Ngeih Lian cu a fim hringhran. - Amah Sifianh lila le Fianhthuam i sullam hna kha hmual a ngeihter chinchin tu a si. tc.
tuk, ngai, hringhran ... tbk. 1. Kan fa cu ca a thiam tuk. 2. Bia leh na thiam ngai. 3. Kan khua ka ngai hringhran.
4. Fianhtu (Verb) Tuahnak, sinak, ngeihnak le a um ti a langhtertu biafang cu Fianhtu kan ti. tc.
ei, si, ngei, um 1. Rawl kan ei lio.
Hika i ei timi biafang nih hin zei dah kan tuah ti a langhter. 2. Nu le pa upat cu thluachuah hmuhnak a si. Hika i si timi biafang nih hin zei dah a si ti a langhter. 3. Cawtum pathum ka ngei. 4. Ka pu cu innchung ah a um.
5. Fianhthuam (Adverb) - Zei tin dah a um, a si ti le a ngeih ti a langhtertu biafang cu Fianhthuam kan ti. tc.
nuar, rang, riangmang, luaimai, òingòiang ... tbk. 1. Rianh Hlei cu nuar tein hla a sa. 2. Na cawleng cu rang deuh in kalter tuah. luaimai, òingòiang, riangmang, pempum ... tbk.
6. Hmuncaansawh (Preposition) - A umnak hmun le caan a langhtertu biafang cu Hmuncaansawh kan ti. tc.
1. Kan inn pawng ah tikhor a um.
‘pawng’ timi biafang nih tikhor umnak hmun a langhter ca ah Hmuncaansawh biafang a si. 2. Ka sir ah ra òhu ve. 4
3. Thingkung tang ah kan i din. cung ah, hnu ah, hmai ah, lak ah .. tbk.
7. Biapeh (Conjunction) - Biafang pakhat le pakhat, biafangrual pakhat le pakhat, biatlang pakhat le pakhat a pehtu biafang a si. tc.
le, i, nain ... tbk. 1. Nangmah le keimah kan kal lai. 2. Na chim lai i an ngaih ko lai. 3. Tuah awk a si lo ka ti nain a tuah ko.
‘le’ timi biafang nih nangmah timi biafang le keimah timi biafang kha a peh hna ca ah Biapeh a si. Cu bantuk in i le nain zong biapeh an si. Cun, asinain, sihmanhsehlaw ... tbk.
8. Lungsu (Interjection) - Lung a sumi thil le thawngpang a um tik ah hmanmi biafang an si. tc.
1. Aize! A kan liamtak riangmang cang mu! 2. Aa! Mah bantuk phung cu!
‘Aize’ ti le ‘Aa’ timi biafang hna nih kan lau ning le kan khuaruahhar ning an langhter ca ah Lungsu biafang an si. Hmelchunh ( ! ) hman a si. 3. Mah bantuk cu dah!, A si tak e! Cu ngaitak cu!
III.CAANFIANH (Tenses) - Fianhtu cu a caan hoih in a tanglei bantuk in hman ning an i òhen. Cu hna cu; 1. Tu caanfianh
Present tense
2. Liam caanfianh
Past tense
3. Lio caanfianh
Continuous tense
4. Lai caanfianh
Future tense
5. Diam caanfianh
Perfect tense
6. Rih caanfianh
Present perfect continuous tense
5
1. Tu caanfianh (Present tense) - Atu ah tuahmi, a si mi langhter duh tik ah hmanmi a si. tc.
1. Lunglung cu ngakchia a si. 2. Chuncaw ka ei. 3. Ka pa cu innchung ah a um. 4. Rang panga ka ngei.
2. Liam caanfianh (Past tense) - A si cang mi, tuah cang mi langhter duh tik ah hmanmi a si. ‘rak’ le ‘cang’ hna hi kan holh ah cun kan hman bik mi a si. tc.
1. Maymyo kan rak tlawng i a nuam ngai. 2. Sianginn kan kai lio ah cathiam ka rak si. 3. Rawl ka ei cang. 4. Camipuai a awng cang.
3. Lio caanfianh (Continuous tense) - A si lio mi, tuah lio cuahmah mi a langhtertu ah hman mi a si. Kan holh ah cun ‘lio’ le ‘cuahmah’ hi kan hman bik. ‘lio’ he ‘cuahmah’ he zong hmanchih an si tawn. tc.
1. Ca ka zoh lio. (Atu lio i ka zoh cuahmah mi a si) 2. Thing ka tan cuahmah. (ka tan lio) 3. Thing ka tan cuahmah lio ah an rak ka auh.
(rak he cuahmah he lio he an um dih ca ah thing ka tan le an ka auh hi atu a si lo, a liam cia caan i thing ka tan lio ah an rak ka auh a si.)
4. Lai caanfianh (Future tense) - A si rih lo mi, tuah rih lo mi , tuah lai mi langhter duh tik ah hman ning a si. Kan hman bik mi hna cu ‘lai’ le ‘te’ an si. Cun a pahnih fonh zong in kan hman òhiamòhiam. tc.
1. Thaizing ah ka ra te lai. 2. Pumhnak ah ka kal lai. 3. Hmai zarh ah rak kan leng te.
5. Diam caanfianh (Perfect tense) - A si diam cang mi, tuah diam cang mi langhter duh tik ah hman ning a si. ‘diam’ le ‘cang’ kan hman bik. 6
tc.
1. Na ra sawm ah khan cun a kal diam cang. 2. Nang na chuah tham ah cun tang hra ka awng diam cang.
6. Rih caanfianh (Present Perfect Continuous tense) - A hlan zong ah a rak si i atu zong a si ko rih, a òuan ko rih ti langhter duh tik ah hman mi a si. ‘ko rih’ hi kan hman bik a si. tc.
Pa Dun cu sianginn a kai ko rih.
Hika ah hin Pa Dun cu sianginn kai a rak i thawk cang, atu zong a kai cuahmah lio a si i a dih tiang a kai ko rih lai ti a langhter.
IV. BIATLANG PHAN NING (Voice) - Kan holh ah biatlang phan ning phun hnih a um. Cu hna cu:1. Tuahchim le
(Active voice)
2. Huahchim an si.
(Passive voice)
1. Tuahchim (Active voice) - A tuahtu chim hmasa a si i tuah a ingtu (aa huahtu) cu a hnu ah a ra. Cu ti ning in chimmi biatlang cu Tuahchim biatlang kan ti. tc.
1. Kap Lian nih sakhi a kah. 2. Ka pu nih ka pi a dawt. 3. Pastorpa nih a kan cawnpiak.
(1)nak ah hin Kap Lian cu a tuahtu (a kaptu) a si i sakhi cu kahmi (a ingtu) a si. A tuahtu Kap Lian in thawk mi biatlang a si ca ah Tuahchim biatlang kan ti.
2. Huahchim (Passive voice) - Tuah aa huahmi (a ingtu) chim hmasa i a tuahtu kha a hnu ah kan chim ahcun Huahchim biatlang kan ti. tc.
1. Ral Luai cu a sual ruang ah a pa tuk aa huah.
- Hi ka biatlang ah hin tuk aa huahmi (Ingtu) cu Ral Luai a si i a tutu (tuahtu) cu a pa a si. A ingtu Ral Luai in biatlang thawk a si ca ah Huahchim biatlang a si. - Cu bantuk in a tanglei biatlang hna hi zoh hmanh usi. 1. Hre Thang cu a fir ca ah thong an thlak. (Huahchim) 2. Bawi Mang cu a fim ca ah thangòhat a co. (Huahchim) 7
3. Upat tlak Laimi kan si. (Huahchim)
V. BIACHIM NING (Speech) - Holh tik ah chim ning phun hnih kan ngei. Cu hna cu:1. Dengteo chim ning
(Direct Speech) le
2. Chimchin chim ning
(Indirect Speech) an si.
1. Dengteo chim ning (Direct speech) - Mi pakhat chim mi bia kha a chim ning tein chimpiak tik ah hman mi chim ning cu Dengteo chim ning a si. tc.
1. Ka nu nih ka nau cu, “Na tha thu hlah,” a ti.
- Ka nu chimmi Na tha thu hlah ti kha a chim ning tein kan òial ca ah Dengteo biachim a si.
2. Chimchin chim ning (Indirect speech) - Mi pakhat chim mi bia kha midang sin ah hei chimchin tik ah hman mi chim ning cu Chimchin chim ning a si. tc.
1. Ka pa nih ca i zuam ding in a kan cawnpiak.
- Ka pa chim ningte cu, “Ca i zuam u,” ti a si nain a chim duh mi tu kan òial ca ah Chimchin chim ning a si. - A tanglei ah Dengteo chim ning le Chimchin chim ning cu kan zoh tuah lai. tc.
1. Òialte nih Pa Bik kha, “Na u nih a ka bawmh” a ti. (Dengteo chim ning) Òialte nih Pa Bik cu a u nih a bawmhnak kong a chimh. (Chimchin chim ning) 2. Ka pa nih ngakchia kha, “I daw u,” a ti hna. Ka pa nih ngakchia cu i daw ding in a chimh hna. 3. Tarpa nih a tule kha, “Luakchuak hlah uh,” a ti hna. Tarpa nih a tule kha luakchuak lo ding in a chimh hna.
VI. TINHLANGH (To + Infinitive) - Duhnak kan langhter mi, tinh mi kan langhter mi cu (to + infinitive) tinhlangh kan ti. tc.
Ka awn nakhnga thla ka campiak. (to pass)
8
- Kan i tinhmi camipuai awn duhnak lungthin kha ‘nakhnga’ nih a langhter
ca
ah
Tinhlangh kan ti. Asinain Fianhtu kha -nak kan bet i a chuak chom mi Auhmin a si tik ah a tanglei bantuk in aa thleng. A cunglei biatlang kha vun char òhan usi law; tc.
Ka awnnak hnga thla ka campiak. (for passing of)
- Hika ah hin awn ti mi Fianhtu kha nak ti mi kan bet tik ah awnnak ti mi Fianhtu Auhmin (gerund noun) ah aa cang. Cu tik ah hnga hi aa òhen.
VII. RELNAK LE KAWHAUHNAK 1. Zarh khat chung ni relnak - Zarh khat chung ni hna cu a tanglei bantuk in rel an si. tc.
Cawnnikhat Cawnnihnih Cawnnithum Cawnnili Cawnninga Zarhte Zarhpi
2. Baibal rel ning Baibal rel tik ah, 1. A ngan 9, a hme 2 tiah rel lo in ‘dal kua, caang hnih’ tiah rel ding, 2. Salm cauk cu hla a si ca ah, a ngan, a hme, dal, caang tiah rel lo in Salm nambar 103, caang 4 ... tbk. in rel ding
3. Nambar rel ning 0
O (ao)
1
pak
10 100
sawm za
1,000
thong
10,000
sang
100,000
sing
1,000,000
nuai
10,000,000
nuaisawm 9
100,000,000
nuaiza
1,000,000,000
nuaithong
10,000,000,000
nuaisang
100,000,000,000
nuaising
1,000,000,000,000
nuainuai
- Nambar (1, 2, 3, 4 ...) rel tik ah a tanglei bantuk in rel a si lai. tc.
1. pakhat, pahnih, pathum ... tbk. 2. pakhatkhat, pahnihthum, palinga ... tbk. 3. khat, hnih, thum, li, nga ... tbk. 4. phone nambar chim tik ah 21294 a si ahcun “hnih khat hnih kua li” tiah òhen a si lai 5. zero ‘0’ cu O (ao) tiah rel a si lai. 21904 cu “hnih khat kua ao li” ti a si lai. 6. 2750= thong hnih za sarih sawm nga, 29= kulkua
4. Nithla òial ning le rel ning: Nithla òial tik ah a tanglei bantuk in òial a si lai. Mirang
Lai
February 20, 1899
1899 Nohawng 20
1899 February 20
1899 Nohawng 20
20th February 1949
20nk Nohawng 1949
5. Lai thlarelnak 1. Tangkhawng
January
2. Nohawng
February
3. Vaute
March
4. Vaupi
April
5. Biangreithlep
May
6. Pur
June
7. Chiapa
July
8. Hniang
August
9. Zing
September
10. Tho
October
11. Sikpar
November
12. Dipa
December 10
6. Muici pawl auhnak 1. sen
: red
2. senduk
: deep red, crimson
3. sen-eu
: pink
4. hring
: green
5. eng/aihre
: yellow
6. dum
: blue
7. raang
: white
8. nak
: black
9. gray
: pawl
10. brown
: coffee muici
7. Kawh auhnak dangdang - Miphun dang bantuk in upatnak ca ah kawh-auhnak hi a tanglei bantuk in i hman si seh tiah fehter mi a si. 1. Bawhte
: Naute chuakka
2. Pa
: A tlangval deuh lo mi pa
3. Nu
: A ngaknu deuh lo mi nu
4. Val
: Tlangval
5. Leng
: Ngaknu
6. Pu
: Pa upa kawhauhnak ah hmanmi
7. Pi
: Nu upa kawhauhnak ah hmanmi
VIII. MIN ÒIAL NING 1. Lai min Laimi min cu sullam ngei tein sak mi a si. A satu nih anmah sining chuankhannak le hmailei thluachuah halnak ca ah sak mi a si. Cucaah aa thawknak cafang cu a ngan in òial a si lai i òhen a si. tc. 1. Van Kulh, Lei Hel Lian, Kap Thang ... tbk.
2. Min dangdang Khua, ram, tlang, tiva hna le min dangdang hna cu aa thawknak cafang lawng a ngan lai i a dang cu an hme dih lai i komh dih an si. tc. Hakha, Tikhuangtum, Rung tlang, Timit, tbk. 11
3. Mindin auhnak Mindin cu dawt kawhnak a si i a tanglei bantuk in hman a si. Dawtnak min a simi Pa, Kawi, Maw, Nu ti bantuk pawl cu hmailei ah a rat ca ah a ngan in òial i òhen a si. A hnulei ah a rami te, kuk, thlum, ku ti bantuk pawl zong a hme in òial i komh a si. tc. Pa Kung, Kawi Kung, Pu Kung, Maw Sui, Nu Sui, … tbk. Kungkung, Kungte, Suisui, Suipi, Suikuk, Suithlum … tbk.
4. Hlacuang min Hla i a cuang mi min cu minung taktak min an si lo i chuankhan mi min an si ca ah a min hram lawng ah cafang ngan hman a si i a parlei min cu a hme in òial i komh a si. tc.
1. Vanòek khuari na tur hluaimai cu Mangtling le a nau Tinchum than tawn khi bang An siang cung i thirthluan phir le An ti aan hlei an pauter tawn kan mualzung in.
tc.
2. Khua khom pau lai e, rat tim thai cel hlah, Mangcin le Tinkhar Laimi thei lo, Bualkung keimei dawh Lalling kha, Sangchum thla bang ceu ti lai ri lo.
IX. CA ÒIAL NING PHUNG 1. Dinhpi
.
Fullstop
- Biatlang pakhat a dongh tik ah hmanmi hmelchunh a si. tc.
1. Rawl ka ei. 2. Pumpululh ka chuih. 3. Bawipa cu thangòhat awk a si.
2. Dinhte
,
Comma
- Biatlang pakhat nak tam deuh kha catlang pakhat ah komh in òial kan duh tik ah hmanmi hmelchunh a si. tc. 1. Ka nu a ra. Ka pa a ra. Ka u a ra. Ka nu, ka pa le ka u an ra. 2. Cathiam cu a òha. Fim cu a òha. Dawh cu a òha. Awòhat cu a òha. Cathiam, fim, dawh le awòhat cu a òha. 3. Ka nu nih, “Kal hlah,” a ka ti ca ah ka kal lo. 4. Jesuh nih, “A ka zum mi cu an nung lai,” a ti. 12
3. Dinhlai
Semicolon
;
- Òhen awk a si mi biatlang pakhat nak tam kha hmun khat ah òial kan
duh tik ah
hman mi hmelchunh a si. tc. 1. Kap Thang nih vomkhuai a kah; Duh Mang nih nengpi. 2. Dawtte cu ngaknu a si; Nu Sung cu lengleh. 3. Nemnem nih chawòha hlawh; hluphlup nih chawchia. 4. Dinhphir
Colon
:
- Dinhlai nih a huap khawh lo mi biatlang tam deuh kha hmun khat ah òial kan duh tik ah hman mi hmelchunh a si. tc. 1. Chaklei Lairam ah a um mi khuapi hna cu: Hakha, Falam, Thantlang, Tedim le Tonzang an si. 2. CACC an dirhnak a ruang cu: Lai miphun, Laiholh, Laica le Lai nunphung kilven duh ah a si. 3. Bacon nih hitihin a rak chim: “Carel nih mitling, caòial nih
mi
dikcak
le
biachim timh cia in a um mi cu minung ah a chuahter hna.” 5. Rinsau
-–
Dash
- Khua kan ruah mi le saduh kan thahmi chikkhatte ah an vun i thlen tik ah hman a si. tc.
1. Ka pa kha rak nung rih seh law mu – aw, a liam cia mi hna cu ruat òhan ti hlah ning. 2. Unau chuahpi, sahlawh rualchan, hawikom theihhngalh tampi a rak ngei – atu cu an hlawt dih ko cang.
6. Rintawi
-
Hyphen
- Biafang fang khat a si ko nain catlang nih a tlum lo ruang ah a tang i kan òial ahcun hman a si. Cun a rel a har tuk ding a si mi biafang zong ah hman a si. tc.
1. Sihmanhsehlaw 2. siangngakchia 3. sii-inn, fa-ah, ti-um, ti-inn ...tbk.
7. Biachinh
’
Apostrophe
- Cafang tlamtling in kan òial lo tik ah hman a si. tc.
1. 4-1-1948 ti òial ding ah 4-1-’48 tiah òial a si. 2. Hla cuang ah tein tiah òial ding kha te’n tiah hman a si.
8. Biakiam
"
"
Inverted commas 13
- Mi pakhat nih a rak chim mi bia kha a chim ning tein òial duh tik ah hman a si. tc. 1. Bawipa nih, “Nan cung ah daihnak um seh,” a ti hna. 2. Ka pa nih, “Ka fa, khua zei na phanh zong ah Laimi na si khah!” a ka ti. 9. Biahalnak
Question mark
?
- Biahalnak catlang a dih tik ah hman a si. tc.
1. Aho dah na si? 2. Khua zei in dah na rat? 3. Zei dah na tuah lai?
10. Kulhte
(
)
Bracket
- Sullam aa khatmi kha fiang deuh in asiloah biapi deuh in kan ruah tik ah hman a si. tc.
1. Kan lunglawmhnak ah pello tein (pello tein) na kan telpi naklai kan in sawm. 2. Hla sa ding minung 5 (panga) kan herh. 3. Kuli (porter) 3 (pathum) ka duh ko. 4. Ka hmuh mi tangka dihlak cu K. 6543210 (Nuai ruk
sing nga sang li thong thum za hnih le fang hra bak) a si. Hngalh awk: Kulhte nih a zawh lo mi ah kulhlai le kulhpi hmanchih an si 11. Kulhte hun
( Open bracket
12. Kulhte khar
) Closed bracket
13. Kulhlai
{
} Angle bracket
14. Kulhpi
[
] Square bracket
15. Kulhki
<
> Brace bracket
16. Rinphei phir ( — ) Double dash - Ca kan òial mi a kong tete kha anmah le an zawn cio ah a bu tete in chingchiah kan duh tik ah hman a si. tc.
Bogyoke Aung San le a hawi minung 30 — Hainan tikulh — Japan an doh —
Mirang zong an doh — England ah uknak kong ceih ding in an kal — ’47 July 19 ah an thah hna. 17. Fianhchim - ........... - Parenthesis - Sullam pakhat kha fianh a duh tik ah hman tawn mi hmelchunh a si. Zeus - Krik khuazing ngan bik - cu Bawi Jesuh chan hlan ah Krik miphun nih an rak biak i .... 18. Taaltung ( / )
Slash
- Asiloah tinak zawn ah hman a si. 14
tc.
Na nu asiloah na pa ra seh. Na nu/pa ra seh.
19. Deh
.
Dot
20. Biatawinak aiawhtu (Abbreviation) - Ca òial tik ah a tawinak in òial duh tik ah a tanglei bantuk in hman a si lai. tc.
1. Tahchunnak
: tc.
2. Zohchunnak
: zc.
3. Tlangval
: Vl.
4. Ngaknu
: Lg.
5. Ti bantuk
: tbk.
6. Suimilam
: sml.
7. Khrihfa Hlabu
: KH.
8. Cahmai
: chm.
9. Biakam Hlun
: BH
10.
: BT
Biakam Thar
11. A biana ah
: abn.
21. Cafang phei
Vowel
22. Cafang tung
Consonant
23. Pheikhuah awchuak
diphthong
- Cafangphei aw hnih komh tik ah a chuak mi aw cu pheikhuah awchuak kan ti. tc.
ai, au, ei, eu, ia, iu, oi, ua, ui ... hna an si. 1. Cabuai cung ah kai hlah. 2. Cauk kha kau tuah. 3. Rawl ei cang usi. 4. Darkeu va la ta. 5. Maipum cu a ril liahmah ko khih. 6. Na kiu ruh a zum ko. 7. Khoika ah dah na kal? 8. Zuripa a luak a lua khih. 9. Uico fimte zuat ka duh ngai.
24. Pheithumphir awchuak : Triphthong tc.
iai, iei, uai, uau hna an si. 1. Na sei tah mi a ngan liailuai tuk. 2. Lairam cu zing ciiciai tein a um. 15
3. Rian ka va fial i a ka ieih.
X. KRAMAR HOLHFANG 1.
abbreviation
biatawinak aiawhtu
2.
abstract noun
minthlam
3.
accusative case
ingtu chim ning
4.
active
tuahchim
5.
adjective
sifianh
6.
adjunct
bebawm
7.
adverb
fianhthuam
8.
affirmative
biahnet
9.
affix
biabet
10.
agreement
biarem
11.
analysis
òhencheu
12.
antecedent
mincanhram
13.
apposition
fianhtawi
14.
article (a, an, the)
minchaang
15.
attributive
dengfianh
16.
auxiliary
fianhbe
17.
bold
nakòial
18.
cardinal
tluangrel
19.
clause
biatlangtan
20.
code language
biathup
21.
collective noun
minbu
22.
common noun
minhrawm
23.
comparative
deuhchim
24.
composition
cathil (ca-thil)
25.
comprehension
fiantah
26.
concept
cuanh ning
27.
conjunction
biapeh
28.
content
chungum
29.
continuous tense
lio caanfianh
30.
conversion
thlenòial
31.
dative case
fuh chim ning 16
32.
definite
fianghlang
33.
demonstrative
sawhkhih
34.
descriptive
langhchim
35.
diphthong
pheikhuah awchuak
36.
direct speech
dengteo biachim
37.
distributive pronoun
ciochim mincan
38.
emblem
hmelchunh
39.
emphatic
thenghlinh
40.
epigram
biahloi
41.
essay
kongòial
42.
euphemism
biavel
43.
exclamation mark ( ! )
lungsu
44.
figurative
biaòamh
45.
finitine
bing
46.
future tense
lai caanfianh
47.
genitive case
ngeitu chim ning
48.
gerund
liothleng
49.
heading
biatlangpi
50.
headline
a tlangpi
51.
hyperbole
biaporh
52.
ibidem
langhcia
53.
idiom
holhthup
54.
imperative
tuahfial
55.
indefinite
fianghlanglo
56.
indicative mood
phuantluang
57.
indirect speech
chimchin biachim
58.
infinitive
binghrawm
59.
infinitive mood
kaangza
60.
italic
ngawiòial
61.
interrogative
biahal
62.
intransitive
ingtu ngeilo
63.
letter
cafang
64.
logo
muikhenh
65.
metaphor
biaperh 17
66.
mood
ninghmang
67.
mood alternation
ninghmangthlen
68.
morphology
holh cawn ning
69.
motto
rialtinh
70.
negative
lochim
71.
nominative
tuahtu chim ning
72.
noun
auhmin
73.
object
ingtu
74.
ordinal
thaprel
75.
outline
biatlang vuak
76.
paper
cathluan
77.
paragraph
caangòhen
78.
Paraphrase
biafawih
79.
parenthesis
fianhchin
80.
particle
bethlei
81.
parts of speech
biaòhen
82.
passage
cahlum
83.
passive
huahchim
84.
past tense
liam caanfianh
85.
perfect tense
diam caanfianh
86.
phoenetics
awchuah ning
87.
phrase
biafangrual
88.
poem
biazai
89.
possitive
sichim
90.
precis
biakheet
91.
predicate
phuanfianh
92.
prefix
biahrambet
93.
preposition
hmuncaansawh
94.
prepositional subject
hmunsawhtinh
95.
present perfect continuous tense
96.
present tense
tu caanfianh
97.
pronoun
mincan
98.
pronunciation
awchuak
99.
proper noun
minbing 18
rih caanfianh
100.
Prose
biaraan
101.
puzzle
biahleng
102.
quality
chiatòhat
103.
quantity
tlawmtam
104.
question tags
thlaihhal
105.
reflexive
mahhlinh
106.
relative pronoun
pehtlaitu mincan
107.
seal
cakhenh
108.
sentence
biatlang
109.
simile
khingthlaichun
110.
slang
biapawrpok
111.
specimen
fianhbawm
112.
subhead
tlangte
113.
subject
tuahtu
114.
subjunctive
ruahthlam
115.
subtitle
mincuang chin
116.
subtopic
surluchin
117.
suffix
biaparbet
118.
superlative
bikchim
119.
syllable
awfang
120.
syntax
biatlangser
121.
synthesis
fonh ning
122.
tense
caanfianh
123.
theme
tlangtar
124.
Title
mincuang
125.
to infinitive
tinhlangh
126.
topic
a surlu
127.
transformation
remhòial
128.
transitive
ingtu ngei
129.
triphthong
pheithumphir awchuak
130.
verb
fianhtu
131.
vocative case
lungla chim ning
132.
word
biafang
19
XI. BIAFANG KOMH
1. a 1.1 a: Mincan a si ca ah amah tein a dir. tc.
1. Ka pa min cu Khar Vung a si. 2. Amah cu ka pa a si. 3. Innchung ah ka nu a um. 4. Lairam ah peng kua a um.
1.2 a: (a) Saram a nu le a pa (Gender) chimnak ah òhen a si. tc. a nu, a pa, a cal, a pi, a la, a rial, a kawng, a hlipi ... tbk. 1. Kan caw fa a hring i a nu te a si. 2. Sakhi a cal pi ka kah. 3. Varit ka hmuh hna i a hlipi nih a khongh hna. (b) Biatlang in kan hman i ngeihchim (possesive) a si zong ah òhen a si. tc.
1. A pa nih a thihtak hna. 2. A pi cu a ra kho lai lo.
1.3 a: A tanglei biafang hna hi anmah kokek biafang cia an si ca ah komh in òial an si. tc. asinain, asiloah, asilole, atu, aho ... tbk. 1. Ka ke a fak. Asinain sianginn ka kai kho. 2. Namtong tal asilole hreitlung tal rak ka chan u. 3. Atu in rianòuan thawk cang usi. 4. Aho dah innka a king? 1.4 ah: Auhmin le Fianhtu he òhen a si. tc. 1. Hakha ah ka kal lai. 2. Kan i pumh ah a òha lai. 1.5 ah: Hmuncaansawh a si tik ah òhen a si. tc. 1. Cabuai cung ah va chia. (Prep.) cungte ah, cung bik ah, cungchin ah, cung deuh ah, cungcuang ah, cunglei ah, 2. Ka ih lai ah a ra. 1.6 ah: Fianhtu a si tik ah amah tein a dir. tc.
1. Namte in kaa ah sual ca ah ... 2. Thing kan ah lio ah ruah a sur.
1.7 ah: Biapeh a si tik ah òhen a si. 20
tc.
1. Ka ei lio ah a ra. 2. Na ka nawl lawnglawng ah, kan ngaihthiam khawh lai. 3. Na rat tik ah kan pek te lai.
1.8 ah cun: tc.
Hmuncaansawh a si tik ah òhen a si. 1. Ka ihnak ah cun lut hlah.
Chingchiah : Cu bantuk in ah hin, ah khan, ah khin zong òhen a si. 2. Nan khua ah hin um ve ning law a òha hnga. 3. Nan inn ah khan rak um ko. 4. Khuaitu tlang ah khin khuai an tlai. 1.9 ahcun: tc.
Biapeh (if) a si tik ah komh a si. 1. Naa zuam ahcun na awng lai. 2. A kal ahcun ka kal ve lai.
1.10 an: tc.
Mincan le tam relnak a si tik ah òhen a si. 1. Anmah cu miòha an si. (pron.) 2. An kal cang ko lo maw? (pron.)
1.11 awk tc.
Zei biafang poh he òhen a si. 1. I awk hlah, aan kiahtak lai. 2. Hri in aa awk. (v) 3. Zu a ri i a awk len ko. 4. Òuan awk a tam. (n) 5. Òuan awk rian ka ngei. (adj.) 6. Kan kirlei ah ei khawh awk in a rak chuan. 7. Tuah awk ah kan timh cia a si.
1.12 awk: tc.
Auhmin a si mi ahcun komh a si. rawl-awk (thlairawl paohpaoh), ti-awk Rawl-awk le saram kong ah boibang lo in bia chim awk a si lo.
2. b 2.1 ba:
Sifianh a si tik ah òhen a si. tc.
1. Ka tha a ba ngaingai. 2. A ba in ka lak. Asinain leiba, pekba ti cu Auhmin an si ca ah komh a si. 1. Ngunte cu leiba cham a hmang lo. 2. Pekba ka ngeih mi tete cu ka lim cang. 21
2.2 bak: tc.
Sifianh , Fianhtu le Fianhthuam a si tik ah òhen a si. 1. Amah cu a kaa a bak. 2. Na thawl kaa a bak ngai. 3. Hreitlung in thing ka bak. 4. Nan hleihlak nan bak mi aa rem tuk. 5. Kan i pai i a ka tei bak. 6. Bak huahmah in a ni.
2.3 bal:
Fianhthuam a si ca ah òhen a si.
tc.
1. Amah cu ka sin ah a ra bal lo. 2. Hmu bal law na duh tuk ve hnga. 3. Chim bal lo ahcun a hngal kho lai lo.
2.4 bang: tc.
Biafang dang he komh in Auhmin a can ahcun komh a si. 1. Rawl kan eibang kha uico va pe. 2. Kan òuanbang kha tang rih kaw kan peh òhan.
2.5 bang: tc.
Fianhthuam i kan hman ahcun òhen a si. Na chuncaw kan eipiak bang. Na rawl kha ei bang tuah ning. (v)
2.6 bik:
Cuaichunnak biafang a si ca ah zei bantuk biafang he hmanh òhen a si.
tc.
a fim bik, a òha bik... tbk. 1. Chawn Lian cu kan khua ah a fim bik a si. 2. Bawipa òih cu a òha bik a si ko.
Chingchiah : Dirhmun aa khatmi a tanglei hna zong a dang tein òial an si. cem, chin, ial, dom, khun, nawn, tuk,... tbk. 1. A òha cem rak ka pe. 2. Tam chin in òuan i zuam. 3. A òha dom. 4. Nini cu iang a ngei khun ko. 5. Merh nawn tein a ka zoh. 6. Na ca òial mi a òha tuk. 2.7 bing: tc.
Biafang dang he aa komh tik ah Auhmin a chuah ahcun komh a si. 1. Kan lo ah tibing a um.
Chingchiah: Tibing ti mi cu ti umnak dawh a si lo mi ah tikhor bantuk a bite a um i hlan lio ah cun an thlo ngam lo. A pawng hrawng an thlawh zong ah mahka zawnte cu an nganh ta tawn. 22
2.8 bing: tc. 2.9 bu:
Sifianh in hman ahcun òhen a si. Inn bing, lo bing, amah bing ... tbk. Auhmin paoh he komh a si.
tc.
Khrihfabu, mibu, vabu ... tbk. 1. Kan Khrifabu ah miòha an tam. 2. Mibu lak ah i thelh len hlah. 3. Vabu va la/hlawm hlah, zaangfak an si.
2.10 bu: tc.
Fianhtu paoh he òhen a si. 1. Òah bu in a kal. 2. Ngaihchiat bu he lo a thlo. 3. Na thiam lo bu cun tuai len hlah.
2.11 bu: tc.
Mincan i hman tik paoh ah òhen a si. 1. Khrihfabu bu dang an dirh. 2. Vabu bu khat kaa hmuh.
2.12 bu: tc. 2.13 bu: tc.
A phu in a um mi min cu òhen a si. 1. Nu Bu, Tawlrel Bu, Hlaremh Bu ... tbk Sifianh a si tik ah òhen a si. 1. A thluak a bu. 2. A bu-aa deuh.
3. c 3.1 ca ah: tc.
Ruang ah timi sullam a ngeih tik ah òhen a si. 1. A thiam ca ah camipuai a awng. 2. Ka puan a tleh ca ah ka òhit.
3.2 ca ah tc. 3.3 cham: tc.
Pakhat khat ca i tinh mi a si tik ah òhen a si. 1. Ka pi ca ah kedan ka cawk. Sifianh le Fianhthuam i hman a si ahcun òhen a si. 1. Thing ka khaan i a cham deuh. 2. Ba le cham in ka ra tli.
3.4 chan: tc.
Fianhtube a si tik ah komh a si. chimchan, tuahchan, kalchan ... tbk. 1. Ka chimchan ka kheng lo. 2. Ka kalchan ka tlolh. 3. Pa Vung cu chuahchan a ngei bak. 23
3.5 chan: tc.
Auhmin a si tik ah òhen a si. Ahlan chan, atu chan, hmailei chan, ahnu chan ... tbk. 1. Ahlan chan le atu chan cu aa dang tuk cang. 2. Ka chim duh nak a chan cu, “Kaan dawt” ti a si.
3.6 chia: tc.
A dang biafang he i komh in Auhmin ah a can ahcun komh a si. michia, puanchia, sachia, thilchia, thlichia ...tbk. 1. Michia le bawi thleidannak a um ti lo. 2. Puanchia rak ka pe ta. 3. Sachia nih ar a seh. 4. Thilchia nih a tawngh ti cu a um ti hnga maw? 5. Rili kam ah thlichia a hrang tawn.
3.7 chih: tc.
Fianhtu he aa chan ahcun komh a si. ruahchih, lamhchih, hnamhchih .. tbk. 1. Tang hra awn ding naa ruahchih lai. 2. Cite cu a alnak a loh ahcun lamhchih awk men a si ko cang. 3. Judas nih Jesuh cu a hnamhchih len.
3.8 chin: tc.
Cuaichunhnak biafang a si ca ah zei biafang he hmanh òhen a si. dawt chin, sang chin ... tbk. 1. Ka bia ngai law kan dawt chin hnga. 2. A sang chin khi kan i tinh awk a si.
3.9 chin: tc.
Biafang dang he komh i Auhmin a chuah ahcun komh a si. luchin, chungchin, tanchin, cheuchin, cungchin .. tbk. 1. Luchin ka ngei. 2. Inn chungchin dal ah ka pa a um. 3. Chiti thawltan tanchin in ka pe tuah. 4. Tang cheu cheuchin ka kai lio ah ka rak zaw. 5. Meicung cungchin ah fartlep kan chiah tawn. Chinchiah ti zong komh a si.
3.10 chinchin: Sullam pakhat a ngeih ca ah komh a si. tc.
1. Kan dawt chinchin lai. 2. A òha chinchin lai.
3.11 chom: tc.
Fianhthuam i hman tik ah òhen a si. 1. Kan kal chom ko lai. 2. Kan pek chom ko lai dahkaw. 24
3.12 chom: tc.
Biafang dang he komh in Auhmin a si ahcun komh a si. eichom, barchom, tuahchom ... tbk. 1. Fang phio khat in eichom ah ka pe chung tuah. 2. Kan eichom, kan barchom lengmang i phaisa kan khong kho lo. 3. Kanmah tein kan i tuahchom nain a òha ngai ko.
3.13 cia: tc.
Fianhtu, Sifianh he komh tikah Auhmin ah aa can ahcun komh a si. tleicia, hnawhcia, liamcia ...tbk. 1. Tleicia hawile ruah ah lung a leng ko. 2. Puan bang hnawhcia ka dawt nunnemte kha ... 3. Liamcia caan cu tlaih awk an òha ti lo.
3.14 cia: tc.
Fianhthuam can i hman tik ah òhen a si. 1. Cakuat òial cia in chia tuah. 2. Ka chim cia le ka rel cia ka nolh òhan lai.
3.15 colh: tc.
Fianhthuam a si ca ah zei bantuk biafang he hmanh òhen a si. kal colh, ei colh, chim colh .. tbk. 1. Ka ei dih in ka kal colh. 2. Ka phan i ka ei colh. 3. Chim awk cu ka chim colh ko.
3.16 cun: tc.
Biapeh i hman tikah òhen a si. 1. Cun ka bia ka peh òhan. 2. Cun lentecelh kan thawk colh.
4. d 4.1 dah: tc.
Biahalnak a si tik ah amah tein a dir khawh ca ah òhen a si. aho dah, zei dah, zeitin dah .. tbk. 1. Aho dah a kal lai? 2. Zei dah a kan dawn lem. 3. Zei tin dah ka tuah lai?
4.2 dah: tc.
Fianhtu (v) le Lungsu (interj.) i hman a si ahcun òhen a si. 1. A kut in a dah. (v) 2. Khua a muih tuk ca ah i dah pah in a kal. 3. Lunglawm mi nan va si dah! (interj.) 4. A va òha hringhran dah!
4.3 dah:
(a) A tanglei biafang hna he komh cia in hman an si. 25
tc.
dahkaw, dahngai, dahmu, dahfawh, dahra, dahhe .. tbk. 1. A òha ngai dahkaw. 2. Nang hi dahngai zu na ri òheo. 3. Nangmah hi dahmu a ka rawitu cu na si. 4. Ka har tuk ngaingai lo dahfawh. 5. Thilòha lo na tuah sual dahra. 6. Kal dahhe, kal lo cu ka duh hnga mei. (b) Asinain i le e he cun cafangphei veve an si ca ah òhen a si.
tc.
dah i, dah e ... tbk. 1. Aho ta dah i. 2. Nangmah zal dah e.
4.4 dang: tc.
(a) Aa khat lo mi langhternak ah òhen a si. ram dang, mi dang, inn dang, ... tbk. 1. Ram dang cio um cu a har ko. (ram dangdang) 2. Mi dang nakcun kan ngamh deuh. 3. Inn dang cio i um cu kan i bawm kho cio lo. (b) Asinain a tanglei ah komh a si.
tc.
keidang, ruldang, 1. Keidang nih cun cakei an rak biak. 2. Ruldang pawl zong rul an bia ve.
4.5 deuh: tc.
Cuaichunnak biafang a si ca ah zei bantuk biafang he hmanh òhen a si. tam deuh, a òha deuh .. tbk. 1. Buh tam deuh in ka chap. 2. Na taisawm nakin ka taisawm a òha deuh.
4.6 ding: tc.
Auhmin he paoh komh a si. miding, dingthlu, biading ...tbk. 1. Pa Hnin cu miding a si. 2. Dingthlu Lairel thawng si ko seh. 3. Ka fa, biading na chim zungzal lai mu.
4.7 ding: tc.
(a) Fianhtu he aa fonh i Auhmin asiloah Sifianh a chuah ahcun òhen a si. chim ding, tuah ding ... tbk 1. Chim ding a si mi poh cu chim awk a si ko. 2. Tuah ding rian tampi ka ngei. (b) Tinhlangh (to infinitive) a si ahcun òhen ding. 26
tc. 4.8 dor: tc.
Chim ding poh cu chim ding a si ko. A dang biafang he komh i Auhmin a chuah ahcun komh a si. toidornak, tidor, thidor ...tbk. 1. Toidornak cu mi a tei. 2. Tidor a tla pah. 3. Aho dah thidor a thlau hnga.
4.9 duak: tc.
Fianhthuam a si ca ah òhen a si. 1. A tho duak i a kal. 2. A zuang duak i a tli thluahmah.
4.10 dup: (a) Fianhthuam pakhat a si ahcun Fianhtu he òhen a si. tc.
dai dup, lo dup, . .. tbk. 1. Saya a ra i kan dai dup ko. 2. Rit vialte lo dup ka òhawl hna. (b) Asinain Fianhthuam pahnih a si ah cun Fianhthuam kha komh a si.
tc.
depdup, dupdep, dupmap . .. tbk. 1. Dai depdup cun um hlah ngat u. 2. A mit a òhep dupmap.
5. f 5.1 fa: (a) tc.
Caan relnak i hman tik poh ah komh a si. zanfa, nifa, thlafa, kumfa, .. tbk 1. Zanfa mitkuh thaw lo in na kan tuah. 2. Nifa lo ka kal lengmang ko. 3. Thlahlawh cu thlafa ka chuah ko. 4. Lai Phun Nipi cu kumfa kan tuah.
(b)
A tanglei zong ah komh a si. cawfa, arfa ... tbk. 1. Kan cawfa aa leklak ngaite. 2. Fur ah cun arfa an lotlau deuh.
5.2 fa:
Mincan he aa chan poh ah òhen a si. tc.
a fa, ka fa, anmah fa .. tbk. 1. Ka u cu a fa he an ra. 2. Ka fa nih kedan a ka cawkpiak. 3. Anmah fa ve lo bang, a hrut deuh khi ta. 27
5.3 fak: tc.
Biafang dang he aa fonh tik ah Sifianh (adj.) a can ahcun komh a si. 1. Amah cu sifak a si. 2. Canfak in khuasak cu a har ko.
5.4 fim: tc.
Biafang dang he fonh tik ah Auhmin a si ahcun komh a si. mifim, tinfim, thlifim ... tbk. 1. Mifim nih ram an ser. 2. Tinfim aandawh leeng le vaal rual hna ... 3. Lairam cu thlifim ah kan rum ngai rih.
5.5 fim: tc.
Fianhtu le Sifianh i hman ahcun òhen a si. 1. Ka pa nih cakei a fim. 2. Amah cu a fim. 3. Nan tidong ti cu a fim ngai.
6. h 6.1 hiar: tc.
Fianhthuam i hman ahcun òhen a si. dai hiar, thiang hiar ... tbk. 1. Manh caan ah cun dai hiar in um ka duh. 2. Inndal kha thiang hiar in phiak hna.
6.2 hmanh: tc.
Fianhtu i hman ahcun òhen a si. 1. Ramlak ah rap ka hmanh. 2. Mi lak ah i hmanh len hlah.
6.3 hmanh: tc.
A si lo lei i hman ahcun zei biafang he hmanh òhen a si. 1. Aho hmanh kal hlah u. 2. Zeite hmanh kan kap lo. 3. Nangmah hmanh na kal lo hen kha.
6.4 hnawh: tc.
Fianhtu he hmanòi tik ah komh a si. chimhnawh, chuahhnawh ... tbk. 1. A bia kha nangmah dahkaw an chimhnawh rua ka ti cu. 2. Paih bual ah Pa Chan ka chuahhnawh.
7. i 7.1 i:
I cu Mincan pakhat in a dir ca ah zei biafang poh he òhen a si. tc.
1. I porhlaw hlah. 2. Kan i pum lai. 28
7.2 in:
Auhmin le Fianhtu he aa chan ahcun òhen a si. tc.
1.Hakha in ka tlung. 2. A len in kan leng hlah.
7.3 in:
(a) Biapeh le Hmuncaansawh i hman a si zong ah òhen a si. tc.
1. Cabuai cung in a tla. (b) Asinain cuaichunhnak biafang i hman tik ah komh a si.
tc. 7.4 in:
1. Fangvoi nakin facang a thaw deuh. Sifianh le Fianhthuam he aa fonhmi te he aa chan ahcun komh a si.
tc.
1. Lunglawm tein kan i tong. 2. Tlawmpal tein ka pe ve. 3. Dawh tein aa òamh.
7.5 inn: tc.
Umnak inn a si ahcun Auhmin a si ca ah òhen a si. 1. Hakha ah inn thonghra a um. 2. Kan khua inn cu an òha ngai.
7.6 inn: tc.
(a) Hi biafang hi a dang he aa chan tik ah Auhmin a si ahcun komh a si. Biakinn, sianginn, thong-inn, sii-inn, innchung, innleng, inntual 1. Biakinn ah kan i pum. 2. Sianginn cu fimthiam cawnnak hmun a si. 3. Innchung ah ti kholhnak kan ser. 4. Innleng ah hmanthlak kan tar. 5. Inntual cu òang phonak a si. (b) Asinain biaknak inn, rawlchuannak inn ti bantuk cu òhen i òial a si lai.
tc.
1. Biaknak inn cu na upat lai. 2. Rawl chuannak inn cu coka kan ti.
8. k 8.1 ka:
Mincan (pron.) i hman a si ahcun òhen a si. tc.
1. Ka tha a ba. 2. Amah nih a ka serhsat.
8.2 ka:
(a) A dang biafang he komh tik ah Auhmin a si ahcun komh a si. tc.
Innka, kutka, ...tbk. 1. Innka in na lut lai. 2. Saòil cu kutka in an chuak. (b) Sawhkhih (Demonstrative) he aa zulh tik ah “ka” cu komh a si. 29
1. Mahka ah hin na thil chia hlah. 2. Khika zawn ah khin tikhor a um. 3. Khaka kha cu lungthu zawn a si. 8.3 ka
Fianhthuam (adv.) i hman ahcun komh a si. tc.
1. Khua deika tein ka ra. 2. A chuahka tein a òap.
8.4 kam: tc.
Auhmin le Fianhtu dirhmun in kan hman ahcun òhen a si. 1. A kam aa seh. (n) 2. Bia kaa kam. (v)
8.5 kam: tc.
Biafang dang he komh in Auhmin a si ahcun komh a si. biakam, pawngkam, kiangkam, kaikam ...tbk. 1. Ka biakam ka philh lo. 2. Inn pawngkam na thianter lai. 3. Nan kiangkam ah nan phun hawi an um maw? 4. Na kaikam thurter hlah.
8.6 kan: tc.
Mincan in a dir ahcun òhen a si. 1. Laimi kan si. 2. Kan zate in kal ding kan si.
8.7 kan: tc.
Minung tam relnak (tuahtu) ah komh a si. 1. Kanmah ta a si. 2. Kanmah cu Tibeto-Burman ciruang kan si.
8.8 kanh: tc. 8.9 kanh: tc. 8.10 kel: tc.
Fianhtube a si ahcun komh a si. A ka eikanh i ka cei ko. Fianhtu dirhmun in hman tik ah òhen a si. Rang ka kanh lio ah a ra. Amah lawng in sullam a ngeih ahcun òhen a si Amah kel, a kel a hlam ... tbk. 1. A rak tar lo e, amah kel a si ko rih.
8.11 kel: tc.
Amah lawng in sullam a ngeih lo ahcun komh a si. biakel, tuahkel, chimkel, mikel, tbk. 1. Na chimmi cu biakel a si ko. 2. A tuahkel kha a tuah lengmang ko. 3. Atu cu mikelte a si cang hen khi. 4. Tu chan bawi cu an chimkel an chim òhan lengmang. 30
8.12 kil: tc. 8.13 kil: tc.
Fianhtu in hman tik ah òhen a si. 1. Ka hriang in ra ka kil. Auhmin le Fianhtu he aa chan ahcun komh a si. kilven, kilkawi, lamkil, innkil .tbk. 1. Nan ka kilven a hau ko. 2. Lam kilkawi ah i ralring uh. 3. Innkil lung an phun cang.
8.14: kip tc.
Amah tein a dir khawh ca ah òhen a si. kaa kip, mi kip, ram kip ..tbk. 1. Kaa kip in mi an ra chuak thluahmah. 2. Mi kip cung ah vel na ngei lai. 3. Ram kip nih daihnak an duh cio.
8.15 khumh tc.
A dang biafang he komh in Fianhtu a si ahcun komh a si. karkhumh, churkhumh ...tbk. 1. Meiphu cu i karkhumh hlah. 2. Lal Luai nih Kil Luai cu a churkhumh tuk.
9. l 9.1 lak: tc.
Auhmin he òhen a si. 1. Mi lak ah a dir. 2. Hling lak pangpar cu zaangfak an si.
9.2 lak: tc. 9.3 lak: tc.
Biafang dang he fonh in Auhmin a si ahcun komh a si. Ramlak ah an kal. Biahrambet (prefix) le Biaparbet (suffix) ah a tanglei bantuk in komh a si. lakthlak, lakkhalh, lakfa, lakhruak, laksawng, ramlak, karlak, luklak ... tbk. 1. Paih tik ah khel (voi) khat lawng tei cu lakthlak a si. 2. I òhi-um lo in hrinmi fa cu lakfa kan ti. 3. Biapoi ka ngei i lakhruakpi in ka ra ko hih! 4. Mi a teitu nih laksawng an hmuh. 5. Ramlak ah kal len hlah. 6. Hakha le Falam karlak ah Chuncung a um. 7. Luklak ah hen pei vei tia in na òhan hi! 8. Nu le pa lakthlak (lakkhalh) in an dir.
9.4 lak:
Sifianh le Fianhthuam i hman tik ah òhen a si. 31
tc.
1. Kan fangvoi cu a laklak (lakòhelh) in an kho. 2. A lak in i laak cu a òha lo.
9.5 law: tc.
A tanglei bantuk dirhmun a ngeih ahcun komh a si. sihmanhsehlaw, lawlaw, ... tbk. 1. A òha ko, sihmanhsehlaw ka duh lo. 2. Kal lawlaw law a òha na hnga.
9.6 law: tc.
Fianhthuam le Biapeh i hman tik ah òhen a si. 1. Ra law kal usi. 2. Ra ta seh law a òha hnga.
9.7 le:
Fianhtu le Biapeh i hman tik ah òhen a si. tc.
1. Cepa a le. 2. Kawi Mang le Nu Iang an si.
9.8 le:
Tam relnak i hman tik ah komh a si. tc.
1. Buan Peng le a hawile an si. 2. Na fale tete cu duh an nung tuk.
9.9 lebang: tc. 9.10 len: tc.
le biafang cu bang he aa chan ahcun komh a si. Keimah lebang cu a ka dawt tuk. (a) Zei bantuk biafang he hmanh òhen a si. 1. Ngaknu len cu a nuam ngai. 2. Rak ka chawn len hlah. (b) Asinain biafang dang he aa komh i Auhmin ah a can ahcun komh a si.
tc.
lamlen, tlonlen 1. Lamlen cu a nuam hrianghran. 2. Suisui cu a tlonlen aa dawh.
9.11 leh: tc.
Fianhtu i hman ahcun òhen a si. 1. An bia kan leh cang hna. 2. Ka pa nih lei a leh. 3. Chaw ka leh lengmang lio ah ...
9.12 leh: tc.
Biafang dang he komh i Auhmin a can ahcun komh a si. lehthal, lehlam, lehpek, lehpiak, lehmi , tbk. 1. Chawleh cu lungre a thei. 2. Leileh cu tha a ba. 3. Chaw lehthal na thiam ko e. 4. Keimah lehlam na hei ka rem lo. 32
5. Aa rem tuk lehpek. 6. Mirang ca hi kan lehpiak ta. 7. Saya Van Bik lehmi cauk thengtheng ka duh. 9.13 lei: tc.
Minbing le Fianhtu he òhen a si. 1. Thantlang lei ah ka kal hnek. 2. Ei lei ah cun a òhawng ngai.
9.14 lei: tc.
Hmuncaansawhtu dirhmun i hman tik ah komh a si. hnulei, hmailei, chaklei, thlanglei, kehlei, orhlei, sirlei, cunglei, ... tbk. 1. Kan inn hnulei ah zil ka cin. 2. Sianginn hmailei vampang cu si kan thuh. 3. Kawl ram chaklei ah Tuluk ram a um. 4. Lairam thlanglei ah Rakhine ram a um. 5. Na kehlei òhut cu ka duh lo. 6. Pathian orhlei ah Jesuh a dir. 7. Na sirlei ah na sei hei chia.
9.15 lei: tc.
Auhmin le Fianhtu dirhmun a si tik ah òhen a si. 1. Amah nih a ka lei. (v) 2. Amah cu lei ah a kal. (n)
9.16 lio:
Fianhtu le Fianhthuam a si tik ah òhen a si. 1. Ti i lio usi. 2. Kan kal lio ah lunglawmhnak hla kha sa usi.
9.17 lio: tc. 9.18 lo: tc.
Auhmin he komh in Auhmin a si ahcun komh a si. 1. Tilio ah ka kal lai. (a) Fianhtu le altu a si tik ah amah tein a dir. 1. Ka nu he an i lo. 2. Amah cu a ra bal lo. (b) Fianhtube ‘nak’ he aa chan tik ah komh si seh.
tc. 9.19 lo: tc.
philhlonak, fellonak ... tbk. A tanglei biafang ahcun Auhmin an si ca ah komh a si. Innlo, kutkelo, nulo, palo 1. A thilo an um hraw lo. (A thi a lo mi kan um lo) 2. Misilo pa cu nizan kha a lo. (Thinghmui zawtnak a ngeimi pa) 3. Zolo kan tu, lailo zong kan vat. 4. Ka nu cu òiaòumlo in a um. 33
òiaòumlo in = fapawi òiaòum lo in = dam setsai lo, mi derthawm 5. Innlo rianh cu a har ko. 6. Ka meithal ka zuar hnu cun kutkelo bantuk ka si ko cang. 7. Nulo hram cilio va nih rung awn hna ....
10. m 10.1 ma: tc. 10.2 ma: tc.
Biafang dang he komh in Auhmin a si ahcun komh a si. Amah cu miteima a si. Fianhtu i hman tikah òhen a si. 1. Na bia cu ma cang. 2. Na nupi cu ma hlah.
10.3 mah: tc.
Mincan in a dir ahcun komh a si. Keimah, nangmah, amah, nanmah, anmah tbk. 1. Keimah le nangmah cu unau pei kan si cu. 2. Amah le nangmah nan i fonh ahcun nanmah an in ti te hna lai.
10.4 mah: tc.
Sawhkhih dirhmun, Mincan le Fianhtu in a dir ahcun òhen a si. 1. Mah nu hi aa dawh. 2. Mah le mah cu i dawt khun a si. 3. Aa mah lo.
10.5 mang:
Biafang dang he aa chan i Mincan, Fianhthuam le Auhmin a si ahcun komh a si.
tc.
lengmang, riangmang, dengmang, thengmang, zanòim khuamang, mangòha, zanmang (n), mangbawi (n) ..tbk. 1. Kaa zuam lengmang ko lai. 2. Nan khua ah na kir riangmang cang ko lai ti! 3. Na ka philh dengmang ko cang rua. 4. Bawipa nih nangmah thengmang an herh. 5. Zanmang hmanh ah i ton kan fawi ti lo. 6. Kan phanh cu zanòim khuamang a si cang. 7. Nan zapite mangòha cikcek ko kun u. 8. Mangbawi ti cu bawi a si mi le a lianngan mi tinak a si i hla cuang biafang a si.
34
10.6 mang: tc. 10.7 men: tc.
Auhmin a si tik ah òhen a si. Zahan cu mang ka man. Fianhtu le Fianhthuam i hman ahcun òhen a si. 1. A hma hei men.(v) 2. Na hei chim men ve.(adv)
10.8 men: tc.
Sifianh (adj.) i a dir ahcun komh a si. 1. Ka pa cu mi menmen a si lo. 2. Mi menmai na si lo hen hi.
10.9 mi: tc.
Auhmin dirhmun i a dir ahcun òhen a si. 1. Mi zakhat an i pum. 2. Mifim cu mi nih an dawt hna.
10.10 mi: (a) Fianhtu, Sifianh le Fianhthuam he aa chan zong ah òhen a si. tc.
1. A ra mi pahra an si. 2. Aa dawh mi pahnih an i tel. (b) Fianhtu, Fianhthuam le Sifianh hna kar ah biafang dang a um ahcun ‘hen a si.
tc.
1. Aa dawh theng lo mi... 2. A ‘ha tuk lo mi...
11. n 11.1 nak: tc.
(a)Fianhtu he Sifianh he komh in Auhmin a chuahter ahcun komh a si. bawmhnak, cawnnak, dawtnak, fawinak, kawlhawlnak, lunglawmhnak ..tbk. 1. Nan kan bawmhnak kan hmuh. 2. Cawnnak lo cun thiamnak a tling kho lo. 3. Dawtnak he cun tualbuuk te hmanh a nuam. 4. Harnak lo cun fawinak a ra kho lo. 5. Australia cu kawlhawlnak ah a òha ngaite. 6. Lunglawmhnak cu dinnak in a ra, an ti tawn. (b) Fianhtu, Fianhthuam le Sifianh hna kar ah biafang dang a um ahcun ‘hen a si.
tc.
1. Bawmh khawhnak... 2. Kawlhawl khawhlonak ...
11.2 nakhnga: A tanglei biafang ‘va si seh law’ ti duhnak a langhter ahcun komh a si. tc.
nakhnga, nakding, naklai ... tbk. 1. Na ka zaangfah nakhnga kan nawl.
11.3 nakin: (a) Cuaichunnak bantuk in tahchunhnak a langhtertu biafang he komh a si. 35
tc.
Nangmah nakin kaa dawh deuh. (b) Cun dirhmun aa lo mi a tanglei hna zong komh an si.
tc.
nakkhan, nakkhin, nakcun, ... tbk. 1. Nan khua nakkhan kan khua ka duh deuh. 2. Rung tlang nakkhin Hmung tlang a sang deuh. 3. Hruh nakcun fim a òha deuh suaumau.
11.4 naloin: tc. 11.5 ngat: tc.
Sullam pakhat lawng a ngeih ca ah komh a si. Ka duh naloin ka hruai hlah. Fianhthuam i hman tik ah òhen a si. ei ngat, tuah ngat, it ngat, zoh ngat... tbk. 1. Kan chuanpiak mi rawl cu ei ngat. 2. Kan fial mi rian cu tuah ngat. 3. Khua a hnu cang hi, it ngat. 4. Zoh ngat, na hmuh ve ko lai cu ta.
11.6 ning: tc. 11.7 ning:
Nawlpatnak sullam a ngeih ahcun òhen a si. Rian in bawm ning mu. Biafang dang he aa komh i Fianhtu asiloah Auhmin a chuahter zong ah òhen a si.
tc.
tuah ning, lawmh ning ... tbk. 1. A tuah ning ka thiam lo. 2. Kaa lawmh ning a chim zia ka thiam lo.
tc.
ninghngal, ningzah (n) ... tbk. 1. Ninghngal cu ka huat tuk. 2. Ningzah hman tuk cu hawi lawh lo a si.
11.8 ning: tc.
Auhmin paoh he òhen a si. 1. Nawlbia ning in zul. 2. Anri thing cu a ning a chia tuk.
12. o 12.1 oi: tc. 12.2 ol: tc.
Fianhthuam a si ca ah òhen a si. Oi khat tal cu i tong usi law ti ka duh. Sifianh a si ca ah òhen a si. Hi rian tham cu a ol ko dahkaw.
12.3 on, ong: Fianhtu biafang a si ca ah òhen a si. 36
tc.
1. Thing-ai ka on. 2. Thing-ai ka ong lio.
12.4 or: tc.
Auhmin le Sifianh a si ahcun òhen a si. Ka or a fak. Na or tuk.
12.5 orh: tc. 12.6 ot: tc.
Fianhtu biafang a si ca ah òhen a si. Ka fale ka orh lengmang hna nain an phan rih lo. Fianhtu biafang a si ca ah òhen a si. Zingka in rian ka ot cang.
13. p 13.1 pah: tc.
Fianhthuam a si ca ah òhen a si. 1. A kal pah in zil a ei. 2. Dingkawk cu a thaw pah.
13.2 pal: tc.
Fianhtu i hman ahcun òhen a si. 1. Vate nih rap a pal. 2. Matupi khua cu ka pal bal lo.
13.3 pal: tc.
Biafang dang he komh in sullam a ngeih ahcun komh a si. tlawmpal, liampal, 1. Buh tlawmpal in ra ka chap. 2. Liampal kan i huah.
13.4 pang: tc.
Biafang dang he an i komh i sullam a ngeih ahcun komh a si. sualpang, pingpang, lungpang.. tbk. 1. Sualpang kan tong hraw lo. 2. Pingpang sual ah tangka i ken. 3. Lungpang cung ah sathar an bok.
13.5 pauh
Fianhtu biafang a si ca ah zei bantuk biafang he hmanh òhen a si. Amah tein a dir.
tc. 13.6 peek: tc. 13.7 pek: tc. 13.8 peng:
Ramlak ah sakhi ka pauh. Fianhtu i hman tik ah òhen a si. Cauk peek kan duh. Fianhthuam i hman tik ah òhen a si. Cauk na ka peek mi cu ka duh pek lo. Auhmin le Fianhthuam i hman tik ah òhen a si. 37
tc.
1. Peng le ram ca ah ... tbk. 2. Inn ka sa peng ko.
13.9 phang: tc.
Biafang dang he komh in sullam pakhat a ngeih ahcun komh a si. thinphang, thlaphang, phangphal ... tbk. 1. Thinphang in um hlah u. 2. Thlaphang ngai zong in um hlah u. 3. Kan i za deuh lo, phangphal deuh kan si.
13.10 phang: Fianhtu dirhmun in hman tik ah òhen a si. tc. 13.11 phah: tc.
Ka thin a phang lo. Fianhtu le Fianhthuam i hman tik ah òhen a si. 1. Lam ah lung an phah. 2. Ka biachimmi ruang ah a ka huat phah.
13.12 pher: tc.
Fianhthuam zong Auhmin zong ah amah tein a dir. 1. Vate cu lo pher in a zuang. 2. Pher va la ta.
13.13 phuan: Fianhtu in hman tik ah òhen a si. tc.
Ka sualnak a ka phuan.
13.14 phuan: Biafang dang he komh in sullam pakhat a ngeih ahcun komh a si. tc.
Biaphuan, chimphuan .. tbk. 1. Biathlam cauk cu Biaphuan ti zong ah kan ti. 2. Chimphuan taktak cu kaa sum deuh i a si.
13.15 phuk: tc.
Fianhtu le Fianhthuam dirhmun in hman tik ah òhen a si. 1. Ba phuuk ra kan bawm. 2. Kan lo ah tor phuk in belh an kho.
13.16 pi: tc.
Biafang dang he komh in sullam pakhat a ngeih ahcun komh a si. arpi, kalpi, tampi, nganpi ... tbk. 1. Arpi nih a ti a tit. 2. Ka pu nih lo ah a ka kalpi.
13.17 pi: tc.
Amah tein a dir i sullam a ngeih ahcun òhen a si. 1. Ka pi cu a tar cang. 2. Arpi pi khat ka zuat.
13.18 piak: (a) Fianhtu biafang he Biaparpeh in hman tik ah komh a si. tc.
chimpiak, tuahpiak, ..tbk. 1. Biaceihnak zung ah sihni nih bia a chimpiak. 38
2. Ka herh mi vialte a ka tuahpiak. (b) Fianhtu le mi, tu le nak kar ah biafang dang a um ahcun a tanglei bantuk in òial a si. 1. Tuahpiaktu ... 2. Lakpiak mi... 3. Theihhngalhpiaknak ... 13.19 poh:
Fianhtu i hman tik ah òhen a si.
tc.
Amah cu a ha a poh.
13.20 poh:
Auhmin le Fianhtu he aa chan poh ahcun òhen a si.
tc.
1. Òhutdan poh an òha dih. 2. Tuah poh ahcun rianhma a kal ko.
13.21 poh:
Biafang dang he aa komh i sullam a ngeih ahcun òhen a si.
tc.
Aho poh, khuazei poh, zei poh... tbk. 1. Khamhnak cu aho poh nih co khawh a si. 2. Nangmah he cun khuazei poh ah ka kal hnga. 3. Zei poh rak pu ko, ka duh dih ko.
“poh” can ah “paoh” tiah hman lo ding a si lai. “Paoh” ti hi cu a pial mi a si.
14. r 14.1 ra, raa: tc.
Auhmin, Fianhtu, Sifianh le Lungsu a si tik ah òhen a si. 1. Raa ka ciah.(Auhmin) 2. Ka mit a raa.(Sifianh)
14.2 re: tc.
3. Ra tuah.
(Fianhtu)
4. Si tak ra!
(Lungsu)
(a) Sifianh a si tik ah òhen a si. Kan be a re cang. (b) Cafang dang he komh in Sifianh a can ahcun komh a si.
tc. 14.3 ri:
Rethei le thilrit kan tam ko. (a) Auhmin le Fianhtu a si tik ah òhen a si.
tc.
1. Ka pi sii a ri. (Fianhtu) 2. Kan ri a fiang lo. (Auhmin) (b) Cafang dang he komh in Auhmin a can ahcun komh a si.
tc.
1. Zei rira a hngal lo. 2. Kan ramri ka zoh. 39
3. Kan lo ah rirang kung a um. 4. Rikhiah kan tlin in meeting kan thawk lai. 14.4 ro: tc.
(a) Auhmin le Sifianh a si tik ah òhen a si. 1. Ka pa ro ka co. 2. Ka tawhrolh a ro cang. (b) Cafang dang he komh in Auhmin le Sifianh a can ahcun komh a si.
tc.
1. Roca kan chiah. 2. Rorah kong ah buai hlah u. 3. Mah hi cu bia roling taktak a si. 4. Bia roriak ka chim tuah.
14.5 rua: tc.
Auhmin, Sifianh le Fianhthuam a si tik ah òhen a si. 1. Pu Chawn Kio nih Maymyo in rua aa phorh. 2. Kan zu a rua cang. 3. A ka rawitu na si rua.
14.6 rak: tc.
Liam caanfianh, lai caanfianh le hmunrawn a si tik ah òhen a si. 1. Thla ka rak cam tawn. (liam caanfianh) 2. Na phanh tik ah ka rak in don te lai. (lai caanfianh) 3. Na meithal kha rak pu tuah. (hmunrawn)
15. s 15.1 sa: tc.
Auhmin asiloah Fianhtu i hman tik ah òhen a si. 1. Sa a can. 2. Buti a sa ngai.
15.2 sa: tc.
Ei-awk sa pohpoh komh a si. thankawngsakapsa, mehehsa, voksa, arsa ... tbk. 1. Naasa le cawsa cu sasen kan ti tawn. 2. Kei cu voksa ka duh bik.
15.3 sak: tc.
Biaparbet (suffix) dirhmun in hman tik ah komh a si. hmuhsak, sunhsak, lungsak, khuasak, minsak ...tbk. 1. Bawipa, lam kan hmuhsak. 2. Ka fanu cu sunhsak ngai in ka muai len. 3. Na co kho ti lo, i lungsak ko kun. 4. Khuasak tintuknak ah fel a hau. 5. Minsak na thiam ngaingai. 40
15.4 sak: tc.
Fianhtu dirhmun i hman ahcun òhen a si. 1. Hla ka sak lai i na laam lai mu. 2. Inn ka sak lio ah a ra.
15. 5 sihmanhsehlaw: Biafang karlak ah biafang dang a um ahcun òhen a si lai. tc.
si hmanh hna seh law, si hmanh hlah seh law, si ko hmanh seh law ... tbk. 1. Sihmanhsehlaw nangmah tu cu ra ko. 2. A òha mi si hmanh hlah seh law ka duh ko. 3. Mifim si ko hmanh seh law ka uar hlei lo.
15.6 sek: tc.
Fianhthuam a si i zei he hmanh òhen a si. òah sek, òuan sek, ei sek ... tbk. 1. A sungh taktak cun aa òah sek len. 2. Kan i òuan sek nain hawi kan lo hlei lo. 3. A hlei le a ce khan i ei sek len.
15.7 siseh: (a) ‘zong’ timi sullam a ngeih ahcun komh a si. tc.
1. Thing siseh, lung siseh rak pu u. 2. Thing siseh, lung siseh kan herh rih. (b) Asinain thinlung in duhnak, siter duhnak a langhtertu a si ahcun òhen a si. tc.
Duh Lian cu hruaitu si seh tiah kan thim.
16. t 16.1 ta: tc.
Fianhthuam a si ca ah òhen a si. chia ta, kal ta, chim ta ... tbk. 1. Na sei kha chia ta law ra ka zul. 2. Ka nu sin ah kan kal ta lai. 3. Bia kan chimh ta ko nain na zul lo.
16.2 tak: tc.
Biaparbet (suffix) in kan hman caan ah komh a si. chiahtak, kaltak, chimhtak ... tbk. 1. Bia ka chiahtak i ka lan. 2. Kan zul lai lo, rak ka kaltak ko. 3. Ka pa nih kan tuanbia a ka chimhtak.
16.3 tal: tc.
Amah tein sullam a ngeih ahcun òhen a si. 1. Mai tal hra in nan buh lai. (relnak) 2. Amah tal na hmu kho hnga maw? (sawhkhih) 3. Aho nih dah taal aan kalh hna lai? (Auhmin) 41
4. Mah tal hi ei ve tuah. 5. Zei tal na hmu maw? 6. Cu tal na kan pek lo ah kan duh hnga maw. 16.4 te
te cu in he a chan ahcun “tein” tiah komh ding.
16.5 te:
Minbing (proper n.) he òhen a si.
tc. 16.6 te: tc.
Carson te nupa an phan. Tamrelnak i kan hman ahcun komh a si. Sayate, Pastorte, Sayamate, siibawite tbk. 1. Sayate cu na dawt hna lai. 2. Pastorte cu cawnpiaktu an si. 3. Sii sayamate cu mizaw bultawltu an si. 4. Sibawite um hna hlah seh law kan thi men hnga.
16.7 te: tc.
Dawt kawhnak i hman tik ah komh a si. 1. Iangte he kan kal te lai. 2. Liante, na òhawng tuk.
16.8 te: tc.
Hmailei caan ca ah hman tik ah òhen a si. 1. Thaizing ah kan kal te lai. 2. Thantlang kan tlawng te lai.
16.9 tete: tc. 16.10 ter:
Amah lawng in a dir khawh ca ah komh a si. Ka dawt mi tete, a òha mi tete, a fel mi tete ...tbk. (a) Fianhtu (v) biafang ah Biaparbet (causative marker) in kan hman tik ah komh a si.
tc.
zohter, kalter, canter
... tbk.
1. Ka nu nih a hmanthlak a ka zohter. 2. An fapa cu Malaysia ah an kalter ve. (b) Hmasa bik ti sullam a si ahcun òhen a si. tc.
1. Atu tan hi ka kal ter a si. 2. A kan peng ter siangpahrang a si.
16.11 thlup: Fianhthuam a si ca ah òhen a si. tc.
hngilh thlup, bok thlup ... tbk.
1. Zahan cu kaa hngilh thlup ko. 2. Ramkung vialte bok thlup in ka nam dih hna. 16.12 tla tc.
Hmelchunh biafang he komh a si. tlaberbur, tlaferfur, tlafirfer, tlaòhitòhet, tlari …tbk. 42
1. Tlaberbur in um hlah. 2. Tlaferfur in zei dik na lo. 3. Tlafirfer tein zaangfak dah na si. 4. Tlaòhipòhep tein kan òhu rirei. 5. A tlari tein bia khiak u. 16.13 tlap: (a) Biafang dang he komh in Auhmin a chuah ahcun komh a si. tc.
zeltlap, catlap .. tbk, 1. Zeltlap nan i chiah el maw? 2. Catlap cung ah ca kan òial. (b) Asinain a pahnihnak ‘tlap’ dirhmun in hman tik ah òhen a si
tc. 16.14 tu: tc.
Catlap tlap khat cawk ka hau. Auhmin le Hmuncaansawh in a dir tik ah òhen a si. 1. Ka tu a si. 2. Amah tu kha ra seh.
16.15 tu: tc.
(a) Sifianh le Fianhtu hnu ah Biaparbet (suffix) in hman ahcun komh a si. dawtu, hruaitu, chimtu ... tbk. 1. Dawtu kan herh hringhran. 2. Hruaitu cu zumh tlak an si awk a si. (b) Aiawhtu i hman ahcun òhen a si.
tc.
1. Hruai kho tu...
16.16 tuai: (a) Fianhtu i hman tik ah òhen a si. tc.
1. Mi lung a tuai. 2. Rua a tuai ngai cang. (b) Biafang dang he komh i sullam a ngeih ahcun komh a si.
tc.
1. Ruatuai kan khiak. (n) 2. Ka pi bia nih a kan tuaitam. 3. Cu bia cu bia tetuai a si lo.
16.17 tuk: tc.
Biaparbet biafang in hman tik ah komh a si. 1. Keimah bantuk a si. 2. Amah lehtuk a kal.
16.18 tuk: tc.
Fianhtu i hman tik ah òhen a si. 1. Bia a ka tuuk. 2. Fung in ka tuk.
16.19 tuk:
Sifianh he aa chan tik ah òhen a si. 43
tc.
a òha tuk, a òhawng tuk, aa dawh tuk.. tbk. 1. Na rat cu a òha tuk. 2. Hram Luai cu a òhawng tuk. 3. Awtaw cu aa dawh tuk.
16.20 tung: tc.
Fianhthuam a si ca ah òhen a si. An um tung ko.
16.21 tungmang:Fianhthuam a si ca ah amah tein a dir lai. tc.
Pumh ah an kal tungmang.
17. ò 17.1 òi:
Biafang dang he komh in sullam a ngeih ahcun komh a si. tc.
17.2 òi:
Muilak kal cu ningòi a si. Fianhtu (v) he komh in òial a si.
tc.
Kan kalòi lai.
17.3 òhep: (a) Fianhthuam a si ca ah òhen a si. tc.
Dai òhep in a um. (b) Cu bantuk cun òhup zong zei he hmanh òhen a si.
tc.
Fek òhup in a ka tlaih. Asinain òhepòhup, òhipòhep, òhepmap hna cu komh an si. 1. Teet òhepòhup in kan òhu. 2. Rem òhipòhep tein an kan chiah. 3. Mitòhep kar ah kan liim ko.
18. U 18.1 u:
A tam langhternak a si i amah tein a dir khawh ca ah komh a si. tc.
18.2 u:
Kal ulaw a òha lai. Biafang dang he komh i sullam a ngeih ahcun komh a si.
tc.
1. Amah nakin ka upa deuh. 2. Ka unau pawl an òin cang.
18.3 ur: tc.
Cafang dang he aa komh i Sifianh le Fianhthuam a si tik ah komh a si. urmar, ursai, ur-ar.. tbk. 1. Chuk ah kan zuang urmar. 2. Ursai ngai in tuah an i tim. 3. Tlangval pawl cu an kio ur-ar i an dai òhan. 44
19. v 19.1 ve: tc.
(a) Fianhthuam a si ca ah òhen a si. Amah zong a kal ve. (b) Asinain veve a si tik ah komh a si.
tc. 19.2 vei: tc.
An dang veve in an kal ko. Hi biafang hi cu amah tein a dir lai. 1. Vei le vei kha na hngalh mi an si maw? Veimu ti bal komh a si lai.
19.3 voi: tc. 19.4 vui: tc.
Thil relnak biafang i hman a si ca ah òhen a si. 1. Voi khat tal cu i chawn usi. Auhmin le Fianhtu i hman a si tik ah òhen a si. 1. Vui na hmu bal maw? 2. Kan facang an vui cang.
19.5 vui: tc.
Biafang dang he komh in Auhmin (n) a can ahcun komh a si. Kan favui a fual ko.
20. z 20.1: za: tc.
Kip he komh a si. khua zakip, mi zakip, ram zakip ...tbk. 1. Khua zakip ah Thawngòha chim awk kan ngei. 2. Mi zakip nih khamhnak kan herh dih. 3. Ram zakip ah phaisa harnak a um.
20.2 zeilo: (a) Sullam pakhat a ngeih ca ah komh a si. tc.
Zeilo kha ra ka pe. (b) Cun zeimawlo zong a si ve. 1. Zeimawlo na keng maw?
20.3 zia: tc.
Fianhtube a si ca ah òhen a si. 1. A chim zia ka thiam lo. 2. A tuar zia ka thiam lo.
20.4 zia: tc.
Biafang dang he komh in Fianhtu (v) le Sifianh (adj) a can ahcun komh a si. 1. Mah nu khi a ziaza a òha. 2. Amah cu mi ziathiam a si. 3. Nunzia dawh in nung. 45
XII. CAFANG FONH Laica kan òial tik ah cafang fonh le biafang komh hi hman si seh law dirhmun ngei seh ti saduhthah nganpi he ca òial ning cu tuah a si. Chimnak bia le òialnak ca ti in a um. Òial tik ah palh lo nakding ah cafang fonh kong kan òialchih. Kan holh ah pheikhuah awchuah tam nawn kan ngei. Cu hna cu a ning hoih kan thlen tik ah pial a fawi ngaingai. Cucaah biafang hram, pial a hman tawnnak le ahmaan ning cu a tanglei bantuk in a si. 1. -ua le -o cafang fonh Biafang hram Òial dik
Òial palh
bual
bualh
bolh
buar
buarh
borh
chuan (rawl) chuanh
chonh
chuan (thil)
chuanh
chonh
cuan
cuanh
conh
fual
fualh
folh
kuai
kuaih
koih
kual
kualh
kolh
kuar
kuarh
korh
muai
muaih
moih
nuam
nuamh
nomh
nuar
nuarh
norh
puar
puarh
porh
ruai
ruaih
roih
tuar
tuarh
torh
thuam
thuamh
thomh
thuan
thuanh
thonh
vuan
vuanh
vonh
zual
zualh
zolh
zuar
zuarh
zorh
2. -aw le -o cafang fonh Biafang hram Òial dik
Òial palh
awi
awih
oih
awl
awlh
olh 46
awn
awnh
onh
bawm
bawmh
bomh
cawi
cawih
coih
cawng
cawngh
congh
chawn
chawnh
chonh
dawi
dawih
doih
dawn
dawnh
donh
fawi
fawih
foih
hawng
hawngh
hongh
khawm
khawmh
khomh
kawng
kawngh
kongh
khawng
khawngh
khongh
lawm
lawmh
lomh
lawng
lawngh
longh
mawng
mawngh
mongh
nawi
nawih
noih
nawr
nawrh
norh
rawl
rawlh
rolh
rawn
rawnh
ronh
tawng
tawngh
tongh
vawng
vawngh
vongh
zawn
zawnh
zonh
3. -ian, -en cafang fonh Biafang hram Òial dik
Òial palh
fian
fianh
fenh
kian
kianh
kenh
liam
liamh
lemh
lian
lianh
lenh
rian
rianh
renh
sian
sianh
senh
thian
thianh
thenh
tlian
tlianh
tlenh
ziam
ziamh
zemh
47
4. -irh le -erh cafang fonh Bafang hram Òial dik
Òial palh
dir
dirh
derh
fir
firh
ferh
khirh
khirh
kherh
phir
phirh
pherh
kir
kirh
kerh
5. -aih le -eih cafang fonh Biafang hram Òial dik
Òial palh
dai
daih
deih
kai
kaih
keih
nai
naih
neih
ngai
ngaih
ngeih
pai
paih
peih
rai
raih
reih
sai
saih
seih
thai
thaih
theih
tlai
tlaih
tleih
vai
vaih
veih
zai
zaih
zeih
6. -au le -o cafang fonh tc. 1. Aho dah a bau.
1. Uico a bo (ao).
2. Tiva hor a kau.
2. Tikhor ah ti a ko.
3. Ka hreiha a cau.
3. A or a co. (a or a khu)
4. Thingkung ka hau.
4. Phiang ka ho.
5. A kaa a pau.
5. Zeipoh kha hun pu ko.
6. Thinghnah a rau.
6. A pet ro.
7. A ka auh i ka lau.
7. Ti cung ah thinghnah a lo.
8. A angki a taupiak.
8. Zei khua he na va to.
9. Pher cung ah a zau.
9. A kut a zo.
7. -eu le -eo cafang tc. 1. A ha a beu.
1. Hri par kha hei beo.
2. Khua a ceu.
2. Midawhceo a si.
3. Deu ka sa.
3. Tladeomo in a ra. 48
4. Keu ka pe.
4. Anòam keo ka phun.
5. Chi ka reu.
5. Na tlau riureo te lai.
6. Ngal nih hnahcang a teu.
6. Na hrisih a teo.
8. -iu le -io cafang tc. 1. A dir tiuteu.
1. Ka or a òio.
2. A kiu ruh a pelh.
2. Meh ka kio.
3. Na tla riureo te lai.
3. Valah an rio.
XIII. BIAFANG KOMH DANGDANG 1. (a) Dirhmun aa khat mi a tanglei Fianhtube hna hi a hmai biafang Fianhtu he komh in òial an si lai. chan, chap, chih, hleih, neh, nenh, phuat, ter, tonh, òi 1. Ka chuahchan a tling kho lo. 2. Pathum ka tuahchap. 3. A hnamhchih len ko. 4. Bia na perhhlei. 5. A fimneh tuk. 6. Aa òhutnenh. 7. Fur nih a tlakphuat. 8. Kalter hlah. 9. An i òahtonh. 10. Ka pi he kan kalòi. (b) Dirhmun aa khat mi a tanglei Fianhtube hna hi a hmai biafang Fianhtu he komh in òial an si lai. cemh, hnawh, kanh, nak, pi, piak, tak, 1. Rak ka tuahcemh ve. 2. Palik pa nih misual a luhhnawh. 3. An ka òawhkanh dih. 4. Na cafung cu ca ka òialnak. 5. Sualpangtong kan òhutpi hna. 6. Angki kan cawkpiak. 7. Ka pi nih a ka kaltak.
49
2. te le in: - CACC nih ‘tein’ tiah a komh tawn mi cu 2005 kum CACC BM nih ‘te in’ tiah òhen in ‘te’ kha a hmailei biafang he a komh. A voi 7nak Laica Ruatkhangtu I Tonnak (2014 Dipa 31 - 2015 Tangkhawng 3) nih “tein” tiah komh òhan ding in a fehter. tc.
1. Duhsah tein a kal.
(Sifianh + te)
2. Amah tein a kal.
(Mincan + te)
3. Laiholh lawng tein an holh.
(Sifianh + te)
3. Sawhkhihtu biafang (Demonstratives) Sawhkhihtu biafang ( hi, cu, khi, kha,) hna cu ka he aa chan ahcun komh ding. tc.
hika, cuka, khika, khaka .. tbk. 1. Hika nakin khika khi a lum deuh. 2. Cuka lawng ah mei pa cu a òo i, khaka zong ah pei a òo ko kha.
4. Pehtlaitu Mincan (Relative Pronoun) tc.
kha, cu, khi, hi 1. A thau mi ka pa kha na hmu maw? 2. A thi mi ka nu cu na hngal maw? 3. Ka cawk mi ka cauk khi rak ka pe. 4. Ka cawk mi rang hi a òha.
hngalh awk; 1. Pehtlaitu Mincan biafang cu a hmai ah Adj. + n a um lawng ah Pehtlaitu Mincan a tling. 2. A caan ah cun Demonstrative dirhmun zong in a dir kho.
5. Hmuncaansawhchin biafang - Hmuncaansawhchin a simi (khin, khan, hin) biafang hna cu anmah tein an dir lai. tc.
Khika ah khin Khaka ah khan Hika ah hin Cuka ah cun ... tbk.
50
6. Biafang phir - Biafang phir hna cu komh in hman an si lai. tc.
chinchin, tete, sawhsawh, ngaingai, ... tbk. 1. Tangka ka chap law kaa lawm chinchin hnga ta. 2. Fapa fim tete pahnih ka ngeih hna. 3. Òhut sawhsawh cu thathut a si. 4. Kan cawfa cu a lom ngaingai.
7. Cafangphei phir - Cafang awphir cu a tlawm khawh chung in hman a si lai. Asinain careltu nih a sullam an hngalh khawh nakhnga a herhnak zawnte lawng ah hman a si lai. tc.
1. Caan na upat lai. 2. Amah tein aa laak. 3. Naatum ka zuar. 4. Na kaa nih biaòha chim seh. 5. Tuu pakhat ka ngei. (Ka far fa cu ka tu a si) 6. Mino pawl laam an cawng. 7. Zuu nih pher a òei. (Zu va ding hlah) 8. Falam kal kaa leet òhan ... tbk.
8. aa le ai ‘aa’ le ‘ai’ ah hin ‘aa’ hi siangbawite chan in rak hman cang mi a si ca ah hman a si. tc.
1. Kaa lawm tuk. 2. Naa uah tuk. 3. Aa dawh tuk... tbk.
9. Cuaichunnak (Epchunnak) - Cuaichunnak biafang a simi ‘nakin, nakkhan, nakcun, nakkhin, nakhin’ hna cu an dirhmun an i lawh dih ca ah komh dih si hna seh. tc.
1. Keimah nakin naa dawh deuh. 2. Kha nakkhan hihi ka duh deuh. 3. Khi nakkhin ... ..tbk.
51
10. nakin, nakcun ...tbk biafang hna karlak ah biafang dang aa tenh ahcun òhen an si lai. tc.
nak cha cun, nak hmanh in, nak khan cun ... tbk.
11. nakhnga, naklai, nakding ‘te lai’ a langhtertu biafang ‘naklai’, ‘nakhnga’ le ‘nakding’cu komh an si. tc.
1. Na kan telpi nakhnga.... 2. Na kan telpi naklai... 3. Ca òial nakding cafung ....
12. Cucaah: - Cucaah biafang cu komh a si.
13. zei: ‘zei’ biafang cu biahalnak ah hman a si i a tanglei bantuk in òhen a si. tc.
Zei ca ah dah, zei dah, zei tin dah, zei tik ah dah, .. tbk.
14. holh, ca, mi (minung), ram - A hlan ah kan rak òhen tawn nain atu cu Lai he aa peh ahcun fonh a si. tc.
Laica, Laiholh, Laimi, Lairam Asinain ram dang le miphun dang cu òhen dih an si.
15. khua, hmun, ram, tlang - Khua, hmun, ram le tlang min hna cu Minbing he hmanòi tik ah a ngan in òial lo in a hme in òial ding a si. tc.
Rih tili, Hakha khua, Phaikhua khua ... tbk.
16. Biahalnak Biahalnak a simi biafang hna cu a tanglei bantuk in hman an si lai. tc.
What
Zei dah
When
Zei tik dah
Where
Khoika ah dah
Who
Aho dah
Which
Zei khi dah 52
Whom
Aho kha dah
Whose
Aho ta dah
Why
Zei ca ah dah
How
Zei tin dah
How many
Zei zat dah
17. Rinphei tawi (Hyphen) - A tlawm khawh chung in hman ding. Cafang pheikhuah a tamnak le rel palh in sullam dang tete a chuak kho mi lawng ah hman a si lai. tc.
ti-u, khi-ing, lu-ei, a-i, tlak-um, sii-inn, ti-an, ua-a, va-or, fa-ah, lu-il, ti-um, mika-a, uai-ai, mi-a, sii-ai, ti-ar, fe-ai ...tbk.
18. u mu, u ci, u awh - A cunglei biafang hna hi an dirhmun an i lawh dih ca ah òhen in hman an si lai tc.
1. Va kal u mu. 2. Kal u ci? 3. Va kal u awh.
Asinain “ulaw” le ‘usi’ belte komh in òial a si. tc. Kal usi.
19. Mirang biafang kan i laak mi cu lai awchuah in òial lo in Mirang cafang bak in òial ding a si lai. tc. meòing ti lo in meeting ti in òial ding. ripawt ti lo in report ti in òial ding.
00oo A DIH CANG oo00
53
![[Uwe_Schöning]_Logic_for_Computer_Scientists_(Mod(BookFi.org ...](https://p.pdfkul.com/img/300x300/uweschaninglogicforcomputerscientistsmodbookfiorg-_59d308691723dde389357142.jpg)
