ΕΚΔΟΣΗ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ & ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ

ΔΕΛΤΙΟ ΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΟΜΙΛΟΥ ΝΑΞΟΥ «ΑΡΣόΣ»

Το περιοδικό έχει αναρτηθεί στο διαδίκτυο (Google) arsosnaxos.blogspot.com Ένα από τα μέτρα του υπουργού Τύπου ήταν να καταργήσει την ταχυδρομική ατέλεια σε περιοδικά των οποίων ο εκδότης δεν είναι δημοσιογράφος. Κανένα από τα τέσσερα μέλη του Ιστορικού Ομίλου δεν είναι δημοσιογράφοι. Έτσι, μπορείτε να βρείτε στην ανωτέρω διεύθυνση, τα τεύχη με τα περιεχόμενά τους, να τα διαβάσετε, να τα τυπώσετε, ή κάποιο απ’ αυτά που σας κίνησε το ενδιαφέρον και να επικοινωνήσετε μαζί μας.

¶ÔÏÈÙÈÛÙÈ΋ Î·È ÔÏÈÙÈ΋ ¤Î‰ÔÛË ÙÔ˘ πÛÙÔÚÈÎÔ‡ √Ì›ÏÔ˘ ¡¿ÍÔ˘ ∞ƒ™fi™

Τεύχος 31, Ιούλης - Σεπτέμβρης 2011

¶ ∂ ƒ π ∂ Ã √ ª ∂ ¡ ∞ Κωνστ. Αντ. Κατσουρός, Εισαγωγή στο τεύχος 31: στην καρδιά των ανθρώπινων συμβάντων ......................................................................

5

Μιχάλης Κοκολάκης, Εισαγωγή στην έκδοση των νοταριακών πράξεων του Στέφ. Τουμπίνου: η προσφορά τους στην ιστορική επιστήμη ............

10

Χαιρετισμός του Περιφερειακού συμβούλου κ. Λ. Θεόφιλου ............................

14

Ιωάν. Κ. Προμπονάς, Η γλώσσα των δικαιοπρακτικών εγγράφων του Στέφ. Τουμπίνου ....................................................................................

16

Matteo Campagnolo, Η αξία των εγγράφων ........................................................

19

Μιχάλης Κοκολάκης, Ο κώδικας του Παπά Στέφ. Αρώνη ..................................

21

Φλώρος Ν. Κατσουρός, Άλογο σε τραμ ..............................................................

24

Κατερίνα Κουτσογιαννάκη, Ελένη. Τα άλλα θαύματα του εμφυλίου και οι αντιδράσεις της Αριστεράς................................................................

27

Eυχαριστούμε θερμά τον Mπεν Σλοτ για την ηθική υποστήριξη και συμπαράστασή του και ελπίζουμε πάντοτε στην «παρουσία» του μέσα από τις στήλες του π. Φλέα και στη συμμετοχή του στις εκδηλώσεις του Iστορικού Oμίλου.

Tο εξώφυλλο: είναι προσφορά του Λευτέρη Καρυστιναίου. Όλα τα τεύχη του 2011 είναι αφιερωμένα στη μνήμη του Ιάκωβου Καμπανέλλη και του Μιχάλη Περιστεράκη.

3

¶ÔÏÈÙÈÛÙÈ΋ Î·È ÔÏÈÙÈ΋ ¤Î‰ÔÛË ÙÔ˘ πÛÙÔÚÈÎÔ‡ √Ì›ÏÔ˘ ¡¿ÍÔ˘ ∞ƒ™fi™ — ∞ÂÚ¿ıÔ˘

Ιδιοκτήτης: Ιστορικός Όμιλος Νάξου ΑΡΣόΣ-Απεράθου Τηλ.: 22850-26880 και 22850-22974. http://arsosnaxos.blogspot.com Εκδότης-Διευθυντής: Κωνσταντίνος Αντ. Κατσουρός, Χώρα Νάξου, 84300 Νάξος. Τηλ.: 22850-22974.– Κιν.: 6949786272. Συντακτική Επιτροπή: Νίκος Βασ. Φραγκίσκος, Στέλιος Ν. Μαρινάκης, Κωνστ. Αντ. Κατσουρός. Υπεύθυνος τυπογραφείου: Λουκάς Μιχαλόπουλος, Νηλέως 19, 11146 Γαλάτσι, τηλ. 210-2131292

™Δ∏¡

Eπ™∞°ø°∏ ™Δ√ Δ∂ÀÃ√™ 31 Δ√À ™øΔ∏ƒπ√À (;) ∂ Δ√À™ 2011: ∫∞ƒ¢π∞ Δø¡ ∞¡£ƒø¶π¡ø¡ ™Àªμ∞¡Δø¡

πριλίου 27 του 2011, με πρωτοβουλία του Τοπικού Ιστορικού Αρχείου και την συνεισφορά του Ιστορικού Ομίλου Νάξου Αρσός, οργανώθηκε και πραγματοποιήθηκε η παρουσίαση του βιβλίου που περιέχει τα δικαιοπρακτικά έγγράφα του νοτάριου της Νάξου Στέφανου Τ(ρ)ουμπίνου (1712-1738), έκδοση της πρώην Νομαρχιακής «Αυτοδιοίκησης» Κυκλάδων, στο Πολιτιστικό Κέντρο της πρώην Σχολής των Ουρσουλινών. Ομιλητές οι κ.κ. Ιωάννης Προμπονάς, Ομότιμος Καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών, Λάζαρος Θεόφιλος, περιφερειακός Σύμβουλος Νοτίου Αιγαίου, τ. Αντινομάρχης, Ιάκωβος Ναυπλιώτης, Πρόεδρος Ν. Π. Πολιτισμού - Αθλητισμού - Περιβάλλοντος, κλπ., του Δήμου Νάξου, Μιχάλης Κοκολάκης, τ. Προϊστάμενος του Τοπικού Ιστορικού Αρχείου Νάξου, και ο ιστορικός Matteo Campagnolo, που από κοινού με τον ιστορικό κ. Στέφανο Εμμ. Ψαρρά, ερεύνησαν και μελέτησαν το αρχείο Τουμπίνου, και σ’ αυτούς οφείλεται η έκδοση των πρωτογενών αυτών πηγών, για την προσέγγιση, έρευνα και μελέτη, των τριών πρώτων δεκαετιών του 18ου αιώνα στη Νάξο. Σ’ αυτό το τεύχος δημοσιεύουμε τις ομιλίες των παρουσιαστών του βιβλίου που περιέχει τις νοταριακές πράξεις του νοτάριου Τουμπίνου. Δυστυχώς δεν έγινε μέχρι σήμερα δυνατό να έχουμε στη διάθεσή μας την ομιλία του κ. Ναυπλιώτη, ιδιαίτερα χρήσιμη για τις πληροφορίες της, που αφορούν τη ζωή του ποτέ νοτάριου, εξαιτίας των υποχρεώσεων τις οποίες έχει αναλάβει ως πρόεδρος ενός από τους μεγαλύτερους οργανισμούς του νεοσύστατου, δύσκαμπτου και δυσλειτουργικού, λόγω ραγουζαίας φαντασίωσης, Δήμου Νάξου. Ελπίζουμε ότι σε κάποια από τις ερχόμενες εκδόσεις του περιοδικού θα δημοσιευθεί και η ομιλία του κ. Ναυπλιώτη. Ιδιαίτερα αλγεινή εντύπωση προκάλεσε στο ακροατήριο το αποκαλυπτικό απόσπασμα, –αποκαλυπτικό για τον τρόπο λειτουργίας της λεγόμενης αυτοδιοίκησης– από τον «Χαιρετισμό» που απηύθυνε ο περιφερειακός σύμβουλος και τέως αντινομάρχης Κυκλάδων κ. Λ. Θεόφιλος, το οποίο παραθέτουμε: «Ιδιαίτερες ευχαριστίες από τη θέση αυτή οφείλονται στον τέως Νομάρχη Κυκλάδων Δημήτρη Μπάιλα και στον τέως Έπαρχο Νάξου Βασίλη Κορρέ που είχαν την πολιτική βούληση για την έκδοση του παρουσιαζόμενου σήμερα βιβλίου. Επίσης, στο Επαρχιακό Συμβούλιο Νάξου για την πρότασή του, στην Επιτροπή Κρίσης Εικαστικών Έργων-Εργασιών Πολιτιστικού Χαρακτήρα Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Κυκλάδων για την εισήγησή της, στο Νομαρχιακό Συμβούλιο Κυκλάδων για την απόφασή του και στη Νομαρχιακή Επιτροπή Οικονομικής Ανάπτυξης και Ποιότητας Ζωής Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Κυκλάδων για την υλοποίηση όλων των παραπάνω, ώστε να πραγματοποιηθεί η έκδοση». Όλοι λοιπόν αυτοί οι «κύριοι», Νομάρχης, φυσικά και κ. Θεόφιλος, Αντινομάρχης, Έπαρχος, Νομαρχιακό Συμβούλιο, οι «νομαρχιακές υπηρεσίες», είχαν πολιτική βούληση!, εισηγήθηκαν!, αποφάσισαν!, για να «υλοποιηθεί» μια έκδοση!!!;;; Αποκαλυπτικό το απόσπασμα, γιατί για να λάβει σάρκα και οστά το ΑΥΤΟΝΟΗΤΟ, το πολιτισμικό αγαθό, το μόνο έργο, της, αν και εκλεγμένης, λεγόμενης και φερόμενης νομαρχιακής αυτοδι-

Α

5

οίκησης, που συνεισέφερε στην ανακάλυψη της ιστορικής ταυτότητας μιας νησιωτικής κοινωνίας, κι όχι στην τσιμεντοποίησή της και την περιβαλλοντική καταστροφή της ή την εξυπηρέτηση και τον πολλαπλασιασμό της κομματικής πελατείας του κυβερνώντος κόμματος, του ΠΑ.«ΣΟ».Κ., χρειάζονταν ΟΛΟΙ αυτοί, και η επιφοίτηση του Αγίου Πνεύματος, η περίφημη πολιτική βούληση, –δηλαδή το «έτσι θέλουμε» και το «χάρη σας κάνουμε», και το «χωρίς εμάς…», κλπ., κλπ.– που δεν γνωρίζουν ούτε να διαβάζουν νοταριακό έγγραφο ούτε και την αξία του είναι σε θέση να διαγνώσουν, να κατανοήσουν και να εκτιμήσουν. Πόσο χρονικό διάστημα χρειάστηκε για να τους έρθει η επιφοίτηση; Ένας χρόνος; Δύο; Έξη μήνες; Πόσος; Όταν από το 2006, εμείς, από τις στήλες αυτού του περιοδικού, αναλύοντας και παρουσιάζοντας έναν έναν τους λόγους οι οποίοι υπαγόρευαν την έκδοσή του, καλούσαμε τους τ. Δήμους Νάξου και Δρυμαλίας, να συμπράξουν οικονομικά για να εκδώσουν, από κοινού, ως Νάξος, την ήδη επεξεργασμένη από τους ερευνητές και μελετητές ύλη των νοταριακών εγγράφων, όταν και το τοπικό Ιστορικό Αρχείο, πριν τρία χρόνια, είχε αυτή τη δυνατότητα; Γιατί πρέπει η εξουσία να κρατά αιχμάλωτους τους ανθρώπους των γραμμάτων; Είναι αυτή η πρέπουσα και δέουσα πολιτική πρακτική, αυτή που αρμόζει σε ερευνητές και μελετητές; διανοητές, στο διάδρομο, να περιμένουν… στην ουρά την πολιτική βούληση των ανθρώπων του κομματικού σωλήνα;! Των αχρείαστων;… όπως οι ίδιοι το έχουν αποδείξει επανειλημμένως; Δεν πρέπει να απορούμε γιατί ως κοινωνία βιώνουμε μια ηθική κατάρρευση, την υποβάθμιση των δικαιωμάτων και των αξιών του ανθρώπου και του πολίτη, τον ευτελισμό της ταυτότητάς μας ως Ελλήνων, όταν λειτουργεί, με τον αποκαλυπτικό και ειλικρινή τρόπο που περιέγραψε ο τ. αντινομάρχης, η διοικητική μηχανή, η τοπική κυβέρνηση. Αντίθετη είναι η άποψη την οποία εκφράζει ο Σύλλογος Φιλωτιτών Νάξου, δηλαδή η κοινωνία των πολιτών, έστω κι ένα μικρό τμήμα της, έστω και με τις όποιες αδυναμίες της. Ο Σύλλογος εκτιμά ότι: «Υπάρχουν κατά τους νεότερους χρόνους πολλοί συγχωριανοί μας λόγιοι και άνθρωποι των γραμμάτων, που είναι σε θέση να διασώσουν, να υποβάλλουν σε επιστημονική έρευνα και επεξεργασία και να προβάλουν σε τοπική και πανελλήνια κλίμακα πολλά θέματα, του ιστορικού και κοινωνικού βίου, της ιδιαίτερης πατρίδας μας και έτσι η ιστορική μνήμη της να παραμένει στο διηνεκές ζωντανή και ακμαία». Αυτά δέχεται ο Σύλλογος, που αποφασίζει και υλοποιεί το αυτονόητο: την έκδοση του βιβλίου «Νοταριακές Πράξεις Φιλωτίου-Παπά Στεφάνου Αρώνη (1716-1742)», τόμος Α΄, Αθήνα 2011, τιμώντας με την πράξη του αυτή τον τόπο και την κοινωνία του αλλά και, κυρίως, τους πνευματικούς ανθρώπους της Νάξου, του Φιλωτίου ιδιαίτερα, «λογίους και ανθρώπους των γραμμάτων», οι οποίοι διασφαλίζουν την «ιστορική μνήμη», ώστε «να παραμείνει στο διηνεκές ζωντανή και ακμαία». Στο παρών τεύχος δημοσιεύουμε την ανακοίνωση του Μ. Κοκολάκη που έγινε με την ευκαιρία της παρουσίασης του βιβλίου τον Αύγουστο, στο Φιλώτι. Πρόκειται για δύο κώδικες που βρίσκονταν στην Εθνική Βιβλιοθήκη «άγνωστοι και ανεκμετάλλευτοι». Πριν λίγα χρόνια τους ανακάλυψε ο Ακαδημαϊκός, πλέον, Στέφ. Δ. Ήμελλος, που σε συνεργασία με τον ιστορικό Στέφ. Εμμ. Ψαρρά, μετέγραψαν τις νοταριακές πράξεις και προχώρησαν στην εξαγωγή συμπερασμάτων για την τοπική κοινωνία του Φιλωτιού, τον 18ο αιώνα. Μια σημαντική έκδοση, με πλούσιο και ουσιαστικό επεξηγηματικό υλικό (κύρια ονόματα και τοπωνύμια-γλωσσάριο, όροι, λέξεις πρόσωπα των νοταριακών πράξεωνφορολογούμενοι Φιλωτίτες), την οποία πρέπει να αποκτήσετε! Σημαντική έκδοση επει-

6

δή για «Πρώτη φορά εμφανίζεται ένας κώδικας, στην πραγματικότητα δύο, από την περιφέρεια και μάλιστα την ορεινή και απόμακρη, […]. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα στοιχεία που φωτίζουν την κοινωνική, οικονομική και πολιτισμική πραγματικότητα του ορεινού χώρου του Φιλωτίου στις αρχές του 18ου αιώνα. Η περιοχή αυτή δεν είναι περίκλειστη, όπως θα περίμενε κανείς. Οι δραστηριότητες των κατοίκων επεκτείνονται στον ευρύτερο και ευφορώτερο χώρο του οροπεδίου της Δρυμαλίας με συμβάσεις καλλιέργειας (παντίκια) και επιγαμίες των». Κι ακόμη, στη σημ. 32, οι συγγραφείς, ηθελημένα ή όχι, μας «οδηγούν» να διαβάσουμε το έργο τους με τον ακόλουθο τρόπο: «Τα Φιλωτίτικου ενδιαφέροντος δημοσιευμένα έγγραφα θα μπορούσε κανείς να τα κατατάξη σε 4 κατηγορίες: α) Σε εκείνα τα οποία αναφέρονται ρητώς στο Φιλώτι με μνεία και του ονόματος του χωριού, β) Σε εκείνα στα οποία οι δικαιοπραξίες έχουν να κάνουν λιγώτερο ή περισσότερο με αναμφισβήτητα περιοχές του Φιλωτιού, γ) Σε εκείνα στα οποία κάτοικοι του Φιλωτίου ονοματιζόμενοι προβαίνουν σε δικαιοπραξίες σε κτήματα που κατέχουν ή των οποίων επιθυμούν να γίνουν κύριοι άλλων εκτός Φιλωτίου περιοχών, δ) Σε εκείνα στα οποία το Φιλώτι δεν αναφέρεται αλλά ότι είναι Φιλωτίτκου ενδιαφέροντος συνάγεται από το περιεχόμενο και τις λεπτομέρειές των». Έτσι, οι ερευνητές και μελετητές των νοταριακών πράξεων του παπά Στέφ. Αρώνη, μας εισάγουν, με τον τρόπο αυτό, στη μελέτη ενός μικρόκοσμου, στον χρόνο και στους χρόνους ενός κόσμου τον οποίο έχουμε βιώσει, οδηγώντας μας, από ιστορία σε ιστορία, για να εισέλθουμε, πλέον, όχι απλώς στην λεγόμενη τοπική ιστορία αλλά, στον κόσμο της μικρο-ιστορίας. Η μικρο-ιστορία ή οι μικρο-ιστορίες: ένα ιστορικό, κοινωνικό, οικονομικό, νομικό και πολιτισμικό κεφάλαιο, με τα κρατικά μορφώματά του και άλλα «διοικητικά» του σχήματα, στην καρδιά του αιγαιακού πολιτισμού, που καλυπτόταν κάτω από τον όρο «τοπικό», μικρής δηλαδή κλίμακας, αλλά που έχει τα χαρακτηριστικά της μακράς διάρκειας, με το οποίο μέχρι σήμερα δεν έχουμε ασχοληθεί καθόλου. Και οι ερευνητές και μελετητές αυτού του έργου ποιοι είναι; Αποκαλύπτονται οι ίδιοι: «[…] οι διάφορες παρατηρήσεις μας, – γράφουν ο Ακαδημαϊκός κ. Στέφ. Δ. Ήμελλος και ο Ιστορικός κ Στέφ. Εμμ. Ψαρράς – με τις οποίες συνοδεύουμε εξ ανάγκης περιοριστικά τα έγγραφα του κώδικα 3404, δεν μπορεί να είναι πάντοτε οριστικές, δηλαδή να αποτυπώνουν πλήρη, όσο αυτό είναι δυνατόν, τη νεώτερη εικόνα (ιστορική, κοινωνική, κλπ.) ενός χωριού, που κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας και Τουρκοκρατίας «εγένετο των καλλίστων φεούδων εν τη νήσω» κατά την έκφραση του Π. Ζερλέντη […}». Αυτό είναι το μέλημα του ερευνητή: να συνεχιστεί η έρευνα! Μας αφήνουν λοιπόν παρακαταθήκη να συνεχίσουμε το δικό τους έργο. Αυτοί είναι οι ερευνητές και μελετητές του κώδικα 3404! Και όχι μόνο, η ταυτότητά τους δεν εξαντλείται στο σημείο αυτό. Δεν θα μπορούσαν να μας δώσουν καλύτερη συμβουλή. Γιατί ένα από τα στοιχεία που διακρίνουν τους ανθρώπους που ανήκουν σ’ ένα πολιτισμό, που «συνηθίσαμε» να αποκαλούμε «δικό μας», είναι η συνείδηση της ιστορικής συνέχειας. Όλα εμφανίζονται στα μάτια μας να έχουν την όψη μιας ιστορίας, σα να επρόκειτο για μια λογική αλληλουχία γεγονότων, συμπεριφορών, έργων. Η ιστορική συνείδηση είναι στενά συνδεδεμένη με την αντίληψή μας για την ζωή, με τον κόσμο τον οποίο βιώσαμε, όπως ακριβώς «τα ζητήματα κοινωνικού, εκκλησιαστικού, οικονομικού και ευρύτερα λαϊκού βίου», όπως οι ανταλλαγές περιουσιακών στοιχείων, η προτίμηση, οι «αλλαξίες», οι διαιτησίες ή «αιρετοκρισίες», τα προικοσύμφωνα, που περιελάμβαναν «ένα σπίτι, τετάρτια από χωράφια, δενδροπερίβολα και αμπέλια, διάσπαρτα σε πολλές περιφέρειες, λίγα ζώα (λιανά και χοντρά), περιορισμένος αριθμός φορεσιών (σκολιανές και καθημερινές),

7

στοιχειώδη έπιπλα, κουζινικά και μικροαντικείμενα καθημερινής χρήσεως («χρειασίδια»). […]». Αλλά η συνείδηση της ιστορικής συνέχειας συνδέεται άρρηκτα και με τον κόσμο στον οποίο θέλουμε να ζήσουμε, κι αυτή η σύλληψη, αυτή η θέση, αυτό το πρόταγμα, αποτελεί μέρος της ιστορίας μιας κοινωνίας στην οποία αποφασίζουμε να πορευθούμε. Ωστόσο, η συνείδηση της ιστορικής συνέχειας, έχει αξία επειδή οι δύο άξιοι ερευνητές και μελετητές βοηθούν με το έργο τους, περισσότερο από την απλή εξιστόρηση συμβάντων, να γίνει κατανοητός ο λόγος ύπαρξης αυτής της «βασιλικής επιστήμης», της Ιστορίας. Επειδή στο έργο τους, αποκαλύπτονται για τους επιγόνους, οι πρώτες μεγάλες ανθρώπινες αξίες της ζωής, και ιδιαίτερα μια ειδική αξία, η ηθική αξία. Η Ιστορία έχει τη δική της γένεση: αυτή την οποία θα κυοφορήσει ο ερευνητής και μελετητής, κι ο τελευταίος έχει τη δική του ιστορία, που σηματοδοτείται από εντελώς δικές του βιωματικές περιόδους, έχει τη δική του ηθική, που δεν είναι άλλη από την ηθική της ιστορίας, κι αυτή δεν είναι παρά η ιστορική γνώση που παραδίδεται, μεταδίδεται και μεταφέρεται, τελικά, μέσω του ερευνητή και μελετητή στην καρδιά της κοινωνίας, ως έργο χειραφέτησής της: ο ερευνητής και μελετητής που θα χειριστεί τις ιστορικές πηγές με τρόπο τέτοιο ώστε να μην φέρει στο φως τα χαρακτηριστικά της ανθρώπινης ύπαρξης, από τα οποία οι επίγονοι, με τη σειρά τους, θα διαμορφώσουν υποθέσεις προς έρευνα και θα θέσουν ερωτήματα προς έρευνα, ενεργεί με τρόπο ανήθικο. Συνεπώς, για να φθάσουμε στην «καρδιά των ανθρώπινων συμβάντων» πρέπει να αναγνωρίσουμε στον συγγραφέα-διαμορφωτή της ιστορίας, το δικό του «εγώ». Είναι αυτό που τον βοηθά να συλλάβει τη μυστική φωνή της «καρδιάς των συμβάντων» - τα έγγραφα, οι πηγές γενικότερα, δεν κραυγάζουν, δεν βροντοφωνάζουν και δεν διαλαλούν το περιεχόμενό τους! Και επειδή η φωνή τους ίσα που ακούγεται, πρέπει να γνωρίζει τον τρόπο ή τους τρόπους που θα βοηθήσουν να σιγήσουν οι φωνές της δικής του καρδιάς. Η διάρκεια της δημιουργίας του έργου του, η γραφή της ιστορίας, καταλαμβάνει μια ολόκληρη εποχή στη ζωή του ιστορικού, ο οποίος, όταν τελειώσει, δεν είναι πια αυτός που ήταν στην αρχή. Οι «δυο σοφοί από το Φιλώτι», συνεπικουρούμενοι κι από τους άλλους διαλεχτούς «λογίους και ανθρώπους των γραμμάτων» - όπως τους θέλει ο Σύλλογος τους, - ήρθαν για να μας θυμίσουν πράγματα γνωστά, αλλά λησμονημένα στη ναξιακή κοινωνία, υποτιμημένα και υποβαθμισμένα στη ναξιακή αξιακή λογική, νοημοσύνη και νοοτροπία: ο ιστορικός δεν κάνει το χόμπι του! δεν αφηγείται «ιστορίες» στα καφενεία. Ο συγγραφέας δεν είναι κάποιος ανεπάγγελτος(!) που δεν έχει τι άλλο να κάνει, και περνά απλώς τον καιρό του γράφοντας… Η ιστορία δεν είναι story, παραμύθια, κ. ά. ευτράπελα.

Τέλος, καταλήγοντας το άρθρο που καταχωρήθηκε στο τ. 30 με τίτλο «η βαβυλώνιος αιχμαλωσία του πολιτισμού», ο γράφων, κάτω από δυσβάσταχτο συνειδησιακό φορτίο, αισθάνεται την ανάγκη να ζητήσει συγγνώμη από τους Ναξιώτες, επειδή συμμετείχε στους ιδεολογικούς μηχανισμούς του «τέρατος με τα μεγάλα πλοκάμια», του ΠΑ.ΣΟ.Κ.-Λεβιάθαν, δηλαδή στα ιδεολογικά γρανάζια χειραγώγησης του κοινωνικού, πολιτισμικού και ιστορικού ιστού της κοινωνίας των Ναξίων, ως μέλος των Πολιτιστικών Οργανισμών του τ. Δήμου Νάξου και τ. Δήμου δρυμαλίας (Απεράθου), ως διευθυντής των περιοδικών «Ναξιακά» και «Αρχατός». Επειδή ακριβώς παρέκκλινε από τα όσα

8

ανωτέρω ιστόρησε…μολονότι προσπάθησε, σε κάθε περίπτωση, η συμμετοχή του να φέρει και τη δική του σφραγίδα. Αν μία συγγνώμη μπορεί να είναι αρκετή, Σας Ζητώ ΣΥΓΓΝΩΜΗ!!!

Μην υπακούετε. Η άρνηση, η συνειδητή άρνηση στις αποφάσεις των ποικίλων «πολιτικών» βουλήσεων, και σ’ αυτούς που τις μηχανεύονται και τις κατασκευάζουν, μπορούν να μας απαλλάξουν από τη νέα κατοχή. Πολιτική ανυπακοή και κοινωνική αλληλεγγύη! Υπακούετε ΜΟΝΟ στα θεμελιώδη άρθρα του Συντάγματος! Μην ξεχνάτε: αν η Δημοκρατία εμφανίζει δυσλειτουργίες και προβλήματα, έχει ανάγκη από μεγαλύτερη δόση Δημοκρατίας. Κι όσο περισσότερα και μεγαλύτερα είναι τα προβλήματά της τόσο μεγαλύτερη πρέπει να είναι και η διεύρυνσή της, το βάθεμά της. Η προστασία του Δημοκρατικού πολιτεύματος επαφίεται στον ΠΑΤΡΙΩΤΙΣΜΟ των Ελλήνων!!! Καλό Χειμώνα! Ναξία, Σεπτέμβριος του 2011

Κωνσταντίνος Αντ. Κατσουρός

9

Μιχάλης Κοκολάκης

∂π™∞°ø°∏ ™Δ∏¡ ∂∫¢√™∏ Δø¡ ¡√Δ∞ƒπ∞∫ø¡ ¶ƒ∞•∂ø¡ Δ√À ™Δ∂º. Δ√Àª¶π¡√À: ∏ ¶ƒ√™º√ƒ∞ Δ∏™ ™Δ∏¡ π™Δ√ƒπ∫∏ ∂¶π™Δ∏ª∏

Δόξα της αγιοτάτης και ομοούσιος Τριάδας ημών, αμήν. (1734, Δικεμβρίου 10, Στίλε Νουόβο, Ναξία.)

Από παρακάλεσην και ζήτηση του μαστρο-Νικολού Ροδίτη εφέρθηκα εις το σπίτι και κατοικία όπου ευρίσκεται άρρωστος από το λάβωμα του χεριού-ντου και πλευρόντου, ο οποίος λέγει πως ήτα εις το Σαγκρί με το μαστρο-Μανώλη το Φλάμπουρο και εχτίζασι του παπα-Τζαλίζας, και επήγεν ο αφέντης Νικολέττος Σουμμαρίπας και τους επήρε στανιόντως και τους έβαλε να του φκιάσουν τον μπύργο-του το θόλος, και από κει εκρέμνισεν και ήρθε κάτω και ελάβωσε το χέρι-ντου και τα παγίδια-ντου, μην αφήνοντάς-τους να κάμουν σκαλωσιά ως καθώς εξεύρασι. Εις τούτο θωρώντας πως δεν πάγει στο καλύτερον, και ο γιατρός να μην εμπορεί να τόνε γιατρέψει, εφοβήθη τον θάνατον, και με παρακάλεσεν να του κάμω την παρούσα διαθήκη διά κυβέρνηση της ψυχής του και της θυγατέρας του της Ερήνης..... Ακόμη λέγει και παρακαλεί ότι τα παιδιά του όλα να έχουν την κατάρα-ντου ανίσως και μετά τον θάνατό-ντου και δεν πιάνουν τον ανωλεομένο Σουμμαρίπα να γυρεύουν το αίμα-ντου σε κάθε δικαιοσύνη, επειδή και αυτός να είναι αιτία του χαμού και θανάτου του κορμιού-ντου, ως καθώς είναι φανερό. Ούτω λέγει και ομολογά έμπροσθεν στους κάτωθεν παρακαλετούς μαρτύρους και τα εξής. Ο Σκεβώρι Λαρκινιάν μαρτυρώ Γεώργιος Λεύκαρος μάρτυρας στο παρόν και μη έχοντας γράμματα έγραψα εγώ ο νοτάριος δια λόγου-ντου Στέφανος Τουμπίνος νοτάριος και καντζελάριος Ναξίας γέγραφα.

ταν η αρχή και το τέλος ενός από τα σωζόμενα έγγραφα του αρχείου του νοταρίου (συμβολαιογράφου) της Νάξου Στέφανου Τουμπίνου. Προέρχεται από τα λείψανα των πρωτότυπων κωδίκων των ετών 1733-1735, τους οποίους έσωσε από φλόγες βανδάλων ο μακαρίτης Μανώλης Ψαρράς, και μας τους δίνουν τώρα μεταγραμμένους, ορθογραφημένους και τυπωμένους στο βιβλίο τους ο γιος του Στέφανος Ψαρράς και ο Ματέο Καμπανιόλο, επιμελητής της νομισματικής συλλογής του Μουσείου Τέχνης και Ιστορίας, στη Γενεύη της Ελβετίας..

Η

10

Πού βρέθηκαν και πώς σώθηκαν αυτοί οι κώδικες, το έχει περιγράψει πιο παλιά ο Στέφανος Ψαρράς. Δεν θα επεκταθώ εγώ, θα τον παρακαλέσω ωστόσο, όταν έρθει η σειρά του να μιλήσει, να μας θυμίσει τα λίγα που είναι γνωστά για την προέλευση του αρχείου Ψαρρά, για να τα μάθουν και όσοι δεν έχουν ακούσει την ιστορία αυτή, τη μία από τις πολλές τραγικές ιστορίες που έχουμε ακούσει για την τύχη των δημόσιων αρχείων της Νάξου. Μαζί με τους κώδικες ο Μανώλης Ψαρράς διέσωσε και 15 σκόρπια έγγραφα του Στέφανου Τουμπίνου από τα πρώιμα χρόνια του (1717-1720) – δημοσιεύονται και αυτά στο βιβλίο που παρουσιάζουμε σήμερα. Λείψανα επίσης των αρχείων γνωστών νοταρίων της εποχής γύρω στο 1821 – Ιάκωβου Κουφόπουλου, Μανουήλ Αναπλιώτη, Πέτρου Βιτσερά, και άλλων. Όλα αυτά ο Στέφανος Ψαρράς, εκπληρώνοντας μια παλιά του υπόσχεση, τα δωρίζει σήμερα στο Ιστορικό Αρχείο της Νάξου. Με αυτό τον τρόπο συμπληρώνει το υλικό των ίδιων αυτών νοταρίων, που είχε διασώσει και καταθέσει εδώ παλαιότερα ο ιδρυτής του Αρχείου Ιωάννης Δελλαρόκκας. Του οφείλουμε ένα μεγάλο ευχαριστώ. Η συλλογή του Μανώλη Ψαρρά είναι πράγματι η μία μόνο από τις βασικές πηγές των εγγράφων που παρουσιάζονται στο βιβλίο «Ο νοτάριος της Νάξου Στέφανος Τουμπίνος». Η δεύτερη είναι ο φάκελλος του νοτάριου Τουμπίνου στη συλλογή Ι. Δελλαρόκκα. Εκατό περίπου αντίγραφα με πράξεις του Τουμπίνου, που προέρχονται βασικά από το αρχείο της Καθολικής Μονής Καπέλλας, που ανήκε τότε στους Ιησουίτες. Αφορούν κυρίως τη διαχείριση της περιουσίας της μονής: αγορές, δωρεές, παντικοχάρτια, πωλήσεις προστασίας σε εμπορικό καράβι. Η οικονομική δραστηριότητα των Ιησουιτών στα χρόνια αυτά είναι ένα θέμα που ανέπτυξε διεξοδικά σε άρθρο του εδώ και μία εικοσαετία ο Ματτέο Καμπανιόλο. Οι δύο αυτές αφορμές, η ύπαρξη της συλλογής Μανώλη Ψαρρά, και οι έρευνες του Καμπανιόλο στα αρχεία της Καπέλλας, έφεραν τη συνεργασία που οδή-γησε τελικά στον τόμο που παρουσιάζουμε. Δίνω συνοπτικά τα στατιστικά στοιχεία: Βρέθηκαν και δημοσιεύονται 336 έγγραφα του νοτάριου Τουμπίνου – 193 από τη συλλογή Ψαρρά, 100 απ’ τα έγγραφα του Ι. Δελλαρόκκα, 19 από το Αρχείο της Καθολικής Αρχιεπισκοπής Νάξου (μερικά είναι στα Ιταλικά), 21 από τη ναξιακή συλλογή της Εθνικής Βιβλιοθήκης, 2 από την ΙΕΕΕ και 1 χαμένο, που δημοσίευσε άλλοτε ο Ανδρέας Μαρούλης. Δεν θα μιλήσω αναλυτικά για το περιεχόμενο. Στο εισαγωγικό του κείμενο ο Στέφανος Ψαρράς παρουσιάζει υποδειγματικά τις βασικές κατηγορίες των εγγράφων και συγκεντρώνει τα λίγα στοιχεία που βρέθηκαν για τα βιογραφικά του Τουμπίνου. (Περισσότερα θα σας πει στη συνέχεια ο Ιάκωβος Ναυπλιώτης, που μελέτησε επίσης τη γενεαλογία της οικογένειας Τουμπίνου και τη σχέση του με τον τόπο της καταγωγής του, τη Χίο). Επίσης, ο Στέφανος Ψαρράς επιμελήθηκε τις αναλυτικές περιλήψεις των 336 εγγράφων, που μιμούνται ηθελημένα το ύφος του Τουμπίνου· πίνακες αναλυτικότατους προσώπων και τόπων· κι εκτενέ-στατο γλωσσάρι, σχεδόν 50 σελίδες. Πίσω-πίσω μια επιλογή ασπρόμαυρων φωτο-γραφιών, όπου φαίνεται αμέσως και ο μόχθος που χρειάστηκε για να μεταγραφούν και να εκδοθούν τα μισοσκισμένα πρωτότυπα με τα κολυβογράμματα του νοτάριου. Για να έρθω στην απώτερη προσφορά του βιβλίου αυτού στην ιστορική επιστήμη, θα διαβάσω πρώτα δυο προτάσεις απ’ το εισαγωγικό του κείμενο: «Οι παλαιότεροι μελετητές της ιστορίας του Δικαίου και της τοπικής ιστορίας της Νάξου ασχολήθηκαν κυρίως, όπως ήταν φυσικό, με τη μελέτη και τη δημοσίευση των πιο παλιών εγγράφων, από το 14ο ως το 17ο αι. Γι’ αυτό παρατηρείται το εξής περίεργο, να γνωρίζουμε περισ-

11

σότερα στοιχεία για τη ζωή των κατοίκων του νησιού κατά το 16ο και το 17ο αιώνα από το 18ο και το 19ο αιώνα, αφού οι πηγές των νεότερων χρόνων παραμένουν ακόμη αδημοσίευτες και εν πολλοίς απρόσιτες στους ερευνητές». Η έκδοση του Τουμπίνου είναι μια συνειδητή απόπειρα να κλείσει αυτό το κενό για το 18ο αι. Το επόμενο είναι η έκδοση του κώδικα του νοτάριου Αρώνη στην Εθνική Βιβλιοθήκη, την οποία ολοκληρώνει αυτές τις μέρες πάλι ο Στέφανος Ψαρράς, μαζί με το Στέφανο Ήμελλο. Και να πω ότι κώδικες νοταρίων της Νάξου από το 18ο αιώνα υπάρχουν και στην Αθήνα στα Γενικά Αρχεία του Κράτους. Δυστυχώς, ο παλιότερος κώδικας που κατάφερε ο Δελλαρόκκας να κρατήσει στη Νάξο και τον έχουμε ακόμα στο Ιστορικό μας Αρχείο ξεκινάει αρκετά πιο αργά, το 1783. Έχει συνταχθεί από το γνωστό κοτζάμπαση της Δρυμαλιάς Μαρκάκη Πολίτη και τα παιδιά του Μιχαήλ και Νικόλαο και τον παρουσιάζουμε σε ειδική προθήκη με άλλα κειμήλια του Αρχείου, στην έκθεση που λειτουργεί αυτές τις μέρες στον κάτω όροφο του κτιρίου. Και τι μας χρειάζονται, θα ρωτούσατε, αυτά τα παλιόχαρτα; Αυτά θα μας μάθουν την ιστορία μας; Τον καιρό των διαδραστικών πινάκων, των ηλεκτρονικών λυσαριών και της παραφουσκωμένης τηλεϊστορικής αυθεντίας; Τι θα μας διδάξει τώρα ο Τουμπίνος, με τα πληκτικά του πουλησόχαρτα και τα τρισβάρβαρα ελληνικά του; Λίγες παλαιικές προσωπογραφικές λεπτομέρειες, ή πού και πού μια στιγμιαία συμπόνια για το πάθημα ενός μαστρο-Νικολού Ροδίτη πριν από 300 χρόνια, για τον οποίο δεν ξέρουμε καν αν γιατρεύτηκε ή όχι; Μένω στο ίδιο παράδειγμα. Θυμηθείτε τις λέξεις: Ο μαστρο-Ροδίτης, ο αφέ-ντης ο Σουμαρίπας. Δεν είναι τίτλοι τυχαίοι. Και τι έκανε ο αφέντης; Εξαναγκάζει το μάστορα να αφήσει την άλλη δουλειά του και να εργαστεί στο δικό του το σπίτι, και μάλιστα χωρίς σκαλωσιά. Πώς τον εξανάγκασε; Δε μας το ξεκαθαρίζει. Αλλά είναι κι αυτό μια ψηφίδα ακόμα σ’ ένα καίριο ιστορικό ερώτημα: Τι σημαίνει, το 1734, να είσαι αφέντης στη Νάξο; Και ποιο είναι το είδος των σχέσων ανάμεσα σ’ έναν αφέντη Καθολικό όπως ήταν ο Σουμμαρίπας, και σ’ έναν Ορθόδοξο μάστορα; Το έγγραφο δίνει κι άλλες ψηφίδες, με διαφορετικές αποχρώσεις: Τα παιδιά του κακόμοιρου του Ροδίτη έχουν, μαθαίνουμε, το δικαίωμα «να γυρεύουν το αίμα του ανωλεόμενου Σουμμαρίπα σε κάθε δικαιοσύνη». Και δικαίωμα και υποχρέωση, και τους την επιβάλλει ο ετοιμοθάνατος με την κατάρα του, που είναι μια πράξη δεσμευτική νομικά, και μάλιστα την καταχωρεί στα αρχεία του ένας νοτάριος Καθολικός. Εξαιρετικά ενδιαφέροντα όλα τούτα, αλλά σταματάω εδώ την ανάλυση, γιατί δεν έχω γνώσεις για το νομικό καθεστώς της Τουρκοκρατίας, τέτοιες που να καταλαβαίνω στην πράξη τι πάει να πει «να γυρεύουν το αίμα ντου σε κάθε δικαιοσύνη». Μια γενική παρατήρηση όμως: Να μιλάμε σε βάθος για σχέσεις αρχόντων και παρακατιανών, για ραγιάδες και φεουδάρχες, για κοινότητες και θρησκείες, για το ρόλο που έπαιξαν όλα αυτά σε επαναστάσεις αργότερα και στο χτίσιμο συνειδήσεων της νεοελληνικής κοινωνίας, γι’ αυτό χρειαζόμαστε να διαβάσουμε πολλά τέτοια έγγραφα, όσο γίνεται περισσότερα, και όχι να βολευόμαστε με τις συνταγές της «κατά καιρού αυθεντίας». Δέστε επίσης τους μάρτυρες: ένας Αρμένης – Σκεβώρι Λαρκινιάν – και ένας αγράμματος – ο Γεώργιος Λεύκαρος. Δεν μπορώ να ξέρω γιατί διάλεξαν αυτούς. Αλλά η αρμένικη διασπορά της Τουρκοκρατίας, στη Νάξο και στο Αιγαίο, είναι ένα θέμα τόσο σκοτεινό, που και σκέτο ένα όνομα μας ενδιαφέρει πάντα. Άλλο, πιο σκοτεινό: οι Εβραίοι της Νάξου. Αλλά εδώ δε βρίσκουμε τίποτα στα έγγραφα του Τουμπίνου· το μυστήριο παραμένει. Το θέμα της αγραμματοσύνης μας ενδιαφέρει επίσης: Ποιοι ξέρανε γράμματα και ποιοι όχι, γιατί αυτοί κι όχι άλλοι, και ποιες είναι οι συνέπειες; Ήδη ο Στέ-

12

φανος ο Ψαρράς έχει κάποιες παρατηρήσεις, δε θα επεκταθώ εγώ. Να τονίσω μονάχα πως η ίδια η γλώσσα του νοταρίου είναι κι αυτή ολοζώντανη μαρτυρία της εποχής του: Καθομιλουμένη δεν είναι, υπάρχει εκείνο το γέγραφα. Αλλά ούτε είναι αρχαϊζουσα ή καθαρεύουσα. Πασχίζει να βρεί ένα ύφος γραφτό, βασισμένο ωστόσο στη γλώσσα που μίλαγαν μεταξύ τους. Ο κύριος Προμπονάς, που εδώ και πάρα πολλά χρόνια μελέτησε αναλυτικά τη γλώσσα των νοταρίων της Νάξου, είναι απόψε μαζί μας εδώ και είναι ο αρμοδιότερος να μας μιλήσει για το αντικείμενο. Θα χαρούμε να ακούσουμε τι έχει να μας πει. Νάξος 27 Απριλίου του 2011

13

Δ√À

Ã∞ π ƒ ∂ Δ π ™ ª √ ™ ¶ ∂ ƒ π º ∂ ƒ ∂ π ∞ ∫ √ À ™À ª μ √ À § √ À ∫. § ∞∑∞ƒ√À £∂√ºπ§√À

Αξιότιμοι κυρίες και κύριοι Χριστός Ανέστη Η προγραμματισμένη για αύριο το πρωί συνεδρίαση του Περιφερειακού Συμβουλίου Νοτίου Αιγαίου στη Ρόδο με υποχρεώνει να παρευρίσκομαι σ’ αυτή και μου στερεί την ιδιαίτερη χαρά να είμαι ανάμεσά σας για την παρουσίαση του βιβλίου «Ο νοτάριος της Νάξου Στέφανος Τ(ρ)ουμπίνος (1712-1738) που επιμελήθηκαν και σχολίασαν οι εξαίρετοι επιστήμονες Στέφανος Ψαρράς και Matteo Campagnolo, και εξέδωσε η Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Κυκλάδων. Η απελθούσα πλέον Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Κυκλάδων ανταποκρινόμενη στην από 12 Ιουλίου 2009 επιστολή του εκλεκτού συμπατριώτη μας Στέφανου Εμμ. Ψαρρά ευχαρίστως προχώρησε στην έκδοση 336 πράξεων του νοτάριου της Νάξου Στέφανου Τ(ρ)ουμπίνου που καλύπτουν τη χρονική περίοδο 1712-1738, πιστεύοντας ότι με αυτόν τον τρόπο συμβάλλει στην πολιτιστική ανάπτυξη του τόπου. Πράγματι η παρούσα έκδοση φωτίζει τις οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες της Νάξου μας το πρώτο μισό του 18ου αιώνα. Είναι δε, από όσα γνωρίζω, η πρώτη φορά που δημοσίου χαρακτήρα φορέας των Κυκλάδων ανέλαβε την υποχρέωση για την έκδοση ενός τέτοιου μνημείου της Τοπικής Ιστορίας του νησιού μας. Ακόμη, υπήρξε ευτυχής η συγκυρία της ολοκλήρωσης του ταξιδιού, κυριολεκτικά, της προσφοράς της Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Κυκλάδων με την έκδοση του συγκεκριμένου βιβλίου που αναφέρεται στον πολιτισμό και μάλιστα του μεγαλύτερου νησιού των Κυκλάδων. Ιδιαίτερες ευχαριστίες από τη θέση αυτή οφείλονται στον τέως Νομάρχη Κυκλάδων Δημήτρη Μπάιλα και στον τέως Έπαρχο Νάξου Βασίλη Κορρέ που είχαν την πολιτική βούληση για την έκδοση του παρουσιαζόμενου σήμερα βιβλίου. Επίσης, στο Επαρχιακό Συμβούλιο Νάξου για την πρότασή του, στην Επιτροπή Κρίσης Εικαστικών Έργων-Εργασιών Πολιτιστικού Χαρακτήρα Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Κυκλάδων για την εισήγησή της, στο Νομαρχιακό Συμβούλιο Κυκλάδων για την απόφασή του και στη Νομαρχιακή Επιτροπή Οικονομικής Ανάπτυξης και Ποιότητας Ζωής Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Κυκλάδων για την υλοποίηση όλων των παραπάνω, ώστε να πραγματοποιηθεί η έκδοση. Θερμά συγχαρητήρια στο Ιστορικό Αρχείο Νάξου και στον Ιστορικό Όμιλο Νάξου «Αρσός» για την πρωτοβουλία της σημερινής παρουσίασης του βιβλίου, ελλείψει της Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Κυκλάδων-Επαρχείου Νάξου και μάλιστα υπό την αιγίδα του νεοσύστατου Δήμου Νάξου και Μικρών Κυκλάδων, στον ιστορικό τόπο της πρώην Σχολής Ουρσουλινών.

14

Χαίρομαι δε που η αγαστή συνεργασία μας ως Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Κυκλάδων τότε με τους σεμνούς ερευνητές και ιστορικούς Στέφανο Ψαρρά και Matteo Campagnolo, χάρη στους κόπους τους, ανέδειξε ένα σημαντικό μέρος του αρχειακού πλούτου του νησιού μας και φυσικά της Ιστορίας του. Είθε να υπάρξει συνέχεια. Ακόμη, χαίρομαι που η παρούσα έκδοση αποτελεί αιώνια μνημόσυνο σε εκείνους που έσωσαν τον αρχειακό πλούτο της Νάξου μας, τον Γιάννη Ν. Δελλαρόκα και τον Μανόλη Ι.Ψαρρα. Τέλος, ικανοποιημένος απόλυτα από το αποτέλεσμα σας εύχομαι χρόνια πολλά.

15

Ιωάννης Κ. Προμπονάς Ομότιμος Καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών

∏ °§ø™™∞ Δ√À

¢π∫∞π√¶ƒ∞∫Δπ∫ø¡ ∂°°ƒ∞ºø¡ ™Δ∂º∞¡√À Δ(ƒ)√Àª¶π¡√À

Δø¡

Σεβάσμιο ιερατείο, Κύριε Δήμαρχε, Κυρίες και Κύριοι. Επιτρέψατέ μου να αφιερώσω τη σύντομη αυτή ομιλία στον αείμνηστο δάσκαλό μου Αντώνιο Κατσουρό, λαμπρό εκπαιδευτικό και πρωτοπόρο ερευνητή. Η ερευνητική μου ενασχόληση με τον Όμηρο, τα δημοτικά τραγούδια και τα τοπωνύμια του οφείλει πολλά. Επιπλέον ο Αντώνης Κατσουρός είναι στενά συνδεδεμένος με τα ναξιακά δικαιοπρακτικά έγγραφα. Οι εκδόσεις των δικαιοπρακτικών εγγράφων του 16ου και του 17ου αιώνα από τον Αντώνη Κατσουρό ήταν υποδειγματικές. Και χαίρω ιδιαίτερα διότι ένας από τους καλύτερους μαθητές του τότε και μια εξέχουσα πνευματική προσωπικότητα σήμερα, δηλαδή ο Στέφανος Εμμ. Ψαρράς, τον διαδέχεται στο δύσβατο αυτό επιστημονικό τομέα. Ο Στέφανος Εμμ. Ψαρράς, πολυδιάστατη πνευματική προσωπικότητα – με βάση το δημοσιευμένο έργο του είναι ιστορικός, αρχαιολόγος, φιλόλογος. Κριτικός, ποιητής – και ο εκ Ζυρίχης ορμώμενος σοφός κ. Ματέο Καμπανιόλο, εξ αγχιστείας Απεραθίτης, είναι οι συγγραφείς του ογκώδους και περισπούδαστου βιβλίου με τίτλο Ο νοτάριος της Νάξου Στέφανος Τ(ρ)ουμπίνος (1712-1738). Το βιβλίο αυτό, καρπός τεράστιου επιστημονικού μόχθου, περιέχει 336 επιστημονικά έγγραφα Όπως είναι γνωστό, τα δικαιοπρακτικά έγγραφα παρουσιάζουν πολλαπλό επιστημονικό ενδιαφέρον και μεταξύ άλλων γλωσσικό. Γλώσσα των εγγράφων είναι το ναξιακό γλωσσικό ιδίωμα, αυτό που μιλούσαν οι πρόγονοι μας στην πρωτεύουσα του νησιού πριν από τρεις περίπου αιώνες. Η Φωνητική, η Μορφολογία, το Τυπικό της γλώσσας των εγγράφων είναι ελληνικό. Ελληνικό κατά μέγα μέρος είναι το λεξιλόγιο, με εξαίρεση κάποιους βενετσιάνικους και τούρκικους νομικούς και διοικητικούς όρους και όρους δηλωτικούς πολιτισμικών αγαθών. Οι τελευταίοι απαντούν κυρίως σε διαθήκες και προικοσύμφωνα των πλουσίων Φράγκων. Σας διαβάζω χαρακτηριστικό απόσπασμα από προικοσύμφωνο του έτους 1723 (σελ. 192, όπου αφθονούν οι ξενικοί όροι: «Μπουστομπράτζολα μαργαριταρένια ένα, μπούστους χρυσούς με τα μπρατζόλιαν τος ζευγάρια τέσσερα ντεφετζάδους με τις μαγέτες τος ασημένες, μπουστομπράτζολα μπροκάδα ζευγάρι ένα, μπουστομπράτζολα πριλάτα ζευγάρι ένα, μπουστομπράτζολα κόκκινα βελούδα ζευγάρι ένα, όλα φουρνίδα με τζι μαγέτες τος ασημένες. Καμιζόλες βελούδες λεγόμενες πέτια δυο, το ένα μικρό και το άλλο μεγάλο με ποδόγυρο χρυσό. κλπ.». Το γλωσσικό ιδίωμα που μιλούσαν οι πρόγονοί μας πιστά αντικατοπτρίζεται στις μαρτυρικές καταθέσεις των απλών ανθρώπων. Παραθέτω χαρακτηριστικά αποσπάσμα-

16

τα (σ. 324) «Από έστασην και παρακάλεση του Ανεγνώστη του Γιώργη Σπανού ενεφανίστηκαν οι εδώ ονοματισμένοι και μαρτυρούσι και λέσι ενώπιο θεού και εις την ψυχή ντος ότι η φοράδα όπου έχει την σήμερον στο χέρι ντου φυρροσταράτη είναι γέννημα και ανέθρεμμα της φοράδας της ψαρής όπου την είχεν μισιάρικη ο Ιω(άννης) Πελεκάνος με την κερά καλογριά Γιουστινιάνα και αποθανόντας του Ιω(άννη) την επήρεν ο άνωθεν Γιώργης και την είχαν μισιάρικη την φοράδα την ψαρήν και μετέπειτα εμοιράσαν με την καλογριά και ήκιξεν στο μερδικό ντου η φοράδα η μάνα της αυτής φοράδας, ετούτη όπου έχει στο χέρι ντου την σήμερον και έχει σημάδι δυό λιβοκόμματα…». Η γλώσσα των εγγράφων παρουσιάζει πολλαπλό ενδιαφέρον. Ενδιαφέρει, όσο κι αν φαίνεται παράξενο, τον ασχολούμενο με τη γλώσσα των Ομηρικών επών. Δύο τρία παραδείγματα. Παράδειγμα πρώτο. Στον Όμηρο απαντά ο τύπος προσώπατα, που είναι πληθυντικός της λέξης πρόσωπον. Οι ομηριστές θεωρούν ότι τον τύπο προσώπατα τον έπλασε ο Όμηρος για μετρικούς λόγους. Ο Στέφανος Τ(ρ)ουμπίνος μάλλον τους διαψεύδει: σε έγγραφά του παράλληλα με τον τύπο πρόσωπα, που απαντά συχνά, μαρτυρείται τέσσερις φορές ο τύπος προσώπατα, χωρίς, φυσικά, να συντρέχουν μετρικοί λόγοι. Ο τύπος προσώπατα είναι μορφολογικό στοιχείο που έχει λαϊκή προέλευση. Από τη λαϊκή γλώσσα της εποχής του το άντλησε ο μεγάλος ποιητής. Φυσικά, το στοιχείο αυτό εξακολουθεί να χρησιμοποιεί ο απλός λαός, όπως και τον τύπο ονείρατα που και αυτός απαντά στον Όμηρο. Και οι «γραμματιζούμενοι» χρησιμοποιούν καμιά φορά τον τύπο προσώπατα αλλά με φανερή την ειρωνική διάθεση, αφού γι’ αυτούς ο σωστός τύπος είναι τα πρόσωπα, όχι τα προσώπατα. Παράδειγμα δεύτερο. Το άρθρο με αναφορική σημασία απαντά συχνά στον Όμηρο. Με την ίδια σημασία μαρτυρείται και στον Τ(ρ)ουμπίνο. Π. χ. «Το λιοτρίβι το έχομεν με την κυρίαν Φανερωμένη από την σήμερον εδικόν ντου» (σ. 36). Παράδειγμα τρίτο. Στον Όμηρο απαντά η φράση μέγαρα σκιόεντα, που συνήθως ερμηνεύεται «μέγαρα γεμάτα σκιά». Ο καθηγητής Γ. Στ. Κορρές έδειξε πειστικά ότι η φράση σημαίνει «μέγαρα δροσερά». Η ερμηνεία του Κορρέ ενισχύεται από τη φράση δροσίζοντας η ράχη (σ. 198), που απαντά στον Τ(ρ)ουμπίνο. Σε συμφραζόμενα σχετικά με διανομή νερού και, φυσικά, σημαίνει «όταν φύγει ο ήλιος και έρθει σκιά στη ράχη»:πβ. Και στην Κάρπαθο τον στίχο σα δροσινιάσουν τα λαγκά και βασιλέψει ο ήλιος (Μηνάς 2006, 270). Παράδειγμα τέταρτο. Στον Όμηρο πολυτυπία χαρακτηρίζει ανθρωπωνύμια, όπως Πάτροκλος, Πατροκλέης, Πατροκλεύς. Οι λόγοι της πολυτυπίας είναι μετρικοί; Σε έγγραφο του Τ(ρ)ουμπίνου το ίδιο άτομο λέγεται Ντεμέναγας, Ντεμένεγας, Τεμένεος, Ντεμένεος (σ. 329). Πολυτυπία λοιπόν και στον Τουμπίνο, που δεν είναι ποιητής. Η γλώσσα των εγγράφων διαφωτίζει και την προέλευση των ναξιακών τοπωνυμίων. Δύο τρία παραδείγματα: μια περιοχή στο Σαγκρί ονομάζεται σήμερα Αυλωνίτσα. Ο αείμνηστος Αντώνης Κατσουρός, το 1947, (βλ. Ναξιακόν Αρχείον) είχε υποστηρίξει ότι το Αυλωνίτσα προέρχεται από το αμάρτυρο Αυλωνίτισσα. Ο τύπος αυτός μαρτυρείται τώρα σε έγγραφο του Τουμπίνου (σ. 71). Παράδειγμα δεύτερο: το χωριό, που σήμερα λέγεται Άγιος Αρσένιος, στα έγγραφα του Τουμπίνου διαβάζεται πάντα Αγιαρσανί. Ο νέος Καθηγητής της Λαογραφίας του Πανεπ. Αθηνών έχει υποστηρίξει ότι το χωριό ονομαζόταν Αγία Ιερουσαλήμ. Ο τύπος Αγιαρσανί ευνοεί την υπόθεση του Σέργη. Παράδειγμα τρίτο: ένα χωράφι στο Φιλώτι ονομάζεται σήμερα Μονοδέντρι. Θα υπέθετε κανείς ότι έχει ονομαστεί επειδή αρχικά το χωράφι είχε μονάχα ένα δέντρο. Σε έγγραφο του Τουμπίνου απαντά ο Μανόλης Μονοδέντρης. Από κάποιον λοιπόν ιδιο-

17

κτήτη που λεγόταν Μονοδέντρης προφανώς προήρθε το σημερινό τοπωνύμιο Μονοδέντρι (Η συσχέτιση έχει ήδη γίνει από τον Στέφανο Ψαρρά). Τέλος, η μελέτη της γλώσσας των εγγράφων του Τουμπίνου διαφωτίζει, καλά την κρίση μου, το μέγα θέμα της καταγωγής των ναξιακών ιδιωμάτων και κατ’ ακολουθία των Ναξίων. Έχει υποστηριχθεί για παράδειγμα ότι η κατάληξη α) ουσι, - ασι και β) -θης, - θη που επιχωριάζουν σήμερα στ’ Απεράθου έχουν κρητική προέλευση. Σε έγγραφα όμως του Τουμπίνου αφθονούν οι τύποι σε – ουσι, - ασι, - θης, - θη κλπ., π. χ. α) –ουσι, - ασι,: έχουσι, καλούσι, κάμουσι, μαρτυρούσι, ξεκαθαρίζουσι, ομολογούσι, και λέσι κλπ. κλπ. β) –θης, - θη, - θησα, - : ενεφανίσθη, αποκρίθη, ευχαριστήθη, εφοβήθη, εμετρήθησαν, κλπ. Αυτό σημαίνει ότι οι ρηματικοί αυτοί τύποι πριν από τρεις περίπου αιώνες ήταν σε χρήση σε ολόκληρο το ναξιακό ιδίωμα, στη συνέχεια εξαφανίστηκαν και διατηρήθηκαν αποκλειστικά στ’ Απεράθου, του οποίου οι κάτοικοι ανασμενίζονται να χρησιμοποιούν το γλωσσικό τους ιδίωμα. Κυρίες και κύριοι, Κρίνω σκόπιμο να κλείσω την ομιλία μου με ένα κείμενο που δημοσιεύθηκε στο τελευταίο τεύχος του έξοχου περιοδικού ΦΛΕΑ. Αυτό το κάνω γιατί ο συντάκτης του κειμένου αυτού βλέπει την έκδοση των Ψαρρά-Καμπανιόλο από πολύ ευρύτερη οπτική γωνία. Διαβάζω: «Μέσα στις πρώτες δύσθυμες μέρες του 2011 αφορμή ουσιαστικής χαράς και αισιόδοξων σκέψεων ο «ερχομός» του βιβλίου «Ο νοτάριος της Νάξου Στέφανος Τ(ρ)ουμπίνος (1712-1738)» των Στέφ. Εμμ. Ψαρρά και Matteo Campagnolo, έκδοση της Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Κυκλάδων. Θεωρούμε ότι η έκδοση της συλλογής του Τουμπίνου είναι σημαντική γιατί για πρώτη φορά μετά από 50 και περισσότερα χρόνια εκδίδονται και πάλι από Νάξιους ερευνητές νοταριακά, δικαιοπρακτικά, έγγραφα. Τώρα πλέον, αν λάβουμε υπόψη τις εκδόσεις δικαιοπρακτικών εγγράφων, από τον Αντ. Κατσουρό, τον Βασ. Σφυρόερα, τον Κώδικα Μηνιάτη και την παρούσα έκδοση, έχουμε στη διάθεσή μας ένα σώμα γραπτών πηγών – πρωτογενών - που καλύπτουν μια περίοδο από τις αρχές του 16ου αι. μέχρι και τα μέσα περίπου του 18ου αι. Έχουμε έτσι τη δυνατότητα να θέτουμε ερωτήματα προς έρευνα, να κάνουμε υποθέσεις προς έρευνα, στη προσπάθειά μας να ανακαλύψουμε την εποχή, την οικονομία, την κοινωνικό-πολιτιστική ζωή, τις «συνήθειες» των κατοίκων της Νάξου, τις νοοτροπίες τους, κ.ά., την περίοδο της Τουρκοκρατίας, στην οποία συνεχίζει να λειτουργεί το φεουδαλικό σύστημα, αλλά ως εποικοδόμημα πλέον, […]. Ευχόμαστε στους συγγραφείς Στέφ. Ψαρρά και Matteo Campagnolo, να συνεχίσουν το ερευνητικό τους έργο, και στη νέα δημοτική αρχή του ενιαίου πλέον Δήμου, να αναλαμβάνει παρόμοιες δραστηριότητες όπως αυτή της πρώην νομαρχιακής αυτοδιοίκησης». Το κείμενο γράφει «της Σύνταξης». Είναι βέβαιο ότι ανήκει σε ένα σπουδαίο διανοητή, που χρόνια τώρα αγωνίζεται για την πνευματική προκοπή αυτού του τόπου, αβοήθητος από την Ελληνική Πολιτεία. Το όνομα αυτού Κώστας Κατσουρός, γιος του αειμνήστου δασκάλου μου. Σας ευχαριστώ

18

Matteo Campagnolo

H ∞•π∞

Δø¡

∞ƒÃ∂πø¡

Αιδεσιμώτατε, Κύριε Δήμαρχε, Κυρίες και κύριοι, Χριστός Ανέστη! Ας με συγχωρέσει το εκλεκτό ακροατήριο εάν κάνω μια μικρή αναδρομή στην αξία των αρχείων, σε πράγματα δηλ. που το ίδιο ξέρει καλλύτερα από μένα. Καθώς κατάγομαι από δύο πόλεις, τη Βενετία και τη Γενεύη, όπου η παράδοση της σύστασης και συντήρησης αρχείων είναι παλαιότατη, δεν μπορώ παρά να εκφράσω τον βαθύ μου θαυμασμό και να δηλώσω ενθουσιασμένος για την εξαιρετική δουλειά που έχει πραγματοποιηθεί τα τελευταία χρόνια στο νησί σας στον τομέα της αρχειονομίας. Η πρωτοποριακή αντίληψη και το έργο του αείμνηστου Ι. Δελλαρόκα και του ακούραστου πατέρα Εμμ. Ρεϋμούνδου απέφεραν τους καρπούς τους, αφού το κράτος παρέλαβε επάξια την σκυτάλη εξασφαλίζοντας σταθερές βάσεις για τη συνέχεια της διάσωσης της ναξιακής συλλογικής μνήμης: ο κατάλληλος χώρος, τα απαραίτητα τεχνικά μέσα για τη μελέτη των εγγράφων, ο ενθουσιώδης αρχειοφύλακας είναι πλέον απτή πραγματικότητα. Και είναι αξιοθαύμαστη όλη αυτή η φωτισμένη προσπάθεια σε περίοδο, επιπλέον, οικονομικής κρίσεως. Όμως δεν θά πρεπε να επαφεθούμε στα στέφανα της επιτυχίας, γιατί όποιος δεν προχωρά, στην πραγματικότητα οπισθοδρομεί: καμμία κατάκτηση δεν είναι οριστική. Απαιτείται συνεχής μέριμνα και εμπλουτισμός των αρχείων με νέες συλλογές εγγράφων καθώς και η μελέτη τους. Κι αυτό εξαρτάται φυσικά εν πρώτοις και εν πολλοίς από το ενδιαφέρον που θα δείξουν οι ίδιοι οι Ναξιώτες για τη διάσωση και ανάδειξη της ιστορικής κληρονομιάς τους. Η άγνοια του παρελθόντος μάς βουλιάζει στη βαρβαρότητα. Οι διάφορες επαναστάσεις ή ιδεολογίες που προσπάθησαν να το αναιρέσουν ή και να το αφανίσουν έσφαλαν. Το παρελθόν, οι αντίθετες αντιλήψεις απαιτούν να διαλεγόμαστε μαζί τους, να τα κατανοήσουμε και να τα μεταβολίσουμε. Οποιος θέλει να αφανίσει το παρελθον, χάνει αυτό που τον κάνει πολιτικόν ζώον, οπως λέει ο Αριστοτέλης. Και μια μέρα, θα το ξαναβρεί μπροστά του, και θα πρέπει να του απολογηθεί. Το παρελθόν φυγείν αδύνατον, θα μπορούσαμε να παραφράσουμε το γνωστό ρητό. Το αρχείο Τουμπίνου προσφέρει χαρακτηριστικά παραδείγματα προς αυτή την κατεύθυνση: ένα μόνο θα μνημονεύσω: ανάμεσα στα οικογενειακά έγγραφα των απογόνων ένός χωρικού, βρέθηκε, χρόνια αργότερα, το αντίγραφο ενός ντοκουμέντου που εθεωρείτο χαμένο και που αποδείκνυε την αξιοπιστία του πάππου τους εναντίον των δυνατών του τόπου της εποχής εκείνης. Χωρίς μνήμη, ο άνθρωπος δεν θα μπορούσε να υπάρξει, θα ήταν σαν το ζώον, αν όχι και λιγότερο. Ένα από τα στοιχεία που χαρακτηρίζει τον πολιτισμένο άνθρωπο είναι η μνήμη εκείνη που ξεπερνάει την ατομική, τις αναμνήσεις δύο ή τριών γενιών. Ό,τι

19

γνωρίζουμε από τους παπούδες μας, χάνεται ήδη μέσα στο μύθο. Μόνον τα γραπτά ντοκουμέντα μας επιτρέπουν να γνωρίσουμε και να γράψουμε την ιστορία μας. Γι αυτό, ελάτε να μελετήσετε τα αρχεία, να ψάξετε και να βρείτε τις ρίζες της οικογένειάς σας και της γης σας, μιας γης που σήμερα κινδυνεύει συνεχώς από βίαιες επεμβάσεις εξαιτίας της εύκολης και απερίσκεπτης συχνά χρήσης σύγχρονων τεχνικών μέσων. Ελάτε να καταθέσετε τα οικογενειακά σας έγγραφα, αν δεν θέλετε ή δεν μπορείτε πιά να τα κρατάτε στο σπίτι, ή ελάτε να ζητήσετε τη συμβουλή των ειδημόνων για τον καλύτερο τρόπο συντήρησής τους. Παράδειγμα, τα έγγραφα που έχουμε τη χαρά να παρουσιάζουμε σήμερα. Διασωσμένα από τον Εμμανουήλ Ψαρρά, κατατίθενται σήμερα στο Ιστορικό Αρχείο Νάξου από το γιό του Στέφανο. Και δεν μπορώ παρά να ευχηθώ και να ενθαρρύνω, το παράδειγμά του να το ακολουθήσουν κι άλλοι. Και μην υποτιμάτε τα παλιά χαρτιά, γιατί, σαν τα μεμονωμένα κομμάτια ενός πάζλ, αποβαίνουν άκρως σημαντικά αν ενταχθούν σε ένα σύνολο. Αυτό που διαπιστώνει κανείς μελετώντας ή και απλώς ξεφυλλίζοντας τις πράξεις του Νάξιου συμβολαιογράφου που δημοσιεύουμε, και όπου πολλοί από σας μπορείτε να βρείτε μνεία των προγόνων σας, είναι πως την περίοδο της Λατινοκρατίας ή Φραγκοκρατίας, δεν ήταν μόνο οι πλούσιοι και οι Λατίνοι που μπορούσαν να προστρέξουν στις υπηρεσίες ενός συμβολαιογράφου του Κάστρου, αλλά και μια απλή, φτωχή χωρική, για τη σύνταξη της διαθήκης της. Απόδειξη του βαθμού στον οποίο η τότε κοινωνία παρέμενε ανοιχτή και - ασφαλώς με άλλο τρόπο από τη σημερινή - δημοκρατική. Θα μου επιτρέψετε να διαβάσω ένα μικρό απόσπασμα. Τελειώνω την παρέμβασή μου με ένα σχόλιο πιο προσωπικό και που εκ πρώτης όψεως μπορεί και να φανεί εκτός θέματος, κι όμως είναι στενά συνυφασμένο με τη συνείδηση και την ευθύνη της διασώσεως της κοινής κληρονομιάς. Το αρχείο ΣτέφανουΤουμπίνου που δημοσιεύουμε είναι η μαρτυρία μιας εποχής που, σαν όλες, είχε τις καλές και τις κακές της πτυχές. Μεταξύ των καλών, συγκαταλέγεται, όπως μαρτυρούν τα δικαιοπρακτικά έγγραφα, το ότι παρέδωσε άθικτη, αν όχι επαυξημένη, τη φυσική κληρονομιά του νησιού επιτρέποντας στους κατοίκους του την αξιοπρεπή επίβίωσή τους μέχρι ένα όχι πολύ μακρυνό παρελθόν. Και η πολιτιστική κληρονομιά, που σήμερα πάσχει από την αδιαφορία και την κατάχρηση δύο τουλάχιστον γενεών, είχε παραδοθεί ανέπαφη, ανθούσα. Μπορούμε να ελπίζουμε και να ευχόμαστε ο σεβασμός και το ενδιαφέρον για τη διάσωση και τη μελέτη της γραπτής ιστορικής μαρτυρίας να προκαλέσει έναν θετικό αντίκτυπο και για το σεβασμό και διάσωση του φυσικού, αρχαιολογικού και αρχιτεκτονικού περιβάλλοντος, μέσα στο οποίο έδρασαν και δημιούργησαν οι πρωταγωνιστές των ιστορικών εγγράφων, που είναι και τα μόνα σταθερά κι ανεπανάλεπτα πλούτη του νησιού. Σάς ευχαριστώ

20

Μιχάλης Κοκολάκης

√ ∫ø¢π∫∞™

Δ√À

¶∞¶∞-™Δ∂º∞¡√À ∞ƒø¡∏

υχαριστώ πολύ για την τιμή που μου έκαναν οι συγγραφείς του βιβλίου να με καλέσουν να συμμετέχω στην παρουσίαση της έκδοσης του κώδικα του παπα-Στέφανου Αρώνη. Νιώθω όμως κάποια αμηχανία. Όταν οργανώσαμε στη Χώρα τον Απρίλιο ως Ιστορικό Αρχείο Νάξου την αντίστοιχη παρουσίαση για το αδερφάκι του βιβλίου αυτού, για το «Νοτάριο της Νάξου Στέφανο Τουμπίνο», των Στέφανου Ψαρρά και Ματτέο Καμπανιόλο, το κάναμε, νομίζω, δικαιωματικά: Πολλά απ’ τα έγγραφα του Τουμπίνου τα είχα δει, τα είχα πιάσει στα χέρια μου, είχα μια αίσθηση ότι είχα συμβάλει κι εγώ στο βιβλίο, και για ένα διάστημα το ίδιο το Αρχείο Νάξου ήταν έτοιμο να χρηματοδοτήσει και να επιμεληθεί από μόνο του την έκδοση αυτή. Από τότε πέρασαν μονάχα τρία χρόνια, και ήδη τα χρήματα που δίνει στο Αρχείο της Νάξου το Υπουργείο Παιδείας ίσα-ίσα που φτάνουν για να πληρώνουμε το τηλέφωνο. Τον κώδικα των συμβολαίων του Φιλωτιού του παπα-Στέφανου Αρώνη δεν τον έχω δει ποτέ, γιατί ο κώδικας αυτός, ο μόνος της εποχής και του είδους του, που έχει σωθεί από τους πολλούς που θα υπήρχαν κάποτε στα χωριά της Νάξου, δε βρίσκεται πια στη Νάξο αλλά στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Αθήνας. Και δεν τον βλέπω ποτέ να ξαναγυρίζει στη Νάξο. Δεν γνωρίζω επίσης παρά πολύ επιπόλαια τον τόπο που περιγράφουν τα έγγραφα, το Φιλώτι και τα περίχωρά του. Σημειώνω μονάχα ως μέγα ευτύχημα του βιβλίου αυτού ότι την έκδοσή του την ανέλαβαν Φιλωτίτες που γνώριζαν, έψαξαν, ρώτησαν, βρήκαν τη θέση και απέδειξαν τη συνέχεια των πολλών αγροτικών τοπωνυμίων που κατέγραψε στις πράξεις του πριν από τρεις κοντά αιώνες ο παπα-Αρώνης: Κοξακή, Πηγάσα, Δαφνολιά, Ψαροπηγή, και άλλα πολλά. Όταν βλέπουμε στις μέρες μας εκδότες ιστορικών τεκμηρίων να διαβάζουν τη Νάουσα «Νιάσα» και να μπερδεύουν τη Σίκινο με τη Σίφνο, θεωρώ πως η γνώση κι η επαφή των δυο συγγραφέων με τον τόπο που μελετούν είναι θεμελιακό πλεονέκτημα και συμβάλλει ιδιαίτερα, πέρα από τα υπόλοιπα τυπικά προσόντα που αναμφισβήτητα έχουν, στην αξία και την ιστορική χρησιμότητα του βιβλίου που παρουσιάζουμε. Μένω σε αυτή τη γενική διαπίστωση και παραπέμπω για τ’ άλλα στο σεβαστό συνάδελφο Αντώνη Τζιώτη, που ξέρει ασφαλώς πολύ περισσότερα να σας πει για την ιστορία του Φιλωτιού και τη συμβολή του βιβλίου στις γνώσεις μας. Δε σας κουράζω λοιπόν με ειδικές αναλύσεις. Θα πω ορισμένα πράγματα που είναι γνωστά σε πολλούς, πράγματα που τα έχω ξαναπεί εδώ στη Νάξο, και θα τα πως και για τελευταία φορά γιατί σε είκοσι μέρες λήγει και η θητεία μου εδώ στο Ιστορικό Αρχείο της Νάξου, και το διαζύγιο αυτό είναι πλέον για λόγους πολλούς αμετάκλητο. Διαβάζω από τα «Εισαγωγικά» της έκδοσης: «Στην ΕΒΕ απόκεινται δύο νοταριακοί κώδικες, οι υπ’ αρ.3404 (νοτάριος Φιλωτίου Νάξου παπα-Στέφανος Αρώνης, 17161742) και 3405 (νοτάριος πάλι ο παπα-Στέφανος Αρώνης και άλλοι). Και οι δύο κώδικες… κατέληξαν, άγνωστο πώς, στο παλαιοβιβλιοπωλείο Κ. Σπανού, από το οποίο αγοράστηκαν από την ΕΒΕ με χρονολογία υπουργικής αποφάσεως 27-12-1974».

Ε

21

Τυχεροί οι κώδικες Αρώνη. Σώθηκαν από βέβαιη καταστροφή, και φυλάχτηκαν ως σήμερα με όση ασφάλεια είναι σε θέση να τους προσφέρει η Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδας, ένας κρατικός θεσμός με ομολογουμένως όχι άμεμπτο μητρώο. Άτυχοι εσείς κι εγώ, και ο ελληνικός λαός ολόκληρος, που με υπουργική απόφαση πλήρωσε τον παλαιοβιβλιοπώλη Σπανό, και μαζί του τους άγνωστους πωλητές των δύο κωδίκων, ένα σεβαστό ποσό σε λύτρα – μόνο έτσι μπορώ να τα χαρακτηρίσω – για να ξαναπάρει πίσω το ελληνικό Δημόσιο κάτι που ήταν δικαιωματικά δικό του. Δικό μας. Δικό σας, κυρίως, γιατί απ’ αυτό το νησί φυγαδεύτηκε. Διαβάζω από το άρθρο 2 του νόμου 2027 του 1939, που ίσχυε ακόμη το 1974· είναι ο ίδιος ο νόμος που με βάση τις διατάξεις του θα ιδρυθεί 6 χρόνια αργότερα το Ιστορικό Αρχείο της Νάξου, και το 1974 ίσχυε ακόμα. Ως «δημόσια αρχεία» χαρακτηρίζονται (μεταξύ άλλων): «Τα έγγραφα των κοινοτικών αρχών κατά τους προεπαναστατικούς χρόνους και τους αμέσως μετ’ αυτούς· τα Αρχεία των Δήμων και Κοινοτήτων· τα αρχεία των συμβολαιογράφων της Τουρκοκρατίας και των μετέπειτα χρόνων…» και «εισάγονται εις τοπικά ιστορικά αρχεία πάντα τα έγγραφα των κατά τόπους δημοσίων και κοινοτικών αρχών τα παλαιότερα της μιας πεντηκονταετίας». Εισάγονται, όχι πουλιούνται. Επειδή έχουμε και δικηγόρους εδώ, θα παραδεχτώ ανοιχτά ότι στο νόμο του 1939 υπάρχει μια σύγχυση ανάμεσα στην έννοια του δημόσιου αρχείου και του δημόσιου εγγράφου, η οποία ευτυχώς έχει περιοριστεί στο νόμο που ισχύει σήμερα, τον 1946 του 1991. Έγγραφα δημοσίων αρχών ασφαλώς και μπορεί να έχει κανένας στο σπίτι του. Όπως μπορεί να κρατά στο συρτάρι του το εκκαθαριστικό της Εφορείας ή την κλήση που του έγραψαν γιατί δε φορούσε ζώνη, που και αυτά είναι δημόσια έγγραφα, έτσι μπορεί και να έχει «το προικοσύμφωνο της προλαλάς του» ή μια απόδειξη φόρου που δόθηκε κάποτε στον Οθωμανό βοεβόδα Ναξίας. Τέτοια έγγραφα υπάρχουν και σήμερα στα σπίτια του Φιλωτιού και άλλων χωριών της Νάξου, και καλώς υπάρχουν. Επειδή τα δημόσια αρχεία σε ολόκληρη της Ελλάδα έχουν υποστεί, και υφίστανται ακόμη, φοβερές καταστροφές, ακόμα κι αυτά τα σκόρπια χαρτιά μπορεί να έχουν πια μεγάλη ιστορική αξία. Μπορούν για παράδειγμα να επιτρέψουν στον ειδικό να κατανοήσει καλύτερα τους κανόνες του φορολογικού συστήματος στην Τουρκοκρατία, ή την εμφάνιση και προέλευση μιας οικογένειας άσχετης εντελώς με τον τωρινό κάτοχο του αρχείου, ακόμη κι ολόκληρο ρεύμα ξένων εποίκων. Γι’ αυτό αν κανείς έχει τη διάθεση να δωρίσει παρόμοια κειμήλια στο Ιστορικό μας Αρχείο, τα υποδεχόμαστε με μεγάλη χαρά και τον ευχαριστούμε εκ μέρους ολόκληρης της ναξιώτικης κοινωνίας. Έτσι δωρήθηκε στο Αρχείο της Νάξου και ένα φιλωτίτικο προικοσύμφωνο του 1612 από την κ. Βασιλική Δημητροκάλλη, το κείμενο του οποίου και θα δημοσιευθεί (στο περιοδικό «Φλέα») ως το τέλος του χρόνου. Για τις δωρεές αυτές λοιπόν, για τις δωρεές δηλαδή ιδιωτικών κειμηλίων, δεν μπορούμε παρά να ευχαριστήσουμε τον κόσμο, δεν διεκδικούμε και δεν γκρινιάζουμε, ακόμα και αν η κατάσταση του εγγράφου φανερώνει μια μακρόχρονη αμέλεια. Ζητάμε απλώς να μην καταστρέφονται. Άλλη εντελώς η περίπτωση των κωδίκων Αρώνη. Γιατί εδώ δεν έχουμε σκόρπια οικογενειακά έγγραφα, αλλά το αρχείο ολόκληρο μιας δυναστείας νοταρίων, που ασκούσαν την τέχνη τους ως δημόσιο λειτούργημα. Και ο νόμιμος κληρονόμος ενός δημοσίου αρχείου της εποχής της Τουρκοκρατίας δεν είναι κάποιος απόγονος ή ο αγοραστής του σπιτιού τους, μα οι νόμιμες αρχές που τους διαδέχτηκαν μετά την επανάσταση, όπως οι δημόσιες μνημονείες και τα επαρχιακά αρχειοφυλακεία που πρόβλεπαν οι νόμοι του Καποδίστρια. Τι απέγιναν αυτά τα αρχεία που φυλάγονταν εκεί… ακόμα το ψάχνουμε. Και ακόμα το ψάχνουμε γιατί δυστυχώς δεν υπήρξε καμία συνέχεια ανάμεσα στην αρχειακή οργάνωση της Τουρκοκρατίας και του ‘21 και στην υπηρεσία που σήμερα φέρει την ονομασία Γενικά Αρχεία του Κράτους. Δύο μόνο είναι οι περιοχές

22

που ξέφυγαν στην Ελλάδα απ’ αυτό τον κανόνα: Τα Αγγλοκρατούμενα Επτάνησα και η Τουρκοκρατούμενη Ηγεμονία της Σάμου. Και σ’ αυτά τα νησιά διατηρήθηκαν πράγματι στα τοπικά αρχειοφυλακεία μεγάλοι όγκοι ιστορικών εγγράφων απ’ τα χρόνια της ξενοκρατίας, αντί να σκορπίσουν στους πέντε ανέμους, σαν τα αρχεία της Νάξου και των Κυκλάδων. Και ειδικά για τη Νάξο υφίστανται σήμερα καταπληκτικά πράγματα στα αρχεία της Σύρου και της Αθήνας, για να μην πάω παραπέρα και πω για την Κωνσταντινούπολη, για τη Θεσσαλονίκη, για τη Ρώμη και δεν ξέρω πού αλλού. Κυρίες και κύριοι, πέντε χρόνια εδώ στη Νάξο έχω την πεποίθηση, και το λέω από κάποια σημάδια που βλέπω και δεν τα έβλεπα στην αρχή, ότι σ’ ένα μικρό βαθμό βοήθησα να νιώσουν μερικοί στη Νάξο την ευθύνη τους απέναντι σε ιστορικά κατάλοιπα που βρίσκονται στα χέρια τους. Δεν είδα αντίθετα να συγκινηθείτε ιδιαίτερα για τα έγγραφα που έγιναν ήδη αντικείμενο αρχειοκαπηλείας και βρίσκονται τώρα, στην πολύ καλύτερη των περιπτώσεων, σε ιδιωτικούς ή δημόσιους φορείς στην Αθήνα. Ασφαλώς και υπάρχουν γι’ αυτό λόγοι κοινωνικοί με βαρύνουσα σημασία. Γιατί μαζί με τα έγγραφα χάθηκαν από το νησί και οι λόγιοι ή ιστοριοδίφες που θα ήξεραν να τ’ αξιοποιήσουν. Στο Αρχείο μας ξέρουμε πως ο μήνας με τη μεγαλύτερη ζήτηση επισκεπτών και αναγνωστών είναι πάντα ο Αύγουστος, όταν έρχονται στη Νάξο οι Ναξιώτες της Αθήνας. Μέσα στα πολλά που δοκιμάσαμε την τελευταία πενταετία ήταν να βγάλουμε και αντίγραφα, φωτοτυπημένα ή ψηφιοποιημένα, τέτοιων «ξενιτεμένων» αρχείων, των πιο σπουδαίων. Η προσπάθεια τούτη λίγο μόνο προχώρησε, από έλλειψη πρώτα-πρώτα χρημάτων και χρόνου, συναντήσαμε όμως κι αρνήσεις εντελώς απροσδόκητες. Αναφέρω μόνο την περίπτωση της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, που στα σιδερόφραχτα υπόγεια του κτιρίου της παλιάς Βουλής στην οδό Σταδίου φυλάει περίπου 5000 ναξιώτικα έγγραφα της Τουρκοκρατίας από τη Δρυμαλιά, ελληνικά και τουρκικά. Τα παλιότερα, του 16ου αι. και του 17ου αι., ανέκδοτα όλα εκτός από ένα, έχουν ήδη κλαπεί από χρόνια. Η Εταιρεία είναι τύποις ίδρυμα ιδιωτικό, αλλά τα έγγραφα αυτά της παραχωρήθηκαν κάποτε από το Ελληνικό Δημόσιο, παλιά, πριν από την ίδρυση των ΓΑΚ. Είναι δηλαδή κι αυτά δημόσια έγγραφα. Πρόσφατα η Εταιρεία προχώρησε (και καλά έκανε) στην ψηφιοποίηση ολόκληρου του «Ναξιακού Αρχείου». Ζητήσαμε δυο φορές να μας δώσουν αντίτυπα των ψηφιοποιημένων εγγράφων, ώστε να φυλάγεται και μια σειρά στη Νάξο, με όσους περιορισμούς θα ήθελε να επιβάλει η Εταιρεία. Την πρώτη φορά μας αρνήθηκαν, γιατί ως φορέας ιδιωτικός ήταν, λέει, ανάρμοστο να δωρίζει στο κράτος. Να δωρίζει, θυμίζω, αντίγραφα των εγγράφων που το ίδιο το κράτος με άλλα πολλά της έχει δωρίσει! Τη δεύτερη, φέτος, δεν μας απάντησαν καν. Αναφέρω απλώς τα γεγονότα και δεν κάνω κριτική στα πρόσωπα. Τι κριτική να κάνουμε; Ζούμε δυστυχώς σε μία χώρα όπου όλοι ανεξαιρέτως οι πρωθυπουργοί της μέχρι πρόσφατα ξεσήκωναν απ΄ το γραφείο τους κατά τη λήξη της θητείας τους τα έγγραφα που διαχειρίζονταν και τα έκρυβαν σπίτι τους για μελλοντική αξιοποίηση. Και αυτό το θεωρούσαν όλοι φυσικό. Τι να πούμε λοιπόν για τους άλλους φορείς και πολίτες; Δυστυχώς το Ελληνικό Δημόσιο έμαθε στους Έλληνες να το βλέπουν σαν κάτι εκτός της δικαιοδοσίας τους. Εγώ το βλέπω τακτικά, σε πράγματα μικρά. Όποτε με ρωτούν με εκείνο το κάπως μισοκακόμοιρο ύφος: «Δηλαδή αυτά τα πράγματα που έχεις εκεί πάνω γίνεται να έρθω να τα δώ; Μάλλον όχι, ε;» Πώς όχι; Είναι δημόσια, άρα δικά σας. Και γι’ αυτό ακριβώς και υπάρχει η δική μας υπηρεσία, για να διασφαλίσει το δημόσιο χαρακτήρα τους και την πρόσβαση ολωνών. Και γι’ αυτό, επίσης, πρέπει να τα προστατεύει με τη μέγιστη αυστηρότητα… 7/8/11

23

Φλώρος Νικολάου Κατσουρός

∞§√°√ ª∂™∞

™∂

Δƒ∞ª*

ρισκόμουν μέσα σε κάποιο τραμ, νομίζω το 11, Ιπποκράτους-Κολοκυνθού... Γεμάτο μέχρι τα μπούνια. Φίσκα. Όρθιος στον διάδρομο, ανάμεσα σ’ άλλους όρθιους επιβάτες, όταν κάποια στιγμή διέκρινα μέσα στο βαγόνι ένα άλογο. Στην καλλίτερη θέση, ένα άλογο! Ένα άλογο, που εκείνη τη στιγμή, σηκώθηκε από την θέση του, βγήκε στο διάδρομο κι άρχισε να πηγαινοέρχεται απειλητικά ανάμεσα στους συνωστιζόμενους. Κατευθύνθηκε μέχρι την άκρη του βαγονιού, έκανε μια στροφή που λίγο έλειψε να τσαλαπατήσει μερικούς και στη συνέχεια, κινήθηκε προς την άλλη άκρη και πάλι το ίδιο, ξανά και ξανά. Άρχισε να κόβει βόλτες...στο διάδρομο του τραμ. Βολτάριζε, σαν τους φυλακισμένους. Τα τεράστια και ισχυρά καπούλια του, τα πισινά του ποδάρια, οι πεταλωμένες του οπλές φάνταζαν σαν φονικά όργανα και προκαλούσαν σ’ όλους μας τρόμο. «Αν αρχίσει να κλωτσά, χαθήκαμε όλοι, Οδυσσέα...». Ευτυχώς κινιόταν με μεγάλη επιδεξιότητα και ευελιξία χωρίς να προκαλεί κακό σε κανένα, αλλά και με μια αναίδεια σαν να ήτανε αυτό το άλογο ο μοναδικός επιβάτης, σα να ήτανε ολόκληρο το βαγόνι δικό του... Το τραμ ολόκληρο! Συμπεριφερόταν όπως νικητής αγώνων αρματοδρομίας...! Παραξενεύτηκα λιγάκι και τάχατες ρώτησα χαμηλόφωνα: « Από πότε μπαίνουν και άλογα στα τραμ;» «Γιατί να μη μπαίνουν άλογα, εφ’ όσον μπαίνουν και άλλα ζώα;», είπε κάποιος, όχι επιθετικός τύπος όπως αρχικά φάνηκε, μάλλον συγκαταβατικός. «Πού είναι ο τραμβαγέρης;», ρώτησα επιτακτικά, σαν να είχα την πρόθεση να του συστήσω να επιβάλει την τάξη. «Τραμβαγέρης δεν υπάρχει», είπε η φωνή που είχε μιλήσει προηγουμένως. «Αν αφηνιάσει χαθήκαμε όλοι μας, Οδυσσέα..». Κάθε φορά που στο βολτάρισμα του, περνούσε ξυστά δίπλα μου, ευτυχώς χωρίς να μου προξενήσει αμυχή, σχεδόν χωρίς να με αγγίζει, ίσα ίσα που μου ’κανε αέρα η πλούσια ουρά του, εγώ φοβόμουνα. Σκέψου, σκέφτηκα, μπας και θέλει να ενεργηθεί και γι’ αυτό βολτάρει έτσι νευρικά; ν’ αρχίσει να τα κάνει εδώ μέσα και να πνιγούμε στο σκατό του! Ή να αφηνιάσει και να αρχίσει να πηδά πάνω απ’ τους επιβάτες και να μας τσαλαπατήσει όλους. Κοίταζα να δω, αν υπήρχε τρόπος να το συγκρατήσει κάποιος... Τελικά χλιμίντρησε ηχηρά κάνα δυο φορές σα να ήθελε κάτι να πει, και γύρισε στην θέση του, κάθισε και παρέμεινε εκεί σιωπηλό, δίπλα σε μια αμέριμνη και αδιάφορη, περασμένης ηλικίας, χοντρούτσικη κυρία, που δεν φάνηκε να την ενοχλεί η γειτνίαση με τον συνεπιβάτη άλογο. Τελείως αδιάφορη, κοίταζε προς τα πεζοδρόμια με τους περαστικούς, τα μικρομάγαζα της οδού Κολοκυνθούς πού φεύγαν προς τα πίσω. Χαμπάρι η κυρία… Αυτό με καθησύχασε... «Εδώ στα λημέρια πού ’μαστε, σκέψου καλλίτερα την Κίρκη, Οδυσσέα..». Ένα απότομο φρενάρισμα στην πλατεία Μεταξουργείου, μέχρι ακινησίας του οχήματος και συνεχόμενο κουδούνισμα του τραμ, ναι, τα τραμ κουδουνίζουν σε ώρα

Β

24

ανάγκης, περίπου όπως τα ποδήλατα, μας συντάραξε όλους. Μας λύγισε μπροστά. Οι όρθιοι μ’ ένα απότομο πηδηχτό βηματάκι πέσαμε στα πισινά και στις πλάτες των μπροστινών μας. Το καθιστό άλογο ταράχτηκε κι αυτό σύγκορμο. «Τώρα με τσαντίσατε», είπε και πετάχτηκε απ την θέση του, κοίταξε έξω που είχαν αρχίσει να χαζεύουν και να μαζεύονται οι περαστικοί, και με αφρούς στο στόμα κινήθηκε προς την έξοδο του οχήματος, προτιθέμενο προφανώς να κατέβει. Περνώντας μπροστά μου κοντοστάθηκε, με κοίταξε αλογίσια, «Ναι, κύριε! Εμείς είμαστε που σέρναμε στην αρχή τα τραμ, όταν μετέφεραν στα Πατήσια ευπρεπείς κυρίους και σεμνές καλοθρεμμένες κυρίες, σήμερα όμως τα πράγματα αλλάξανε. Γκέγκε;;» είπε επιτιμητικά, και στην προφανή έκπληξή μου, εξήγησε υπεροπτικά. «Σήμερα οι κύριοι δεν είναι ευπρεπείς, οι κυρίες δεν είναι σεμνές. Όλες τους, και καλοθρεμμένες και κακοθρεμμένες. Καιροί της παρακμής… και εμείς αδράξαμε τον λόγο, αναλάβαμε τις ευθύνες μας… Κάποιος έπρεπε να το κάνει», συμπλήρωσε και κατέβηκε βιαστικό να αναμιχθεί με τον όχλο που είχε αρχίσει να συνωστίζεται. Φρίκη..! «Όλα καλά, αλλά όχι να μιλάνε και τα άλογα.... Και με τέτοιο τρόπο!», ακούστηκε μια φωνή. «Χέσ’ τονε τον τρόπο, το ό, τι μίλησε και μόνον σημαίνει σφαγείο», είπε ένας γουλί κουρεμένος με κρανίο γυαλί. «Εμείς φταίμε που τα εξημερώσαμε.» πρόσθεσε ένας τρίτος. «Εξημερώσαμε και εκπολιτίσαμε!», διευκρίνισε μια νέα φωνή. «Κατέβηκε;» ρώτησε ψιθυριστά μια φωνούλα μες στο τραμ, μέσα στην περισυλλογή και την ησυχία που είχε προκαλέσει σε όλους μας εκείνο το “εξημερώσαμε και εκπολιτίσαμε”. Ήτανε η ηλικιωμένη χοντρούλα απάθεια, που τώρα είχε καρφώσει με αγωνία το βλέμμα της πάνω μας, προς κάθε κατεύθυνση, εκλιπαρώντας μιαν απάντηση. «Καλά... κι εσείς κυρία μου, δεν δώσατε δεκάρα όταν το άλογο καθότανε δίπλα σας... Σαν να το θεωρούσατε το πιο λογικό πράγμα του κόσμου...», είπα εγώ. «Καλέ τι λέτε.. εμένα μου κόπηκε η ανάσα... πάγωσα απ τον φόβο μου που ’ρθε και κάθισε δίπλα μου....Λένε πως τ’ άλογα προαισθάνονται τον θάνατο... είναι αλήθεια;;...». «Είναι μεγίστη ασέβεια», είπε ένας ηλικιωμένος ξερακιανός, ίδιος ο Δον Κιχώτης... «πρέπει να τιμωρηθεί.. Οι θεοί...». «Ναι... τώρα χέστηκ’ ο Δίας! Τι γίνεται θα ξεκινήσουμε καμιά φορά;;», επενέβη ρωτώντας ένας βιαστικός μεροκαματιάρης. «Η γλώσσα είναι δώρο των θεών κύριοι...... προνόμιο των ανθρώπων...», συνέχισε ο ηλικιωμένος σε αυστηρό τόνο. «Στα παπάρια μας.....». «Τι;; στα παπάρια μας;;; voila,... γι αυτό φτάσαμε εδώ που φτάσαμε.....Αίσχος.. αφήστε με να κατέβω. Κάντε χώρο, γαϊδούρια... Αίσχος...», φώναζε υστερικά ο Δον Κιχώτης, σπρώχνοντας βίαια προς την έξοδο. «Όχι και γαϊδούρια, ρε κύριος!», διαμαρτυρήθηκε ο μεροκαματιάρης. «Είσθε κακοαναθρεμμένος, κύριε», είπε μια με σφιχτά χείλια και υπεροπτικό βλέμμα. «Ποιος είναι κακοαναθρεμμένος μωρή καργ...» εξερράγη εκτός εαυτού ο μεροκαματιάρης που ένιωσε να είναι παραλήπτης εκείνου του “κακοαναθρεμμένου”... Πάνω στο “καργ..” του μεροκαματιάρη άνοιξε με κρότο η πόρτα του τραμ και μ’ ένα σάλτο πρόβαλε το μισό άλογο μες το βαγόνι. Πέταξε σαν το πουλί.

25

«Δεν ήταν τίποτα», είπε μόλις μπήκε ολόκληρο μέσα, «Ένας μεθυσμένος... Παρά λίγο να τον πάρουμε σβάρνα... Να ξεκινήσουμε παιδιά..», συμπλήρωσε και προχώρησε προς την θέση του. Η χοντρούλα δίπλα, ανέκφραστη, έγειρε προς το παράθυρο και με βλέμμα απλανές άρχισε πάλι να κοιτάζει το τίποτα. Επήλθε ησυχία και το τραμ ξεκίνησε. Πήρε την Λένορμαν... «Πάλι την γλιτώσαμε, Οδυσσέα.»

* Στην Γερμανία της «Ευρώπης», όταν συμβαίνει κάτι πάρα πολύ δυσάρεστο και δυσβάσταχτο στους «συμπατριώτες» μας, τους Γερμανούς, καλή ώρα όπως συμβαίνει σ’ εμάς τους Έλληνες αυτή την πέτρινη περίοδο, συνηθίζουν να περιγράφουν την κατάστασή τους αυτή, χρησιμοποιώντας την έκφραση «ζω μ’ ένα άλογο» ή «έχω στο σπίτι ένα άλογο». Κι εμείς αυτά τα δίσεκτα χρόνια, για πολλοστή φορά, με κύρια ευθύνη – χωρίς να παραβλέπουμε στο ακέραιο τη δική μας - των ευρωπαίων «αδελφών» μας, έχουμε φορτωθεί ένα «άλογο». Ο Φλ. Ν. Κατσουρός κατάγεται από τη Νάξο, απ’ τ’ Απεράθου, κι είναι γιος του Νίκου Φλ. Κατσουρού. Νομισματολόγος, παγκόσμιας εμβέλειας, με διεθνείς εκθέσεις στο Βερολίνο, Φραγκφούρτη, Γενεύη, Μιλάνο, Παρίσι, Λονδίνο, Νέα Υόρκη κ.α. Εξέδωσε σειρά βιβλίων για τα νομίσματα, ιστορικού και οικονομικού περιεχομένου. Ασχολήθηκε ιδιαίτερα με τον «Φοίνικα» του πρώτου κυβερνήτη της Ελλάδας, Ιωάννη Καποδίστρια, και εξέδωσε βιβλία για τον Έλληνα κυβερνήτη, την εποχή του και τα δημοσιονομικά του νεοσύστατου ελληνικού κράτους. Τα τελευταία χρόνια ασχολήθηκε με την αφρικανική λαϊκή τέχνη, σε μια απόπειρα να διαγνώσει συγγένειες με την τέχνη των αρχαίων Ελλήνων. Στο ναξιακό κοινό είναι γνωστός (;) από τη μελέτή του «Οι χρηματικές συναλλαγές από τον 16ο μέχρι τον 19ο αιώνα στον ελλαδικό χώρο», στο π. «Αρχατός» (3/97). Τις ελεύθερες ώρες του τις περνά γράφοντας πονήματα, ‘όπως αυτό που δημοσιεύουμε στο τεύχος αυτό. Τελευταία δημοσιεύθηκαν σε πολλά έγκριτα λογοτεχνικά περιοδικά διηγήματά του: ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ. Μάιος 2010, Τίτλος: «Πάντα την Κυριακή». ΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ. 4 Οκτωβρίου 2010. Κοντέινερ. Τίτλος: «υνταξιοδότηση μετά τα 67». ΛΕΞΗ, Σεπτέμβριος 2010, τίτλος “Λογοτεχνική βραδιά”

26

Κατερίνα Κουτσογιαννάκη

∂§∂¡∏. Δ∞ ∞§§∞ £Àª∞Δ∞ ∫∞π √π ∞¡Δπ¢ƒ∞™∂π™

Δ√À Δ∏™

∂ªºÀ§π√À ∞ ƒπ™Δ∂ƒ∞™ 1

Το βιβλίο Ελένη, του Νίκου Γκατζογιάννη, πρωτοεκδόθηκε στην Αμερική στις αρχές του 1983, σημειώνοντας μεγάλη επιτυχία. Η πρώτη έκδοση κυκλοφόρησε σε 250.000 αντίτυπα ενώ η δεύτερη θα φτάσει τα 1.000.000. Μεταφράζεται σε 14 γλώσσες και κερδίζει διάφορα βραβεία. Μερικούς μήνες αργότερα, στα τέλη της ίδιας χρονιάς διατίθεται στο ελληνόφωνο αναγνωστικό κοινό, σε μετάφραση του Αλέξανδρου Κοτζιά. Η ελληνική μετάφραση γνωρίζει, επίσης, μεγάλη εκδοτική επιτυχία, αφού ήδη στον πρώτο χρόνο κυκλοφορίας της εξαντλούνται δύο εκδόσεις (40.000 αντίτυπα περίπου), μέγεθος εντυπωσιακό για τα ελληνικά εκδοτικά δεδομένα. Η εφημερίδα Ακρόπολις δημοσιεύει σε συνέχειες το κείμενο. Ταυτόχρονα, ετοιμάζεται η κινηματογραφική μεταφορά του έργου, σε σκηνοθεσία Peter Yates. Η ταινία προβάλλεται στις κινηματογραφικές αίθουσες στις 20-3-1984. Το βιβλίο είναι ένα αφήγημα, μια μαρτυρία για τα γεγονότα που συνέβησαν στο χωριό Λιά της Θεσπρωτίας, κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου. Αποτελεί μια εξιστόρηση της ιστορίας της μητέρας του συγγραφέα Ελένης Γκατζογιάννη, η οποία προκειμένου να σώσει τα παιδιά από τη μεταφορά τους από τους αντάρτες σε κάποια από τις γειτονικές λαϊκές δημοκρατίες, οργανώνει την απομάκρυνσή τους από το χωριό, θέτοντας σε κίνδυνο την ίδια της τη ζωή, κίνδυνο που τελικά δεν απέφυγε. Η ίδια τελικά εκτελέστηκε, ύστερα από απόφαση λαϊκού δικαστηρίου, από τους αντάρτες του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας. Το σενάριο της ομώνυμης ταινίας βασίζεται στο βιβλίο, με κάποιες περικοπές. Όπως δηλώνει ο Νίκος Γκατζογιάννης, σε συνέντευξη που δίνει στο Μάνο Χατζηδάκι, στο περιοδικό Τέταρτο, στις 10-9-1985, η συγγραφή του βιβλίου είχε τρεις στόχους. Ο πρώτος ήταν η αφήγηση της ιστορίας της μητέρας του Ελένης Γκατζογιάννη και η διερεύνηση του θανάτου της. Ο δεύτερος στόχος ήταν «να κλείσ[ει] μέσα σ’ ένα βιβλίο, γραμμένο στην αγγλική γλώσσα, την ζωή ενός ελληνικού χωριού». Τρίτος στόχος του συγγραφέα ήταν να αποτελέσει το βιβλίο έναν συνδετικό δεσμό ανάμεσα στα μέλη της οικογένειάς του, και, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει, «να μας βοηθά να θυμόμαστε από πού ήρθαμε, ποιοι είμαστε, ποιοι θυσιάστηκαν ώστε τα παιδιά μας να ζουν τη ζωή που ζουν τώρα». Αρχικά, η έκδοση της Ελένης στα ελληνικά δεν φαίνεται να αποσπά το ενδιαφέρον του Τύπου, ή περνάει στα «ψιλά». Ο δημόσιος διάλογος για το βιβλίο και, κατά συ-

1 Το άρθρο αυτό πρωτοδημοσιεύτηκε στον συλλογικό τόμο Η Ελλάδα στην Δεκαετία του ’80. Κοινωνικό, Πολιτικό και Πολιτισμικό Λεξικό, (επιστημονική επιμέλεια Βασίλης Βαμβακάς – Παναγής Παναγιωτόπουλος), εκδόσεις Το πέρασμα, Αθήνα, 2010, σ. σ. 166-169.

27

νέπεια, το μείζον ζήτημα του εμφυλίου πολέμου στην Ελλάδα, που μοιραία ανακινεί, πυροδοτείται από τη μετάδοση της είδησης ότι προετοιμάζεται η κινηματογραφική του μεταφορά. Η κυβέρνηση του ΠΑ.ΣΟ.Κ. προωθεί μια πολιτική λήθης σχετικά με τον εμφύλιο και τις συνέπειές του. Η πολιτική αυτή βρίσκει σύμφωνη και τη Νέα Δημοκρατία, ενώ η Αριστερά φαίνεται κι αυτή να συναινεί, κυρίως μέσα από τη σιωπή της. Είναι η εποχή που η δημοκρατία στην Ελλάδα μπαίνει στη φάση της σταθεροποίησης και οι κοινοβουλευτικοί κομματικοί σχηματισμοί συμφωνούν και επεξεργάζονται τη θεσμοθέτηση της εθνικής συμφιλίωσης με την αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης και την άρση των συνεπειών του εμφυλίου πολέμου. Στις 18 Μαρτίου 1984, δύο μέρες πριν από την πρεμιέρα της κινηματογραφικής ταινίας Ελένη, η εφημερίδα το Βήμα της Κυριακής, δημοσιεύει άρθρο του δημοσιογράφου Νίκου Καρόλα, με τίτλο «Για μιαν Ελένη… Ένα αφήγημα-μαρτυρία για τον εμφύλιο διχάζει τους πνευματικούς μας ανθρώπους» και φιλοξενεί συνεντεύξεις του μεταφραστή του βιβλίου Αλέξανδρου Κοτζιά, του γνωστού αριστερού δημοσιογράφου και ιστορικού Τάσου Βουρνά, καθώς και του συγγραφέα της Ελένης Νικ Γκέητζ (ελληνιστί Νίκου Γκατζογιάννη). Ο Αλέξανδρος Κοτζιάς, ο οποίος συμμετείχε στην Εθνική Αντίσταση και τον αντιδικτατορικό αγώνα και καταγράφεται ως φίλα προσκείμενος προς την Αριστερά, αναφέρεται στη λογοτεχνική αξία του βιβλίου. Θεωρεί ότι η Ελένη ως λογοτεχνικό είδος είναι άγνωστο στην Ελλάδα και «[…]τα πρότυπά του ίσως υπάρχουν στο «Εν ψυχρώ» του Τρούμαν Καπότε και σε κάποια βιβλία του Νόρμαν Μέιλερ», βιβλία που «[…]βασίζονται σε πραγματικά περιστατικά, όπως έχουν προκύψει ύστερα από εκτεταμένες έρευνες, έτσι που όλα τα στοιχεία όσα αναφέρονται σ’ αυτά, προβάλλονται ως πραγματικά». Χαρακτηρίζει το βιβλίο ως «[…]μια ιστορική, κοινωνιολογική, οικονομική και ηθογραφική μελέτη μιας ιδιαίτερης εποχής του ελληνικού χώρου, που δεν υπάρχει πια». Δηλώνει ότι η πολιτική πλευρά του βιβλίου δεν τον ενδιαφέρει και πιστεύει ότι «[…]έτσι όπως είναι γραμμένο, ξεφεύγει από τις τρέχουσες αντιλήψεις και διαμάχες και υψώνεται ως απόδοση ενός μεγάλου ανθρώπινου δράματος». Ωστόσο, αναγνωρίζει το δικαίωμα του συγγραφέα να έχει πολιτική άποψη, στην οποία, όμως, δεν αποσπά το ενδιαφέρον του. Στην διπλανή στήλη, ο Τάσος Βουρνάς καταθέτει τη δική του άποψη για την Ελένη, χαρακτηρίζοντας το βιβλίο «κράχτη της χρεοκοπημένης εθνικοφροσύνης». Χωρίς περιστροφές και στρογγυλοποιήσεις, δηλώνει την πεποίθησή του ότι το βιβλίο αποτελεί «μια άλλη μορφή αντικομμουνισμού που εισάγεται από την Αμερική με φιλολογικά μέσα, μετά τη χρεοκοπία του βάναυσου διωγμού των ιδεών στην Ελλάδα και του αποδεκατισμού της αριστεράς με τα αποσπάσματα, τις φυλακές, τα στρατόπεδα». Αποδεχόμενος, εμμέσως πλην σαφώς, την πολιτική της λήθης ως μέσο για την επίτευξη της εθνικής ομοψυχίας, αναφέρει ότι αν οι διανοούμενοι της αριστεράς αποφάσιζαν να τη διασπάσουν «[…]θα μπορούσαν να περιγράψουν την ίδια την κόλαση». Στις 20 Μαρτίου 1984 είναι η πρεμιέρα της κινηματογραφικής Ελένης. Έξω από τους κινηματογράφους ομάδες νέων μοιράζουν φέιγ βολάν και φωνάζουν συνθήματα κατά της ταινίας, χαρακτηρίζοντάς την φασιστική. Σημειώνονται προπηλακισμοί αιθουσαρχών, ενώ, σε λίγες ημέρες, διακόπτεται η προβολή της ταινίας από τις αίθουσες και ακυρώνεται η προβολή της στους κινηματογράφους της επαρχίας. Τα επεισόδια καταγράφονται σε ρεπορτάζ της εφημερίδας Απογευματινή. Η Νέα Δημοκρατία και η Ο.Ν.ΝΕ.Δ δημοσιεύουν ανακοινώσεις και ο βουλευτής Μιλτιάδης Έβερτ καταθέτει σχετική ερώτηση στη Βουλή. Στις ανακοινώσεις αυτές αποδίδονται ευθύνες τόσο στον Πρωθυπουργό Ανδρέα Παπανδρέου όσο και στο Κ.Κ.Ε. Το βασικό ερώτημα, σύμφωνα

28

με την ανακοίνωση της Νέας Δημοκρατίας, «[…]δεν είναι αν εμείς που αυτά πιστεύουμε έχουμε δίκιο. Το ερώτημα που σήμερα τίθεται είναι αν στη δημοκρατική Ελλάδα οι Έλληνες είναι ελεύθεροι να εκφράζουν τις ιδεολογικές πεποιθήσεις τους, αν έχουν το δικαίωμα να βλέπουν όποιες ταινίες θέλουν, αν η τέχνη είναι ελεύθερη και αν τόσο η ελευθερία και η τέχνη όσο και η έκφραση γνώμης μπορεί να υπόκειται στον καταναγκασμό της ανοιχτής τρομοκρατίας και της οργανωμένης βίας ή της απειλής[…]». Παράλληλα με την συνέντευξη του Νίκου Γκατζογιάννη στο περιοδικό Τέταρτο, τον Σεπτέμβρη του 1984 δημοσιεύεται η άποψη της Μαργαρίτας Παπανδρέου σχετικά με το βιβλίο, στο περιοδικό Ένα. Η κυρία Παπανδρέου αναφέρει ότι το βιβλίο «[…] είναι πολύ ωραία γραμμένο, πολύ συγκινητικό και ιδιαίτερα ενδιαφέρον από ιστορική άποψη». Στην ίδια περίπου γραμμή παραμένουν και τα άρθρα που δημοσιεύει η εφημερίδα Ελευθεροτυπία, τον Αύγουστο του 1984, όπου παρακάμπτεται το πολιτικό ζήτημα και το όλο διακύβευμα αφορά το είδος του βιβλίου, αν δηλαδή είναι λογοτεχνικό έργο ή αποτέλεσμα δημοσιογραφικής έρευνας. Στο περιοδικό Σχολιαστής (τεύχος 18,1-9-1984) δημοσιεύεται το πρώτο σχετικό άρθρο με τίτλο «Η μνήμη, η λήθη και η αμνησία». Η διαμάχη χαρακτηρίζεται «κατ΄ αρχήν φιλολογική», ενώ το περιοδικό αναλαμβάνει με αποστολή-έρευνα να «[…]κονταροχτυπηθεί με το φάντασμα της «Ελένης»[…]». Οι συντάκτες του Δημήτρης Τρίμης και Αποστόλης Μπουρσινός, κρίνοντας ότι η δυσαρέσκεια των κατοίκων της περιοχής της Μουργκάνας, στην Ήπειρο –όπου διαδραματίζονται τα γεγονότα, που περιγράφονται στο βιβλίο- «δεν είναι ακαδημαϊκή» ούτε η αντίθεση είναι ««ιδεολογική», όπως μεταξύ των διανοουμένων της πόλης», αποφασίζουν να ξεκινήσουν επιτόπια έρευνα, από την οποία προκύπτει ένα πολυσέλιδο άρθρο με τίτλο «Το νέο Μακρυγιάννη. Ελένη». Αφορμή για την έρευνα αυτή στάθηκε «η ανάγνωση του βιβλίου, τα δημοσιεύματα του Τύπου, η ταινία που ετοίμαζε ο ίδιος [ο συγγραφέας του] και τα μυστήρια του Υπουργείου Προεδρίας», ή αλλιώς οι διευκολύνσεις, που παρείχε η κυβέρνηση του ΠΑ.ΣΟ.Κ. και, μάλιστα, ο ίδιος ο πρωθυπουργός, για τη διεξαγωγή των γυρισμάτων της ταινίας. Τελικά, η ταινία θα γυριστεί στην Ισπανία λόγω, της αντίδρασης του σωματείου των τεχνικών. Το άρθρο αποτελεί ένα οδοιπορικό καταγραφής των αντιδράσεων της τοπικής κοινωνίας, σχετικά με την κινητικότητα, που εμφανίζεται στην περιοχή και το χωριό Λιά, με αφορμή την προετοιμασία και τις δοκιμές για τα γυρίσματα της κινηματογραφικής ταινίας. Η πρόθεσή τους δεν είναι να καταγράψουν την «άλλη άποψη», ωστόσο, αυτό που διαπιστώνουν είναι ότι «αυτό που οι διανοούμενοι στην Αθήνα δεν τολμούν ή το συζητούν, αυτό που η Αριστερά δεν αποφασίζει, τα χωριά Λιάς και Βαβούρι το απαιτούν: ”Αποκαλύψτε τον Gage”». Στην ουσία, αυτό το οποίο βασικά απασχολεί τους συντάκτες του άρθρου είναι η υποθήκευση του μέλλοντος αλλά και του παρόντος της Αριστεράς, λόγω της «σκανδαλώδους», όπως ρητά αναφέρει, αδιαφορίας της στην σύγχρονη αναβίωση του αντικομμουνισμού και της σιωπής της «μπροστά στη μονομερή χρέωση της φρίκης του εμφυλίου σ’ αυτούς που στο όνομά της πολέμησαν τότε». Τα άρθρα στο Σχολιαστή πυροδοτούν αντιδράσεις, κυρίως μεταξύ των διανοουμένων της Αριστεράς, οι οποίες καταγράφονται και αναλύονται από την Αγγέλικα Ψαρρά, στο άρθρο με τίτλο «Η Αριστερά δεν έχει παρελθόν;» (τεύχος 20, 1-11-1984), ενώ, εν τω μεταξύ, έχει αρχίσει ο διάλογος με τις καταθέσεις απόψεων των αναγνωστών του περιοδικού. Ο διάλογος αυτός θα συνεχιστεί από τις στήλες του περιοδικού για τον επόμενο ενάμισυ χρόνο, μέχρι και το τεύχος 37 του Απριλίου 1986. Οι εξελίξεις αυτές αποτελούν ουσιαστικά το έναυσμα ενός ευρύτερου διαλόγου που, πέρα από τις προπαγανδιστικές κορώνες, ανακινεί τη συζήτηση για τις πολιτικές

29

δυνάμεις στην μεταπολιτευτική Ελλάδα. Η σημασία της δημόσιας αντιπαράθεσης σχετικά με την Ελένη εντοπίζεται στο γεγονός ότι αποτελεί, στην ουσία, τον πρώτο δημόσιο διάλογο για τον εμφύλιο πόλεμο στην Ελλάδα. Με άλλα λόγια, αποτελεί μια κάτοψη του δημόσιου λόγου, της πολιτικής ρητορικής των παρατάξεων στην Ελλάδα, κατά την περίοδο ωρίμανσης της Μεταπολίτευσης.

Πηγές: Νίκου Γκατζογιάννη, Ελένη, Ελληνική Ευρωεκδοτική, Αθήνα 1983 Νίκου Γκατζογιάννη, Ελένη, εκδόσεις Κέρκυρα, Αθήνα 2004 Peter Yates, Eleni, CBS Broadcasting inc. 1985 Το Βήμα της Κυριακής 18-03-1984 Περιοδικό Σχολιαστής, τεύχη 18-37, (1/9/1984-1/4/1986) Εφημερίδα Μεσημβρινή, 11-05-1985 Περιοδικό Τέταρτο, 10-9-1985 Περιοδικό Ένα, Σεπτέμβρης 1984 Εφημερίδα Απογευματινή (φύλλα Μαρτίου – Απριλίου 1986) Εφημερίδα Ελευθεροτυπία (φύλλα Αυγούστου 1984)

30

Ευχαριστούμε τον κ. Mιχάλη N. Mαρινάκη και τον κ. Φ. Εμμ. Κατσούρη, τον κ. Νικόλαο Κρητικό, τέως διευθυντή του Β΄ Γυμνασίου Νάξου, την Διευθύντρια του Β΄ Γυμνασίου Νάξου κ. Οικονόμου - Μαργαρίτη τον κ. Ιωάννη Τζουάνη, τέως Δήμαρχο Δρυμαλίας, τον κ.Γιάννη Μπαρδάνη, τέως Δήμαρχο Δρυμαλίας, την κ. Ανθή Περιστεράκη και τον κ. Λευτέρη Βερύκοκκο, την κ. Kατερίνα Kατσουρού, την κ. Δέσποινα Κίτινη, τον κ. Mανώλη Σαντοριναίο, τον κ. Στέφανο Κληρονόμο, τον κ. Λευτέρη Kαρυστιναίο, τον κ. Mανώλη Bασαλάκη, τον κ. Μάριο Ασημακόπουλο και την κ. Μαρούλα Κονδύλη, για την υποστήριξή τους στον Iστορικό Όμιλο AΡΣόΣ και τη βοήθειά τους στην έκδοση του π. Φλέα.

IÛÙÔÚÈÎfi˜ ŸÌÈÏ Ô˜ N¿ÍÔ˘

∞ƒ™fi™

Αν θέλετε να έχετε επαφή με τον «Αρσό» και το π. «Φλέα» μπορείτε να επικοινωνήσετε με τους: Στέλιο Ν. Μαρινάκη, 843 00 Χώρα Νάξου (τηλ. 22850-26.880, 6973047144) Νίκο Βασ. Φραγκίσκο, Ελ. Βενιζέλου 152, 123 51 Αγ. Βαρβάρα ή 843 00 Χώρα Νάξου (τηλ. 210-5451.339, 22850-24.658) Κώστα Αντ. Κατσουρό, Μπουκουβάλα 8, 114 71 Αθήνα ή 843 00 Χώρα Νάξου (τηλ. 210-6423.783, 22850-22.974, 6949786272) Λουκά X. Μιχαλόπουλο, Nηλέως 19, 111 46 Γαλάτσι (τηλ. 210-2131.292, 6974952905)

32