ΕΚ∆ΟΣΗ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ & ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ

√¶√À, ʈӿ˙ˆ, Î·È Ó· ‚Ú›ÛÎÂÛÙÂ, ·‰ÂÏÊÔ›, fiÔ˘ Î·È Ó· ·Ù› ÙÔ fi‰È Û·˜, ·ÓÔ›ÍÙ ÌÈ· ‚Ú‡ÛË, ÙË ‰È΋ Û·˜ ‚Ú‡ÛË ÙÔ˘ ª·˘ÚÔÁ¤ÓË. ∫·Ïfi ÙÔ ÓÂÚfi Î·È ¤ÙÚÈÓÔ ÙÔ ¯¤ÚÈ ÙÔ˘ ÌÂÛËÌÂÚÈÔ‡ Ô˘ ÎÚ·Ù› ÙÔÓ ‹ÏÈÔ ÛÙËÓ ·ÓÔȯً ·Ï¿ÌË ÙÔ˘. ¢ÚÔÛÂÚfi˜ Ô ÎÚÔ˘Ófi˜ ı’ ·Á·ÏÏÈ¿Ûˆ. ∏ Ï·ÏÈ¿ Ô˘ ‰ÂÓ Í¤ÚÂÈ ·fi „¤Ì· ÌÂÁ·Ïfiʈӷ ÙÔ ÓÔ˘ ÌÔ˘ Ó’ ··ÁÁ›ÏÂÈ, ¢·Ó¿ÁÓˆÛÙ· Ó· Á›ÓÔ˘Ó Ù· ÛˆıÈο ÌÔ˘. ¢ÂÓ ÌÔÚÒ, Ë ·Á¯fiÓË Ù· ‰¤ÓÙÚ· ÌÔ˘ ÂÍÔ˘ı¤ÓˆÛÂ Î·È Ù· Ì¿ÙÈ· Ì·˘Ú›˙Ô˘Ó. ¢ÂÓ ·ÓÙ¤¯ˆ Î·È Ù· ÛÙ·˘ÚÔ‰ÚfiÌÈ· Ô˘ ‹ÍÂÚ· ¤ÁÈÓ·Ó ·‰È¤ÍÔ‰·. ™Âω˙Ô‡ÎÔÈ ÚÔ·ÏÔÊfiÚÔÈ Î·Ú·‰ÔÎÔ‡Ó. ÷Á¿ÓÔÈ ÔÚÓÂÔΤʷÏÔÈ ‚˘ÛÛÔ‰ÔÌÔ‡Ó. ™Î˘ÏÔÎÔ›Ù˜ Î·È ÓÂÎÚfiÛÈÙÔÈ ÎÈ ÂÚ‚ÔÌ·Ó›˜ ÎÔÚÔÎÚ·ÙÔ‡Ó ÙÔ Ì¤ÏÏÔÓ.

¢∂§∆π√ ∆√À π™∆√ƒπ∫√À √ªπ§√À ¡∞•√À «∞ƒ™fi™»

Η βρύση του Νικολάου Μαυρογένη στην Παροικιά της Πάρου.

ŸÔ˘ Î·È Ó· Û·˜ ‚Ú›ÛÎÂÈ ÙÔ Î·Îfi, ·‰ÂÏÊÔ›, fiÔ˘ Î·È Ó· ıÔÏÒÓÂÈ Ô ÓÔ˘˜ Û·˜, ÌÓËÌÔÓ‡ÂÙ ¢ÈÔÓ‡ÛÈÔ ™ÔψÌfi Î·È ÌÓËÌÔÓ‡ÂÙ ∞ϤͷӉÚÔ ¶··‰È·Ì¿ÓÙË. ∏ Ï·ÏÈ¿ Ô˘ ‰ÂÓ Í¤ÚÂÈ ·fi „¤Ì· ı’ ·Ó··‡ÛÂÈ ÙÔ ÚfiÛˆÔ ÙÔ˘ Ì·ÚÙ˘Ú›Ô˘ Ì ÙÔ Ï›ÁÔ ‚¿ÌÌ· ÙÔ˘ ÁÏ·˘ÎÔ‡ ÛÙ· ¯Â›ÏË. ∫·Ïfi ÙÔ ÓÂÚfi Î·È ¤ÙÚÈÓÔ ÙÔ ¯¤ÚÈ ÙÔ˘ ÌÂÛËÌÂÚÈÔ‡ Ô˘ ÎÚ·Ù› ÙÔÓ ‹ÏÈÔ ÛÙËÓ ·ÓÔȯً ·Ï¿ÌË ÙÔ˘. ŸÔ˘ Î·È Ó· ·Ù› ÙÔ fi‰È Û·˜, ʈӿ˙ˆ, ·ÓÔ›ÍÂÙÂ, ·‰ÂÏÊÔ›, ÌÈ· ‚Ú‡ÛË ·ÓÔ›ÍÂÙÂ, ÙË ‰È΋ Û·˜ ‚Ú‡ÛË ÙÔ˘ ª·˘ÚÔÁ¤ÓË. Οδυσσέα Ελύτη, Το Άξιον Εστί

¶ÔÏÈÙÈÛÙÈ΋ Î·È ÔÏÈÙÈ΋ ¤Î‰ÔÛË ÙÔ˘ πÛÙÔÚÈÎÔ‡ √ Ì › ÏÔ ˘ ¡ ¿Í Ô ˘ ∞ ƒ ™ fi ™ — ∞ Â Ú ¿ ı Ô ˘

Τεύχος 7, Ιούλιος - Σεπτέµβριος 2005

¶ ∂ ƒ π ∂ Ã √ ª ∂ ¡ ∞

Ben J. Slot, Ένα ∆ίπλωµα του Μάρκου Α’ Σανούδου. Η παραχώρηση του µοναστηριού του Σωτήρα Χριστού, του Φωτοδότη, στο τάγµα των Βενεδικτίνων ................................

5

π. Μάρκος Φώσκολος, Το έργο του Ben Slot για την ιστορία των Κυκλάδων ..................

9

Συµπίληµα (Κωνστ. Αντ. Κατσουρός) .................................................... 17 Σπαράγµατα ( Λ. Παπαδόγιας, Π. Κυριακόπουλος, Κ. Α. Κατσουρός)

∆ιάκοσµος από την Παναγία τη ∆αµινιώτισσα.

3

20

∂¡∞ ¢π¶§øª∞ ∆√À ª∞ƒ∫√À ∞ã ™∞¡√À¢√À ∏

¶∞ƒ∞Ãøƒ∏™∏ ∆√À ª√¡∞™∆∏ƒπ√À ∆√À ∆√À

ºø∆√¢√∆∏,

™∆√ ∆∞°ª∞ ∆ø¡

™ø∆∏ƒ∞ Ãπ™∆√À, µ∂¡∂¢π∫∆π¡ø¡.

Ο

Μάρκος Σανούδος είναι γνωστό πρόσωπο στα βιβλία που περιγράφουν την ιστορία της Νάξου. Αλλά όποιος τον αναζητεί αναλυτικά στις πηγές των ιστοριών που έχουν γραφεί θα ανακαλύψει ότι στην πραγµατικότητα δεν γνωρίζουµε σχεδόν τίποτα. Την εικόνα που έχουµε για τον Μάρκο Σανούδο την οφείλουµε στην πραγµατικότητα στον Robert Saulger, ο οποίος έγραψε στο τέλος του 17ου αιώνα, αλλά το έργο του είναι ένα σχήµα που το συνθέτουν λογοτεχνικά και ιδεολογικά στοιχεία, δεν είναι ιστορία. Υπάρχει µια λεπτοµερής βιογραφία από τον Άγγλο J. K. Fotheringham, ο οποίος προσπάθησε να συγκεντρώσει ό,τι γράφουν για τον Μάρκο Σανούδο τα µάλλον πολύ µεταγενέστερα βενετικά χρονικά (που έχουν ελάχιστες λεπτοµέρειες για τη Νάξο) αλλά δεν µπόρεσε να γράψει τίποτα για τη Νάξο εκτός απ’ όσα ο Saulger ή άλλες πηγές (Γριµάλδι) γράφουν, που όµως δεν έχουν σοβαρή πρόσβαση σε πηγές1. Για την έναρξη της κυριαρχίας του Μάρκου Σανούδου στο δουκάτο γνωρίζουµε µόνο ότι κατέκτησε τα νησιά, το 1207, ή κάποια χρόνια αργότερα, η χρονολογία της κατάκτησης δεν είναι καθόλου σίγουρη. Παλαιότερη πηγή για την κατάκτηση του δουκάτου αποτελεί το χρονικό του Βενετού Enrico Dandolo (όµως ένα αιώνα µεταγενέστερα), αλλά σ’ αυτό δεν αναφέρεται το όνοµα Νάξος. Ο Γάλλος φίλος µου, Guillaume SaintGuillain, στις συζητήσεις µε τον οποίο οφείλω πολλά απ’ όσα παρατίθενται σ’ αυτή τη µικρή µελέτη, δεν πιστεύει στην παραδοσιακή ιστορία, ότι ο Σανούδος έφθασε πρώτα στο Καστράκι ή στην Αγιασό και απ’ εκεί πολιόρκησε το Κάστρο τ’ Απαλίρου. Αυτή τη γνώµη διατυπώνει βασιζόµενος στο χρονικό του Dandolo ο οποίος αναφέρει ότι ο Σανούδος κατάκτησε τα νησιά, µετά την πολιορκία ενός κάστρου µε τα πλοία του. Βέβαια το βουνό Απαλίρι δεν πολιορκείται µε πλοία. Το Κάστρο της Χώρας, αν υπήρχε εκείνη την εποχή, εκατοικείτο κι ήταν οχυρωµένο, φαίνεται να συµφωνεί περισσότερο µε το κείµενο, αλλά εκεί υπήρχε ο κίνδυνος των βορείων ανέµων, και τα πολεµικά πλοία δεν µπορούσαν να παραµένουν επί πολύ στην παραλία της Χώρας. Το µοναδικό κάστρο που ταιριάζει πολύ καλά µε την περιγραφή του Enrico Dandolo ήταν το κάστρο της Χώρας της Άνδρου

1. J. K. Fotheringham, Marco Sanudo conqueror of the Archipelago, Oxford 1915.

5

και ας σηµειωθεί ότι στο κείµενο του εγγράφου του Μάρκου Σανούδου, ο τελευταίος φέρει στον τίτλο του την Άνδρο. Όλα αυτά αποτελούν θεωρίες και πρέπει να τονίσουµε ότι σχεδόν όλη η ιστορία για τον Μάρκο Σανούδο στη Νάξο, γίνεται γνωστή εξ ακοής, «ακουστά µου τον έχω», είναι µόνο παράδοση που προέρχεται από τον 17ο αιώνα χωρίς να υποστηρίζεται από αξιόπιστες πηγές. Το µοναδικό έγγραφο που αναφέρεται στον Μάρκο Σανούδο κι ήταν γνωστό στους ιστορικούς της µεσαιωνικής Νάξου ήταν µια συνθήκη µε την Βενετία του 1212 ή 1213 κι αφορούσε περισσότερο µάλλον τις δραστηριότητες του Σανούδου στην Κρήτη2. Υπάρχει άλλο ένα γνωστό ήδη από κάποιες δεκαετίες, αλλά είναι ευκολότερο να γραφεί µια νέα παράφραση παλαιών έργων (π. χ. του βιβλίου του Miller για την ιστορία της Φραγκοκρατίας στην Ελλάδα) από το να ερευνηθούν πηγές που υπάρχουν σε ξένες γλώσσες. Ο Raymond Loenertz, µάλλον ο καλύτερος ιστοριογράφος των µεσαιωνικών Κυκλάδων κατά τον 20ο αι., το αναφέρει στο πολύτιµο βιβλίο του για τους Ghisi της Τήνου, Μυκόνου και Αµοργού3. Έπειτα, υπάρχει το έγγραφο που βρίσκεται στη βιβλιοθήκη του Πανεπιστηµίου Heidelberg της Γερµανίας και δηµοσιεύθηκε στη Βενετία το 1987 από την Bianca Lanfranchi-Strina4. Το έγγραφο είναι πρωτότυπο κι έτσι µπορεί να θεωρηθεί σαν το παλαιότερο πρωτότυπο ιστορικό έγγραφο για τη Νάξο. Έχει χαθεί η σφραγίδα, λείπουν ακόµα ίχνη της κορδέλας της σφραγίδας. Μόνο µια µικρή περγαµηνή: 130 επί 133 χιλιοστά. Έχει γραφεί στα λατινικά, εδώ το παραθέτουµε µεταφρασµένο στα ελληνικά.

Στο όνοµα του Κυρίου, Αµήν. Εµείς Marchus Sanudo ∆εσπότης του ∆ουκάτου της Νάξου και της Άνδρου γνωστοποιούµε σ’ όλους εκείνους οι οποίοι, σήµερα και στο µέλλον, θα δουν το παρόν έγγραφο, ότι από ευσέβεια και δια την σωτηρία της ψυχής των µελών της οικογένειάς µας, της συµβίας µας και την δική µας, δίνουµε και παραχωρούµε εµείς και οι διάδοχοί µας στον Κύριο Βενέδικτο ηγούµενο του Μοναστηριού της Αγίας Τριάδας στο Brumdolo (Brondolo κοντά στη Βενετία) να έχει πάντοτε και µε κληρονοµικό δικαίωµα κάποιο Μοναστήρι στη Νάξο που λέγεται Salvatoris (του Σωτήρος), µαζί µε όλα τα δικαιώµατα, τις περιουσίες και τις απαιτήσεις που δυνατόν να διεκδικηθούν στα δικαστήρια, δηλαδή κινητά και ακίνητα που το λεγόµενο Μοναστήρι στη λεγόµενη νήσο είχε κάποτε ή έχει. Κι αυτό να κρίνεται παντού σίγουρο και πιασµένο από όλους ότι έχουµε βεβαιώσει και

2. G. L. Tafel – G. M. Thomas, Urkunden zur alteren Handels und Staats-geschchte der Republik Venedig, t. 2, 163. 3. R. Loenertz, Les Ghisi dynastes de Archipel 1207-1399, Firenze 1975, 279, 280. 4. Bianca Lanfrachi-Strina, I Benedettini in Ss. Trinita e San Michele Arcangelo di Brondolo, Venezia 1987, 439.

6

Ο Φωτοδότης, τό µοναστήρι του Σωτήρα Χριστού, στο ∆ανακό.

ενισχύσει το παρόν έγγραφο µε την επικρέµαση της σφραγίδας µας. Έγινε αυτό στο Rivoalto (Rialto στην πόλη της Βενετίας), το έτος του Κυρίου 1220 και επτά στην πρώτη ινδίκτιο, την τρίτη µέρα του µηνός Σεπτεµβρίου. Το έγγραφο αυτό µας παρέχει κάποια πολύ σηµαντικά στοιχεία για την έναρξη της ιστορίας του δουκάτου της Νάξου. Ήδη στην αρχή του κειµένου συναντάµε τον περίεργο τίτλο που φέρει ο Σανούδος: όχι δούκας της Νάξου αλλά ∆εσπότης (Dominator) του ∆ουκάτου της Νάξου και της Άνδρου. Τον τίτλο του ∆ούκα της Νάξου συναντάµε για πρώτη φορά σε έγγραφο που συνέταξε ο εγγονός του Μάρκου Σανούδου. Αυτό ίσως µπορεί να εξηγηθεί µε τον ακόλουθο τρόπο. Η ∆ηµοκρατία της Βενετίας δεν είχε τη δύναµη να απονείµει τον τίτλο του ∆ούκα σε µια οικογένεια. Όµως στη βυζαντινή αυτοκρατορία της εποχής εκείνης ήταν γνωστή η λέξη δουκάτο και σαν διοικητική περιφέρεια. Βέβαια ο Αυτοκράτορας – ο Λατίνος – δεν θα ήταν διατεθειµένος να απονείµει στον Σανούδο τον τίτλο, αλλά ο Σανούδος ήταν πραγµατικά ο κατακτητής του δουκάτου της Νάξου κι έτσι µπόρεσε να πάρει τον τίτλο dominator. Στο µοναδικό έγγραφο το οποίο γνωρίζουµε για τον γιο και διάδοχο του Μάρκου Σανούδου, τον 5. Αυτό το έγγραφο δηµοσιεύθηκε από τον K. Hopf, Urkunden und Zusatze zur Geschchte der Insel Andros und iher Beherrscher in dem Zeitraum von 1207 bis 1566, Sitzungsberichte der Akademie der Wissenschaften. Philosophisch-historische Classe, Βιέννη 1855, 242244. Από το σπουδαιότατο έγγραφο προκύπτει καθαρά ότι ο Μάρκος Α’ έλαβε investitura τα νησιά του ως φέουδο του Λατίνου αυτοκράτορα της Κωνσταντινούπολης, αλλά χωρίς να αναφέρεται στο έγγραφο προσωπικός τίτλος.

7

Άγγελο, εκείνος αναφέρεται ως dominator κι όχι ως δούκας. Το ίδιο συµβαίνει και µε τον Μάρκο Β΄ Σανούδο το 12825. Πραγµατικά ο τίτλος ∆ούκας της Νάξου ανήκε στο Imperio di Romania κι όχι στη Βενετία. Ένα άλλο σηµαντικό δεδοµένο που προκύπτει από το έγγραφό µας είναι το µοναστήρι Salvatoris. Στη Νάξο υπάρχει µόνο ένα µοναστήρι που ανταποκρίνεται σ’ αυτό το όνοµα: του Σωτήρα Χριστού, στο χωριό ∆ανακός, ο Φωτοδότης. Έτσι από το έγγραφο εξάγεται ότι ο Φωτοδότης υπήρχε ήδη πριν το 1227, από τη βυζαντινή εποχή στη Νάξο. Το τρίτο στοιχείο είναι σπουδαίο. Το έγγραφο αποδεικνύει ότι ο Σανούδος πραγµατικά κατέχει τη Νάξο το 1227: διαφορετικά δεν θα µπορούσε να παραχωρήσει ένα µοναστήρι που βρισκόταν σ’ ένα αποµονωµένο µέρος του µεγάλου νησιού. Αυτό έχει σηµασία και το τονίσαµε ήδη στην αρχή της µελέτης µας: αν και η ιστορία της κατακτήσεως της Νάξου όπως την γνωρίζουµε είναι ένα µύθευµα του Saulger, είναι σίγουρο ότι το 1227 ο Μάρκος Α΄ Σανούδος κατείχε πραγµατικά τη Νάξο. Υπήρξε ο Μάρκος Α’ Σανούδος ο ιδρυτής του Κάστρου της Χώρας και της Καθολικής Επισκοπής; Υπάρχουν σοβαρές αµφιβολίες και για το ένα και για το άλλο. Είναι γεγονός ότι πολύ καιρό µετά το θάνατό του διορίζεται ο πρώτος καθολικός αρχιεπίσκοπος Νάξου… Και τα παλαιότερα έγγραφα που αναφέρουν την Χώρα της Νάξου είναι των ετών 1301-13026. Το τέταρτο και τελευταίο δεδοµένο που εξάγεται από το έγγραφο: ο Μάρκος Σανούδος ζει ακόµα το 1227, αν και µετά από λίγο χρονικό διάστηµα θα έχει πεθάνει. Το έγγραφο φαίνεται ότι είναι µάλλον codicil (κωδίκελλος), παρά µια διαθήκη, που έµεινε άγνωστο. Αυτή την περίοδο, το 1227, διέµενε στη Βενετία, όχι στη Νάξο. Νάξος, Ιούνιος 2005 Ben J. Slot

6. R. Morozzo della Rocca, Benvenuto di Brixano, notaio in Candia 1301-1302 (Venezia 1950), σ. 89, 105, 109, 112, 121, 124, 171, 200.

8

°π∞

∆√ ∂ƒ°√ ∆√À BEN SLOT ∆∏¡ π™∆√ƒπ∞ ∆ø¡ ∫À∫§∞¢ø¡* Στη µνήµη των φίλων µας και ερευνητών της ιστορίας και του πολιτισµού των Κυκλάδων που αναχώρησαν από ανάµεσά µας στο 2005 Γεωργίου ∆ηµητροκάλλη Νίκου Κεφαλληνιάδη ∆ηµήτρη Πολέµη

Ο

κ. Ben Slot είναι γνωστός σε όλους µας και ακόµα περισσότερο το έργο το οποίο έχει προσφέρει µέσα από τις πολλές του δηµοσιεύσεις για τα νησιά του Αρχιπελάγους των Κυκλάδων. Ο καθένας µας, ανάλογα µε τα ενδιαφέροντά του, έχει ρίξει µια απλή µατιά ή έχει εµβαθύνει στις σελίδες των βιβλίων του και των άρθρων του, αναζητώντας πληροφορίες για το νησί ή για την ιστορική περίοδο που τον ενδιαφέρει. Όµως οι µελέτες του κ. Slot πηγαίνουν πολύ παραπέρα από τα προσωπικά µας ενδιαφέροντα και οι ορίζοντες που άνοιξε στην ιστορική έρευνα των νησιών µας είναι κατά πολύ ευρύτεροι. Ας ξεκινήσουµε αυτή τη µικρή αποτίµηση του έργου του, που µπορεί να µας βοηθήσει να κατανοήσουµε το µέγεθος της προσφοράς του και ανάλογη να είναι η ευγνωµοσύνη µας προς αυτόν, αλλά και οι δικές µας προσπάθειες να ενταθούν προς τις κατευθύνσεις που εκείνος υπέδειξε και πρότεινε στους επιγόνους του, εµάς που συνεχίζουµε, αλλά και αυτούς που θα ακολουθήσουν. Σε µια οµιλία αυτής της µορφής δεν είναι δυνατόν παρά εν συντοµία, και όχι πλήρως, να γίνει η αποτίµηση της ζωής και της δράσης ενός ανθρώπου, ο οποίος κάλυψε µεγάλο µέρος του βίου του µε την έρευνα και τη συγγραφή. Όλα αυτά θα αποτελέσουν αντικείµενο έρευνας και ανακάλυψης για τον ιστορικό του µέλλοντος. Εξάλλου, όλοι µας επιθυµούµε να δούµε δηµοσιευµένους κι άλλους καρπούς των ερευνών του σύντοµα. Έτσι, η παρούσα οµιλία δεν θέλει, µε κανένα τρόπο, να έχει χαρακτήρα γενικού απολογισµού. Αλλά ποιος είναι ο Ben Slot;

* Η οµιλία του π. Μάρκου Φώσκολου έγινε στο Πνευµατικό Κέντρο της Καθολικής Μητρόπολης στις 10 Σεπτεµβρίου 2005, µ’ αφορµή την παρουσίαση του «Χάρτη του ∆ουκάτου του Αρχιπελάγους και της Αυθεντίας της Τήνου». Βλ. σχετικά π. Φλέα τ.6, «Συµπίληµα: Ιστορία και Χαρτογράφηση». Ευχαριστούµε και από τη θέση αυτή τον π. Μάρκο Φώσκολο που δέχτηκε να δηµοσιεύσουµε την οµιλία του, για την εµπιστοσύνη και την εκτίµηση προς το περιοδικό µας.

9

Ιδού ένα σύντοµο βιογραφικό του σηµείωµα: Ο ∆όκτωρ Ben Slot γεννήθηκε το 1941 στην Ολλανδία και σπούδασε µεσαιωνική και νεότερη ιστορία στο πανεπιστήµιο του Leiden (Ολλανδία) 1960-1967 οπότε και ανακηρύχθηκε δόκτορας των ιστορικών επιστηµών. Για να µελετήσει την ιστορία της τουρκοκρατούµενης Ελλάδας πραγµατοποίησε έρευνες στα αρχεία της Ρώµης, του Βατικανού, της Βενετίας, του Παρισιού, της Μασσαλίας, της Ελλάδας και, βέβαια, της πατρίδας του, κατά την περίοδο 1967-1970. Οι µεταπτυχιακές του σπουδές πραγµατοποιήθηκαν στην Ολλανδία κατά την περίοδο 1970-1971 και διορίστηκε, στη συνέχεια σχεδόν σε όλους τους βαθµούς της εσωτερικής ιεραρχίας των Κρατικών Ολλανδικών Αρχείων. Το 1982 δηµοσίευσε την διατριβή του µε τον γνωστό σε όλους µας τίτλο «Archipelagus Turbatus. Οι Κυκλάδες µεταξύ της λατινικής αποικιοκρατίας και της τουρκικής κυριαρχίας, 1500-1718». Εργάστηκε για λογαριασµό της UNESCO σε διάφορα προγράµµατα που αφορούσαν τη συνεργασία των χωρών στον αρχειακό τοµέα. Το 1996-1999 συµµετείχε σε πρόγραµµα µελέτης της ιστορίας των επιδηµιών κατά τον 18ο αιώνα, σε διάφορες χώρες. Από το 1991 αρχίζει την έκδοση µελετών µε αντικείµενο την ιστορία του Αραβικού Κόλπου, µε αναφορά στην ιστορία του Κουβέϊτ, του Αµπού Ντάµπι και, γενικότερα, την αραβική παρουσία στην περιοχή κατά τον 16ο αιώνα. Όµως δεν σταµάτησε να ερευνά και να δηµοσιεύει µελέτες για τη Μεσόγειο και τις Βαλκανικές χώρες. Αναλαµβάνει, συγχρόνως και συνεργασίες στην ετοιµασία µουσειακών εκθέσεων για τις διεθνείς σχέσεις της Ολλανδίας µε άλλες χώρες και κυρίως µε εκείνες της ισλαµικής παράδοσης. Το 1998 παραιτήθηκε από τα Κρατικά Αρχεία της Ολλανδίας για να ασχοληθεί, σχεδόν κατ’ αποκλειστικότητα, µε τη δυτική χαρτογράφηση του Κόλπου και την ιστορία του Κουβέιτ κατά τον 19ο και τον 20ο αιώνα. Ένα από τα τελευταία βιβλία φέρει τον τίτλο «Mubarak Al-Sabah. Ο ιδρυτής του νεότερου Κουβέιτ, 1896-1915». Συνεργάστηκε, επίσης, στον σχεδιασµό του νεότερου µουσείου των Αραβικών Εµιράτων, ενώ δηµοσίευσε, συν τω χρόνω, µελέτες και βιβλία για την ιστορία της ταραγµένης αυτής περιοχής, χωρίς να λησµονεί και τις Κυκλάδες, την Πελοπόννησο και άλλες ελληνικές περιοχές. Εξάλλου, θέλοντας και µη, δε µπορεί να αρνηθεί τους δεσµούς του µε τα νησιά µας, αφού, πέρα από τους φίλους του, τον συνδέει κι ένα όµορφο και απλό σπίτι στο Αγερσανί, όπου κάθε χρόνο έρχεται και ξεκουράζεται. Το ξεκουράζεται είναι τρόπος του λέγειν. Ο Ben Slot έφτασε για πρώτη φορά στη Νάξο το έτος 1962, συνοδευόµενος από τις δυσκολίες της εποχής, τα προβλήµατα που του δηµιουργούσαν η υγεία του, η άγνοια της γλώσσας, αλλά, κυρίως, η καχυποψία των ντόπιων που δεν εµπιστεύονταν ένα νεαρό που ζητούσε «να απλώσει χέρι» (συγχωρήστε µου την έκφραση, αλλά έτσι τον θεώρησαν αρχικά) στην ιστορία µας. Αυτή την ιστορία που αν και την αγνοούσαµε, και ίσως επειδή την αγνοούσαµε, θεωρούσαµε ότι έπρεπε να την κρατήσουµε ζηλότυπα κλειδω10

µένη σε σκοτεινά και κλειδωµένα ερµάρια. ∆ιερωτήθηκαν πολλοί, για το πώς ένας ξένος, που δεν ήταν σε θέση καλά-καλά να συνεννοηθεί, µπορούσε να ανακαλύψει και να φέρει στο φως τις πτυχές της ιστορίας των νησιών µας, που για πρώτη φορά θα έρχονταν στο φως. Ίσως η αµεσότητα, η απλότητα και το πράο του χαρακτήρα του και της προσωπικότητάς του, αλλά και το φωτισµένο µυαλό κάποιων συγκατοίκων µας, να απάλυναν τους ενδοιασµούς µας και, δισταχτικά στην αρχή, αλλά µε απόλυτη εµπιστοσύνη στη συνέχεια, να µας έκαµαν να τον εµπιστευτούµε και να του ανοίξουµε τα ερµάρια, αλλά και τις καρδιές µας. Εγώ προσωπικά τον γνώρισα αρκετό καιρό αργότερα (ίσως δυο-τρία χρόνια µετά) και, για να είµαι ειλικρινής, στενοχωρήθηκα που δεν τον ενδιέφερε τόσο άµεσα η Τήνος, αλλά η Νάξος, η Πάρος και τα νησιά που κάποτε απάρτιζαν το ∆ουκάτο του Αιγαίου. Περίµενα πως µε τη δική του συµβολή θα µπορούσε να φωτιστεί και το σκοτεινό παρελθόν της Τήνου, που περισσότερο από τα άλλα νησιά, είχε παραµείνει στο σκοτάδι ή έστω στην αχλή, αφού επικρατούσε η αντίληψη πως η Τήνος και η ιστορία της άρχιζε και τελείωνε µε την «Παναγία». Ήξερα ότι δεν ήταν έτσι και ήθελα να εργαστώ προς αυτή την κατεύθυνση, οπότε η συνεισφορά ενός επιστήµονα που ερχόταν στις Κυκλάδες µε πολλά εφόδια (αρχειακά και βιβλιογραφικά) και χωρίς τις δικές µας εθνικές, θρησκευτικές και τοπικιστικές προκαταλήψεις, που είχαν δηµιουργήσει αγκυλώσεις στην τοπική ιστοριογραφία του παρελθόντος, θα µπορούσε να είναι ένας καλός οδηγός, συνεργάτης και βοήθεια προς αυτή την κατεύθυνση. Ο Ben ευτύχησε να αρχίσει τις έρευνές του και τις δηµοσιεύσεις των µελετών του σε µια περίοδο που η άνθηση της τοπικής ιστοριογραφίας εν Ελλάδι βρισκόταν στο αποκορύφωµά της, τόσο για την περίοδο της βενετοκρατίας, όσο και για την περίοδο της τουρκοκρατίας. Έτσι, οι εργασίες του ήρθαν σαν πολύτιµη βροχή πάνω σ’ ένα τόπο όπου τον µάστιζε ακόµα η ξηρασία της έλλειψης των πηγών, αλλά και των µεγάλων συνθετικών έργων, που είχαν για κύρια εισφορά ακόµα την πολύτιµη µεν, αλλά απηρχαιωµένη πλέον, «Ιστορία της Φραγκοκρατίας» του Ουίλλιαµ Μίλλερ (ελληνική µετάφραση 1909). Οι άφθονες αρχειακές ενδείξεις που κατέθετε ο Ben Slot στις επιµέρους µελέτες του και στο Archipelagus turbatus έδιναν κατευθύνσεις στους ερευνητές, οι οποίοι ακόµα καταπιάνονταν είτε µε την καταγραφή µεγάλων ιστορικών γεγονότων, είτε µε τη λαογραφία, σε µια επικίνδυνη, και για τις δυο επιστήµες, σύνθεση. H κατεύθυνση προς τις ντόπιες ιστορικές πηγές, αλλά και προς τα µεγάλα αρχεία του εξωτερικού, ήταν σωτήρια. Οι καθολικοί επίσκοποι αναθάρρησαν από την αρχικά άτολµη αντίληψη πως τα αρχεία των επισκοπών Νάξου, Σύρου, Σαντορίνης, Τήνου και Χίου αποτελούσαν πηγές ανεκτίµητες για την ιστορία των νησιών και έδωσαν την άδεια για την επιστηµονική τους τακτοποίηση και το άνοιγµά τους στο επιστηµονικό κοινό. Να επισηµάνω πως αποµένουν ακόµα πολλά να γίνουν σ’ αυτόν τον τοµέα για 11

τα εκκλησιαστικά, δηµοτικά και οικογενειακά αρχεία και συλλογές, για να καταστεί εκµεταλλεύσιµο ιστορικά το περιεχόµενό τους. Η ποιότητα της εργασίας του Ben Slot φάνηκε αµέσως, µε τη δηµοσίευση των πρώτων µελετών του στα περιοδικά εκείνα που του προσέφεραν πρόσβαση: η «Κυκλαδικά Επιθεώρησις» και τα «Κιµωλιακά» αρχικά, και στη συνέχεια η «Μνηµοσύνη» και ο «Παρνασσός» της Αθήνας και άλλα. Η πληθώρα των πληροφοριών που διέθετε ο Ben Slot από αρχεία του εσωτερικού (ιδιαίτερα των καθολικών επισκοπών των Κυκλάδων) και του εξωτερικού (ιδιαίτερα της Ολλανδίας, του Βατικανού και της Τουρκίας) έβγαλαν από το σκοτάδι που επικρατούσε µέχρι τότε την ιστοριογραφία και τα µικρά νησιά, όπως την Κίµωλο και φάνηκε πως διέθετε άφθονο ιστορικό υλικό και για τα µεγαλύτερα νησιά, όπως ήταν φυσικό. Άγνωστα γεγονότα, παραγνωρισµένα επί αιώνες στοιχεία και αφανείς δραστηριότητες προσώπων ήρθαν στο φως και φάνηκε πως οι τοπικές ιστοριογραφίες έπρεπε να τεθούν σε νέες βάσεις και νέους προγραµµατισµούς και κατευθύνσεις. ∆υστυχώς το εµπόδιο της γλώσσας συνέχισε να παραµένει. Αν και ο Ben είχε κατορθώσει όχι µόνο να συνεννοείται στη γλώσσα µας, αλλά και να λαβαίνει µέρος σε επιστηµονικά Συνέδρια µε εισηγήσεις στα ελληνικά, που είχε συντάξει ο ίδιος, δεν αισθανόταν ακόµα σε θέση να παραδώσει εργασίες του προς δηµοσίευση στα ελληνικά. Έτσι, το µεγαλύτερο µέρος της αρθρογραφίας του στα ελληνικά περιοδικά είδαν το φως σε µετάφραση από τα γαλλικά και τα αγγλικά, από χέρι όχι πάντοτε εξειδικευµένων µεταφραστών που ζηµίωσαν κατά ένα µέρος την έκδοση. Την έσωζε, όµως, το πρωτότυπο υλικό που χρησιµοποίησε ο συγγραφέας, η αναλυτική διείσδυση στα κίνητρα και στα αισθήµατα, ακόµα, των πρωταγωνιστών της έρευνας του, που καθιστούσαν τις µελέτες του τεράστιας σηµασίας πηγή για τους άλλους ερευνητές. Το αποκορύφωµα της προσφοράς του Ben Slot, βέβαια, έφτασε µε τη δηµοσίευση του δίτοµου έργου του Archipelagus Turbatus. Μια ευτυχής λατινική έκφραση από τον µακρύ γερµανικό τίτλο ενός βιβλίου που είχε δει το φως της τυπογραφίας στα 1686, µες τη µέση δηλαδή της περιόδου που ερευνούσε και ο Ben. Στον πρώτο τόµο ο συγγραφέας ιστορικός εξέθετε σε σύνθεση τα αποτελέσµατα των ερευνών του τόσων ετών, µην αφήνοντας κανένα νησί στο «απ’ έξω». ∆εν ήταν µόνο τα µεγάλα ιστορικά γεγονότα που τον ενδιέφεραν. Επεξεργάστηκε κάθε µικρή διαθέσιµη πληροφορία που του παρείχαν τα ανέκδοτα έγγραφα και οι αλληλογραφίες των πρωταγωνιστών, αλλά και όλες εκείνες τις δυσεύρετες ακόµα εργασίες του παρελθόντος που µπορούσαν να συνεισφέρουν στην ολοκλήρωση του ψηφιδωτού των τοπικών ιστοριών, µέσα στο γενικό πλαίσιο του Αρχιπελάγους, του όντως συνεχούς ταραγµένου από τον 13ο αιώνα και µετά, αφού είχε καταστεί ένα µεγάλο πεδίο δράσης, δηµιουργίας, αλλά και συγκρούσεων. Πίσω από τις λέξεις των χιλιάδων επιστολών που αντέγραψε και αποδελτίωσε, διέκρινε τις σκοπιµότητες, τα αισθήµατα, τη διορατικότητα, τα 12

ταπεινά, αλλά και τα ευγενή κίνητρα των ξένων και των ντόπιων οικογενειών και των µελών τους, που ήταν οι αφανείς, αλλά και οι εµφανείς πρωταγωνιστές της κυκλαδικής ιστορίας και πολιτισµού. Ταυτόχρονα περιγράφονται εκτενέστατα οι βλέψεις, οι σκοπιµότητες και οι ενέργειες των µεγάλων δυνάµεων που τότε δρούσαν στο ταραγµένα Αιγαίο: η Τουρκία, η Βενετία, η Γαλλία, η Ολλανδία, η Αγγλία, η Μάλτα, τα ιταλικά επί µέρους κράτη. Αλλά και οι ενέργειες και οι σκοπιµότητες των Εκκλησιών, των µητροπολιτών και επισκόπων, του κλήρου και των οργανώσεων που δραστηριοποιούνταν στον ίδιο χώρο για τον έλεγχο του χριστεπώνυµου πληρώµατος. Αν και χωρίς τη δηµοσίευση των πηγών του, εξάλλου δεν ήταν αυτός ο σκοπός του συγγραφέα, έρχονται στο φως πολύτιµα και άγνωστα στοιχεία για την ιστορία και την εξέλιξη των νησιών µας. Θα µπορούσε κάλλιστα ο Ben Slot να είχε προχωρήσει και σ’ ένα τρίτο τόµο µε τη δηµοσίευση µέρους, έστω, των πολυπληθών ανέκδοτων πηγών, τις οποίες καταγράφει στη βιβλιογραφία και στις οποίες παραπέµπει στις πολυάριθµες υποσηµειώσεις του. Πολύτιµες ακόµα είναι και οι σχηµατοποιηµένες πληροφορίες των παραρτηµάτων που έχει προσαρτήσει στο τέλος του πρώτου τόµου: για τον πληθυσµό των νησιών, για το ύψος της τουρκική φορολογίας, για τα τουρκικά φορολογικά κατάστιχα των νησιών του πρώην δουκάτου, για την επιβολή ειδικής φορολογίας από του Βενετούς, για τα δηµόσια έσοδα και έξοδα της Τήνου κατά την τελευταία φάση της βενετοκρατίας, για την γαιοδιανοµή στον τόπο του Φιλωτιού στη Νάξο, για τις εµπορικές επιχειρήσεις ενός τυπικού Κυκλαδίτη εµπόρου, για την κίνηση των πλοίων και των εµπορευµάτων από τις Κυκλάδες προς τη Μασσαλία. Ο Ben Slot δεν σταµάτησε την έρευνά του για τα νησιά µας µε την έκδοση του Archipelagus Turbatus. Συνέχισε να απαντά θετικά και µε προθυµία στις προσκλήσεις των επιστηµονικών φορέων και εταιρειών και να λαβαίνει µέρος σε Κυκλαδολογικά και άλλα τοπικά συνέδρια, είτε µε αυτόνοµες εκδόσεις σε συλλογικούς τόµους. Θα αναφέρω δυο που αφορούν τις Κυκλάδες: το Α΄ Κυκλαδολογικό Συνέδριο που έγινε στην Άνδρο το 1991 και το Α’ ∆ιεθνές Σιφναϊκό Συµπόσιο που έγινε στη Σίφνο το 1998, µε ανακοινώσεις που αναφέρονταν στην οικονοµική ιστορία των δυο αυτών νησιών. Όµως η έρευνά του δεν περιορίστηκε στα κυκλαδονήσια. Οι έρευνές του έφεραν στο φως στοιχεία για την ολλανδική παρουσία στην Πελοπόννησο γενικότερα και ειδικότερα στην Πάτρα, τον Μυστρά, το Ναύπλιο, την Ηλεία. Ασχολήθηκε ακόµα µε ιστορικά γεγονότα ή αναφορές για τη Σκιάθο, τη Σύµη, τη Χίο, αλλά και τον Αδαµάντιο Κοραή. Κάποια από τα αποτελέσµατα των ερευνών του ανακοινώθηκαν σε οµηγύρεις εκλεκτών επιστηµόνων, Ελλήνων και µη, σε ιστορικά Συνέδρια και Συµπόσια και δηµοσιεύτηκαν στα πρακτικά τους. Την τελευταία, υπό δηµοσίευση, εργασία του την εµπιστεύθηκε σε µένα, για να συµπεριληφθεί στον 2ο τόµο της επιστηµονικής επετηρίδας Anno Domini, που πρόκειται να κυκλοφορήσει σε 2-3 µήνες και αναφέρεται στα 13

εισοδήµατα και τη φορολόγηση των καθολικών εκκλησιών και του καθολικού κλήρου των τουρκοκρατούµενων Κυκλάδων κατά το έτος 1670. Βέβαια, όλοι µας έχουµε λυπηθεί επειδή ο φίλος µας έχει στρέψει το κεντρικό του ενδιαφέρον προς άλλες κατευθύνσεις και άλλα λιµάνια, εκείνα του Αραβικού Κόλπου, που βρίσκονται, κατά τρόπο θλιβερό, στο επίκεντρο της ειδησεογραφικής επικαιρότητας. Όντως, ο ιστορικός ερευνητής κάνει δική του, µετατρέποντάς την, όταν χρειάζεται, την αρχαιοελληνική ρήση: «ανδρών επιφανών πάσα γη» ιστορία. Αλλά και από εκεί µπορεί να µας φανεί χρήσιµος! Θα παρακαλούσαµε τον φίλο µας και φίλο της πατρίδας µας Ben Slot να µεσιτεύσει εκεί που συχνάζει τώρα τους φίλους του εµίρηδες για την τιµή του πετρελαίου που µας έχει ταράξει τον τελευταίο καιρό… Πάντως εµείς όλοι, πάντα θα τον αγαπάµε και θα τον ευγνωµονούµε για όσα έχει προσφέρει στην ιστορία του τόπου µας. Του ευχόµαστε υγεία και µακροηµέρευση για να συνεχίσει για πολύ καιρό ακόµα να ασχολείται µε όσα αγαπά και τον ενδιαφέρουν. Την ίδια ευχή εκφράζουµε όλοι µας και στη σύντροφό του, την Joke, που συµµερίζεται µαζί του την αγάπη για την Ελλάδα, τη Νάξο, το Αγερσανί, τα µούρα και όλους εµάς. Και εµείς τους αγαπούµε και τους ευχαριστούµε για όλα, κυρίως για την αγάπη τους.

Έργα του Ben Slot 1. B.J. Slot, De munt van Dordrecht Dordrecht, Museum Simon van Gijn, 1968. 2. B.J. Slot, Σχέσεις µεταξύ Ολλανδίας και Ελλάδος από τον ΙΖ' Αιώνα µέχρι τον Καποδίστρια. Κείµενα και Μελέται Νεοελληνικής Φιλολογίας αρ. 114 Αθήναι 1977. Ξανατυπώθηκε στη Νέα Εστία, τεύχος 1302 (1981), σσ. 1345-1359. 3. J. Slot, C. Georgeva and A. Rimpova, The Netherlands-Bulgaria, traces of relations through the centuries. Sofia 1982 4. J.A.M.Y. Bos-Rops, H.A.J. van Schie en B.J. Slot, De archieven in het Algemeen Rijksarchief. Alphen aan de Rijn 1982. 5. N.van Dam, C.G. Brouwer, A.H. de Groot en B.J. Slot, Nederland en de Arabische wereld. Lochem 1987 (exists also in arabic) 6. B.J. Slot, Vriendschap en Wantrouwen - Amitié et Soupçons, Deux siècles de relations diplomatiques franco-néerlandaises. La Haye 1988. 7. Annelies Abelmann and Ben Slot, Osmanlilar & Hollandalilar, Osmanlidar ve Hollandalilar arasindaki 400 yillik ilshkiler. Istanbul 1990 8. B.J. Slot, Abel Tasman and the Discovery of New Zealand Amsterdam 1992 9. B.J. Slot, Abel Tasman en de ontdekking van Nieuw-Zeeland. Amsterdam 1992 10. B.J. Slot, Nederlanders aan de kusten van Oman. Museon, Den Haag 1991 11. B.J. Slot, Archipelagus Turbatus. Les Cyclades entre colonisation latine et occupation ottomane, c. 1500-1718, τόµοι 2 [Publications de l’Institut historique-archéologique néerlandais de Stambul], Leiden 1982. 12. B. Slot, Oman-Holland, a short history of the relations between the Sultanate of Oman and the Netherlands. Muscat 1993. 13.

14

14. M.C.J.C. van Hoof, E.A.T.M. Schreuder, B.J. Slot De Archieven van de Nassause Domeinraad 1581-1911 Den Haag 1997. 15. B.J. Slot, The Origins of Kuwait. Leiden 1991. 2η enlarged ed. Kuwait 1998. 16. B.J. Slot, Les Origines du Koweït Leiden 1991. 17. 18. Ben J. Slot (ed) Kuwait, the Growth of a Historic Identity. London 2003. Άρθρα και Μελέτες: 1. Καθολικαί Εκκλησίαι Κιµώλου και των πέριξ νήσων, Κιµωλιακά 5(1974), 51-304. 2. 'Ουνίται' Μήλου και Κιµώλου κατά τον 17ο αιώνα, Κιµωλιακά 6(1976), 199-214. 3. Σχέσεις Ολλανδίας-Πελοποννήσου κατά την Τουρκοκρατία. Πρακτικά Α' ∆ιεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών, 1975, 180-191. 4. Ο ∆ηµήτριος Κουρµούλης και το διεθνές εµπόριο των Ελλήνων κατά τα έτη 1770-1784, Μνηµοσύνη 5(1974-1975) 115-149. 5. Η Σύµη όπως την περιγράφουν ταξιδιώτες και γεωγράφοι, Τα Συµαϊκα 3(1977) 115-282. 6. Diplomatieke bescherming van de Katholieke Kerken in het Osmaanse Rijk, Het Christelijk Oosten (Νijmegen) 27/2(1975) 96-112. 7. The fires in Istanbul of 1782 and 1784 according to maps and reports by Dutch diplomatic representatives, Güney-Dogu Avrupa Arastirmalari dergisi 4-5(1975-1976) 47-66. 8. Archives in the Netherlands on Indonesian history, Papers of the first Dutch-Indonesian historical conference, Leiden 1976, pp. 222-233. 9. Ο Ιεραπόστολος Robert Saulger ιστοριογράφος της Φραγκοκρατίας των Κυκλάδων. Μνηµοσύνη 6(1976-1977) 117-144. 10. Ξένη διπλωµατική προστασία εντοπίων εις τον Τουρκοκρατούµενον Μορέαν. Οι δραγουµάνοι των Κάτω Χωρών εις Μυστρά, Λακωνικαί Σπουδαί 3(1977), 397-407. 11. Επεισόδιο εις Κορώνη µε Ολλανδικό πλοίο το 1778, Πρακτικά του Α' Συνεδρίου Μεσσηνιακών Σπουδών. Αθήναι 1978, 278-282. 12. Βιαιοπραγίες από Ολλανδούς πλοιάρχους στη Σκιάθο στα 1632, Σκιάθος, τριµηνη Σκιαθιτικη Επιθεώρηση, 3/9 1978 1-5. 13. Ολλανδοί Πρόξενοι Μήλου-Κιµώλου, Κιµωλιακά 8(1978), 158-267. 14. Η Τουρκική Κατάκτηση των Κυκλάδων, Κιµωλιακα 8(1978), 62-88. 15. Η διένεξη µεταξύ Κυρίλλου Λουκάρεως και Μελετίου Αρχιεπισκόπου Μήλου περί του Καθολικού Ναού της Μήλου 1628-1633, Κιµωλιακά 8(1978), 47-60. 16. Πηγές για τις Ολλανδο-ελληνικές σχέσεις, Μαντατοφόρος (Amsterdam) 13(Ιούνιος 1979) 26-47. 17. Ολλανδικές πηγές περί Ναυπλίου, Πρακτικά Α' Συνεδρίου Αργολικών Σπουδών 1979 183-194. 18. Ο Μητροπολίτης Χίου Γρηγόριος και τα γεγονότα 1679-1680, Χιακά Χρονικά 11(1978), 21-28. 19. Η Ηλεία εις τις Ολλανδικές Πηγές. Πρακτικά του Α' Συνεδρίου Ηλιακών Σπουδών Πύργος, Αθήναι 1980, 365-368. 20. Commercial activities of Koraïs in Amsterdam" O Ερανιστής 16(1980), pp. 55-139. 21. Αι Πάτραι και αι οικονοµικαί επαφαί της µε την ∆υτική Ευρώπη, Πρακτικά Β' ∆ιεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών, Αθήναι 1981-1982, 265-272. 22. Le cas de Philoti, aspects de l'exploitation d'une grande propriété foncière dans le duché de Naxos avant et après la conquête turque. Rivista di Studi Bizantini e Slavi 3(1983) 191206. 23. Οι Πρόξενοι των Κάτω Χωρών στη Μήλο και οι πιλότοι, Μηλιακά 1(1983), 59-80. 24. Een Amsterdamse Griek in de Pruikentijd De Tweede Ronde 4/2(1983), 79-85. 25. Zwischen diplomatischer Spielerei und ernsthafter Vermittlung, Holland in den Türkenkriegen. Mitteilungen des Bulgarischen Forschungsinstitut in Wien V(1983) bd. 2, 16-28. 26. Η Φυγάδευση του Ιωάννου Παλατιανού εκ Σµύρνης, Μνηµοσύνη 9(1984) 119-128. 27. Ο Κοραής και ο εµπορικός κόσµος της εποχής 1772-1778. Πρακτικά Συνεδρίου Κοραής και Χίος, Αθηνά 1985, 94-100.

15

28. Ο Κατάλογος των Φορολογουµένων του Κάστρου της Μήλου το 1670, Μηλιακά 2(1985), 153-160. 29. Sources on the activities of the Dutch East India Company in Basrah 1645-1757, The Arab Gulf 17/3-4(Basra 1985), 87-96. 30. Επιδηµία πανώλους εις Πάτρας 1791-1792. Έκθεση του προξένου της Ολλανδίας, Πελοποννησιακά 16(1985-1986) 351-358. 31. Niderlandskite Diplomaticeske Dokladi i Balkanite." Glavno Upravlenie ia Archivite pri Ministerskiya Suvet, 54 Sofia 1987, 221-239. 32. The Dutch East India Company and Bahrain, in Shaikh Abdullah bin Khalid al-Khalifa and Michael Rice (eds) Bahrain through the Ages, the History, 497-503. London 1987 33. Een 'Nederlandse' oplichter op Griekse bodem. Lychnari 1/2(Amsterdam 1987), pp. 13-14 34. Dutch archival documentation on Yemen. Dirasat Yamaniyyah, a journal of Yemen Centre for Studies and Research. Sana'a 1988, pp. 1-33. 35. L'importance des sources néerlandaises pour la région balkanique au 19e siècle. Les documents diplomatiques, importante source des études balkaniques, Conférence scientifique internationale Tutzing-Munich 1986. Roma 1988, 171-182. 36. Dutch documents on the Arabian peninsula from the times of King Abdul Aziz. Journal of the Gulf and Arabian Peninsula Studies XIV/54 (Kuwait 1988) 275-292. 37. Le Maroc et les Archives des Pays-Bas, Le Maroc et la Hollande, Etudes sur l'histoire, la migration, la linguistique et la sémiologie de la culture. Rabat 1988, pp. 17-36. 38. Disputes about William III's English Legacy, in: Paintings from England, William III and the Royal Collections Mauritshuis, The Hague 1988 46-57. 39. De Griekse textielhandelaars en de Nederlandse Levanthanel in de tweede helft van de achttiende eeuw. Textielhistorische Bijdragen 29(1989) 10-25. 40. De diplomatieke betrekkingen tussen Nederland en het Osmaanse Rijk" Topkapi en Turkomanie 1990 Turks-Nederlandse ontmoetingen sinds 1600. Rotterdam, 1990, pp. 918. 41. De handel tussen Nederland en het Osmaanse Rijk. Topkapi en Turkomanie 1990 TurksNederlandse ontmoetingen sinds 1600. Rotterdam, 1990, pp. 19-25. 42. The Frankish Archipelago, Byzantinische Forschungen 16(1990) pp. 195-207. 43. Notes on the use of the VOC archives" and "Other archives of VOC institutions and officials" in: Algemeen Rijksarchief, Eerste Afdeling, De archieven van de Verenigde Oostindische Compagnie (1602-1795), 's-Gravenhage 1992, 47-69 and 70-82. π. Μάρκος Φώσκολος

16

™˘Ì›ÏËÌ· ∏ «∆·Ú·¯‹ ÙˆÓ ™¯ÈÛÌ·ÙÈÎÒÓ» Ù˘ ¡¿ÍÔ˘ Î·È Ë «ÂͤÁÂÚÛË ÙˆÓ ªËÏ›ˆÓ Στη σελ. 6 του τεύχους 5, η δεύτερη παράγραφος πρέπει να διαβαστεί ως εξής: Ο B.J. Slot µε πληροφόρησε ότι το 1227, από τη Βενετία όπου βρισκόταν*, ο Μάρκος Α΄ παρεχώρησε το µοναστήρι του Φωτοδότη Χριστού στο τάγµα των Βενεδικτίνων µοναχών. Μια πρώτη ανάγνωση των δικαιοπρακτικών εγγράφων µας οδηγεί να δεχτούµε ότι οι ∆ούκες κράτησαν υπό τη δικαιοδοσία τους τα µοναστήρια, δεν δήµευσαν την περιουσία τους και δεν την παραχώρησαν στη λατινική εκκλησία. Εκχωρούσαν στους nobili βασάλους τους δικαιώµατα επί της περιουσίας των µοναστηριών, ποτέ όµως µε κληρονοµικό δικαίωµα. Η πράξη της παραχώρησης του ορθόδοξου µοναστηριού του Σωτήρα Χριστού, του Φωτοδότη, στην περιοχή µεταξύ ∆ανακού κι Απεράθου, από τον Μάρκο Α’, µας οδηγεί στο αντίθετο συµπέρασµα. ∆εν είναι γνωστά τα δικαιώµατα που απέδιδαν τα ορθόδοξα µοναστήρια στους ∆ούκες ή στους Βενεδικτίνους, στη προκειµένη περίπτωση, ή στους φεουδάρχες αφεντότοπους. Το γεγονός είναι ότι µε τις ενέργειες αυτές των ∆ουκών οι όποιες ελπίδες των Ελλήνων να διατηρήσουν τα θρησκευτικά τους προνόµια αλλά και τις συνή-

θειες που συνόδευαν το τυπικό της ανατολικής εκκλησίας, εξανεµίστηκαν. Εποµένως ∆ούκας το 1227 ίσως και το 1228 ήταν ο Μάρκος Α’, ο οποίος όµως δεν βρισκόταν στη Νάξο αλλά είχε επιστρέψει στη Βενετία. Πιθανότατα εναντίον του στρεφόταν η «ταραχή» των Ναξιωτών7. Πιθανότατα είχε παραχωρήσει αρµοδιότητες στον Άγγελο κι αυτός ο τελευταίος, πράγµατι, εκστράτευσε στην Κρήτη και διέταξε την κατάργηση της συνήθειας8.

* Ben J. Slot, Ένα δίπλωµα, σ’ αυτό το τεύχος. 7. Ο B. J. Slot, γνωρίζει ότι ο Μάρκος Α’ Σανούδος ζούσε το 1227. Με πληροφόρησε ότι είχε ήδη, πριν κάποια χρόνια, δηµοσιευθεί το έγγραφο µε το οποίο ο Μάρκος Α’ παραχωρούσε το µοναστήρι του Φωτοδότη Χριστού στο τάγµα των Βενεδικτίνων µοναχών, το. Το έγγραφο παραχώρησης εκδόθηκε από τον Μάρκο Α’ στη Βενετία. Το ζητούµενο είναι αν ο Μάρκος Α’ εξακολουθούσε να είναι ο ηγεµόνας ή αν είχε, το 1227, αποσυρθεί ή και εκχωρήσει εξουσίες στον διάδοχό του ‘Αγγελο, κι αν η «ταραχή» των Ναξιωτών καταλογίζεται στην πολιτική του τελευταίου ή του πατέρα του Μάρκου Α΄.

™Â ÔÈ· ı¤ÛË Ù˘ ¡¿ÍÔ˘ ‚Ú›ÛÎÂÙ·È Ô «•ËÚfiηÌÔ˜», ‰ËÏ·‰‹ ÙÔ «ÌÈÛfi ÓËÛ›»; Σε ποια θέση της Νάξου βρίσκεται η τοποθεσία «Ξερόκαµπος» που αναγράφεται ως τιµάριο στο τούρκικο φορολογικό κατάστιχο του 1670; Ολόκληρο το σκεπτικό για τον «Ξερόκαµπο», το «µισό νησί», ξεκινά πρωτίστως και κυρίως από το νοταριακό έγγραφο του νοτάριου Νάξου Ιωάννη Μηνιάτη στο οποίο αναφέρονται χωράφια του αφέντη

Τζαµπατάκη Μπαρόντζη «όπου είναι στο µισό νησίν ήγου στον Ξερόκαµπο»1. ∆εύτερο, από την πληροφορία που δίνει ο Μαρίνο Σανούδο Τορσέλλο για τον δευτερότοκο γιο του δούκα Άγγελου Σανούδου, ότι κατείχε τη «µισή» Νάξο, και το συνακόλουθο ερώτηµα: κατείχε πράγµατι τη «µισή Νάξο» ο Μαρίνο Σανούδο; Στη Νάξο υπάρχουν κι άλλες τοποθεσίες

17

µε την ονοµασία «Ξερόκαµπος» όχι όµως, συγχρόνως, και «µισό νησί». Το τοπωνύµιο Ξερόκαµπος, ο, µε το οποίο προσδιορίζεται η περιοχή της χαµηλής οροσειράς όπου η µονή του Αγίου Χρυσοστόµου, που περιγράψαµε στο τεύχος 52, το συναντάµε επίσης στ’ Απεράθου και στον ∆αµαριώνα, ως Ξεροκάµπι, το, στ’ Απεράθου και Ξερόκαµποι, οι, στις Μέλανες3. Η τοποθεσία Ξερόκαµπος στη περιοχή τ’ Απεραθιού εκτείνεται από τον κάµπο του Ρουβή, λίγο µετά τα Λιαρίδια, µέχρι του Κανάκη. Ο Αντ. Φλ. Κατσουρός σηµειώνει το τοπωνύµιο Μεσονήσι, το, στη Μονή, και το ερµηνεύει ως εξής: «Τόπος βρεχόµενος απ’ τις τρεις πλευρές του από ποτάµι»4. Και στην περιοχή τ’ Απεραθιού συναντάµε τοπωνύµιο «µεσονήσι», το οποίο βρίσκεται στη θέση Αλµυρό Νερό, ανάµεσα στη Μουτσούνα και στο Τιγάνι. Η περιοχή του «µεσονησιού» βρέχεται από νερά, από ποταµό, από τ’ Αλµυρό Νερό, που χύνεται στη θάλασσα, ανάµεσα στη Μουτσούνα και στο Τιγάνι. Στην περιοχή τ’ Απεραθιού οι δύο τοπωνυµίες δεν ταυτίζονται: πηγαίνοντας από τη Μουτσούνα για τον Πάνορµο πρώτα συναντάµε το «Μεσονήσι» και µετά τον «Ξερόκαµπο». Εποµένως τα χωράφια του αφέντη Τζαµπατάκη Μπαρόντζη που µαρτυρούνται στο νοταριακό έγγραφο του 1680, δεν µπορούσαν να βρίσκονται στους τόπους τ’ Απεραθιού αλλά στον Ξερόκαµπο που συνορεύει µε τη Χώρα.

∆εν θα πρέπει να συγχέουµε το «µεσονήσι»5 µε το «µισό νησί»: δεν έχουν το ίδιο νόηµα, ούτε το ίδιο περιεχόµενο. Το «µεσονήσι» αποτελεί γεωγραφικό προσδιορισµό ενώ το «µισό νησί» δηλώνει το µέγεθος, την έκταση της γης που, πιθανότατα, παραχωρείται προς εκµετάλλευση ως µισιάρικη, µισιακή-µεσιακή γη, που αποδίδει το µισό των καρπών στον κάτοχό της και το άλλο µισό στον καλλιεργητή του κτήµατος. Εποµένως το τιµάριο Ξερόκαµπος, που αναγράφεται στο κατάστιχο του 1670, είναι η τοποθεσία που συνορεύει µε τη Χώρα. 1. Α. Σιφωνιού-Καράπα, Γ. Ροδολάκης, Λ. Αρτεµιάδη, Ο κώδικας του νοτάριου Νάξου Ιωάννου Μηνιάτη, Επετηρίς του κέντρου Ερεύνης της Ιστορίας του Ελληνικού ∆ικαίου, Ακαδηµία Αθηνών, 1990, αρ. εγγ. 120. 2. Κωνστ. Αντ. Κατσουρός, «Μισό – della mita di Nicosia – νησίν ήγου στον Ξερόκαµπο», π. Φλέα, τ.5, 2005. 3. Αντ. Φλ. Κατσουρός, Τοπωνύµια της Νάξου, π. Ναξιακόν Αρχείον, 1947, αναδηµοσιεύθηκε στο π. Απεραθίτικα, 1989. 4. Στο ίδιο. 5. Σχετικά µε το «µεσονήσι» στ’ Απεράθου θυµούνται ακόµα ένα κοτσάκι που αναφέρεται σε ανθρώπους µιας άλλης εποχής: ∆ηµαρχορήνη, ο Γιάννης σου, θυµάται του Μεσονησιού. Ο Γιάννης της ∆ηµαρχορήνης υπηρετώντας την θητεία του νοσταλγούσε τον τόπο όπου η οικογένεια είχε κτήµατα κι όπου προφανώς είχε περάσει όµορφες µέρες, στο Μεσονήσι, στ’ Αλµυρό Νερό.

µÈ‚Ï›· ΕΛΕΝΗ ΓΛΥΚΑΤΖΗ-ΑΡΒΕΛΕΡ, Η Ιστορία και η ιστοριογραφία ως βασικά µαθήµατα πολιτισµού, Ίδρυµα Γουλανδρή-Χορν, ∆ιάλεξη στη σειρά: Η Έρευνα και η ∆ιδασκαλία των Ιστορικών Επιστηµών Σήµερα (9 Ιανουαρίου 1995). «[…] Ο καθένας µας εντάσσεται σε µία παράδοση. Ο καθένας συνεχίζει πανάρχαιο έργο κατά το δυνατόν, σύµφωνα µε την

ιστορική µυθολογία που δένει το παρελθόν µε το παρόν, αλλά και κρίκος αλυσίδας αδιάκοπης ο καθένας µας µέσα στο χρόνο και µέσα στο χώρο. «Το ένα στ’ άλλο χαλκάς, και κρατεί και κρατιέται κάθε πλάσµα όπου πας», έγραψε χαρακτηριστικά ο Κ. Παλαµάς. […] δεν πρέπει να ξεχασθεί ότι η ιστορία και η ιστοριογραφία, οι λέξεις και τα πράγµατα, όπως και η µούσα της ιστορίας Κλειώ, είναι όλα ελληνικά. Η διαπίστωση έχει την ιστορι-

18

κή της αξία και ας θυµίσω επίσης ότι το ρήµα ιστορώ σηµαίνει εικονογραφώ. Και πάλι το πράγµα έχει τη σηµασία του, αν αναλογισθούµε τη θέση που κατέχει σήµερα η εικόνα ( η οπτική, δηλαδή, γλώσσα) σαν όργανο γνωστικό, σαν ιστορικό τεκµήριο και σαν κινητοποιό στοιχείο συγκινησιακής, πνευµατικής, αλλά και πολιτικής ενέργειας. Είναι χαρακτηριστικό ακόµη, ότι στη γλώσσα µας το όνοµα και η λέξη Ιστορία, δηλώνει την αληθινή γνώση. Τη γνώση που, όπως σηµείωσε ο Θουκιδίδης, και στη συνέχεια όλοι σχεδόν οι ιστορικοί συγγραφείς γράφουν στην εισαγωγή του πονήµατός τους, είναι «κτήµα ες αει». Που θα µείνει, δηλαδή, αναλλοίωτη και αδιάλειπτη στη µνήµη των ανθρώπων. […] η ιστορία είναι η κατ’ εξοχήν κοινωνική επιστήµη, εφόσον ακριβώς προσφέρει τη δυνατότητα µιας ευρύτατης προβληµατικής της πράξης του ανθρώπου, σε συνάφεια, σε συνοχή ή και σε σύγκρουση µε την πράξη του συνανθρώπου. Η ιστορία είναι κατ’ εξοχήν κριτική επιστήµη, εφόσον απαιτεί τεκµηρίωση, επαλήθευση και διερεύνηση εξονυχιστική του κάθε υλικού της. Η ιστορία είναι, τέλος, το κατ’ εξοχήν πνευµατικό λειτούργηµα, εφόσον µόνο αυτή επιτρέπει να επενδύσει κανείς τις βεβαιότητες του παρελθόντος στις ελπίδες του µέλλοντος, εφόσον µόνο αυτή διδάσκει ότι το παρόν βρίσκεται σε ίση απόσταση µεταξύ του µέλλοντος και του παρελθόντος, εφόσον το βαθύ µάθηµα και αδιάψευστο επίτευγµα της ιστορίας είναι, χάρη ακριβώς στη γνώση του παρελθόντος, να πετύχει τη συγκρότηση της προβληµατικής του αύριο». ΠΑΡΙΣ ΓΟΥΝΑΡΙ∆ΗΣ, Γένος Ρωµαίων: Βυζαντινές και Νεοελληνικές Ερµηνείες, Ίδρυµα Γουλανδρή-Χορν, ∆ιάλεξη στη σειρά: Βυζαντινή πραγµατικότητα και νεοελληνικές ερµηνείες, Υπεύθυνη Χρύσα Α. Μαλτέζου, (11 Ιανουαρίου 1994). Ο τίτλος περιγράφει ακριβώς το περιεχόµενο της µελέτης ενός λαµπρού ιστορικού. Εξετάζονται οι ερµηνείες που δόθηκαν στις ταυτότητες Έλληνας, Ρωµιός, Ρωµιοσύνη. «[…] Στη συζήτηση αυτή έλαβε µέρος και ο εθνικός ποιητής Κωστής Παλαµάς, που δικαιολογεί την Ιστορία της Ρωµιοσύνης του Εφταλιώτη ως εξιστόρηση µιας περιόδου όπου δεν υπήρχε ο Έλληνας της αρχαιότητας αλλά ο Ρωµιός και η Ρωµιοσύνη, «που δεν είναι και τα δύο παρά τα νέα ονόµατα

του Έλληνος και του Ελληνισµού». Ο ποιητής δικαιολογεί τη χρήση των όρων Ρωµιοί και Ρωµιοσύνη και µε αισθητικά κριτήρια: «Όµως κάποιο αγνότερο και πιο βαθύ αίσθηµα γλωσσικό δεν µπορεί παρά να βρη ακόµα στη λέξη Ρ ω µ ι ο σ ύ ν η κάτι τι ποιητικά και µουσικά χρωµατισµένο, κάτι τι φτερωτό, λεβέντικο για µας και ανάλαφρο, που νοµίζω πως δεν τόχει ο Ε λ λ η ν ι σ µ ό ς, µε όλη τη βαριά του ασάλευτη µεγαλοπρέπεια». ΣΤΕΛΙΟΣ Γ. ΕΥΡΙΠΙΩΤΗΣ, Η Νάξος. Υπάρχουσα κατάσταση – Προοπτική, (Τεχνοκρατική Μελέτη), Νάξος 2005. «Όποιος αγαπά µε ζέση ψυχής τον τόπο που τον γέννησε και τον ανέθρεψε, είναι φυσικό να νιώθει οµοίως θερµή την καρδιά του στο να αναλίσκει γόνιµα τις όποιες δυνάµεις διαθέτει, για το καλό της γενέτειρας γης του. Εδώ ακριβώς υπάγεται και η περίπτωση του µαθηµατικού και συγγραφέα κ. Στέλιου Ευριπιώτη, ο οποίος ανταποκρινόµενος σε µια έσωθεν αναβλύζουσα ιερή υποχρέωση προς την ιδιαίτερη πατρίδα του τη Νάξο, και ενσυνείδητα ωθούµενος από την υποχρέωσή του να λειτουργεί ως ενεργός πολίτης, κατέγινε µ’ ένα θέµα ζωτικής σηµασίας για το φυσικό και κοινωνικό ναξιακό περιβάλλον. Ο συγγραφέας απλώνει την ερευνητική του διάθεση στη σύγχρονή πραγµατικότητα του νησιού και µε ζηλευτή µεθοδική πορεία αξιοποιεί κάθε πρόσφορη πηγή πληροφόρησης συνθέτοντας πολύτιµους πίνακες και γραφήµατα. Ακολούθως, µε υποδειγµατική επιστηµονική ευθυκρισία και σώφρονα νου, επεξεργάζεται το σύνολο των συλλεγέντων στοιχείων και καταλήγει σε εύστοχες προτάσεις αξιοποίησής τους», γράφει για τον κ. Στ. Ευριπίωτη και το έργο του ο φιλόλογος κ. Αντώνης Τζιώτης.

ΤΕΛΟΣ καλούµε τους ∆ήµους Νάξου και ∆ρυµαλίας να συνεργαστούν και να χρηµατοδοτήσουν την έκδοση της µελέτης του Ben J. Slot, Archipelagus Turbatus, αλλά και τις νοταριακές πράξεις του νατάριου Τουµπίνου, που µετέγραψαν και σχολίασαν οι Στέφ. Ψαρράς και M.Campagnolo.

19

Κωνσταντίνος Αντ. Κατσουρός

™·Ú¿ÁÌ·Ù· ¶ˆ˜ ÂÌ›˜ ÔÈ «·\ ¤Íˆ» ı¤ÏÔ˘Ì ÙËÓ ¶ÂÚÈ‚·ÏÏÔÓÙÈ΋ ∫›ÓËÛË ¡¿ÍÔ˘ «[…] εδώ δεν πρόκειται πια για τη φύση, που αυτήν, πιστεύω, είναι πιο σηµαντικό να τη διαλογίζεσαι παρά να τη βιώνεις, ούτε καν για την παράδοση. Πρόκειται για τη βαθύτερη εκείνη δύναµη των αναλογιών που συνέχει τα παραµικρά µε τα σπουδαία ή τα καίρια µε τα ασήµαντα, και διαµορφώνει κάτω από την κατατεµαχισµένη των φαινοµένων επιφάνεια ένα πιο στερεό έδαφος για να πατήσει το πόδι µου – παραλίγο να πω η ψυχή µου. Μέσα σ’ ένα τέτοιο πνεύµα είχα κινηθεί άλλοτε, όταν έλεγα ότι ένα τοπίο δεν είναι, όπως το αντιλαµβάνονται µερικοί, κάποιο απλώς σύνολο γης, φυτών και υδάτων. Είναι η προβολή της ψυχής ενός λαού επάνω στην ύλη». Οδυσσέας Ελύτης, Τα δηµόσια και τα ιδιωτικά. Υπεράσπιση του περιβάλλοντος σηµαίνει υπεράσπιση συλλογικών αγαθών. Ως συλλογικά αγαθά δεν γίνονται πάντοτε κατανοητά από την τοπική κοινωνία ή θεωρούνται δευτερεύουσας σηµασίας ή και, ενίοτε, γίνονται αρκετά ενοχλητικά όταν αντιστρατεύονται την ικανοποίηση ιδιωτικών, κυρίως, συµφερόντων. Οφείλουµε, για την υπεράσπιση αυτών των συλλογικών αγαθών, να εργαζόµαστε στην ΠΕΚΙ.Ν., µέλη και φίλοι, ως οργάνωση, συλλογικά, χωρίς να παραγνωρίζουµε τη σηµασία της λειτουργίας του διοικητικού συµβουλίου, αλλά και χωρίς να παραδίδουµε σ’ αυτό κάθε δυνατή πρωτοβουλία όσον αφορά τη λήψη αποφάσεων για την ανάληψη πρωτοβουλιών και δραστηριοτήτων. Είναι χρήσιµο στις συνεδριάσεις του να συµµετέχει όσο το δυνατό µεγάλος αριθµός µελών αλλά και φίλων της ΠΕ. ΚΙ.Ν. ή και κάθε ενδιαφερόµενος δηµότης. Να λειτουργούµε ως εκκλησία του ∆ήµου. Να τηρούµε ως µέλη τις υποχρεώσεις µας απέναντι στην ΠΕ.ΚΙ.Ν. Στην Περιβαλλοντική Κίνηση πρέπει να καταλάβουµε ότι έχουµε κάνει λάθη και µάλιστα σοβαρά λάθη. Είναι καλό να αντι-

ληφθούµε ότι δεν µπορεί να συνεχισθεί η πρακτική που µέχρι σήµερα ακολουθήθηκε, ότι πρέπει ν’ αλλάξουµε νοοτροπία, να τακτοποιήσουµε τις σκέψεις µας, να θέσουµε προτεραιότητες, να χαράξουµε νέα µονοπάτια. Ότι έχουµε υποχρέωση, οφείλουµε, να συζητάµε τα λάθη µας, τις παραλείψεις µας, ν’ αναλάβουµε τις ευθύνες µας. Τη σκέψη µας πρέπει να απασχολήσουν, µε την προσοχή που τους αρµόζει, τέσσερις διαστάσεις, ξεχωριστά και στο σύνολό τους: σε τι συνίσταται και πως διαµορφώνεται στις µέρες µας το τοπικό, ποια είναι τα συστατικά στοιχεία που απαρτίζουν το έδαφος, τον χώρο, και ποια πρέπει να είναι η χρήση του, τι είδους ζωή επιθυµούµε να έχουµε στην κοινότητα, πόλη ή χωριό, ποια πρέπει να είναι η φύση και η ουσία της ανάπτυξης ενός νησιού όπως η Νάξος. Η δραστηριότητά µας αναπτύσσεται στο νησί µας, στη Νάξο, στις Κυκλάδες. Ο χώρος οριοθετεί τους ορίζοντες και τις δυνατότητές µας. Με ποιο τρόπο είναι καλό να εκτυλίσσεται η δραστηριότητά µας; Αναγκαία και απαραίτητη για την όποια δρα-

20

στηριότητα είναι η συµµετοχή, ενεργός και διαρκής, των µελών και φίλων της ΠΕ. ΚΙ.Ν. Εντοπίζουµε τα περιβαλλοντικά ζητήµατα και προβλήµατα της τοπικής κοινωνίας µας, ως οργάνωση, συλλογικά, κι όχι µόνο ως διοικητικό συµβούλιο. Ερευνούµε και µελετάµε τις πιθανές παραµέτρους και διαστάσεις που συνθέτουν το πρόβληµα, µε οµάδες ή δίκτυα εργασίας από µέλη και φίλους της ΠΕ.ΚΙ.Ν., όπου µπορεί να συµµετέχει και κάθε άλλος ενδιαφερόµενος δηµότης. Στη συνέχεια εξετάζουµε τις πιθανές λύσεις, διαµορφώνουµε τις απόψεις µας, τις προτάσεις µας, µε µέθοδο και επαρκή τεκµηρίωση, κι απευθυνόµαστε όπου κριθεί –κοινωνία ή θεσµός– απαραίτητο και αναγκαίο. Το κυριότερο, η δράση µας δεν πρέπει να παρακολουθεί τη δράση της δηµοτικής ή όποιας άλλης αρχής: η δράση µας δεν είναι αντίδραση σ’ αποφάσεις που λαµβάνονται στα θεσµικά κέντρα, αλλά οφείλει να προλαµβάνει τις εξελίξεις στα ζητήµατα που αφορούν την υπεράσπιση του περιβάλλοντος και των συλλογικών αγαθών, οφείλει να προλαµβάνει τις αποφάσεις των θεσµικών κέντρων. Έχουµε υποχρέωση να διαµορφώσουµε ένα χάρτη προστασίας και υπεράσπισης των συλλογικών αγαθών. ∆εν επιδιώκουµε να δώσουµε λύση, µόνοι, ως ΠΕ.ΚΙ.Ν., στα όποια προβλήµατα. Πρώτον επειδή δεν έχουµε τέτοιες δυνατότητες. ∆εύτερον, επειδή τα τοπικά προβλήµατα είναι σύνθετα, έχουν δηλαδή πολλές και ξεχωριστές διαστάσεις, πολλές φορές µε δική τους δοµή και λογική, κι έτσι απαιτείται η συνεργασία και η συµµετοχή περισσότερων µορφών συλλογικής δράσης, οµάδων συµφερόντων και θεσµών, για τη λύση τους. Τρίτον, εποµένως, για τη λύση των τοπικών περιβαλλοντικών προβληµάτων απαιτείται και επιβάλλεται όχι µόνο η συµµετοχή των µελών και φίλων της ΠΕ.ΚΙ.Ν., αλλά και του συνόλου της εγχώριας κοινωνίας. Η ΠΕ.ΚΙ.Ν. δεν είναι και δεν πρέπει να θεωρείται οργάνωση - πρωτοπορία στο χώρο της προστασίας του περιβάλλοντος. Αυτή η λογική θα πρέπει να πρυτανεύσει και να συνιστά τη

µορφή της δραστηριότητάς µας. Που απευθύνεται η δραστηριότητα αυτή; Πρώτα στην κοινωνία, επειδή ο ενηµερωµένος πολίτης-δηµότης είναι ο πιο κατάλληλος να πραγµατευτεί και να χειριστεί το όποιο πρόβληµα και ν’ αποφασίσει για τις λύσεις τις οποίες επιθυµεί. ∆εύτερο, στους θεσµούς και στις αρχές που εµπλέκονται µε το πρόβληµα που απασχολεί την τοπική κοινωνία, και των οποίων την συνεργασία είναι καλό να επιδιώκουµε. Κι αυτό επειδή σε µια δηµοκρατική κοινωνία οι θεσµοί και οι αρχές (δηµοτικές, νοµαρχιακές κ. ά.) προκαλούν, κυρίως, µε τις πράξεις ή τις παραλείψεις τους τα περιβαλλοντικά προβλήµατα κι έχουν εποµένως, πρωτίστως αυτές, την ευθύνη της επίλυσής τους. Εποµένως συζητάµε. Η άρνηση του διαλόγου δεν σηµαίνει ρήξη και δεν συνιστά ριζοσπαστική πρακτική, αλλά και ο διάλογος µπορεί να αποβεί ευκαιριακή δραστηριότητα. Εποµένως οφείλουµε να είµαστε προσεκτικοί σ’ ό,τι λέµε και πράττουµε. Σ’ αυτό το τελευταίο στάδιο της επίλυσης του όποιου ζητήµατος δεν θα παραµείνουµε θεατές παρατηρητές, αλλά θα συνεισφέρουµε, µε τον τρόπο που µπορούµε, στη λύση του όποιου προβλήµατος. Αν αρχές και θεσµοί κωφεύουν οι µορφές δράσης και κινητοποίησης θα έχουν άλλο χαρακτήρα, αλλά πάντα θα πρυτανεύει σ’ αυτές η συνεργασία και η αµοιβαιότητα. Οφείλουµε να συνεργαζόµαστε και να οργανώνουµε από κοινού δραστηριότητες και εκδηλώσεις µε κάθε άλλη µορφή και σχήµα συλλογικής δραστηριότητας που δίνει έµφαση στο τοπικό, στο κοινωνικό, στο πολιτισµικό πεδίο της εγχώριας νησιωτικής κοινωνίας µας. Μ’ όλους εκείνους που προτάσσουν την συµµετοχή, την ισότητα, την αισθητική, τα ζητήµατα που αφορούν την ταυτότητα του νησιώτη δηµότη, ατοµική και συλλογική, µ’ όλους εκείνους που η δραστηριότητά τους διαπνέεται από τις αρχές του εθελοντισµού. Με τους πολίτες που δραστηριοποιούνται στο ∆ήµο ∆ρυµαλίας για ζητήµατα του περιβάλλοντος ή γι’ ανάλογα θέµατα.

21

Τι επιδιώκουµε; Να ευαισθητοποιήσουµε την Ναξιακή κοινωνία ώστε: Να εργαστούµε για να περιοριστεί, όσο αυτό είναι εφικτό, το φαινόµενο της ερηµοποίησης που απειλεί το νησί µας. Η Νάξος, όπως και τ’ άλλα Κυκλαδονήσια, υπάγονται στη σφαίρα υψηλού κινδύνου1. Να εργαστούµε για την προστασία της υπαίθρου χώρας (χωριά, πολιτισµική κληρονοµιά), των χαρακτηριστικών στοιχείων που απαρτίζουν τη δοµή του περιβάλλοντος (αναβαθµίδες, για παράδειγµα). Να υποστηρίξουµε προτάσεις χωροταξίας που είναι συµβατές µε τον περιβαλλοντικό ιστό και τη δοµή του νησιού µας. Να επιδιώξουµε το συµµάζεµα και το νοικοκύρεµα της πόλης, της Χώρας (ηχορύπανση, κ. ά.). Την αποκατάσταση ισόρροπων σχέσεων ανάµεσα στη Χώρα και την αγροτική ύπαιθρο, ανάµεσα στο ∆ήµο της Νάξου και στον ∆ήµο ∆ρυµαλίας. Να προσπαθήσουµε ώστε να αποκατασταθεί η ισορροπία ανάµεσα στο σύστηµα χωριό, πρωτογενής τοµέας, και στο σύστηµα παραλίες, τριτογενής τοµέας, ειδικά των δυτικών και νοτιο-δυτικών που δέχονται τις ισχυρότερες πιέσεις. Να συντελέσουµε µε τις ενέργειές µας στην προστασία και ανάδειξη της εγχώριας παραγωγής και του εγχώριου παραγωγού, των τοπικών χειροτεχνιών. Να ενθαρρύνουµε την παραγωγή τροφίµων µε παραδοσιακό τρόπο και φιλικό προς το περιβάλλον. Να εναντιωθούµε στα φυτοφάρµακα και στα µεταλλαγµένα προϊόντα.

Να στρέψουµε την προσοχή µας στη προστασία του Λιβαδιού και του ελαιώνα της Τραγαίας και να προτείνουµε δραστηριότητες συµβατές µε τον ελαιώνα και το Λιβάδι. Να υποστηρίξουµε την διάδοση και εφαρµογή τεχνολογιών που είναι συµβατές µε το νησιωτικό τοπίο και αναπτύσσουν την ποιότητα του περιβάλλοντος και του αστικού ιστού. Να µη προσχωρούµε στην τυποποίηση και την οµοιοµορφία, να ενθαρρύνουµε την κριτική σκέψη και τον στοχασµό. Να υποστηρίζουµε και να ενθαρρύνουµε τη συντροφικότητα, τις συλλογικές δραστηριότητες, τις αρχές της αλληλεγγύης και της αµοιβαιότητας. Να γίνουµε εθελοντές. Αν και έχουν δροµολογηθεί τα έργα και η όποια ενάντια δραστηριότητα φαίνεται να είναι µάταιη, πρέπει να δηλώσουµε την τεκµηριωµένη αντίθεσή µας στη κατασκευή του µεγάλου λιµανιού. Τέλος, µας βρίσκει αντίθετους η κατασκευή νέου και µεγάλου αεροδροµίου. Να επικοινωνούµε και να συνεργαζόµαστε µε τις άλλες περιβαλλοντικές οργανώσεις και µορφές συλλογικής δράσης που δραστηριοποιούνται στις Κυκλάδες νήσους.

1. Κωνστ. Αντ. Κατσουρός, Σπεύδε Βραδέως. ∆ιάλογος για µια καλύτερη ζωή στους ∆ήµους και στα Χωριά, Φλέα, τ. 5, 2005.

TÔˆÓ˘ÌÈÎfi˜ ÿÚÙ˘ Ù˘ ¡¿ÍÔ˘ ·Ô Ù· °˘ÌÓ¿ÛÈ· Î·È Ù· §‡ÎÂÈ· Προτείναµε1 στους ∆ήµους να χρηµατοδοτήσουν σχολικά προγράµµατα που ως αντικείµενό τους θα έχουν την καταγραφή των τοπωνυµίων της Νάξου, µε τριετή διάρκεια και δυνατότητα ανανέωσης. Τα τοπωνύµια και τα µικροτοπωνύµια της Νάξου αποδείχθηκαν ανθεκτικά στο χρόνο και χρησιµοποιούνται µέχρι σήµερα από

τους κατοίκους του νησιού, τουλάχιστον από τους παλαιότερους, πολλές φορές αναλλοίωτα, από την περίοδο της Τουρκοκρατίας µέχρι τις µέρες µας. Ωστόσο, οι νεότεροι Ναξιώτες δεν φαίνεται να γνωρίζουν ούτε την ονοµασία της γειτονιάς στην οποία κατοικούν. Ο χαρακτήρας των νεότερων γενεών, όπως διαµορφώνεται

22

από την έλλειψη της γνώσης της ιστορίας του τόπου τους, στιγµατίζεται απ’ αυτή την απουσία. «Η καταγραφή των σηµερινών θέσεων µιας περιοχής, η οποία αποδίδει τις ονοµασίες που χρησιµοποιούν οι κάτοικοι, σε συνδυασµό µε την αποδελτίωση των τοπωνυµίων και µικροτοπωνυµίων του ίδιου τόπου από παλαιότερες πηγές – όπου βέβαια το διαθέσιµο υλικό την καθιστά εφικτή – παρέχουν την κατάλληλη ύλη για τη σύνθεση ενός τοπωνυµικού χάρτη µε µεγάλο βάθος χρόνου. Επιτρέπουν επίσης την επισήµανση των αλλαγών που υπέστησαν οι ονοµασίες και τη διερεύνηση της αντοχής τους στο χρόνο, ενώ δίνουν αφορµές να εξεταστούν οι επιπτώσεις που είχαν οι γαιοκτητικές σχέσεις και το καθεστώς ιδιοκτησίας της γης στον τρόπο µε τον οποίο προσδιορίζονταν τα αγροτικά ακίνητα»2. Αυτή την έρευνα θα µπορούσαν να ενσωµατώσουν στα εκπαιδευτικά προγράµµατά τους τα Γυµνάσια και τα Λύκεια της Νάξου. Η δραστηριότητα αυτή µπορεί να εµπλουτίσει τις γνώσεις διδασκόντων και διδασκοµένων. Η Νάξος προσφέρεται για µια τέτοια απόπειρα. Το πλούσιο τεκµηριωτικό υλικό (δικαιοπρακτικά έγγραφα) που έχει διασωθεί στη Νάξο –η µελέτη των τοπωνυµίων άρχισε το 19443,– η φύση του εδάφους, το καθεστώς ιδιοκτησίας της γης αποτέλεσαν παράγοντες που οδήγησαν σε µια πυκνή σήµανση του τόπου. Η ενασχόληση καθηγητών και µαθητών µε την καταγραφή των τοπωνυµίων αποτελεί µια προβολή στο παρελθόν, µια ζωντανή πηγή πληροφοριών για την ιστορική διαδροµή της Νάξου4. ∆ίνει την ευκαιρία και τη δυνατότητα στους µαθητές ν’ αποκτήσουν βιωµατική σχέση µε τον τόπο τους. Ταυτόχρονα, στην διαδικασία της καταγραφής εµπλέκονται και συµµετέχουν οι οικογένειες των µαθητών αφού σ’ αυτές θ’ απευθυνθούν για να συλλέξουν τα τοπωνύµια και τα µικροτοπωνύµια. Οι τοποθεσίες σηµατοδοτούν ένα σύνολο πληροφοριών. Η ανθεκτικότητα των τοπωνυµίων στο χρόνο µας επιτρέπει: να ελέγξουµε αξιοσηµείωτες παραµέ-

τρους της διαδροµής του συγκεκριµένου τόπου. Για παράδειγµα «η διατήρηση ή απάλειψη της ονοµασίας µιας θέσης µπορεί να αναδεικνύει τη γλωσσική και εθνοπολιτισµική συνέχεια ή την ενσωµάτωση αλλόγλωσσων σηµάνσεων στο λεκτικό των κατοίκων, τη διατήρηση ή εγκατάλειψη γεωργικών, κτηνοτροφικών ή άλλων οικονοµικών δραστηριοτήτων […] την αναφορά σε χρήσεις γης που έχουν πλέον εγκαταλειφθεί ή αλλάξει, την ανάδειξη στοιχείων του παρελθόντος που παρέµειναν στο συλλογικό υποσυνείδητο χωρίς να είναι εύκολα ανιχνεύσιµη η αρχική αιτία της σήµανσης κλπ. Ταυτόχρονα µπορεί να ελεγχθεί η παλαιότητα ή ο χρόνος ζωής των µικροτοπωνυµίων σε συνδυασµό µε τις έννοιες που αυτά δηλώνουν. […]». Μέσω της καταγραφής είναι δυνατό να διαπιστωθεί η εγκατάσταση στη Νάξο εθνοπολιτισµικών οµάδων και οι µεταξύ τους σχέσεις, οι γλωσσικές και οι πολιτισµικές ιδιαιτερότητες κάθε περιοχής. Επίσης µε την καταγραφή είναι δυνατό να εξακριβώσουµε την ταυτότητα περιουσιακών στοιχείων των κατοίκων της Νάξου5.

1. Κωνστ. Αντ. Κατσουρός, Συµβολή στη ∆ιαµόρφωση της Πολιτισµικής Πολιτικής του Πολιτιστικού Οργανισµού ∆ήµου Νάξου, π. Φλέα, τ. 4, 2004. 2. ∆ηµήτρης ∆ηµητρόπουλος, Γαιοκτησία και σήµανση του χώρου στις Κυκλάδες (16ος18ος αι.), στο «Η Ελλάδα των νησιών από την Φραγκοκρατία ως σήµερα», Πρακτικά του Β’ Ευρωπαϊκού Συνεδρίου Νεοελληνικών Σπουδών, Ρέθυµνο, 10-12 Μαΐου 2002, τόµ. Β’, Ελληνικά Γράµµατα, Αθήνα 2004. 3. Αντ. Φλ. Κατσουρός, Τοπωνύµια της Νάξου, π. Ναξιακόν Αρχείον, 1947, αναδηµοσίευση π. Απεραθίτικα, 1989. 4. ∆ηµήτρης ∆ηµητρόπουλος, Τοπωνύµια και µικροτοπωνύµια στα νησιά του Αιγαίου: όψεις της αντοχής της σήµανσης του τόπου στο χρόνο, «Πληθυσµοί και Οικισµοί του Ελληνικού Χώρου», τετράδια Εργασίας 18, ΚΝΕ/ΕΙΕ, Αθήνα 2003. 5. ∆ηµήτρης ∆ηµητρόπουλος, ό. π.

23

∞fiÊ·ÛË ÙÔ˘ ¢‹ÌÔ˘ ¢Ú˘Ì·Ï›·˜ ÁÈ· ÙËÓ ·ÔηٿÛÙ·ÛË Ù˘ ÔÈÎÔÏÔÁÈ΋˜ ÈÛÔÚÚÔ›·˜ ÛÙÔ ª·‡ÚÔ µÔ˘Ó› ∫ÔÚÒÓÔ˘ Στο τεύχος 6 θίξαµε το πρόβληµα της οικολογικής διαταραχής που προκλήθηκε στην υψηλότερη κορυφή του όρους Κόρωνος «Μαύρο βουνί». Ο κ. Γιάννης Φλ. Μπαρδάνης είχε ζητήσει από τον ∆ήµο ∆ρυµαλίας την «αποκατάσταση της οικολογικής ισορροπίας στο Μαυροβούνι». Η δράση του δηµότη, κατοίκου ∆ηµοτικού ∆ιαµερίσµατος Απεράθου, προκάλεσε τη συνεδρίαση του ∆ηµοτικού Συµβουλίου ∆ρυµαλίας. Ο Πρόεδρος του ∆ηµοτικού Συµβουλίου κ. Μαν. Μανωλάς επεσήµανε ότι η «περιοχή είναι βιότοπος, περιοχή CORINE, µε το όνοµα Όρη «∆ίας (Ζας), Μαύρο Βουνί Κόρωνος και Νότια Νάξος» µε Κ.Α. τόπου Α00010076. Ακόµη, ότι λόγω προηγούµενης πυρκαγιάς, από εκεί ξεκίνησε η λασποροή που κατέστρεψε το νερόµυλο Κορώνου, στην πληµµύρα του 2001». Το ∆ηµοτικό Συµβούλιο αφού έλαβε υπόψη του το Ενηµερωτικό ∆ελτίο του Πυροσβεστικού Κλιµακίου Νάξου1, αποφάσισε οµόφωνα: 1. Να εκδοθεί δασική απαγορευτική διάταξη βοσκής και προστασίας στην περιοχή που κάηκε και στην Κορυφή του Βουνού «Κόρωνος», άνωθεν του υπάρχοντος περιµετρικά δρόµου, για 10 χρόνια. 2. Την περίφραξη της περιοχής, ώστε να προστατευθεί και να επιτευχθεί αναδάσωση. 3. Να ζητηθεί η συµπαράσταση του Υπουργείου Ανάπτυξης και Τροφίµων, για

την προστασία του βιότοπου. 4. Να ζητήσουµε από το ∆ασαρχείο την ένταξη της περιοχής σε Πρόγραµµα δασικών έργων. 5. Τα παραπάνω να ισχύσουν για όσες περιοχές του ∆ήµου µας καίγονται. 6. Να δηµοσιευτεί η παρούσα απόφαση του ∆ηµοτικού Συµβουλίου στα Μ.Μ.Ε. Ελπίζουµε ότι η δραστηριοποίηση του ∆ήµου ∆ρυµαλίας, για την υλοποίηση των αποφάσεων που έλαβε το ∆ηµοτικό Συµβούλιο, θα είναι άµεση, οργανωµένη, αποτελεσµατική. Κωνστ. Αντ. Κατσουρός 1. Στο Ενηµερωτικό ∆ελτίο επισηµαίνεται ότι: «[…] η ανεξέλεγκτη βοσκή, οι πυρκαγιές που εκδηλώνονται από την παράνοµη ή την απρόσεκτη καύση αγροτικών υπολειµµάτων καθώς και αυτές που αποτελούν προϊόν εµπρησµού, µε σκοπό την ανανέωση της βλάστησης στους βοσκότοπους καταστρέφουν το φυσικό περιβάλλον και θέτουν σε κίνδυνο ζωές και περιουσίες. Η καταστροφή της βλάστησης, πέρα από τις άµεσες επιπτώσεις, αφήνει παρακαταθήκη ένα δυσοίωνο µέλλον, δηµιουργώντας ένα περιβάλλον απροστάτευτο στις καιρικές συνθήκες, όπως είναι οι πληµµύρες λόγω βροχοπτώσεων, το νερό των οποίων δεν µπορεί να συγκρατηθεί από ένα έδαφος γυµνό από βλάστηση». Όπως παρατηρούµε περιγράφεται αρκετά καλά από µια δηµόσια υπηρεσία το φαινόµενο της ερηµοποίησης.

«¡· οÓÔ˘Ì οÙÈ ·Ú·¿Óˆ...». ∏ «‚·ÚÈ¿ Ì·˜ ‚ÈÔÌ˯·Ó›·» ÎÈ ÂÌ›˜. Και ξαφνικά, µια µέρα, ανακαλύψαµε ότι έχουµε κι εµείς βαριά βιοµηχανία: τον τουρισµό. Βάλαµε τα καλά µας και κορδονώµαστε δίπλα στους άλλους Ευρωπαίους µε παράδοση στη βαριά βιοµηχανία. Ο τουρισµός µας ο µικρούλης, που είχε αρχίσει µε τα µικρά δωµατιάκια, που νοίκιαζε η κερά Μαρία στους ξυπόλητους νεαρούς µε τα µακριά µαλλιά, είχε βαρύνει

τόσο πολύ που τον βαφτίσανε «η βαριά µας βιοµηχανία». Είναι όµως έτσι; Έχει αυτή η «βιοµηχανία» όλα τα συστατικά στοιχεία και τις λειτουργικές δυνατότητες ώστε να λέγεται «βαριά»; Έχει σάρκα, οστά, ουσία; Για να έχει ουσία πρέπει να κάνουµε κάτι παραπάνω. Τα δωµάτια της κερά Μαρίας δεν επαρκούν πλέον και τα µεγάλα ξενοδο-

24

χεία δεν πείθουν. Πρέπει να γίνουν έργα. Κι αυτά δεν είναι ανάγκη να ‘ναι βαριά, ογκώδη. Βλέπουµε λοιπόν στην Κρήτη να γίνεται καλό οδικό δίκτυο. Στη Μύκονο το ίδιο. Αλλού γίνονται λιµάνια, µαρίνες, κλπ. Κι εµείς κάναµε το βιολογικό, τις λιµνοδεξαµενές, φτιάξαµε λίγο τους δρόµους, κ. ά., που στόχευαν στη βελτίωση της καθηµερινότητας µας. Θέλουµε πολλά ακόµη; Πάντα ο άνθρωπος θέλει περισσότερα απ’ όσα έχει. Τι άλλο θέλουµε; Προτεραιότητες!!! Ο καθείς τη δική του. Ιδού µια απ’ αυτές: ο πεζόδροµος Χώρας – Αγίου Προκοπίου. Όταν κάποτε οι τουρίστες ήταν λίγοι, κι ο δρόµος χωµατόδροµος και τ’ αυτοκίνητα λίγα, η διαδροµή ήταν όµορφη. Τώρα που ο δρόµος ασφαλτοστρώθηκε και τ’ αυτοκίνητα πλήθυναν, είναι επικίνδυνο να περπατάς, να τρέχεις, κάνοντας την άσκησή σου, δίπλα στον ασφαλτοστρωµένο δρόµο. Στις µέρες µας πολλοί τουρίστες αρέσκονται, και για λόγους υγείας, να γυµνάζονται είτε µε το τρέξιµο είτε µε το ποδήλατο. Τα ποδήλατα κινδυνεύουν ακόµα περισσότερο. Ένας πεζόδροµος λοιπόν που θα ήταν λειτουργικός και για τα ποδήλατα. Αυτός ο πεζόδροµος µας χρειάζεται.

Τι ωραία!!! Θα µπορούσε να χαραχθεί δίπλα στο δρόµο, σ’ ορισµένα σηµεία δίπλα στη θάλασσα, περιποιηµένος, καθαρός, µ’ όλες τις προδιαγραφές που απαιτούνται ώστε ο πεζός να αισθάνεται ασφαλής και να µπορεί να απολαύσει µια υπέροχη βόλτα την ώρα του ηλιοβασιλέµατος, για παράδειγµα. Βέβαια υπάρχουν δυσκολίες. Αίφνης οι ιδιοκτήτες θα χάσουν ένα-δυο µέτρα γης. Αλλά αυτοί θα έπρεπε να χαίρονται, γιατί περνώντας ένας τέτοιος δρόµος µέσα από τα χωράφια τους, αυτά παίρνουν αξία. Αυτό το ωραίο έργο, που θα ευχαριστεί κάθε επισκέπτη, θα ωφελήσει τη «βαριά βιοµηχανία» µας, αφού θα ωφελήσει τους κατοίκους αυτής της νήσου, της Ναξίας. Κατ’ αυτό τον τρόπο αποκτά βαρύτητα η «βαριά βιοµηχανία» µας και γίνεται και ο τουρισµός µας πιο σοβαρός. Αποκτούµε κι εµείς σαν άνθρωποι κύρος και οντότητα κι ο τόπος µας σαν τουριστικός προορισµός. Τέτοιου είδους έργα, µελετηµένα, µ’ αντοχή στο χρόνο, που εξυπηρετούν τον άνθρωπο, που ευνοούν τον ποιοτικό τουρισµό, δικαιολογούν την παρουσία µας στο νησί. Ας αφήσουµε στους νεότερους ένα όµορφο νησί. Παναγιώτης Κυριακόπουλος

∏ ÁÓˆÚÈÌ›· Ù˘ ¡¿ÍÔ˘ ̤۷ ·fi ¤Ó· ÙÔ˘ÚÈÛÙÈÎfi ¯¿ÚÙË Για άλλη µια τουριστική περίοδο, για ένα ακόµα καλοκαίρι, οι επισκέπτες του νησιού µας βοµβαρδίστηκαν µε κάθε λογής έντυπα. Το πρώτο πράγµα που θα αναζητήσει ο επισκέπτης που αποφάσισε να περάσει τις διακοπές του στη Νάξο µας και να τη γνωρίσει, είναι ένας χάρτης, για να αντλήσει πληροφορίες και να διαµορφώσει µια εικόνα, µια άποψη, για τον τόπο τον οποίο επισκέπτεται. Τις περισσότερες φορές ο χάρτης είναι ένα διαφηµιστικό φυλλάδιο, µε ανεπαρκή πληροφόρηση, στο οποίο προβάλλονται

κάθε λογής µαγαζιά, ξενοδοχεία, εστιατόρια, κ. ά. ∆εν είµαι εναντίον των διαφηµιστικών εντύπων, κάθε άλλο. Όµως πόσα απ’ αυτά τα έντυπα που κυκλοφορούν κάθε καλοκαίρι προσφέρουν στον επισκέπτη την ενδεδειγµένη, την σωστή, πληροφόρηση; Το ερώτηµα λοιπόν που τίθεται είναι: ποιος χάρτης είναι αναγκαίος και απαραίτητος για το νησί µας; Ανοίγοντας τους χάρτες που βρίσκονται στη διάθεση των επισκεπτών παρατηρούµε: εσφαλµένη καταγραφή θέσεων και τοπωνυµίων, λάθος πληροφόρηση για το οδικό δίκτυο (ασφαλτόδροµοι, κεντρικοί

25

άξονες και αρτηρίες, αγροτικοί δρόµοι). Ανεπαρκείς χιλιοµετρικές αποστάσεις, χωρίς να αναγράφονται τα πρατήρια ανεφοδιασµού καυσίµων µ’ ό,τι αυτό συνεπάγεται. Όσο για τα µονοπάτια για τους πεζοπόρους δεν θα τα βρούµε πουθενά. Το σηµαντικότερο: η απουσία των ιστορικών µνηµείων, ή η εσφαλµένη τοποθέτησή τους, η ελλιπής αναφορά σ’ αυτά. Οι περισσότεροι επισκέπτες που προέρχονται από Ευρωπαϊκές χώρες διαθέτουν την κατάρτιση εκείνη που τους επιτρέπει να διαβάζουν ένα χάρτη και να αντλούν τις πληροφορίες που τους χρειάζονται ώστε

να έχουν την εποπτεία του χώρου τον οποίο επισκέπτονται. Σκεφθείτε την εικόνα που σχηµατίζουν ανοίγοντας και µελετώντας ένα χάρτη της Νάξου… Ίσως ήρθε η ώρα οι ∆ήµοι να συνεργαστούν και να προγραµµατίσουν την έκδοση ενός χάρτη για τη Νάξο, ο οποίος θα περιέχει όλα τα απαραίτητα στοιχεία που θα επιτρέπουν στον επισκέπτη να διαµορφώνει καλή γνώµη για τον τόπο που επισκέπτεται και τη δυνατότητα να τον γνωρίσει.

26

Λουκάς Παπαδόγιας

Γνωρίζετε το ευγενές ζώον που κατά κόσµο είναι γνωστό ως σκαντζόχοιρος; Γιατί το πατάτε µε τ’ αυτοκίνητά σας; Είναι διαγωγή αυτή, συνειδητών δηµοτών, και µάλιστα νησιωτών Ναξίων;

Καλό φθινόπωρο

Ευχαριστούµε την κ. Αναστασία Κονδύλη Περιστεράκη, τον κ. Νικόλαο Κρητικό τέως διευθυντή του Β΄ Γυµνασίου Νάξου, τον κ. Ιωάννη Τζουάνη ∆ήµαρχο ∆ρυµαλίας για τη βοήθειά του στην έκδοση του π. Φλέα.

¶ÔÏÈÙÈÛÙÈ΋ Î·È ÔÏÈÙÈ΋ ¤Î‰ÔÛË ÙÔ˘ πÛÙÔÚÈÎÔ‡ √ Ì › ÏÔ ˘ ¡ ¿Í Ô ˘ ∞ ƒ ™ fi ™ — ∞ Â Ú ¿ ı Ô ˘

Αν θέλετε να έχετε επαφή µε τον «Αρσό» και το π. «Φλέα» µπορείτε να επικοινωνήσετε µε τους: Στέλιο Ν. Μαρινάκη, Φυγαλίας 11, 114 47 Γαλάτσι ή 843 00 Χώρα Νάξου (τηλ. 210-2913.127, 6934527618) Νίκο Βασ. Φραγκίσκο, Ελ. Βενιζέλου 152, 123 51 Αγ. Βαρβάρα ή 843 00 Χώρα Νάξου (τηλ. 210-5451.339, 22850-24.658) Κώστα Αντ. Κατσουρό, Μπουκουβάλα 8, 114 71 Αθήνα ή 843 00 Χώρα Νάξου (τηλ. 210-6423.783, 22850-22.974, 6934435010) Ευχαριστούµε τον τυπογράφο κ. Λουκά Μιχαλόπουλο, τον φίλο µας, για την προσφορά του