ΕΚΔΟΣΗ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ & ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ

ΔΕΛΤΙΟ ΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΟΜΙΛΟΥ ΝΑΞΟΥ «ΑΡΣόΣ»

¶ÔÏÈÙÈÛÙÈ΋ Î·È ÔÏÈÙÈ΋ ¤Î‰ÔÛË ÙÔ˘ πÛÙÔÚÈÎÔ‡ √ Ì › ÏÔ ˘ ¡ ¿Í Ô ˘ ∞ ƒ ™ fi ™

Τεύχος 12, Oκτώβρης - Δεκέμβρης 2006

¶ ∂ ƒ π ∂ Ã √ ª ∂ ¡ ∞ Ben J. Slot, Φιλώτι, Φέουδα και Πολιτεία ............................................................

5

Δίπλωμα του Γουλιέλμου B΄ Kρίσπο, επιμ. Kωνστ. Aντ. Kατσουρού ................

13

Κωνστ. Αντ. Κατσουρός, Kάτοικοι της Nάξου από τον 4ο μέχρι τον 14ο αιώνα ..............................................................................................

17

Συμπίλημα ............................................................................................................

23

Στο εξώφυλλο ο πύργος των Mπαρότζι (Aπ. Ψαρρά) στο Φιλώτι. Ο θυρεός του Ζορζέτο Μπαρότζι που όπως δείχνει ο τάφος του στην Καθολική Μητρόπολη πέθανε στις 5 του Φλεβάρη στα 1619. (Σχέδιο Ν. Α. Κεφαλληνιάδη, Οικόσημα στη Νάξο). Το δεύτερο οικόσημο, στον πύργο του Φιλωτιού, φέρει την επιγραφή: Geronimo Barozi 1718. Χαρακτηριστικά τα δυο λιοντάρια που φυλάνε το θυρεό.

3

¶ÔÏÈÙÈÛÙÈ΋ Î·È ÔÏÈÙÈ΋ ¤Î‰ÔÛË ÙÔ˘ πÛÙÔÚÈÎÔ‡ √ Ì › ÏÔ ˘ ¡ ¿Í Ô ˘ ∞ ƒ ™ fi ™ — ∞ Â Ú ¿ ı Ô ˘

Ιδιοκτήτης: Ιστορικός Όμιλος Νάξου ΑΡΣόΣ-Απεράθου Τηλ.: 22850-26880 και 22850-22974. Εκδότης-Διευθυντής: Κωνσταντίνος Αντ. Κατσουρός, Χώρα Νάξου, 84300 Νάξος. Τηλ.: 22850-22974.– Κιν.: 6942938883. Συντακτική Επιτροπή: Αναστασία Περιστεράκη- Κονδύλη, Νίκος Βασ. Φραγκίσκος, Κυριακή Ιωάν. Μπαρδάνη, Στέλιος Ν. Μαρινάκης, Κωνστ. Αντ. Κατσουρός. Υπεύθυνος τυπογραφείου: Λουκάς Μιχαλόπουλος, Νηλέως 19, 11146 Γαλάτσι, τηλ. 210-2131292

Ben J. Slot

ºπ§øΔπ, º∂√À¢∞

∫∞π

¶√§πΔ∂π∞*

ια τους ιστορικούς το Φιλώτι είναι ένα χωριό που αποτελεί μοναδική περίπτωση. Συνήθως δεν διασώζονται πολλά παλαιά έγγραφα για χωριά στην Ελλάδα, αλλά για το Φιλώτι έχει διασωθεί μια σειρά από τέτοια έγγραφα τα οποία χρονολογούνται από τις αρχές του 15ου αιώνα. Τα έγγραφα αυτά διασώθηκαν γιατί στα μέσα του 17ου αιώνα ζούσε στο χωριό ένας μάλλον περίεργος γαιοκτήμονας ονόματι Ιάκωβος Μπαρότζι. Θα δούμε ότι η θέση της οικογένειας Μπαρότζι υπηρξε ξεχωριστή για τα δεδομένα της εποχής: δεν υπήρξαν οικογένειες ή άτομα στη Νάξο που να συγκέντρωσαν τόσο πλούτο σ’ ένα μόνο χωριό. Φαίνεται ότι ο τελευταίος απόγονος του Ιάκωβου Μπαρότζι που κατείχε τον πύργο εδώ στο Φιλώτι, ο Μιχαήλ Ιωσήφ Μαρκόπολι, πριν περίπου 120 χρόνια, ήταν ο πρώτος που άρχισε τη μελέτη των εγγράφων του Ιάκωβου Μπαρότζι τα οποία είχε στην κατοχή του. Τελικά τα παρέδωσε στα αρχεία της Καθολικής Επισκοπής Νάξου, κι ένα μέρος τους, το σημαντικότερο, βρίσκεται ακόμη στα αρχεία αυτά. Εκεί τα ανακάλυψε ο ιστορικός Περικλής Ζερλέντης ο οποίος από το 1904 χρησιμοποίησε πολλά από τα έγγραφα αυτά στις δημοσιεύσεις του. Δυστυχώς ο Π. Ζερλέντης πήρε από το αρχείο πολλά από τα έγγραφα αυτά, τα πούλησε κυρίως στον Καθολικό Αρχιεπίσκοπο της Αθήνας Petit κι αυτός, με τη σειρά του, τα παρέδωσε στη Βιβλιοθήκη του Βατικανού. Ο Ζερλέντης κράτησε ένα μέρος απ’ αυτά που τώρα βρίσκονται στη «Συλλογή Ζερλέντη» στα Γενικά Αρχεία του Κράτους, στην Αθήνα. Λέγεται ότι υπάρχουν περισσότερα έγγραφα διασκορπισμένα από τον Ζερλέντη σε διάφορες συλλογές, αλλά δεν γνωρίζω τίποτα γι’ αυτά. Στο βιβλίο του «Φεουδαλική Πολιτεία» του 1925, ο Ζερλέντης εμφανίζει το Φιλώτι ως παράδειγμα αυτού που κρίθηκε και θεωρήθηκε ως το φεουδαλικό σύστημα που εφαρμόστηκε στη Νάξο την περίοδο της Λατινοκρατίας… Αλλά κάποιες πηγές δείχνουν ότι το Φιλώτι υπήρξε ξεχωριστή περίπτωση. Το αρχειακό υλικό που έχουμε στη διάθεσή μας για το Φιλώτι είναι ιδαίτερα αξιόλογο, ενώ για τ’ άλλα χωριά διαθέτουμε ελάχιστο, επειδή η κατάσταση που επικρατούσε στο Φιλώτι ήταν διαφορετική. Πριν απ’ όλα πρέπει να τονιστεί ότι η παρουσίαση του Φιλωτιού ως παράδειγμα φεουδαλικής πολιτείας δεν ισχύει. Μια παρατήρηση του D. Jacoby

Γ

* Αυτή την ανακοίνωση-μελέτη παρουσίασε ο κ. Μπεν Σλοτ στο Ναξιακό κοινό στον προαύλιο χώρο της Παναγίας της Φιλωτίτισσας, μ’ αφορμή την ανακήρυξή του σ’ Επίτιμο Δημότη του Δήμου Δρυμαλίας, στις 18 Ιουνίου 2006.

5

στο βιβλίο του για την εφαρμογή του φεουδαλικού συστήματος στην Ελλάδα ανατρέπει όσα ο Ζερλέντης υποστήριξε στο έργο του. Ο D. Jacoby αναφέρει ότι η μελέτη των «μεγάλων» κτημάτων στη Νάξο, όπως προκύπτει από τα μεσαιωνικά έγγραφα που χρησιμοποίησε ο Ζερλέντης, δεν έχει σχέση με το δυτικό φεουδαλικό σύστημα, αλλά η γαιοκτησία όπως διαμορφώθηκε στο νησί βασίζεται σε παλαιά τοπικά έθιμα. Στο σημείο αυτό παρατηρούμε μια σύγχυση που έχει να κάνει με τις έννοιες των λέξεων. Η λέξη φεουδαλικό έχει δύο σημασίες. Η μία απαντάται με γενικότερη έννοια: σημαίνει την εκμετάλλευση μεγάλων κτημάτων με τη χρήση αγροτών ή εργατών που δεν είναι απολύτως ελεύθεροι άνθρωποι. Αυτή η σημασία έλκει την καταγωγή της από την Γαλλική Επανάσταση και τον Μαρξισμό και δεν είναι απόλυτα ακριβής. Η άλλη σημασία είναι πιο απλή και καθαρά επιστημονική: φεουδαλισμός είναι ό,τι έχει να κάνει με το φέουδο, μια βάρβαρη λατινική λέξη που σημαίνει κάτι μεταξύ ιδιοκτησίας και ενοικίου. Ένας ιδιοκτήτης, για παράδειγμα ο Δούκας της Νάξου, είχε το δικαίωμα να παραχωρήσει μια έκταση γης, μικρή ή μεγάλη, σ’ έναν άλλον ως φέουδο. Αυτό σημαίνει ότι ο άνθρωπος στον οποίο εκχωρείται έκταση γης με τη μορφή του φέουδου, ο φεουδατάριος ή βασάλος, φέρεται να έχει στην κατοχή του το φέουδο, αλλά είναι υποχρεωμένος να βοηθά τον Δούκα κάθε φορά που θα του ζητηθεί, στον πόλεμο για παράδειγμα, και να αποδίδει στον Δούκα κάθε χρόνο ένα συμβολικό, τις περισσότερες φορές, αντίδωρο (για την κατοχή του Φιλωτιού καταβάλλει ως φεουδαλικό τέλος «ένα νεράτζι τα Χριστούγεννα»). Μια σημαντική διαφορά είναι ότι το φέουδο, μετά το θάνατο του φεουδατάριου, δεν διανέμεται μεταξύ των κληρονόμων του, αλλά κληρονομείται εξ ολοκλήρου από τον πρωτότοκο γιο. Ένα από τα λάθη που απαντώνται στο βιβλίο του Ζερλέντη είναι ότι, ο τελευταίος, συγχέει τις δύο σημασίες της λέξης «φεουδαλικό». Πράγματι, στη Νάξο, και ιδίως στο Φιλώτι, υπήρξαν φέουδα ως το 1590, αλλά η σημασία της εκχώρησης γης ως φέουδου αναφέρεται στη σχέση μεταξύ εκείνου που κατέχει το φέουδο, του φεουδατάριου, και του εκχωρητή, δηλαδή του Δούκα. Στη Νάξο μόνο ο Δούκας παραχωρούσε γη ως φέουδα και είχε βασάλους. Εκείνος στον οποίο είχε εκχωρηθεί έκταση γης ως φέουδο βρισκόταν σε προνομιακή και τιμητική σχέση με τον Δούκα. Σε πολλές χώρες υπήρξαν οικονομικά συτήματα που μάλλον μ’ εύκολο και ανακριβή τρόπο χαρακτηρίζονταν φεουδαλικά. Σ’ αυτά, ο αγρότης δεσμευόταν απέναντι στον γαιοκτήμονα στη γη του οποίου δούλευε με κάποιες υποχρεώσεις. Αυτό μπορεί να χαρακτηρισθεί ως φεουδαλικό στη δυτική Ευρώπη όπου οι βασιλιάδες παραχωρούσαν εκτάσεις γης σε ευγενείς, με τα χωριά που περιελάμβαναν, τους κατοίκους και τους εργάτες τους. Έτσι ο κύριος κατείχε γη με εργάτες που ήταν δεμένοι μ’ αυτήν και τον γαιοκτήμονα. Αλλά στη Νάξο, τον Μεσαίωνα, δεν συναντάμε μ’ αυτό τον τρόπο το φαινόμενο αυτό, όπου ο Δούκας σπάνια παραχωρούσε μαζί μ’ ένα μεγάλο φέουδο ένα ή δύο βιλλάνους, όχι όμως ολόκληρο χωριό. Το εσωτερικό οικονομι6

κό σύστημα των φέουδων στη Νάξο δεν έχει σχέση με το καθαρό φεουδαλικό σύστημα (που ίσχυε μόνο μεταξύ του δούκα και του βασάλου/φεουδατάριου), αλλά όπως είπε ο Jacoby, βασιζόταν σε παλαιά τοπικά έθιμα. Όμως στο Φιλώτι υπήρξε ένα άλλο φαινόμενο που μοιάζει με το φεουδαλικό σύστημα αλλά, στο βάθος, υπήρξε πολύ διαφορετικό. Αυτό το φαινόμενο δεν είναι τυπικό χαρακτηριστικό της Νάξου, το συναντάμε σε πολλά μέρη στη νότια και ανατολική Ευρώπη. Πρόκειται για μια εξέλιξη που στοχεύει στη συστηματική εκμετάλλευση μεγάλων κτημάτων που, στην πραγματικότητα, εντάσσεται στις απαρχές του καπιταλιστικού συστήματος. Γαιοκτήμονες επενδύουν χρήματα για να μεγαλώσουν αγροτικές επιχειρήσεις με σκοπό το εμπόριο και για να εξασφαλίσουν την καλλιέργεια θα προσπαθήσουν να εκβιάζουν τους αγρότες να δουλεύουν φθηνά στη γη τους. Σ’ όλη την Ευρώπη συναντάμε ανάλογα παραδείγματα όπου με το πρόσχημα της ύπαρξης των παλαιών νόμων οι γαιοκτήμονες αποκτούσαν τέτοια, «φεουδαλικά», δικαιώματα. Έτσι κάποιοι κτηματίες έγιναν ερασιτέχνες ιστορικοί και συγκέντρωναν υλικό για να αποδείξουν ότι από το πάλαι είχαν αυτά τα δικαιώματα κι αυτά τα κτήματα… και το ενδιαφέρον στην υπόθεσή μας είναι ότι πριν 350 χρόνια συναντήσαμε έναν τέτοιο κτηματία στο Φιλώτι, όπου το 17ο αιώνα οι Μπαρότζιδες αγόρασαν πολλά κτήματα. Στη Νάξο, κι ειδικότερα στο Φιλώτι, την εποχή που ο Ιάκωβος Μπαρότζι ήταν μακράν όλων των άλλων ο μεγαλύτερος κτηματίας, στο χωριό είχε ξεκινήσει μια προσπάθεια εντατικοποίησης του συστήματος εκμετάλλευσης των κτημάτων, καθώς προκύπτει από ένα έγγραφο του 1667 που δημοσίευσε ο Ζερλέντης. Αυτό το έγγραφο περιέχει ένα κατάλογο υποχρεώσεων των κατοίκων του Φιλωτιού απέναντι στον Μπαρότζι. Το έγγραφο περιπλανιόταν στην ελληνική ιστοριογραφία ως τυπικό παράδειγμα του Ναξιακού «φεουδαλισμού» και ο Βακαλόπουλος συμπεριέλαβε το κείμενο στο έργο του «Πηγές της Ιστορίας του Νέου Ελληνισμού», αλλά το έγγραφο συντάχθηκε σε μια εποχή που τα τυπικά φαινόμενα του φεουδαλικού συστήματος είχαν ήδη εξαφανιστεί από τη Νάξο. Από τα έγγραφα φαίνεται ότι ο Μπαρότζι ήταν αντιπαθητικός τύπος, από ορισμένες απόψεις, αλλά δεν μπορεί να θεωρηθεί τυπικό δείγμα φεουδάρχη. Την εποχή του δουκάτου, όταν εφαρμοζόταν το φεουδαλικό σύστημα στη Νάξο, μόνο ο Δούκας ήταν φεουδάρχης, οι κάτοικοι του νησιού που ήταν κάτοχοι φεούδων, φεουδατάριοι ή βασάλοι, υποχρεώνονταν πολλές φορές σε μια συμβολική πράξη που αποδείκνυε ότι ήταν υποτελείς του Δούκα. Αυτό το σύστημα υπήρξε η τυπική εισαγωγή της ευγένειας όπως ίσχυσε στη Δύση, κώδικας που βασιζόταν στις συνήθειες της Βόρειας και της Κεντρικής Γαλλίας, κι αυτό ήταν λίγο περίεργο γιατί οι Φράγκοι της εποχής των Δουκών δεν ήταν Γάλλοι αλλά Ιταλοί. Επίσης περίεργο στις Κυκλάδες είναι ότι είχαμε πολλά παραδείγματα μικρών φεούδων. Δεν εκχωρούνται μόνο μεγάλες εκτάσεις γης, μεγάλα φέουδα, για μεγάλους κυρίους, αλλά οι Δούκες παραχωρούσαν μικρές εκτάσεις γης, μικρά φέουδα, σ’ απλούς ανθρώπους. Ανάμε7

σα στα έγγραφα που είχε στην κατοχή του ο Μπαρότζι, υπήρχε ένα τυπικό παράδειγμα μικρού φέουδου που είχε παραχωρηθεί σ’ έναν εργάτη: η χήρα Δούκισσα Γινέβρα Κρίσπο παραχωρεί σ’ ένα μαραγκό, χωράφι ως φέουδο. Δηλαδή, μ’ αυτό, ο μαραγκός κατατάσσεται μεταξύ των προνομιούχων ιδιοκτητών. Το τυπικό του φεουδαλικού δικαίου δεν συνίσταται μόνο στο ότι ο φεουδατάριος πληρώνει ένα ασήμαντο φόρο για το φέουδο ( ένα νεράντζι τα Χριστούγεννα), αλλά ότι δεν μπορεί να το πουλήσει και δεν μπορεί να το μοιράσει μεταξύ των κληρονόμων του. Οι φεουδαλικοί νόμοι εξαφανίσθηκαν από τη Νάξο τις πρώτες δεκαετίες της Τουρκοκρατίας. Τα παλαιά φέουδα πωλούνται ή και διανέμονται μεταξύ των κληρονόμων ελεύθερα σαν κοινά κτήματα (παλαιότερα αυτό μπορούσε να γίνει με την άδεια του Δούκα). Η υπόθεση των φεούδων στη Νάξο μπερδεύτηκε αρκετά εξαιτίας του γεγονότος ότι ο Ιησουΐτης ιστορικός Σωζέ έγραφε το 1690 ότι ο Μάρκος Σανούδος χώρισε το νησί σε 56 φέουδα. Μερικοί ιστορικοί κατάλαβαν καλά ότι με τα 56 φέουδα ο Σωζέ εννοούσε μια σειρά από κτήματα τα οποία είδε σ’ ένα κατάλογο στ’ αρχεία της οικογένειας Σομμαρίπα που αργότερα κατατέθηκε στ’ αρχεία της Καθολικής Επισκοπής. Απ’ εκεί ο Ζερλέντης πήρε τον κατάλογο και τον πούλησε στον Petit, και τώρα βρίσκεται στη Βιβλιοθήκη του Βατικανού. Στην πραγματικότητα δεν επρόκειτο για κατάλογο φεούδων αλλά για κάτι το διαφορετικό: ανακάλυψα ότι επρόκειτο για μια περίληψη των σελίδων 118-178 του Τουρκικού φορολογικού κατάστιχου του 1670. Πρόκειται για 57 (όχι 56, στο ελληνικό έγγραφο χάθηκε ένα) «βουνά» ή στα τούρκικα cibal (το αραβικό Jebel), μεγάλες εκτάσεις που περιελάμβαναν μάντρες, των οποίων οι ιδιοκτήτες είχαν συμφωνήσει με τους Τούρκους ότι θα πλήρωναν όλους τους φόρους μαζί, θα πλήρωναν δηλαδή ένα ποσό, αντί να υπολογίζονται ξεχωριστά τα προϊόντα που παρήγαγαν σ΄ αυτές τις εκτάσεις. Τα «βουνά» πλήρωναν λιγότερο επειδή τα χωράφια που βρίσκονταν σ’ αυτά δεν ήταν τόσο καλής ποιότητας. Η συμφωνία εκλεισε με μια γενική συνθήκη που αποδείχθηκε ιδιαίτερα επικερδής για τους πλούσιους ιδιοκτήτες οι οποίοι στο τουρκικό κείμενο της συνθήκης αναφέρονται ως «dagh sahip», που σημαίνει τον κύριο του βουνού. Πραγματικά, πολλά από αυτά τα «βουνά», που τα ονόμαζαν πάσκουλα ή και τόπους, διανεμήθηκαν ως φέουδα, αλλά όχι όλα, και βέβαια δεν μοιράσθηκαν όλα αμέσως από τον Μάρκο Σανούδο. Αλλά, σιγά σιγά, με την πάροδο του χρόνου, ένα ένα αποκοβόταν από την περιουσία του Δούκα. Έτσι από την έναρξη της Τουρκοκρατίας η παλαιά κρατική περιουσία δεν υπήρχε πια… Στο Φιλώτι το 1670 υπήρχαν δύο «βουνά» –cibal– το Φιλώτι και τα Φινέλια. Στην ελληνική ιστοριογραφία τα «βουνά» ονομάζονται τιμάρια αλλά πρόκειται περί λάθους επειδή στα τουρκικά φορολογικά έγγραφα δεν συναντάμε τη λέξη τιμάριο. Αυτά τα δύο «βουνά» έχουν μια παλιά ιστορία. Το Φιλώτι μαρτυρείται από τον Δούκα Γουλιέλμο Β΄ Κρίσπο που το παραχώρησε στο νόθο γιο του 8

Ιάκωβο στα μέσα του 15ου αιώνα. Για τα Φινέλια οι γνώσεις μας δεν είναι ξεκάθαρες. Ένα μέρος τουλάχιστον ανήκε το 1400 σε κάποιον Πασχάλη από το Μιλάνο της Ιταλίας, που δεν ήταν ευγενής αλλά χρυσοχόος, και το 1400 ήταν λομπάρντης, δηλαδή τραπεζίτης του Δούκα. Έπειτα περιήλθε στην οικογένεια Ρουτζιέρη. Για το άλλο τμήμα του «βουνού» Φινέλια οι γνώσεις μας δεν είναι τόσο ακριβείς, αλλά από τον 15ο ως τον 17ο αιώνα το κατείχε η οικογένεια Δακορόνια. Το σύνολο των κτημάτων των Μπαρότζι στο Φιλώτι δεν απετελείτο μόνο από τα «βουνά», απετελείτο και από πολλά χωράφια, δένδρα και αμπέλια που βρίσκονταν κοντά στο χωριό. Η διαφορά με τα «βουνά» ήταν ότι τα κτήματα αυτά εφορολογούντο κανονικά από την τουρκική διοίκηση. Στα περισσότερα χωριά της Νάξου περίπου το 70-80% των κτημάτων (λεγόμενα mulk, μούλκια) ανήκαν στους κατοίκους των χωριών, και τα υπόλοιπα είχαν περιέλθει στην κατοχή πολλών ιδιοκτητών που ζούσαν στο Κάστρο ή στον Μπούργο, στη Χώρα. Στο Φιλώτι συνέβαινε το εντελώς αντίθετο: ένας μόνον κτηματίας κάτοικος του Μέσα Κάστρου κατείχε το 70% των mulk… αυτά είχαν περιέλθει στους Μπαρότζι, επειδή ο πατέρας του Ιάκωβου, ο Ζορζέτο Μπαρότζι, νυμφεύθηκε την τελευταία απόγονο του Δούκα Γουλιέλμου του Β΄ Κρίσπο. Η βάση του συγκροτήματος των κτημάτων φαίνεται ότι ήταν το «βουνό» του Φιλωτιού που είχε παραχωρήσει με δίπλωμα στο νόθο γιο του, τον Ιάκωβο, ο Γουλιέλμος Β΄ Κρίσπο, γραμμένο σε περγαμηνή και υπερεπίσημη λατινική γλώσσα (συνήθως τα δουκικά έγγραφα συντάσσονταν στη βενετική διάλεκτο, το δίπλωμα βρίσκεται σήμερα στην Αθήνα στη «Συλλογή Ζερλέντη»). Στα αρχεία της Βενετίας υπάρχει μια παλαιότερη διαθήκη του Γουλιέλμου όταν δεν ήταν ακόμα Δούκας. Σ’ αυτήν άφηνε στον Ιάκωβο κτήματα στην Κωμιακή (που αργότερα κληρονόμησαν οι Μπαρότζι) κι ένα κτήμα στην «Κιουρά Μεγάλη», δεν γνωρίζουμε πού βρίσκονται. Το ενδιαφέρον της διαθήκης αυτής συνίσταται κυρίως στο ότι ο Γουλιέλμος καθιστά εκτελεστή της διαθήκης του τον μεγάλο Κρητικό ποιητή Μαρίνο Φαλιέρο: γεγονός που δείχνει ενδιαφέρουσες γνωριμίες και επαφές των Δουκών της Νάξου. Έτσι οι Μπαρότζι δεν είχαν κληρονομήσει μόνο πολλά mulk, είχαν αγοράσει κι έναν αρκετά μεγάλο αριθμό απ’ αυτά σ’ άλλες περιοχές. Εκτός από τα κτήματα (mulk) είχαν στην κατοχή τους το παλαιό φέουδο του «βουνού» Φιλώτι, που την εποχή αυτή βέβαια είχε χάσει το χαρακτήρα του φέουδου. Οι Μπαρότζιδες αγόρασαν έπειτα τα άλλα δύο «βουνά»: τα Φινέλια, το 1651, και τον Στρατιώτη - Άγιο Συμεών από την οικογένεια Ρουτζιέρι, το 1664. Το «βουνό» Στρατιώτης - Άγιος Συμεών δεν υπάρχει στον κατάλογο του 1670, αλλά από τα έγγραφα στο καρτουλάριο προκύπτει ότι πραγματικά ήταν φέουδο ήδη τον 14ο αιώνα. Ο Ζορζέτος Μπαρότζι αγόρασε και τον πύργο, το 1620, που με το μεγαλοπρεπές μαρμάρινο οικόσημο των Μπαρότζι συμβόλιζε τη δύναμή τους. Από δύο πλευρές διαθέτουμε μαρτυρίες για τα κτήματα των Μπαρότζι στο Φιλώτι. Η πρώτη, το οικογενειακό αρχείο που σήμερα έχει διασκορπισθεί 9

μεταξύ Καθολικής Αρχιεπισκοπής Νάξου, «Συλλογής Ζερλέντη» στα ΓΑΚ Αθήνας και της συλλογής του Πετίτ, ο οποίος αγόρασε έγγραφα από τον Ζερλέντη. Η άλλη μαρτυρία προέρχεται από το Τουρκικό κτηματολόγιο της Νάξου του 1670, λίγα χρόνια μετά το θάνατο του Ιάκωβου Μπαρότζι, όταν τα κτήματα είχαν περάσει στους γιους του, Κουρσίνο και Αντώνιο. Η εντύπωση που αποκομίζουμε από το κτηματολόγιο για τη στατιστική σημασία των κτημάτων των Μπαρότζι στο Φιλώτι σε σχέση με τη θέση των άλλων γαιοκτημόνων στη Νάξο, είναι εκπληκτική. Από τα αρχεία της Ρώμης έχουμε κάποιες πληροφορίες για την προέλευση των Μπαρότζι της Νάξου. Δεν είχαν σχέση με τους μεσαιωνικούς Μπαρότζι, τους αφέντες της Σαντορίνης. Πληροφορούμεθα ότι περίπου το 1600 ήρθαν στη Νάξο από την Κρήτη ένας κύριος Ιάκωβος Μπαρότζι με τον γιο του Ζορζέτο. Ο Ιάκωβος και ο Ζορζέτος είχαν μάλλον άγριο χαρακτήρα, αρχηγοί του Βενετικού κόμματος στις Ναξιώτικες διαμάχες του 1622 μεταξύ Γαλλόφιλων και Βενετόφιλων. Διατηρούσαν μάλλον ειδικές σχέσεις με την Καθολική Εκκλησία: αφορίστηκαν αφού εκδίωξαν με μπαστούνια έναν απεσταλμένο του Πάπα από την Καθολική Μητρόπολη, αλλά δεν υπέφεραν πολύ απ’ αυτό γιατί διέθεταν δική τους εκκλησία στ’ Αγγίδια, την Παναγία Βαθυκοιλιώτισσα, και φραγκισκανό μοναχό που τους έδινε συγχώρεση όταν την χρειάζονταν. Όπως είπαμε ο Ζορζέτο έκανε ένα πλούσιο γάμο στη Νάξο με την κόρη του Ιάκωβου Κρίσπο. Αυτός ο Ιάκωβος Κρίσπο ήταν απόγονος ενός άλλου Ιάκωβου Κρίσπο, που ήταν νόθος γιος και κληρονόμος του Δούκα Γουλιέλμου Β΄ Κρίσπο. Ποια είναι η ιδιαιτερότητα του Φιλωτιού και τι το κάνει μοναδικό; Πρώτα απ’ όλα έχουμε στη διάθεσή μας πλούσιο αρχειακό υλικό: οι Κύριοι Μπαρότζι, όσο κακοί κι αν ήταν κατά τη γνώμη των πολλών, τουλάχιστον απολαμβάνουν κάποια συμπάθεια από τη μεριά των ιστορικών γιατί τους έδωσαν μια βάση για έρευνα. Αλλά υπάρχει κάτι άλλο ιδιαίτερο για το Φιλώτι. Στο τουρκικό κτηματολόγιο του 1670 ανακαλύπτουμε μια λεπτομερή αρίθμηση των κτημάτων στη Νάξο. Εκεί μαρτυρείται ότι η κατάσταση στο Φιλώτι και η τοπική θέση των κυρίων Μπαρότζι ήταν πολύ διαφορετική από την κατάσταση που μαρτυρείται για τ’ άλλα μέρη στη Νάξο. Στα περισσότερα χωριά της Νάξου τα μούλκια που βρίσκονταν στην κατοχή των κατοίκων του Μπούργου και του Κάστρου αντιστοιχούσαν στο τρίτο ή ακόμα και λιγότερο του συνόλου από τα μούλκια που κατείχαν οι κάτοικοι των χωριών. Μόνο σε τέσσερεις κοινότητες μαρτυρείται αντίθετη κατάσταση. Στις τρεις από τις τέσσερεις οι κάτοικοι της Χώρας κατέχουν περίπου διπλάσια έκταση κτημάτων απ’ αυτήν των κατοίκων των χωριών. Αυτή είναι η κατάσταση που επικρατεί στις Μέλανες, στο Κάτω Σαγκρι, στις Σίφωνες/ Κεραμωτή. Αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι οι περιπτώσεις αυτές αποτελούν την καρδιά του φεουδαλισμού στη Νάξο: τα κτήματα αποτελούνται από μικρά κομμάτια γης και πολλά ανήκουν σε κατοίκους του Μπούργου και του Νιοχω10

ριού. Αλλά η περίπτωση με το Φιλώτι είναι πολύ διαφορετική. Μόνον εκεί συναντάμε έναν κάτοικο του Κάστρου, από τη Χώρα, ο οποίος κατείχε το 71% της συνολικής αξίας των κτημάτων του χωριού. Οι Φιλωτίτες δεν ζούσαν μόνο από τα χωράφια που κατείχαν στο Φιλώτι κι από τα ζώα που έβοσκαν στα βουνά του Φιλωτιού. Μαρτυρείται ότι πολλοί Φιλωτίτες κατείχαν χωράφια μέσα στα πάσκουλα άλλων κτηματιών έξω από το Φιλώτι, στον Πάνορμο, στα δυο πάσκουλα Απλίκι (εκεί όπου υπήρξαν τα ελάφια της Νάξου), στο Χείμαρρο, στ’ Ανάκια και στα Μικραργιά. Όλοι αυτοί οι τόποι αποτελούσαν σημαντικές εκτάσεις γης. Έτσι είναι αδύνατο να υποστηριχθεί ότι η θέση των άλλων μεγάλων γαιοκτημόνων της Νάξου ήταν περίπου η ίδια μ’ αυτή που κατείχαν οι Μπαρότζι στο Φιλώτι. Ο πιο πλούσιος μεταξύ των Ναξιωτών, ο Κουρσίνο Κορονέλλο, πρόξενος της Γαλλίας, κατείχε στον πυρήνα των κτημάτων του, στο χωριό Καλόξυλος, μόνο το 11% της αξίας των κτημάτων του χωριού. Έτσι φαίνεται λογικό το ότι μόνο οι Μπαρότζι κάνουν λόγο στα έγγραφά τους για «το χωριό μας», κάτι που δεν βρίσκομε στα έγγραφα άλλων γαιοκτημόνων. Οι Μπαρότζιδες εμφανίζονται να είναι πραγματικά οι κύριοι του χωριού, όπως μαρτυρεί η επιγραφή στη βρύση που βρίσκεται απέναντι στον πύργο τους. Δικαιολογείται, ίσως, κατ’ αυτό τον τρόπο η εντύπωση που έχουμε σχηματίσει ότι –σ’ αντίθεση με τα περισσότερα χωριά στη Νάξο– το έδαφος στο οποίο ήταν κτισμένο το Φιλώτι ανήκε στους Μπαρότζι. Ήταν επίσης ιδιοκτήτες της εκκλησίας του χωριού. Ως ιδιοκτήτες και δωρητές της εκκλησίας της Παναγίας της Φιλωτίτισσας οι Μπαρότζι αναμείχθηκαν κάποιες φορές με τα εκκλησιαστικά ζητήματα του χωριού τους και φέρθηκαν σαν να ήταν οι εκκλησιαστικές αρχές του τόπου. Μαρτυρείται σε κάποια έγγραφα του 1650 από το οικογενειακό αρχείο, σύμφωνα με το οποίο ο Ιάκωβος λύνει διαμάχες μεταξύ των δύο ιερέων του χωριού, καταρτίζοντας κατάλογο ενοριτών για τον καθένα απ’ αυτούς. Ο Ιάκωβος Μπαρότζι και ο γιος του Κουρσίνο συγκέντρωσαν τα χρόνια 1660-1670 όλα τα έγγραφα που σχετίζονταν με τα δικαιώματά τους, ένα μείγμα δικαιοπρακτικών εγγράφων μαζί με σημειώσεις για περιουσίες και ανακοινώσεις που τοιχοκολλούσαν στο χωριό. Πλήρωσαν ένα Καθολικό παπά από τη Σύρο, τον Λεονάρδο Φρέρη, να τα αντιγράψει σε ρετζίστρο που είχε πάνω από 850 σελίδες, από τις οποίες δυστυχώς διασώθηκαν μόνο 250 σελίδες. Απ’ αυτά ζωγραφίζεται καθαρά η εικόνα πως ανήκουν στον τύπο των κτηματιών που ήταν ερασιτέχνες ιστορικοί. Ήθελαν να αποδείξουν με τον πιο ακριβή τρόπο ποια ήταν τα κτήματά τους και ποια δικαιώματα είχαν πάνω σ’ αυτά. Ιδίως τα κείμενα των ανακοινώσεων παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Διαθέτουμε ένα απ’ αυτά σύμφωνα με το οποίο ο Ιάκωβος Μπαρότζι λίγο πριν το θάνατό του ανακοινώνει στους Φιλωτίτες ότι για πολλά χρόνια δεν είχε ζητήσει κάποια από τα τέλη τα οποία όφειλαν να πληρώνουν οι κάτοικοι, εξαιτίας της κακής οικονομικής κατάστασης λόγω του Κρητικού πολέμου. Τώρα όμως, απαιτεί την καταβολή των τελών γιατί φοβόταν ότι κά11

ποτε στο μέλλον θα χαθούν τα δικαιώματα αυτά για τους κληρνόμους του. Τέτοιου είδους ανακοινώσεις είναι ύποπτες. Μπορεί να είναι ειλικρινείς και πραγματικά ο Μπαρότζι να ήταν καλός και φιλάνθρωπος κύριος, μπορεί εξίσου καλά να ήταν υποκριτής και ν’ απαιτούσε δικαιώματα που ήδη είχαν λήξει από καιρό ή που δεν υπήρξαν ποτέ στο Φιλώτι, αλλά που τα είχε διαβάσει σε κάποιο νομικό βιβλίο. Δεν είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε την αλήθεια σχετικά με το θέμα αυτό. Από το καρτουλάριο, μεγάλο ενδιαφέρον εμφανίζουν κάποια έγγραφα που περιγράφουν τα σύνορα των κτημάτων των Μπαρότζι και των προγόνων τους: μας δίνουν πλούτο τοπωνυμίων και ειδήσεων για το Φιλώτι. Μπορούμε να συγκρίνουμε τα έγγραφα που συγκέντρωναν οι Μπαρότζι με το Τουρκικό κτηματολόγιο (Bashbakanlik Arshivi tapu tahriye defterleri 800). Από τη σύγκριση σχηματίζουμε την εντύπωση ότι ο Κουρσίνο Μπαρότζι δεν δήλωνε πιθανότατα όλα τα κτήματά του στο τουρκικό «tahrici». Αλλά ψεύτικες φορολογικές δηλώσεις υπάρχουν σ’ ολόκληρη την ιστορία. Το τουρκικό κατάστιχο παρουσιάζει ενδιαφέρον γιατί μαθαίνουμε όλα τα ονόματα των 35 χανέδων (σπιτιών ή οικογενειών) του Φιλωτιού. Το Φιλώτι διαφέρει από τ’ άλλα χωριά γιατί το μισό των χανέδων δεν έχουν mulk (το κατάστιχο τους αναφέρει ως «emlak midir»). Ίσως αυτό μαρτυρά ότι στο Φιλώτι πολλοί ήταν βοσκοί, και τα ονόματα των περισσοτέρων αναφέρονται ως emlak midir, ως καλλιεργητές χωραφιών μέσα στα cibal Φιλώτι, Χείμαρρο, Μικραργιά και Ανάκια. Να σημειωθεί ότι το cibal Φινέλια ήταν βοσκότοπος και δεν είχε καλλιεργούμενα χωράφια όπως τα άλλα cibal. Από τα έγγραφα των Μπαρότζι ανακαλύπτουμε μια εικόνα μοναδική για την κατάσταση στη Νάξο… Πολλές πληροφορίες για το χωριό υπάρχουν μέσα στα έγγραφα, κρίμα που αυτά έχουν διασκορπισθεί.

12

¢π¶§øª∞

Δ√À

°√À§π∂§ª√À Bã Kƒπ™¶√

9 NÔÂÌ‚Ú›Ô˘ 1453* Ex cod. Ms. Feudi Philotii, ff. 147-8 et 274-5

OS GULIELMUS CRISPUS DUX EGEOPELAGI cum vehementia et aequitas nos incitat quocumquemodo providere comoditati Iacobi Crispi filii nostri. Unde per nos et heredes et successores nostros eidem Iacomo suisque heredibus adeo legitime descetentibus et secundum promissum consue consuetudines imperii Romani omnia pascula et territoria infrascripta quae jam pluribus annis tenuit et possedit tanquam rem suam: incipiando da Stavri de Filoti andando a la via quae vadit al Aperathu usque ad ecclesiam Sancti Ioannis et postea ad locum dictum Aitofolia usque a la Scala di Stratioti quae vadit ad Sanctam Venerandam et via quae vadit al Stavri suprascriptum: item duas nostras villanas unam nominatam Mariam filiam Marci de Filieri quam Aducimus per cambio a ser Marco Belogna, alia nominatam Stamatichi de Iorgi de Calogrea villana de Zacho Casanova cum omnibus filiis ab illis nascituris: item pascula cum omnibus terrenis domesticis et silvaticis arboribus, montibus, valibus, campis, territoriis, fontibus, fluminibus, acquis, nemoribus, puteis et aliis omnibus ipsis spectantibus et pertinentibus dedimus cum villanis suprascriptis ad habendum, tenendum, possidendum et quaquidem sibi placuerit perpetuo faciat tanquam de re sua feudali absque contradictione aliqua vel impedimento, promittendo omnia suprascripta perpetua forma et rata manere: et non contra faciat et vel venire aliqua ratione vel causa voluntas ipsum cum suis heredibus teneri nobis et nostris heredibus et successoribus: per cognitionem rerum nostrum annuatim [dari] unum pomum ranceum in festum nativitatis domini nostri Jesu Christi. In quorum testimonium presens privilegium iussimus fieri et

N

* Περικλής Γ. Ζερλέντης, Γράμματα Φράγκων δουκών του Αιγαίου πελάγους (αυλγ’=1433 – αφξδ’=1564). Ο Π. Γ. Ζερλέντης παρατηρεί στην εισαγωγή του στα έγγραφα που παραθέτει ότι: «[…] Των ένδεκα ώδε δημοσιευομένων γραμμάτων τα μεν αντεγράφησαν εκ του βιβλίου του τιμαρίου Φιλωτίου, μεταγραφέντα εν αυτώ περί μεσούντα έβδομον και δέκατον αιώνα. Όμως δε πάντα τα αντίγραφα εκακώθησαν κατά την αντιγραφήν, ιδία δε το εν Λατινίδι γλώσση γεγραμμένον γράμμα του δουκός Γουλιέλμου του δευτέρου […]. Εκ των γραμμάτων των δουκών Ιακώβου του δευτέρου του έτους αυμα΄ (1441) και Γου΄ λιέλμου του δευτέρου του έτους αυμγ΄ (1453) τα εν αυτοίς εντελλόμενα εγένοντο κα΄ τά το «lo rito et costume delle nostre leggi, imperio di Romagnia» και «delle nostre leggi imperiali» και «promissa et consuetudines imperii Romani» γίνεται δήλον ότι οι Φράγκοι των νησιωτών δυνάσται δια των Συνηθίων (ασιζών) των βασιλέων των Ιεροσολύμων των μετά ταύτα κληθέντων του βασιλέως της Ρωμανίας εκράτησαν των νησιωτών. […]».

13

sigilli nostri pendentis iussimus roborari. Actum Naxia die nona novembris millesimo quatrigentessimo quinquagesimo tertio, indictione prima. Io Antonio de Campis a consensu delle parti cancellario in la presente causa lo ho copiato lo presente privilegio de mia mano propria. Laurentius Descachis notarius et cancellarius suprascriptae scripturae auctor. 1596 adi agosto. Copia et forma del privilegio presente in carta bergamina dal nobile messer Marco Gato per nome et come commesso della madona Rabella Melimozza sua cognata qual segne ut infra videllicet. 1614 il di 5 febraro. Copia della copia et forma del privilegio presente in carta bergamina della nobile madama Rabella Melimozza sua cognata, copiato per mano del magnifico signor Antonio de Campis, il qual privilegio segne ut infra videllicet. Et ego Antonius Rossi ho copiato il presente privilegio fidelmente da verbo in verbo scritto per mano del magnifico illustrissimo Antonio de Campis et copiato da lui dall’ autentico. In quorum fidem ricopiato il presente istrumento addi 30 decembre 1665 s. n. Από το χειρόγραφο κώδικα του φέουδου του Φιλωτιού ff. 147-8 και 274-5**

ΕΜΕΙΣ Ο ΓΟΥΛΙΕΛΜΟΣ ΚΡΙΣΠΟ ΔΟΥΞ ΑΙΓΑΙΟΥ ΠΕΛΑΓΟΥΣ επειδή η σφοδρή επιθυμία και η δικαιοσύνη μας παρακινεί να προνοήσουμε για την ευμάρεια του Ιάκωβου Κρίσπου, του γιου μας. Γι’ αυτό, εμείς και οι κληρονόμοι μας και οι διάδοχοί μας [εκχωρούμε] στον ίδιο τον Ιάκωβο και τους κληρονόμους του νόμιμους κατιόντες και σύμφωνα με τις συνήθειες της Αυτοκρατορίας της Ρωμανίας όλα τα βοσκοτόπια και τις γαίες που είναι γραμμένα μέσα, τα οποία ήδη για πολλά χρόνια κράτησε και είχε στην κατοχή του σαν δικό του πράγμα: αρχίζοντας από τον Σταυρό του Φιλωτιού πηγαίνοντας στο δρόμο που φέρνει στ’ Απεράθου μέχρι την εκκλησία του Αγίου Ιωάννη και μετά στην τοποθεσία τη λεγόμενη Αητοφωλιά μέχρι τη Σκάλα του Στρατιώτη [κι απ’ εκεί] στην Αγία Παρασκευή και οδηγεί στο δρόμο που [καταλήγει] στον άνωθεν αναφερθέντα Σταυρό: επίσης δύο δικές μας βιλλάνες, μία που ονομάζεται Μαρία κόρη του Μάρκου Φιλιέρου, την οποία δώσαμε per cambio στον ser Marco Belogna, την άλλη που ονομάζεται Σταματική του Γιώργη του Καλογρεά, βιλλάνα του Zacho Casanova με όλους τους γιους/θυγατέρες που θα γεννηθούν από κείνες: επίσης τα πάσκουλα μ’ όλους τους αγρούς, τα δασικά και οικιακά δέντρα, τα βουνά, τις κοιλάδες, τους κάμπους, τους αγρούς,

** Το έγγραφο μετέφρασε από τα λατινικά η κ. Ελένη Λαδή, φιλόλογος καθηγήτρια στη Σχολή των Ουρσουλινών. Tην ευχαριστούμε θερμά!

14

τις πηγές, τα ποτάμια, τα νερά, τα άλση, τα πηγάδια και όλα τα άλλα [που περιλαμβάνονται στην έκταση αυτή] δώσαμε με τις προαναφερθείσες βιλλάνες για κτήση, νομή, κατοχή αιωνίως και όπως νομίζει ας πράττει για τα φεουδαλικά του πράγματα απέναντι σε όποια αντίρρηση ή εμπόδιο με την υπόσχεση όλα τα ως άνωθεν να παραμείνουν αιωνίως και με ρητό τρόπο: και να μην πράξει αντίθετα και αν θέλει να έρθει κάποιος [ενάντιος] λόγος και αιτία για τον ίδιο και τους κληρονόμους του να κρατούνται σε μας και τους κληρονόμους μας και τους διαδόχους μας: για την αναγνώριση των υποθέσεών μας κάθε χρόνο [να δίνεται] ένα εύοσμο φρούτο στη γιορτή της γέννησης του Ιησού Χριστού μας. Για επιβεβαίωση αυτών διατάξαμε να συνταχθεί το παρόν δίπλωμα να είναι ισχυρό και να επικυρωθεί με τη σφραγίδα μας. Έγινε στη Ναξία στις 9 Νοεμβρίου του 1453, την πρώτη ινδικτιόνα. Εγώ Antonio de Campis με την συγκατάθεση των μερών καγκελλάριος στην υπόθεση αυτή κλπ. κλπ.

Π α ρ α τ η ρ ή σ ε ι ς. Κάποιες παρατηρήσεις, πιστεύω, δεν είναι άκαιρες: το χωριό «Απείρανθος», όπως επιμένουν να το ονομάζουν ακόμα κάποιοι σήμερα, διαστρέφοντας την ιστορία του, μαρτυρείται στο έγγραφο, κι είναι γνωστό και στον Δούκα του Αιγαίου Πελάγους και στο γιο του τον Ιάκωβο ως ΑΠΕΡΑΘΟΥ (al Aperathu = στ’ Απεράθου) κι όχι σαν «Απείρανθος». Την ίδια άποψη-γνώση έχει και ο συμβολαιογράφος της εποχής, το 1453. Προφανώς, όταν αναφερόντουσαν σ’ αυτό το χωριό, τον 15ο αι., για κάθε απαίτηση και δικαίωμά τους στον τόπο, Απεράθου ονόμαζαν το χωριό οι δόκιμοι κάτοικοι του Κάστρου ή του Μπούργου, αλλά και οι χωρίτες κοπιαστάδες της Νάξου που δούλευαν ή είχαν τις όποιες υποχρεώσεις τους εκεί. Τον 15ο αιώνα το χωριό είναι γνωστό με το πραγματικό του όνομα, που το οφείλει στον ιδρυτή του, τον Πέραθο, κι όχι σε κάποιον εγχώριο «λόγιο» και ευφάνταστο υπαλληλίσκο του νεοσύστατου αρχαιόπληκτου ελληνικού κράτους. Στο σημείο αυτό ας ανοίξουμε μια παρένθεση: ο πύργος των Κρίσπι, στο Κάστρο, στη Χώρα, κτίσθηκε πιθανότατα από τον Ιάκωβο Κρίσπο, το νόθο γιο του Δούκα Γουλιέλμου Β΄, και πέρασε τον 20ο αι. στην ιδιοκτησία του αείμνηστου Πέτρου Γλέζου: μέχρι πρόσφατα στη Χώρα ήταν γνωστός ως «ο πύργος της Απεραθίτισσας». Σήμερα στεγάζει το Βυζαντινό Μουσείο σύμφωνα με την επιθυμία του δωρητή Π. Γλέζου. Οι εκκλησίες Σταυρός, στο Φιλώτι, Άγιος Ιωάννης, στα Φινέλια, Αγία Παρασκευή, στο Κεραμεί, μαρτυρούνται στο έγγραφο, ήδη από το 1453, και χρησιμεύουν ως σταθερά σημεία για να οριοθετηθεί η έκταση η οποία παραχωρείται στον Ιάκωβο Κρίσπο από τον πατέρα του, τον Δού15

κα Γουλιέλμο τον Β΄. Ως σταθερά σημεία επίσης χρησιμοποιούνται και τα τοπωνύμια «Αητοφωλιά» – μια από τις κορυφές των Φαναριών – και «Σκάλα του Στρατιώτη». Η έκταση αυτή, που και σήμερα η φυσική της ομορφιά αλλά και η παραγωγική της δραστηριότητα, παρά την εγκατάλειψη του τόπου, εντυπωσιάζουν, περιελάμβανε: «πάσκουλα μ’ όλους τους αγρούς, τα δασικά και οικιακά δέντρα, τα βουνά, τις κοιλάδες, τους κάμπους, τους αγρούς, τις πηγές, τα ποτάμια, τα νερά, τα άλση, τα πηγάδια και όλα τα άλλα[…]». Όλα αυτά τα δικαιώματα παραχωρήθηκαν στον Ιάκωβο Κρίσπο να τα νέμεται, να τα κρατεί, in perpetuo. Επιμέλεια: Κωνστ. Αντ. Κατσουρού

16

Kωνσταντίνου Aντ. Kατσουρού

∞¶√

K∞Δ√π∫√π N∞•√À Δ√¡ 4 ª∂Ãπ Δ√¡ 14 √

√

∞πø¡∞

4ος αιώνας Αυξέντιος, Επίσκοπος Νάξου. «Μετέσχε το 347 μ. Χ. στη Σύνοδο της Σαρδικής (Σόφιας)»1.

5ος αιώνας Βάραχος, Επίσκοπος Νάξου. «Μετέσχε το 451 στην Δ’ Οικουμενική Σύνοδο της Χαλκηδόνας»2.

6ος αιώνας Παύλος, Επίσκοπος Νάξου. «Μετέσχε το 536 στην «Πενθέκτη» Οικουμενική Σύνοδο Κωνσταντινουπόλεως»3.

Τέλος 6ου – α’ μισό 7ου αιώνα Κοντά στην κορυφή του τρούλλου στην Παναγία την Δροσιανή, σε επιγραφή, μαρτυρείται ο Ανδρέας η συμβία του και τα τέκνα τους 4. Δεξιά του Αγίου Ιουλιανού, στην Παναγία την Δροσιανή, σ’ αφιερωτική επιγραφή, μαρτυρείται ο Στέφανος και οι γονείς του 5. Στην Παναγία την Δροσιανή ανάμεσα στο Σολομώντα και στην Παναγία της Δεήσεως, σε καφαλαιογράμματη επιγραφή, μαρτυρείται ο Ιωάννης και η Αναστασία και οι γονείς τους 6.

1. Γεώργιος Στυλ. Μαστορόπουλος, «Νάξος. Το άλλο κάλλος», Ελληνικές Ομοιογραφικές Εκδόσεις, Αθήνα 2006. 2. Στο ίδιο. 3. Στο ίδιο. 4. «ΥΠΕΡ CΟΤΗΡΙΑC ΑΝΔΡΕΑ Κ(ΑΙ) ΤΗC CΥΜΒ(ΙΟΥ) ΑΥΤΟΥ [Κ(ΑΙ)] ΤΩΝ ΤΕ[Κ]ΝΟΝ ΑΥΤΩΝ», Ν. Β. Δρανδάκης, Οι Παλαιοχριστιανικές Τοιχογραφίες στη Δροσιανή της Νάξου, έκδ. ΤΑΠΑ, Αθήνα 1988. 5. «ΥΠΕΡ ΕΥΧΗC C [ΤΕ ]ΦΑΝΟΥ ΚΑΙ ΤΟΝ ΓΩΝΕΟΝ ΑΥΤΟΥ», στο ίδιο. 6. «ΥΠΕΡ ΕΥΧΗC IΩANNOY Κ(ΑΙ)ΑΝ[ΑΣΤΑ;]CΙΑ [C ΚΑΙ] ΤΟ ΓΟΝΕΩΝ ΑΥΤΩΝ», στο ίδιο.

17

7ος αιώνας, α’ μισό Νικόλαος, Επίσκοπος Νάξου7.

Μέσα του 7ου αιώνα Σισίνιος, Επίσκοπος Νάξου, στην Παναγία την Δροσιανή8. Γεώργιος: «Λόγιος επίσκοπος μετασχών το 680 στην ΣΤ’ Οικουμενική Σύνοδο Κωνσταντινουπόλεως»9.

9ος αιώνας Σε κτητορική επιγραφή, στον Άγιο Ερμόλαο, στην τοποθεσία Κακαβά, στ’ Απεράθου, μαρτυρείται ο Πέτρος Πρεσβύτερος, η συμβία και τα τέκνα τους 10.

11ος-12ος αιώνας Παρά το ότι δεν διασώθηκαν τα ονόματά τους, κάτοικοι Nάξου τον 11ο αιώνα πρέπει να θεωρηθούν ο κτήτωρ του ναού του αγίου Γεωργίου του Διασορίτη, στο Xαλκεί, καθώς και ο μαΐστωρ μαζί με τους άλλους δύο, πιθανόν, τεχνίτες που ανήκαν στο συνεργείο του11. Το 1052 στην Παναγία την Πρωτόθρονο, στο Χαλκεί, σε επιγραφή μαρτυρούνται ο Λέοντας, θεοφιλέστατος επίσκοπος, ο Νικήτας, Πρωτοσπαθάριος και Τουρμάρχης Ναξίας και ο Στέφανος κόμης ο Καμηλάρης 12. 7. Γεώργιος Στυλ. Μαστορόπουλος, «Νάξος. Το άλλο κάλλος», ό.π. 8. «Κ(αι) ΕΠΗ CΙCΙΝΝΙΟΥ ΤΟΥ ΑΓΙΟΤΑΤΟΥ», Ν. Β. Δρανδάκης, Οι Παλαιοχριστιανικές Τοιχογραφίες , ό.π. 9. Γεώργιος Στυλ. Μαστορόπουλος, «Νάξος. Το άλλο κάλλος», ό.π. 10. « ΥΠΕΡ ΕΥΧΗC ΚΑΙ CΩΤΗΡΙΑC ΚΑΙ ΑΦΕCEOC AMAΡΤΙΟΝ ΠΕΤΡΟΥ ΠΡΕCB(ΥΤΕΡΟΥ) Κ(ΑΙ) ΤΙC CΥΜΒ(ΙΟΥ) ΑΥΤΟΥ Κ(ΑΙ) ΤΟΝ ΤΕΚΝΟΝ ΑΥΤΟΥ», στο ίδιο. 11. Μ. Αχειμάστου-Ποταμιάνου, Άγιος Γεώργιος ο Διασορίτης, «Βυζαντινή Τέχνη στην Ελλάδα. Νάξος», εκδ. Μέλισσα,1989. 12. Ν. Ζίας, Πρωτόθρονη στο Χαλκί, στο «Βυζαντινή Τέχνη στην Ελλάδα. Νάξος», εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1989. «Ο θεσμός της τούρμας ανάγεται στον 7ο αι. και είναι κυρίως γνωστός με το σύστημα των θεμάτων. Αρχικά επρόκειτο για στρατιωτική μονάδα 3.000 ανδρών και κάθε θέμα περιελάμβανε τρεις τούρμες (αργότερα από δύο μέχρι τέσσερις τούρμες ή και περισσότερες ακόμη σε κάποιες εξαιρέσεις). Σταδιακά η τούρμα από στρατιωτικό σώμα κατέληξε σε διοικητική μονάδα, υποδιαίρεση του θέματος. Επικεφαλής της τούρμας ήταν ο τουρμάρχης […] Η βυζαντινή τούρμα ήδη από τα μέσα του 12ου αι., αν όχι νωρίτερα, είχε χάσει την αρχική στρατιωτική, αλλά και τη μετέπειτα διοικητική της έννοια και είχε καταλήξει σε απλή γεωγραφική περιφέρεια […]», βλ. Χ. Γάσπαρης, Από τη βυζαντινή στη βενετική τούρμα (Κρήτη, 13ος-14ος αι.), Σύμμεικτα, τομ. ΙΔ΄, Αθήνα 2001. Το επίθετο Καμηλάρης είχε διασωθεί στο Φιλώτι ως παρωνύμιο μέχρι πριν κάποια χρόνια.

18

Το 1056 στον βόρειο τοίχο του ταφικού παρεκκλησίου του Αγίου Ακινδύνου, στην Πρωτόθρονο Χαλκείου, μαρτυρείται η Άννα 13. Μαρτυρείται ο Γεώργιος και ο Μαΐστωρ ο Κόητος, το έτος 1126. Στον ενοριακό ναό της Αγίας Τριάδος Καλοξύλου, στην ίδια θέση όπου κατά τα βυζαντινά χρόνια υπήρχε πιθανότατα τρίκλιτη καμαροσκέπαστη βασιλική, τιμωμένη επ’ ονόματι της Παναγίας της Ελεούσας […] σε ψευδοσαρκοφάγο που βρίσκεται εντοιχισμένη στο μέτωπο της Τραπέζης της Προθέσεως14. Στην ίδια ψευδοσαρκοφάγο, και χαμηλότερα, στο άνω πλαίσιο του σταυρού, με μικρότερα γράμματα διαβάζουμε: Μαΐ<η>στρος ο Κόητος 15 Μαρτυρείται στον Άγιο Γεώργιο τον Διασορίτη, στο Χαλκεί, ο Ιωάννης Πρωτοσπαθάριος16.

13ος αιώνας Το 1207 ο Μάρκος Α΄ Σανούδος κατακτά τη Νάξο και την Άνδρο και στη συνέχεια το σύνολο των Κυκλάδων νήσων. Ο Μάρκος Α΄ με την Λασκαρίνα17 απέκτησαν(;) δυο γιους: τον Άγγελο, που τον διαδέχτηκε και τον Ιωάννη που έζησε στη Χαλκίδα ως το 1260. Ταυτίζεται, άραγε, με τον κυβερνήτη της βενετικής αρμάδας που το 1257 υπέγραψε ως μάρτυρας την πολεμική συμφωνία Βενετών και ηγεμόνων της Εύβοιας εναντίον του πρίγκιπα της Αχαΐας; Μάλλον τους γιους του ο Μάρκος Α΄ τους είχε αποκτήσει από προηγούμενο γάμο.

13. «Εκοιμήθη η δούλη του Θεού Αν(ν)α/μ(ηνός) μαρτίου στας η΄ ινδ(ικτιώνος) θ΄ έτους, σφξδψ’ (=1056), Γεώργιος Στυλ. Μαστορόπουλος, «Μαΐστρος ο Κόητος», ένας μαρμαράς του ΙΒ΄ αι. στη Νάξο», «Αντίφωνον. Αφιέρωμα στον καθηγητή Ν. Β. Δρανδάκη», Θεσ/νίκη 1994. 14. Σε δεύτερη χρήση, στην οριζόντια επιμήκη ταινία κοντά στο χείλος της πλάκας είναι χαραγμένη η επιγραφή «† Εκυμήθη ο δούλος του θεού Γεό[ργ]ηος/μηνί Ηουνήο ις τας γ’ ιν(δικτιώνος) δ’ και έ(τους) ςχλε’ (=1126)». Πιθανότατα επρόκειτο για τοπικό άρχοντα, Γεώργιος Στυλ. Μαστορόπουλος, «Μαΐστρος ο Κόητος», ένας μαρμαράς του ΙΒ΄ αι., ό.π. 15. «[…] Το περίεργο όνομα Κόητος αποτελεί ίσως παραφθορά του σπάνιου βαπτιστικού Κόϊντος. Η έλλειψη στοιχείων από τα οποία να φαίνεται ότι ο μάστρο-Κόητος είναι «κεκοιμημένος» οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο ίδιος είναι ο μαρμαράς που σκάλισε την ψευδοσαρκοφάγο και ίσως ο αρχιτεχνίτης που έκτισε την εκκλησία.[…]», Γεώργιος Στυλ. Μαστορόπουλος, «Μαΐστρος ο Κόητος», ό.π. 16. «†Δ(ΕΗCIC) TOY ΔOYΛOY ΤΟΥ [ΘΕΟΥ] ΙΩΑΝΝΟΥ ΠΡΩΤΟCΠΑΘΑΡΙΟΥ», Μ. Αχειμάστου-Ποταμιάνου, Άγιος Γεώργιος ο Διασορίτης, ό.π. 17. Έχει διατυπωθεί η άποψη ότι το όνομα της Λασκαρίνας ήταν Αναστασία, βλ. Γεώργιος Στυλ. Μαστορόπουλος, «Νάξος. Το άλλο κάλλος», ό.π.

19

Μεταξύ αυτών που ακολουθούσαν τον Μάρκο Σανούδο στην κατάκτηση των Κυκλάδων νήσων, που εγκαταστάθηκαν στη Νάξο, κι έλαβε μέρος στην εκστρατεία στην Κρήτη το 1211, αρχηγός των στρατιωτικών ταγμάτων του, μαρτυρείται ο Diotisalvi Da Bologna18. Συναντούμε τον δεύτερο δούκα, τον Άγγελο (1228-1262), ο οποίος νυμφεύθηκε την θυγατέρα του Μακάριου De Ste Menehould, της οποίας το όνομα δεν διασώθηκε, κι απόκτησε τρία παιδιά: τον Μάρκο Β’, που τον διαδέχθηκε στη ηγεμονία του δουκάτου, μια θυγατέρα, την Να, που παντρεύτηκε τον Παύλο Navigajoso, Μέγα Δούκα της Λήμνου, και τον Μαρίνο, στον οποίο είχε παραχωρηθεί η «μισή Νάξος» κι ολόκληρη η Πάρος και η Αντίπαρος, κατά τον Hopf19. Αυτός νυμφεύθηκε την Πόρτσια, την θυγατέρα του Γουλιέλμου Α’ da Verona. Από το 1262 μέχρι το 1303 τρίτος δούκας στο δουκάτο είναι ο Μάρκος Β΄. Αυτός νυμφεύθηκε μιαν αδελφή του Μαρίνου ή Μερίνου ντάλλε Κάρτσερι, ηγεμόνα της κεντρικής Εύβοιας κι απόκτησε τρεις γιους. Τον Γουλιέλμο, που τον διαδέχθηκε, τον Φραγκίσκο, κύριο της Μήλου (1286), που νυμφεύθηκε την Cassandra De Tournay, και τον Μάρκο, τον κύριο της Gridia, όπως ονόμαζαν τ’ Αγρίδια στην Άνδρο οι Λατίνοι, –η πληροφορία δεν επιβεβαιώνεται από την Άνδρο,– που είχε και περιουσία στη Χαλκίδα. Υπήρξε ο παππούς του Spezzabanda. Συναντήσαμε έναν τέταρτο γιο, τον Γιλβέρτο, που σκοτώθηκε στην Παλαιόπολη της Ηλείας στη μάχη μεταξύ Καταλανών και της πριγκίπισσας της Αχαΐας, Ματθίλδης της Αραγώνας, το 131620. Δεν γνωρίζουμε αν επρόκειτο για νόμιμο ή για «φυσικό», νόθο, γιο του Μάρκου Β΄21. Το 1270, στον Άγιο Νικόλαο, στο Σαγκρί, σε κτητορική επιγραφή, της οποίας σώζονται τμήματα, μαρτυρείται ο Νικόλαος Αναγνώστης και η συμβία του Ειρήνη. Το 1281, σε επιγραφή από το ναό των Αγίων Μηνά, Βίκτωρος και Βικεντίου, τον γνωστό σ’ όλους ναό με την ονομασία «Θε-

18. Κωνστ. Αντ. Κατσουρός, Βologna – Belegno - Μπελώνια, π. Φλέα, τ.3, 2004. 19. Κωνστ. Αντ. Κατσουρός, «Μισό – della mita di Nicosia – νησίν ήγου στον Ξερόκαμπο», Φλέα, τ.5, 2005. 20. βλ. Μ. Κουμανούδη, Για ένα κομμάτι γης. Η διαμάχη Σανούδων – Γκίζη για το νησί της Αμοργού (14ος αι.), Θησαυρίσματα, τ. 29, Βενετία 1999. 21. Βλ. Μπεν Σλοτ, Ένα δίπλωμα του Μάρκου Α΄ Σανούδου, π. Φλέα, τ.7, 2005 και Κωνστ. Αντ. Κατσουρός, Αναζητώντας τον Μάρκο Α΄ Σανούδο, π. Φλέα, τ.9, 2006. Ο Μαρίνος Σανούδος Τορσέλλο στην «Ιστορία» του αναφέρει συνομιλητές του οι οποίοι πιθανότατα να έζησαν κάποια χρονική περίοδο, κατά τον 13ο αι., στη Νάξο όπως οι: μισέρ Πέτρος της Μήλου, μισέρ Ιάκωβος ντα Μπέργκαμο, Άργκος ο Γενουάτης, Ιωάννης ντε Μαζέλλο, Φραγκίσκος ντα Βερόνα, μαντόνα Σιμόνη, ανηψιά του πρίγκιπα Γουλιέλμου, μισέρ Πέτρο Περιόν και μισέρ Ανδρέα Γκαφόρε, ο γνωστός πειρατής Καφούρης, Ευτυχία Η. Παπαδοπούλου, Μαρίνος Σανούδος Τορσέλλο: Ιστορία της Ρωμανίας, ΕΙΕ/ΙΒΕ, Αθήνα 2000.

20

οτόκος», στ’ Απεράθου, μαρτυρείται ο Δημήτρης Μαβρικάς και η συμβία του Ειρήνη 22. Το 1285/86, στον Άγιο Γεώργιου Νοσκέλου, σε επιγραφή, συναντάμε τον Στέφανο τον υιό του παπά Χριστόφορου και την συμβία του, την Πλητή. Στον Άγιο Γεώργιο Διστόμου, από επιγραφή γνωρίζουμε τον Νικόλαο Στροβιλιάτη την συμβία και τα τέκνα τους23. Στην Παναγία του Αρχατού, 1285/86, μαρτυρείται ο ιερέας και ζωγράφος Μιχαήλ. Από επιγραφή στην Παναγία «στης Γιαλλούς», 1288/9, γνωρίζουμε τον Μιχαήλ (επώνυμο;). Πρόκειται για τον ίδιο ζωγράφο; Το πιθανότερο. Επίσης στον ίδιο ναό, από άλλη επιγραφή, γνωρίζουμε τον Γεώργιο Πεδιάσιμο, τη συμβία του Μαρία και τα τέκνα αυτών. Στον ίδιο ναό, την Καλή της Χηώνου. Ακόμη τον Μιχαήλ του Ρ(;)ιάκητα και τη συμβία του Λεντού 24. Τον Γεώργιο Καλοπόδι και την συμβία του Μαρία. Τέλος την Άννα της Κουτηνού και το τέκνο αυτής Επιφάνιο 25. Στον Άγιο Στέφανο, στο Τσικαλαριό, από επιγραφή πληροφορούμαστε για τον Ξένο, τη συμβία του Καλή και τα τέκνα αυτών. Στον ίδιο ναό, από άλλη επιγραφή, μαρτυρείται ο Κάρπος, η συμβία του Μαργαρίτα και τα τέκνα αυτού26.

14ος αιώνας. Το 1301 συναντάμε τον κάτοικο Νάξου, τον Marcilianus Ferante, έμπορο, να έχει επαγγελματικές δοσοληψίες με την Κρήτη27.

22. «ΚΑΙ ΠΑΝΣΕΠΤΟΣ ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΘΕΟΥ….ΝΙΚΟΛ….(ΑΝΑ)ΓΝΩΣΤΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΣΥΜΒΙΟΥ ΑΥΤΟΥ ΕΙΡΗΝΗΣ ΕΤΟΣ ΣΨΟΗ΄», Γεώργιος Δημητροκάλλης, Συμβολαί εις την μελέτην των Βυζαντινών μνημείων της Νάξου, Αθήνα, 1972. Στο ναό των Αγίων Μηνά Βίκτωρος και Βικεντίου ο Αντ. Φλ. Κατσουρός διάβασε την επιγραφή: «Δ[έησις τ] ου δούλου του Θ(εο)ύ Δη[μητρίου] του Μαβρικ[ά] κ(αι) της συμ[βίας] αυτού Ειρήνης ψυχική [σω]τηρία: κ(αι) ει τις ιερεύς ιερουρ[γεί] εις τον ναόν τούτον μνήσ[θη] διά εμ(ά)ς διά τον Κ(ύριο)ν. έτους στψπθ΄», Bλ. Αντ. Φλ. Κατσουρού, Τοπωνύμια της Νάξου, Ναξιακόν Αρχείον, 1947. Αναδημοσιεύθηκε στο π. Απεραθίτικα, τ.6, 1989. Επίσης βλ. Κωνστ. Αντ. Κατσουρός, Δυο επιγραφές στη Νάξο του 13ου αιώνα, Φλέα, τ. 9, 2006. 23. Γιώργης Στυλ. Μαστορόπουλος, Άγνωστες χρονολογημένες επιγραφές 13ου και 14ου αιώνα από τη Νάξο και τη Σίκινο, Αρχαιολογικά Ανάλεκτα εξ Αθηνών (XVI, 1983). Αναδημοσίευση π. Ναξιακά. 24. Ν. Β. Δρανδάκης, Αι τοιχογραφίαι του ναού της Νάξου «Παναγία στης Γιαλλούς» (1288/9), Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών, έτος ΛΓ΄, Αθήνα 1964. Λεοντώ στους Βυζαντινούς, Λεντώ ή Λεντού σε έγγραφα της Τουρκοκρατίας. 25. Στο ίδιο. 26. Ν. Β. Δρανδάκης, Αρχαιολογικοί περίπατοι στη Βυζαντινή Νάξο, Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών, τόμ. ΙΓ’, 1985-1990, Αθήνα 1990. Τον 14ο αι. συναντάμε στις Σέρρες τον λόγιο Θεόδωρο Πεδιάσιμο και τον 13ο και 14ο αι. τον Ιωάννη Πεδιάσιμο που έγινε χαρτοφύλακας Βουλγαρίας και έγραψε σχόλια για αρχαίους Έλληνες συγγραφείς. Είναι πιθανόν και ο Γεώργιος Πεδιάσιμος της επιγραφής στην Παναγία «στης Γιαλλούς» να είχε καταγωγή από τη Μακεδονία. 27. Μαρία Ντούρου-Ηλιοπούλου, Δυτικοί στη Βενετοκρατούμενη Ρωμανία. (Κρήτη, Μεθώνη, Κορώνη) από το 1261 ως το 1386. Γενική επισκόπηση, Θησαυρίσματα, τ.27, Ελληνικό Ινστιτούτο Βενετίας, 1997.

21

Από το 1303 μέχρι το 1323 το δουκάτο Νάξου και Άνδρου ηγεμονεύει ο Γουλιέλμος Α΄. Απόκτησε έξι παιδιά. Τον Νικολό, που παντρεύτηκε την Jeannette De Brienne, τον Ιωάννη, τον Μαρίνο, κύριο της Ίου, ιππότη του Τάγματος του Αγίου Ιωάννη της Ιερουσαλήμ (1347), τον Μάρκο ή Μαρκολίνο, αφέντη της Μήλου (1341-1376), τον Πιέτρο ή Περούλη ιππότη του Τάγματος του Αγίου Ιωάννη της Ιερουσαλήμ (1347), και μια κόρη που παντρεύτηκε τον Πιέτρο Δάνδολο και πέθανε πριν το 135628. Σε επιγραφή με χρονολογία 1309, στο νεότερο ζωγραφικό στρώμα της βασιλικής του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου, στην τοποθεσία Αφικλή, στ’ Απεράθου, αναγράφεται η Καλή η Φιλωτίτισσα ως δωρήτρια, και τα τέκνα αυτής. Επίσης ο ζωγράφος Νικηφόρος 29. Στον Άγιο Γεώργιο Μαραθού, σε νεότερο ζωγραφικό στρώμα, αρχές 14ου αι., από επιγραφή μαθαίνουμε για κάποιον Φυρογένη 30 και τον γιο του Νικήτα. Ο Νικόλαος Α΄, δούκας του Αιγαίου Πελάγους, πέμπτος δούκας (13231341), δεν άφησε διάδοχο. Τον διαδέχθηκε ο αδελφός του Ιωάννης. Υπήρξε ο πρώτος που υπέγραψε ως δούκας του Αιγαίου Πελάγους. Ιωάννης Α’, έκτος δούκας (1341-1362), πέθανε χωρίς αρσενικό διάδοχο. Άφησε μια θυγατέρα, την Φιορέντσα. Η Φιορέντσα, έβδομη δούκισσα (1362-1371), είχε ήδη παντρευτεί τον Ιωάννη Dalle Carceri από το 1349, ο οποίος κατείχε τα 2/3 της Εύβοιας. Το 1358 χήρεψε και το 1364 παντρεύτηκε τον εξάδελφό της Νικόλα Σανούδο τον επονομαζόμενο Spezzabanda, αυτός που διασκορπίζει τα στίφη του εχθρού. Ο Νικόλας θα κυβερνήσει ως τον θάνατό της, το 1371, και στη συνέχεια ως κηδεμόνας του ανήλικου από τον πρώτο της γάμο γιου της, Νικολό. Ο Νικόλαος Β΄ Dalle Carceri, όγδοος δούκας, κυβέρνησε ως το 1383, οπότε δολοφονήθηκε από τον Φραγκίσκο Κρίσπο. Μ’ αυτόν τελειώνει η δυναστεία που εγκαθίδρυσε ο Μάρκος Α΄ Σανούδος31.

Ναξία 2006 Κωνσταντίνος Αντ. Κατσουρός

28. Κωνστ. Αντ. Κατσουρός, Αναζητώντας τον Μάρκο Α΄ Σανούδο, ό.π. 29. Γιώργης Στυλ. Μαστορόπουλος, Οι εκκλησίες της περιοχής Φιλωτίου, στο «Φιλώτι», τόμ. Α΄. 30. Κωνστ. Αντ. Κατσουρός, Αναζητώντας τον Μάρκο Α’ Σανούδο, ό.π. 31. Το επίθετο Αναγνώστης –και ως βαφτιστικό– και το επίθετο Φυρογένης υπάρχουν σήμερα στη Νάξο, πιθανότατα χωρίς διακοπή από τον 13ο και τον 14ο αιώνα, βλ. Κωνστ. Αντ. Κατσουρού, Δυο επιγραφές, ό.π.

22

™˘Ì›ÏËÌ· M·Ú›ÓÔ˜ º·ÏȤÚÔ˜ ως επεδά ετελειώθηκεν η ρίμα του Φαλιέρου τ’ αφέντη, του μισέρ Μαρή, του παλαιού του γέρου. Ποιος ήταν ο Μαρίνος Φαλιέρος, ο άνθρωπος στον οποίο ο Δούκας του Αιγαίου Πελάγους, Γουλιέλμος Β’ Κρίσπο, εμπιστεύθηκε την εκτέλεση της διαθήκης του1; Ναξιώτης δεν ήταν ούτε Κυκλαδίτης. Ποιος ήταν, πότε έζησε, σε ποιο περιβάλλον ανατράφηκε και ποιες δραστηριότητες ανέπτυξε; Ο Μ α ρ ί ν ο ς Φ α λ ι έ ρ ο ς, «[…] γεννήθηκε λίγο πριν τον Ιούλιο του 1397 και πέθανε στα 1474. Ήταν δεύτερος γιος του Marco Fallier (Φαλιέρου), του μόνου κληρονόμου κρητικού κλάδου της ευγενούς βενετικής οικογένειας των Fallier. Αυτή η οικογένεια ήταν στην πρώτη ομάδα των αποίκων που στάλθηκαν στην Κρήτη στα 1211. Ο Μαρίνος Φαλιέρος ήταν ένας από τους μεγαλύτερους φεουδάρχες και γαιοκτήμονες στην κεντρική και ανατολική Κρήτη. Η μητέρα του, καθώς και η γυναίκα του, προερχόταν από την αριστοκρατία που διοικούσε τις Κυκλάδες. Πάντρεψε τα παιδιά του με μέλη της βενετικής αριστοκρατίας, τόσο στην ίδια τη Βενετία (Morosini) όσο και στην Κρήτη (Venier, Demezzo, Quirini, Muazzo, Corner). Ένας από τους γαμπρούς του ήταν ο ουμανιστής Lauro Quirini” 2. Γεννήθηκε λοιπόν και ανατράφηκε στην Κρήτη, όπως μπορούμε να συμπεράνουμε και από το ιδιάζον κρητικό ιδίωμα το οποίο μεταχειρίζεται. Ο ίδιος προσαγορευόταν στα έργα του «ευγενέστατος, άρχων, κύριος», «αφέντης, μισέρ», «ευγενέστατος άρχων, μισέρ»3. Στην Κρήτη η βυζαντινή παιδεία και εκπαίδευση δεν έσβησε. Συνεχίσθηκε ολόκληρη την περίοδο της Βενετοκρατίας. Η Κρήτη λειτούργησε ως συνδετικός κρίκος ανάμεσα στον ελληνικό κό-

σμο και στη Βενετία. Όμως ο Βυζαντινός πολιτισμός έχασε τη μονοπωλιακή του θέση και επιρροή σ’ οτιδήποτε γραφόταν στα ελληνικά. «Αντ’ αυτού, η ομιλουμένη ελληνική (που χρησιμοποιήθηκε και ως λογοτεχνική γλώσσα) και ο δυτικός πολιτισμός απέκτησαν ίση, αν όχι ανώτερη θέση. Οι απόγονοι της βενετικής αριστοκρατίας και αστικής τάξης, όχι μόνο μέσω της παιδείας τους αλλά σε μεγαλύτερο βαθμό λόγω των τακτικών επαφών με την ίδια τη Βενετία, ενημερώνονταν για τις νέες τάσεις στη μόδα, τη μουσική, το τραγούδι, τον χορό και τη λογοτεχνία. Αυτές οι επαφές έμειναν πάντα πολύ στενές. […]»4. «[…] Μας άφησε δυο ποιήματα διδακτικά και ένα θρησκευτικό. Με το πρώτο, τη «Ρίμα Παρηγορητική» (340 στίχοι), που το απευθύνει σε κάποιο φίλο του Βενέδικτο Τάπολι, επιδιώκει να τον παρηγορήσει για την ξαφνική απώλεια των παιδιών του (ίσως σε σεισμό ή επιδημία). Με το δεύτερο πάλι, τους «Λόγους Διδακτικούς» (420 στιχ.), επιχειρεί να δώσει μια σειρά από συμβουλές και παραινέσεις στο γιο του, σχετικές με τις χριστιανικές αρχές, τα ανθρώπινα πάθη και κυρίως το γάμο και την οικογενειακή ζωή. […] Όσο για το θρησκευτικό ποίημα του Φαλιέρου, αυτό είναι ένα σύντομο δραματικό στιχούργημα (402 στιχ.), με επιγραφή «Θρήνος εις τα Πάθη και την Σταύρωσιν του Χριστού», αρκετά περίεργο και ενδιαφέρον, γιατί αποδεικνύει πως το θρησκευτικό δράμα δεν ήταν άγνωστο στην ελληνική Ανατολή, όπως πίστευαν ως τώρα […]»5. Επίσης δυο ποιήματα του Μ. Φαλιέρου ανήκουν στην κατηγορία «ερωτικά»: «το

23

ένα συντομότερο (από 130 στίχους), τιτλοφορημένο από τον τελευταίο του εκδότη «Ερωτικόν Ενύπνιον», το άλλο εκτενέστερο (748 στίχ.) επιγραφόμενο «Ιστορία και όνειρο» και γραμμένο πριν από το 1520, έχουν και τα δυο τους το ίδιο θέμα: τη συνομιλία του ποιητή, στον ύπνο του, με την αγαπημένη του, με τον Έρωτα και τη Μοίρα, και το απότομο ξύπνημά του, που τον αποσπά από τη φανταστική του ευδαιμονία. Και τα δυο τους μιμούνται μοτίβα της δυτικής ποίησης, αλλά δεν ξεπερνούν τη μετριότητα»6. «[…] Το πρόσωπο του Φαλιέρου και τα έργα του έχουν μεγάλο ενδιαφέρον και για έναν άλλο λόγο: μόνο στην περίπτωσή του μπορούμε να είμαστε απολύτως βέβαιοι ότι ένας βενετός ευγενής, η οικογένεια του οποίου ζούσε πάνω από διακόσια χρόνια στην Κρήτη, χρησιμοποίησε την ελληνική γλώσσα του περιβάλλοντός του και το πατροπαράδοτο ελληνικό μέτρο για να γράψει διάφορα ποιητικά έργα […] μπορούμε να θεωρήσουμε σχεδόν βέβαιο ότι, στις αρχές του 15ου αιώνα, οι Βενετοί άποικοι στην Κρήτη όχι μόνο μιλούσαν και καταλάβαιναν ελληνικά, αλλά και τα χρησιμοποιούσαν στη γραφή και την ανάγνωση. Όσον αφορά τα θέματα, το έργο του Φαλιέρου δεν προδίδει καμία επίδραση από το Βυζάντιο. Εμπνέεται από τη δυτική, ιταλική λογοτεχνία του Leonardo

Giustinian και του περιβάλλοντός του και από μια διασκευή (πιθανόν ιταλική) του De cura rei familiaris του ψευδο-Βερνάρδου. Οι καταβολές της Ρίμας παρηγορητικής πρέπει να βρίσκονται στο ίδιο περιβάλλον»7. Σ’ αυτόν τον άνθρωπο, της βενετοκρητικής κοινωνίας και του πολιτισμού, τον αναθρεμένο στην κοινωνία της Ελληνολατινικής Ανατολής, με τον οποίο συνδεόταν με συγγενικούς δεσμούς, αλλά τον οποίο θαύμαζε και προφανώς τους συνέδεε στενή φιλία, εμπιστεύθηκε την εκτέλεση της διαθήκης του ο Δούκας της Ναξίας και του Αιγαίου Πελάγους, Γουλιέλμος Β΄ Κρίσπο. 1. Μπεν Σλοτ, Φιλώτι. Φέουδα και Πολιτεία, σ’ αυτό το τεύχος. 2. Arnold Van Gemert, Λογοτεχνικοί Πρόδρομοι, «Λογοτεχνία και Κοινωνία στην Κρήτη της Αναγέννησης», επιμ. David Holton, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1999. 3. Γ. Θ. Ζώρας, Μαρίνου Φαλιέρου, «Ρίμα Παρηγορητική», Αθήναι 1956. 4. Arnold Van Gemert, Λογοτεχνικοί Πρόδρομοι, ό.π. 5. Μ. Ι. Μανούσακας, Η Κρητική Λογοτεχνία κατά την εποχή της Βενετοκρατίας, Θεσ/νίκη 1965. 6. Μ. Ι. Μανούσακας, Η Κρητική Λογοτεχνία, ό.π. 7. Arnold Van Gemert, Λογοτεχνικοί Πρόδρομοι, ό.π.

μÈ‚Ï›· Γεώργιος Στυλ. Μαστορόπουλος, «Μαΐστρος ο Κόητος», ένας μαρμαράς του ΙΒ’ αι. στη Νάξο», «Αντίφωνον. Αφιέρωμα στον καθηγητή Ν. Β. Δρανδάκη», Θεσ/νίκη 1994.

ού Αγίας Tριάδος Καλοξύλου. […] Ο ευμεγέθης και ραδινότατος ναός της Αγ. Τριάδος κτίσθηκε στη δεκαετία 18701880 με σχέδια του αρχιτέκτονα Γ. Νιώτη. Στην ίδια θέση υπήρχε έως τότε και «[…] Το έργο το οποίο θα μας απασχο- κατεδαφίστηκε τρίκλιτη καμαροσκεπής λήσει εδώ είναι η πλάκα μιας ψευδοσαρ- βασιλική, των βυζαντινών πιθανότατα κοφάγου που βρίσκεται εντοιχισμένη, χρόνων, τιμωμένη επ’ ονόματι της Πανασε δεύτερη χρήση, στο μέτωπο της Τρα- γίας της Ελεούσας. Ο περίβολος είχε πέζης της Προθέσεως του ενοριακού να- χρησιμοποιηθεί ως κοιμητήριο. Δεν είμα-

24

στε όμως απόλυτα βέβαιοι ότι προέρχεται από το ναό εκείνο γιατί, σύμφωνα με την παράδοση, κατά την ανέγερση του νέου ναού μεταφέρθηκε οικοδομικό υλικό και μάρμαρα από διάφορες εκκλησίες της περιοχής κυρίως από ερειπωμένες. Θα μπορούσαμε εν τοιαύτη περιπτώσει να υποθέσουμε ότι ίσως να προέρχεται από τον Άγιο Γεώργιο τον Διασορίτη (τοιχογρ. ΙΑ΄ αι.) ή από τον τρουλλαίο σταυρικό ναό της Παναγίας της Δαμιώτισσας (τοιχογρ. ΙΒ΄-ΙΓ΄ αι.). […] Στην οριζόντια επιμήκη ταινία κοντά στο χείλος της πλάκας είναι χαραγμένη η επιγραφή: † Εκυμήθη ο δούλος του θεού Γεό[ργ]ηος/μηνί Ηουνήο ις τας γ΄ ιν(δικτιώνος) δ΄ και έ(τους), ςχλε΄ (=1126).

Λογοτεχνία και Κοινωνία στην Κρήτη της Αναγέννησης, επιμέλεια: David Holton, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1999.

«Στο βιβλίο αυτό παρουσιάζεται μια σφαιρική μελέτη της λογοτεχνίας της Κρητικής Αναγέννησης, συνδεδεμένης με το ιστορικό, κοινωνικό και πολιτισμικό της πλαίσιο. Η Κρήτη, που ήταν στην εξουσία της Βενετίας από τα 1211 ως τα 1669, ήλθε σε επαφή με την Αναγέννηση και ανταποκρίθηκε στα ερεθίσματά της δημιουργώντας ένα σύνολο αφηγηματικής και δραματικής ποίησης, γραμμένης στην κρητική διάλεκτο, που, όπως γνωρίζουμε σήμερα, άσκησε σημαντική επιρροή στη νεότερη ελληνική λογοτεχνία. Η δημιουργία αυτών των λογοτεχνικών έργων είναι μέρος ενός ευρύτερου φαινομένου πολιτισμικού συγκρητιΚαι χαμηλότερα, στο άνω πλαίσιο του σμού που παρατηρείται στην Κρήτη και σταυρού, με μικρότερα γράμματα: αφορά τόσο την αρχιτεκτονική, όσο και Μαΐ<η>στρος ο Κόητος τα γράμματα […]». Το έτος 6635 από κτίσεως κόσμου συμπίπτει με το έτος 1126 όταν όντως η ιν- π. Μάρκου Φώσκολου, PROTOPAPAS TINARUM. Ο θεσμός και η εκλογή του δικτιών ήταν δ΄. Πρόκειται δηλαδή για ορθόδοξου πρωτοπαπά της Τήνου καμια επιτάφια επιγραφή των μέσων βυζατά την Βενετοκρατία, Ανάτυπο από τα ντινών χρόνων, η δεύτερη, αν δεν απα«Τηνιακά», 2, 2004. τώμαι, που γίνεται γνωστή στη Νάξο. Η πρώτη, με παρόμοια διατύπωση, διακρί«[…] Η έρευνα αυτή, με την οποία έρνεται με δυσκολία στον βόρειο τοίχο του χονται στο φως για πρώτη φορά μια σειταφικού παρεκκλησίου του Αγ. Ακινδύ- ρά άγνωστων εγγράφων, αποσκοπεί στο νου στην Πρωτόθρονο Χαλκείου: «Εκοι- να φωτίσει μια σημαντική σελίδα της εκμήθη η δούλη του Θεού Αν(ν)α/μ(ηνός) κλησιαστικής ιστορίας του νησιού. Ο μαρτίου στας η΄ ινδ(ικτιώνος) θ΄ έτους, πρωτοπαπάς ήταν ο επίσημος και ουσιασφξδψ΄ (=1056). στικός ποιμένας της ορθόδοξης κοινότηΔεν γνωρίζουμε ποιος ήταν ο μνημο- τας του νησιού κατά την διάρκεια των νευόμενος νεκρός. Η ποιότητα πάντως πέντε αιώνων της γκιζοκρατίας (1207του τάφου δείχνει πως πρόκειται μάλ- 1390) και της βενετοκρατίας (1390λον για κάποιο τοπικό άρχοντα και πιθα- 1715). Το αξίωμά του δεν του επέτρεπε νότατα κτίτορα του ναού στον οποίο βρι- να έχει πλήρεις επισκοπικές δικαιοδοσκόταν αρχικά ο τάφος. […] Το περίεργο σίες, όπως ήταν φυσικό, και οι δικαιοδοόνομα Κόητος αποτελεί ίσως παραφθο- σίες του Λατίνου επισκόπου περιόριζαν ρά του σπάνιου βαπτιστικού Κόϊντος. Η σ’ ορισμένα σημεία τις αρμοδιότητές του έλλειψη στοιχείων από τα οποία να φαί- (π.χ. στο να εκδικάζει υποθέσεις του νεται ότι ο μαστρο-Κόητος είναι «κεκοι- κλήρου του). Αλλά, παρ’ όλα ταύτα, μημένος» οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο ασκούσε ουσιαστική εξουσία στον κλήίδιος είναι ο μαρμαράς που σκάλισε την ρο και στο λαό του δόγματός του και καψευδοσαρκοφάγο και ίσως ο αρχιτεχνί- τείχε την τρίτη θέση μέσα στην κοινωνική ιεραρχία της Τήνου, μετά τον ρέκτοτης που έκτισε την εκκλησία». 25

ρα και τον Λατίνο επίσκοπο. Πιστεύω, λοιπόν, πως διαφωτίζεται (κατά το δυνατόν και όσο επιτρέπουν τα μέχρι στιγμής γνωστά έγγραφα) ένας άγνωστος και για τούτο παρεξηγημένος, εν πολλοίς, ιστορικός θεσμός της Τήνου. […]». Η μελέτη του π. Μάρκου Φώσκολου είναι ό,τι καλύτερο έχει δημοσιευθεί γι’ αυτόν τον σημαντικό θεσμό των πρωτοπαπάδων κατά τη διάρκεια της λατινοκρατούμενης Ανατολής, ειδικά όπως εξελίχθηκε στα νησιά μας. Αναγκαίο βοήθημα για κάθε ερευνητή μελετητή της ελληνολατινικής Ανατολής. Μαρία Ντούρου-Ηλιοπούλου, Το Φράγκικο Πριγκιπάτο της Αχαΐας (12041432). Ιστορία, Οργάνωση, Κοινωνία, εκδ. Βάνιας, Θεσ/νίκη, 2005. «Το βιβλίο αυτό αποτελεί συμβολή στη διερεύνηση της πολιτικής και κοινωνικής ιστορίας του φραγκικού πριγκιπάτου της Αχαΐας από την ίδρυσή του το 1205 ως την κατάλυσή του τον 15ο αιώνα. Στόχος είναι η προσέγγιση της σκοτεινής αλλά και συναρπαστικής αυτής περιόδου μέσα από τη μελέτη της διάρθρωσης και της εξέλιξης των εσωτερικών δομών, ώστε να δοθεί κατά το δυνατόν σφαιρική εικόνα της οργάνωσης μίας λατινικής ηγεμονίας στο χώρο της άλλοτε βυζαντινής αυτοκρατορίας (Ρωμανίας), προσεγγίζοντας παράλληλα το πρόβλημα του λατινικού αποικισμού και της συμβίωσης με τους Βυζαντινούς». Ιδιαίτερα χρήσιμη η επιστημονική πραγματεία της κ. Μ. Ντούρου-Ηλιοπούλου, Καθηγήτριας στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, για τη γνωριμία και τη γνώση της λατινοκρατούμενης Ανατολής.

π. Μάρκου Φώσκολου, Η Τήνος κατά τη Βυζαντινή περίοδο (337-1207). π. Μάρκου Φώσκολου, Η Τήνος κατά τηνν Γκιζοκρατία (1207-1390). Αναστασία Παπαδία-Λάλα, Η Τήνος κατά την περίοδο της Βενετοκρατίας (1390-1715). Κώστα Δανούση, Η Τήνος στα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Κώστα Δανούση, Η νεότερη Τήνος. π. Μάρκου Φώσκολου, Εκκλησιαστική ιστορία της Τήνου. Δημητρίου Ζ. Σοφιανού, Η Mεγαλόχαρη της Τήνου, παγχριστιανικό προσκύνημα. Ιστορία και δράση. Από τα περιεχόμενα του Β΄ τόμου: Μαρίας Γιιαννησοπούλου, Ο πολιτισμός στην Τήνο. Αριστείδη Κοντογιώργη, Το Τηνιακό τοπίο. Αλέκου Φλωράκη, Λαϊκός πολιτισμός της Τήνου. Μάχης Καραλή, Τήνος, αγροτικό τοπίο και οικισμοί. Πέτρου Μαρκουΐζου, Η παραδοσιακή αρχιτεκτονική της Τήνου. Πέτρου Μαρκουΐζου, Η παραδοσιακή ναοδομία της Τήνου. Δημήτρη Παυλόπουλου, Η τέχνη στην Τήνο. Σάββα Εμμ. Απέργη, Τα γλωσσικό ιδίωμα της Τήνου. Νικολέττας Δελλατόλα-Φωσκόλου, Η διατροφή των Τηνιακών.

«Η Δημοτική Επιχείρηση Ανάπτυξης Εξωμβούργου Τήνου (ΔΕΑΕΤ) ιδρύθηκε το έτος 2001 κατά το πρότυπο και άλλων παρόμοιων Εταιρειών Δήμων και Κοινοτήτων με σκοπό να προωθήσει πρωτοβουλίες πάσης μορφής, ιδιαίτερα πολιτιστικές και κοινωνικές, χωρίς την Τήνος. Ιστορία και Πολιτισμός, τόμοι 2, ανασταλτική τροχοπέδη της υφιστάμεεπιμ. έκδ. π. Μάρκος Φώσκολος, έκδ. νης γραφειοκρατίας [..] η ΔΕΑΕΤ […] θέΔήμος Εξωμβούργου Τήνου, Αναπτυ- λησε να συμμετάσχει με κάθε δυνατό ξιακή Δημοτική Επιχείρηση, Τήνος, τρόπο στην ανάδειξη του πολιτιστικού 2005. πλούτου όχι μόνο των οικισμών του Δήμου Εξωμβούργου, αλλά και όλης της Από τα περιεχόμενα του Α΄ τόμου: Νότας Κούρου, Σύντομη επισκόπηση Τήνου. Εξάλλου, πιστεύουμε, πως η της ιστορίας της αρχαίας Τήνου. όποιας μορφής και φύσεως πολιτιστική 26

μας κληρονομιά δεν ανήκει ούτε σε κά- Γεώργιος Στυλ. Μαστορόπουλος, Νάξος. Το άλλο κάλλος. Περιηγήσεις σε ποιους ούτε κάπου, αλλά στο σύνολο Βυζαντινά μνημεία, εκδ. Ελληνικές του νησιού μας και των κατοίκων του», Ομοιογραφικές Εκδόσεις, Αθήνα είναι τα λόγια του κ. Γιάννη Ζαλώνη, 2006. προέδρου της ΔΕΑΕΤ.

Ε ρ ώ τ η σ η και θερμή παράκληση προς τον Πρόεδρο κ. Γ. Ζαλώνη: Μπορείτε να μεταδώσετε αυτή την εμπειρία, την αντίληψη, την πεποίθηση που εκφράσατε παραπάνω για τα πολιτιστικά ζητήματα της Τήνου, και σ’ εμάς τους Ναξιώτες, όσον αφορά την προώθηση ανάλογων πρωτοβουλιών από την αντίστοιχη ΔΕΑΕΤ της Νάξου; Αθανάσιος Κωτσάκης, Δυτικοί στις Κυκλάδες. Εγκαταστάσεις Λατινικών πληθυσμών στα νησιά των Κυκλάδων. Τα παραδείγματα της Νάξου, της Άνδρου, της Σαντορίνης, της Μήλου, της Σίφνου και της Τήνου (13ος-16ος αιώνας). Ανέκδοτη διπλωματική εργασία. Επόπτες καθηγητές: Μ. ΝτούρουΗλιοπούλου και Α. Παπαδία-Λάλα, Παν. Αθηνών, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Αθήνα 2005. «[…] Η άλωση της Κωνσταντινουπόλεως από τους Φράγκους το 1204 επέφερε ανακατατάξεις στους συσχετισμούς δυνάμεων της περιοχής. Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία διαλύθηκε από τα σταυροφορικά στρατεύματα και κατακερματίστηκε, ενώ στα εδάφη της επικράτειάς της σχηματίστηκαν νέα λατινικά και ελληνικά κρατικά μορφώματα, τα οποία συγκρούονταν μεταξύ τους για το ποιο θα επικρατήσει στον ελλαδικό και μικρασιατικό χώρο. Η Βενετία ήταν αυτή που βγήκε η περισσότερο κερδισμένη από το διαμελισμό της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Η Γαληνοτάτη Δημοκρατία του Αγίου Μάρκου κατόρθωσε να επωφεληθεί από τις ευνοϊκές γι’ αυτήν συγκυρίες και να ανελιχθεί σε μία μεγάλη θαλάσσια δύναμη (Stato da Mar) στο χώρο της ανατολικής Μεσογείου στην αυγή του 13ου αιώνα. […]».

« […]Τα βυζαντινά μνημεία της Νάξου απασχολούν συστηματικά την επιστημονική έρευνα από τις αρχές της δεκαετίας του 1960. Δημοσιεύθηκαν κατά καιρούς άρθρα που αφορούν στην αρχιτεκτονική ή τον ζωγραφικό διάκοσμο μεμονωμένων μνημείων. Ιδιαίτερα σημαντική ήταν η επισήμανση ανεικονικών («εικονομαχικών») τοιχογραφιών, σπανιότατων στην όλη βυζαντινή τέχνη, και κυρίως η αποκάλυψη των προεικονομαχικών τοιχογραφιών του πρώτου στρώματος της Πρωτοθρόνου (6ος-7ος αι.) και της Παναγίας Δροσιανής (μέσα 7ου αι.), που θεωρούνται ως οι αρχαιότερες ίσως των Βαλκανίων. […] Στο παρόν σχεδίασμα οδηγού γίνεται μια συνοπτικότατη (επιγραμματική θα λέγαμε) αναφορά στο μνημειακό πλούτο της βυζαντινής Νάξου. […] Προτάσσεται σύντομος ιστορικός πίνακας και μερικά στοιχεία για το φυσικό και μνημειακό περιβάλλον της Νάξου, τους οικισμούς και τα κάστρα. Ακολουθεί, υπό τύπον σκαριφήματος, ακροθιγής εισαγωγή για τους διάφορους αρχιτεκτονικούς τύπους που συναντώνται στο νησί, την οικοδομική, τη μορφολογία, τα γλυπτά, τις εγχάρακτες επιγραφές και τα νομίσματα. Στη συνέχεια σχολιάζονται φάσεις του σωζόμενου ζωγραφικού διακόσμου με αδρότατες παρατηρήσεις στην προεικονομαχική, εικονομαχική και μεσοβυζαντινή περίοδο, καθώς και για το διάστημα του 13ου-14ου αι. που η Νάξος βρισκόταν, για πολύ ακόμα, κάτω από την κυριαρχία των Βενετών. Προστίθενται μερικές πληροφορίες για δωρητές και ζωγράφους. Στο δεύτερο και κύριο μέρος σημειώνονται οι κατά τόπους σημαντικότεροι ναοί, μαζί με δυο-τρεις παρατηρήσεις για τα βασικά χαρακτηριστικά των. […] Ο παρών σύντομος οδηγός απευθύνεται πρωτίστως στο μέσο και πάντως όχι

27

ιδιαίτερα εξοικειωμένο με τα αρχαιολογικά θέματα αναγνώστη. Και οι ειδικοί όμως επιστήμονες, πέραν της συνοπτικής μνημειακής εικόνας της Νάξου, θα επισημάνουν άγνωστες πληροφορίες ίσως όχι ασήμαντες. […]», γράφει στον «Πρόλογο» του έργου του ο αρχαιολόγος Γιώργος Στ. Μαστορόπουλος, ο οποίος σχεδίασε καλλιτεχνικά την έκδοση. Η έκδοση είναι στα ελληνικά και στα αγγλικά. Συνιστούμε στους αναγνώστες του περιοδικού μας να προμηθευτούν από τα βιβλιοπωλεία της Νάξου το βιβλίο αυτό, το ιδιαίτερα χρήσιμο για την ιστορική γνώση της βυζαντινής Νάξου. Για τον Δήμο Νάξου και τον Δήμο Δρυμαλίας. Ιστορικό Αρχείο Νάξου: 19472007, 60 χρόνια από την ίδρυσή του. Το 2007 συμπληρώνονται 60 χρόνια από την ίδρυση του Ιστορικού Αρχείου Νάξου. Στο περιοδικό μας ήδη από το τεύχος 3 αναφερθήκαμε στην σημασία της ίδρυσής του. Με ποιο τρόπο σκοπεύουμε να εορτάσουμε την επέτειο αυτή; Αντί άλλων επετειακών - κοσμικών εκδηλώσεων, οι δύο Δήμοι, συνεργαζόμενοι οικονομικά, μπορούν να εκδώσουν τα νοταριακά έγγραφα του νοτάριου Τουμπίνου, τα οποία διέσωσε ο αείμνηστος καθηγητής Μαν. Ψαρράς. Το «αρ-

χείο Τουμπίνου» ερεύνησαν και μελέτησαν οι κκ. Στέφανος Ψαρράς και M. Campagnolo. Το μόνο που απομένει είναι η έκδοσή του. Αυτή η πράξη των Δήμων, εφόσον αποφασίσουν την έκδοση, αποτελεί αυτή καθ’ αυτή σημαντική πολιτισμική συνεισφορά στον τόπο και στους κατοίκους του. Είναι τόσο δύσκολο για τους δύο Δήμους να συγκεντρώσουν 20. 000 ευρώ ώστε να γίνει δυνατή η έκδοση των δικαιοπραξιών του νοτάριου Τουμπίνου, που καλύπτουν την ιστορική περίοδο του 18ου αι.; Κι άλλες φορές μέσα από τις σελίδες του περιοδικού αυτού ζητήσαμε από τους Δήμους να συνεργαστούν για την έκδοση του αρχείου Τουμπίνου. Θέλετε να πιστέψουμε ότι δεν γίνεται αντιληπτή η σημασία της έκδοσης αυτής; Ποια καλύτερη συνεισφορά από τη μεριά των Δήμων στην ιστορία της Νάξου αλλά και ποια καλύτερη απόδοση τιμής στους ανθρώπους που προσπάθησαν να διασώσουν την ιστορία της Νάξου σε περιβάλλον και ιστορικές συνθήκες που δεν ήταν από τις καλύτερες στην Ελλάδα; Ποιος καλύτερος εορτασμός για την επέτειο αυτή; Είναι τόσο δύσκολο να βρεθούν 20.000 ή και 30.000 ευρώ;

ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ EΚΛΟΓΕΣ στη Νάξο. Το πλέον έκδηλο και καθοριστικό χαρακτηριστικό των δημοτικών εκλογών του 2006 στον τόπο μας, υπήρξε η παντελής απουσία οποιασδήποτε αριστερής παρουσίας, λόγου και πράξης, στη Ναξία!!!

Καλή Χρονιά, να περνάτε τις μέρες σας ευφρόσυνα!

Kωνσταντίνος A. Kατσουρός

28

29

Ευχαριστούμε τον κ. Mιχάλη N. Mαρινάκη, τον κ. Νικόλαο Κρητικό τέως διευθυντή του Β΄ Γυμνασίου Νάξου, τον κ. Ιωάννη Τζουάνη Δήμαρχο Δρυμαλίας, την κ. Kατερίνα Kατσουρού, τον κ. Mανώλη Σαντοριναίο για τη βοήθειά τους στην έκδοση του π. Φλέα.

IÛÙÔÚÈÎfi˜ ŸÌÈÏÔ˜ N¿ÍÔ˘

∞ƒ™fi™

Αν θέλετε να έχετε επαφή με τον «Αρσό» και το π. «Φλέα» μπορείτε να επικοινωνήσετε με τους: Στέλιο Ν. Μαρινάκη, 843 00 Χώρα Νάξου (τηλ. 22850-26.880, 6973047144) Νίκο Βασ. Φραγκίσκο, Ελ. Βενιζέλου 152, 123 51 Αγ. Βαρβάρα ή 843 00 Χώρα Νάξου (τηλ. 210-5451.339, 22850-24.658) Κώστα Αντ. Κατσουρό, Μπουκουβάλα 8, 114 71 Αθήνα ή 843 00 Χώρα Νάξου (τηλ. 210-6423.783, 22850-22.974, 6942938883) Λουκά X. Μιχαλόπουλο, Nηλέως 19, 111 46 Γαλάτσι (τηλ. 210-2131.292, 6974952905) 30