UNIVERSITETI BUJQËSOR I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË & AGROBIZNESIT DEPARTAMENTI FINANCË – KONTABILITET
TEMA E DISERTACIONIT SISTEMET E INFORMACIONIT TË MENAXHIMIT DHE PLANIFIKIMI STRATEGJIK NË BANKAT E NIVELIT TË DYTË NË SHQIPËRI
NË KËRKIM TË GRADËS SHKENCORE "DOKTOR"
Disertanti:
Udhëheqës:
M. Sc. Jona MULLIRI
Prof. Dr. Flutura KALEMI
Tiranë, Prill 2016
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
UNIVERSITETI BUJQËSOR I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DHE AGROBIZNESIT DEPARTAMENTI FINANCË-KONTABILITET
DISERTACIONI
SISTEMET E INFORMACIONIT TË MENAXHIMIT DHE PLANIFIKIMI STRATEGJIK NË BANKAT E NIVELIT TË DYTË NË SHQIPËRI
NË KËRKIM TË GRADËS SHKENCORE DOKTOR
Punoi M. Sc. Jona Mulliri
Udhëheqës Prof. Dr. Flutura Kalemi
(_________________)
(____________________)
Mbrohet më datë ___/___/2016 para jurisë 1. Prof.________________________________________Kryetar 2. Prof.________________________________________Anëtar (Oponent) 3. Prof_________________________________________Anëtar (Oponent) 4. Prof_________________________________________Anëtar 5. Prof_________________________________________Anëtar
Tiranë, Prill 2016 2
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
Përmbajtja KAPITULLI I ............................................................................................................................................... 7 HYRJE .......................................................................................................................................................... 7 1.1. FOKUSI I STUDIMIT ..................................................................................................................... 7 1.2. OBJEKTIVAT ................................................................................................................................. 8 1.3. OBJEKT I PUNIMIT DHE PYETJET E KËRKIMIT .................................................................... 9 1.4. PROCEDURA E PUNËS ................................................................................................................ 9 1.5. ORGANIZIMI ............................................................................................................................... 10 KAPITULLI II ............................................................................................................................................ 12 RISHIKIMI I LITERATURËS ................................................................................................................... 12 2.1. SISTEMET E INFORMACIONIT TË MENAXHIMIT ............................................................... 12 2.1.1. HISTORIKU I MIS ................................................................................................................ 13 2.1.2. KOMPONENTËT E MIS....................................................................................................... 15 2.2. NDËRTIMI I SISTEMEVE TË INFORMACIONIT .................................................................... 16 2.3. INTELIGJENCA E BIZNESIT: BAZAT E TË DHËNAVE DHE INFORMACIONI ................. 18 2.3.1. RËNDËSIA E DIZENJIMIT TË BAZËS SË TË DHËNAVE .............................................. 19 2.3.2. ROLI DHE AVANTAZHET E DBMS .................................................................................. 20 2.3.3. BAZAT E TË DHËNAVE JO RELACIONALE DHE BAZAT TË DHËNAVE CLOUD .. 25 2.3.4. INFRASTRUKTURA E INTELIGJENCËS SË BIZNESIT ................................................. 26 2.4. FUNKSIONET E SISTEMEVE TË INFORMACIONIT TË MENAXHIMIT............................. 32 2.5. MIS NË REALIZIMIN E VENDIMMARRJES............................................................................ 35 2.5.1. TEKNOLOGJIA E INFORMACIONIT ................................................................................ 39 2.5.2. PËRFITIMET NGA IT NË SISTEMIN BANKAR ............................................................... 40 2.5.3. PËRFITIMET E PËRDORIMIT TË MIS NË SISTEMIN BANKAR ................................... 41 2.5.4. ANALIZA E MIS ................................................................................................................... 42 2.6. SISTEMET E INFORMACIONIT DHE AVANTAZHET KONKURUESE ............................... 44 2.7. PLANIFIKIMI STRATEGJIK. MENAXHIMI I VLERËS DHE RISKUT .................................. 46 2.7.1. MENAXHIMI I VLERËS ...................................................................................................... 47 2.7.2. MOTIVE MENAXHERIALE ALTERNATIVE ................................................................... 48 2.7.3. MENAXHIMI FINANCIAR DHE STRATEGJITË MODERNE ......................................... 48 2.7.4. PROCESI DHE PËRCAKTIMI I PLANIFIKIMIT STRATEGJIK ...................................... 51 KAPITULLI III ........................................................................................................................................... 53 3
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
METODOLOGJIA ..................................................................................................................................... 53 3.1. HYRJE ........................................................................................................................................... 53 3.2. ANALIZA PËRSHKRUESE ......................................................................................................... 54 3.3. MODELIMI EKONOMETRIK ..................................................................................................... 54 3.4. MODELIMI MATEMATIKOR .................................................................................................... 58 3.4.1. OPTIMIZIMI ME SHUMË OBJEKTIVA ............................................................................. 58 3.4.2. OPTIMIZIMI ME SOLVER .................................................................................................. 64 KAPITULLI IV .......................................................................................................................................... 65 REZULTATET ........................................................................................................................................... 65 4.1. HYRJE ........................................................................................................................................... 65 4.2. NJË VËSHTRIM I MIS NË SISTEMIN BANKAR NË SHQIPËRI ............................................ 65 4.3. REZULATET E PYETËSORËVE ................................................................................................ 69 4.4. REZULTATET E MODELEVE ARMA DHE ARIMA ............................................................... 78 4.5. MODELIMI MATEMATIKOR .................................................................................................... 91 KAPITULLI V ............................................................................................................................................ 96 DISKUTIME, KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME ....................................................................... 96 5.1. KONTRIBUTI I KËTIJ PUNIMI .................................................................................................. 96 5.2. KONKLUZIONE ........................................................................................................................... 96 5.3. REKOMANDIME ......................................................................................................................... 98 5.4. KUFIZIME TË KËTIJ PUNIMI .................................................................................................. 100 BIBLIOGRAFI ......................................................................................................................................... 101 PËRMBLEDHJE ...................................................................................................................................... 104 SUMMARY .............................................................................................................................................. 105 FALENDERIME ...................................................................................................................................... 106 DEDIKIM ................................................................................................................................................. 107 CURRICULUM VITAE ........................................................................................................................... 108 LISTA E FIGURAVE............................................................................................................................... 114 LISTA E TABELAVE.............................................................................................................................. 115 LISTA E GRAFIKËVE ............................................................................................................................ 116 ANEKSE ................................................................................................................................................... 117
4
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
SHKURTIME
AR
Modelet autoregresive
ARIMA
Modeli autoregresiv i integruar i mesatares rrëshqitëse
ARMA
Modeli autoregresiv i mesatares rrëshqitëse
BSH
Banka e Shqipërisë
DBMS
Sisteme të menaxhimit të bazës së të dhënave
DDL
Gjuhë për përcaktimin e të dhënave
DML
Gjuhë për manipulimin e të dhënave
DSS
Sistemet e mbështetjes së vendimmarrjes
D-W
Statistika Durbin - Watson
DWH
Magazinë të dhënash
EIS
Sistemet e informacionit të zbatimit
ERP
Planifikimi i burimeve të ndërmarrjes
GP
Programimi i qëllimit
IB
Inteligjencë biznesi
IFRS
Standardet ndërkombëtare të raportimit financiar
IS
Sisteme informacioni
MA
Mesatare rrëshqitëse
MADM
Analiza e vendimmarrjes me shumë kritere
MCDM
Kategoritë e vendimmarrjes me shumë kritere
MIS
Sistemet e informacionit të menaxhimit
MODM
Optimizimi me shumë qëllime
MONLP
Programimin jolinear me shumë qëllime
OLAP
Përpunimi analitik në kohë reale 5
M. Sc. Jona MULLIRI
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
OLTP
Sistemet operacionale në kohë reale
PS
Sistemet e specializuara të përpunimit
RDBMS
Sisteme të menaxhimit të bazës së të dhënave relacionale
ROA
Kthimi nga aktivet
ROE
Kthimi nga kapitali
SQL
Gjuhë e strukturuar e pyetjeve
TSP
Sistemet e përpunimit të transaksioneve
6
M. Sc. Jona MULLIRI
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
KAPITULLI I HYRJE 1.1. FOKUSI I STUDIMIT Sistemi bankar në botë është duke pësuar ndryshime të shpejta. Këto ndryshime vihen re si në vendet e zhvilluara ashtu edhe në ato në zhvillim. Aplikimi i teknologjive bashkëkohore dhe i sistemeve të informacionit do të jetë forca kryesore e zhvillimit të industrisë bankare në të ardhmen. Gjendja financiare e sistemit bankar në Shqipëri gjatë viteve të fundit ka qenë e kënaqshme. Aktualisht, institucionet financiare janë në garë për rritjen e aftësive të tyre për të mbijetuar në konkurrencën e tregjeve. Për këtë arsye, ato përpiqen për të avancuar nivelin e tyre të gatishmërisë duke përmirësuar procesin e vendimmarrjes, që ai të jetë më efikas për të përmbushur luhatjet e njëpasnjëshme të tregut. Planifikimi strategjik është rruga për të arritur objektivat e dëshiruara. Ai ndahet në tre pjesë kryesore, ku jemi, ku duam të jemi dhe si të arrijmë. Por secila nga të tre pjesët duhet të mbështetet mbi informacionin, qoftë ky informacion i papërpunuar apo i përpunuar. Në ditët e sotme, një ndër elementët më të rëndësishëm që zotërojnë sistemet financiare është informacioni. Pa informacion, është e vështirë të merren vendime të sakta por ndërkohë pa sistemet e duhura të informacionit, nuk është e mundur të merret informacioni i duhur. Një sistem informacioni është një burim i rëndësishëm dhe duhet të përdoret nga të gjithë që kanë nevojë për të. Sistemi i informacionit të menaxhimit është një koncept i rreth dy dekadave të fundit. Sistemi siguron grumbullimin e të dhënave të përshtatshme nga burime të ndryshme, përpunimin dhe dërgimin e tyre në të gjitha destinacionet që kanë nevojë për të. Ai pritet të përmbushë nevojat për informacion të një individi, një grup individësh dhe menaxhereve të niveleve të ndryshëm. Ajo çfarë i bën sistemet e informacionit të menaxhimit një temë me interes të lartë në njësitë ekonomike është ndryshimi i vazhdueshëm në teknologji, përdorimi i teknologjisë për menaxhim dhe ndikimi në suksesin e saj. Në pjesën e parë të punimit trajtohet ana teorike e sistemeve të informacionit të menaxhimit duke specifikuar rolin e tyre kyç në sistemin bankar dhe në përpunimin e informacionit. Gjithashtu është vlerësuar planifikimi dhe investimet që janë bëre në fushën e teknologjisë së informacionit si dhe cili është thelbi i një planifikimi strategjik në sistemin bankar. Për të arritur objektivat e studimit është realizuar një vështrim mbi literaturat më të fundit të modeleve të përpunimit të serive kohore të treguesve ekonomik dhe financiar. Në pjesën e dytë trajtohet metodologjitë e përdorura në punim të cilat janë, vrojtimi nëpërmjet anketave, modelet ekonometrike të serive kohore dhe programimi matematikor me shumë objektiva. 7
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
Në pjesën e tretë janë paraqitur rezultatet e arritura si nga vrojtimi në terren dhe modeleve të ngritura. Vrojtimi nëpërmjet pyetësorëve është përdorur për mbledhjen e të dhënave në lidhje me situatën aktuale në vendin tonë të përdorimit të sistemeve të informacionit të menaxhimit dhe rolit të tyre në planifikimin strategjik. Ndërkohë ngritja e modeleve është realizuar për të arritur një parashikim afatgjatë. Por i gjithë ky informacion i parashikuar nuk mund të jetë pa një varësi midis ndryshoreve. Për të realizuar ndërthurjen e të gjithë vlerave të parashikuara është menduar përdorimi i modelimit matematikor.
1.2. OBJEKTIVAT Qëllimi kryesor i këtij punimi është analizimi i informacionit të grumbulluar nga sistemet e informacionit të menaxhimit dhe përpunimi i tij në funksion të menaxhimit dhe planifikimit strategjik në sistemin bankar shqiptar. Objektivi kryesor i punimit është përdorimi i sistemeve të informacionit të menaxhimit në bankat tregtare në funksion të marrjes së vendimeve ekonomiko financiare të tyre sa me efektive në periudha afatshkurtra dhe afatmesme. Objektiva të tjera në punim janë: • • •
• • • •
•
Evidentimi i nivelit të përdorimit të sistemeve të informacionit të menaxhimit në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri, për planifikim dhe vendimmarrje; Vlerësimi i nivelit të përdorimit të funksioneve të ofruara nga këto sisteme informacioni menaxhimi; Ndërtimi i e modeleve për parashikimin afatgjatë, duke analizuar zërat kryesorë në përcaktimin e kthimit mbi kapitalin dhe optimizimi i tyre nëpërmjet programimit matematikor për të ndërthurur gjithë vlerat e parashikuara; Identifikimi i arsyeve që sjellin mospërdorimin ose mosfunksionimin e këtyre sistemeve; Vlerësimi i informacionit të grumbulluar nga sistemet e informacionit të menaxhimit; Evidentimi i rëndësisë së analizimit dhe studimit të serive kohore të treguesve ekonomiko financiar për planifikimin strategjik, në bankat e nivelit të dytë në vendin tonë; Të tregohet se tashmë është koha e përshtatshme, që të dhënat historike të grumbulluara nga sistemi i informacionit të menaxhimit, mund të përdoren për të parashikuar të ardhmen, në thelb për procesin e vendimmarrjes; Përdorimi i informacionit të grumbulluar nga sistemet në ngritjen e modeleve për parashikimin afatgjatë, duke modeluar faktorët kryesorë të treguesit të përfitueshmërisë ROE.
8
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
1.3. OBJEKT I PUNIMIT DHE PYETJET E KËRKIMIT Një ndër synimet kryesore të sistemeve bankare janë arritja e objektivave të dëshiruara. Rruga për arritjen e objektivave është ndërtimi i një planifikimi strategjik, i cili ka nevojë për të dhëna historike në sistemin bankar, një analizë sistematike të punës së bankës, vlerësimin e misionit të tij si dhe një vizion të qartë të objektivave. Të gjitha funksionet menaxheriale kryhen nëpërmjet vendimmarrjes. Për marrjen e një vendimi racional, informacioni i duhur dhe në kohë, është thelbësor. Ky informacion krijohet dhe ofrohet nëpërmjet metodave të mirë strukturuara të mbledhjes, përpunimit dhe shpërndarjes së informacionit. Këto metoda në fushën e menaxhimit njihen si sistemet e informacionit të menaxhimit. Objekt i punimit janë institucionet financiare dhe më konkretisht bankat e nivelit të dytë që operojnë në Shqipëri. Janë vrojtuar 12 banka të nivelit të dytë më aktive në treg nga 16 që operojnë në sistemin tonë bankar për tu studiuar në lidhje me nivelin e përdorimit të sistemeve të informacionit të menaxhimit. Duke ruajtur anonimitetin e bankës (për shkak të sekretit bankar) studimi është fokusuar me më detaje në veprimtarinë ekonomiko financiare të një prej bankave me aktive ne treg, ku është vlerësuar cilësia e informacionit si dhe përdorimi e tij në funksion të vendimmarrjes dhe planifikim strategjik. Për të bërë të mundur realizimin e këtij punimi janë ngritur dhe disa pyetje kërkimi, të cilat do të na shërbejnë për realizimin e objektivave të dëshiruara, të cilat janë si më poshtë: A është i implementuar sistem i informacioni të menaxhimit në sistemin tonë bankar? A realizohet grumbullimi i të dhënave nga një proces i saktë dhe i automatizuar? A sigurohet informacion sasior, cilësor dhe në kohë nga sistemi i informacionit të menaxhimit? A është stafi i specializuar për përdorimin e funksioneve të ofruara nga këto sisteme informacioni të menaxhimit? Cilat janë proceset që mbështeten nga këto sisteme dhe a janë në funksion të planifikimit strategjik? Cilat janë metodat që përdoren për planifikimin strategjik?
1.4. PROCEDURA E PUNËS Të dhënat për këtë studim u grumbulluan nga bankat e nivelit të dytë që operojnë në Shqipëri. Evidentimi i përdorimit të sistemeve të informacionit të menaxhimit do realizohet nëpërmjet analizimit të të dhënave të marra nga pyetësorët. Anketimi u përdor si qasje për mbledhjen e të dhënave në lidhje me situatën aktuale në vendin tonë të përdorimit të sistemeve të informacionit të menaxhimit. Pyetësorët u ndërtuan dhe formuluan për të nxjerrë informacione të ndryshme në lidhje me përdorimin e sistemeve të informacionit të menaxhimit, kohën e përdorimit të tyre, numrin e sistemeve të përdorura, aftësitë për përdorimin e të gjitha funksionaliteteve të ofruara 9
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
nga këto sisteme, plotësimin e kërkesave menaxheriale për informacion nga ana e sistemit, implementimi dhe përfshirja i sistemeve të reja etj. Të dhënat të nevojshme të grumbulluara për të arritur objektivat e përmendur më sipër dhe për të realizuar këtë punim janë marrë nga sistemi bankar gjatë viteve 2011-2015, nëpërmjet pasqyrave të ndryshme financiar. Të dhënat e marra janë seritë kohore financiare të zërave kryesorë që shërbejnë për përcaktimin e një prej treguesve të përfitueshmërisë në sistemin bankar si kthimi nga kapitali (ROE). Të dhëna e përdorura në modele janë zërat kryesorë që përbëjnë asetet dhe detyrimet e sistemit bankar. Këto të dhëna janë zgjedhur për të treguar se tashmë seritë kohore kanë një jetëgjatësi të mjaftueshme, në mënyrë që parashikimet të jenë më të sakta. Nëpërmjet analizimit të serive kohore u zbuluan modele të rëndësishme në parashikimin e zërave kryesorë të aktiveve dhe pasiveve duke llogaritur jo vetëm parashikimet pikësore por edhe parashikimet intervalore. U realizuan parashikime si dhe u ndërtuan skenarë të ndryshëm, nëpërmjet teknikave statistikore dhe programimit matematikor, të gjitha këto në funksion të realizimit të një planifikimi strategjik. Modelimi matematikor na jep mundësinë jo vetëm ti ndërthurim këto ndryshore por edhe të arrijmë vlerën e synuar. Duhet theksuar se parashikimi jo thjeshtë si një vlerë por si një interval, na krijon mundësinë e ndërtimit të disa skenarëve mbi planifikimin strategjik.
1.5. ORGANIZIMI Kapitulli i I: Në këtë kapitull jepet një përshkrim i shkurtër i punimit, qëllimin kryesor i punimit, objektivat, metodologjia e përdorur si dhe organizimi i punimit. Kapitulli i II: Ky kapitull do të ndahet në dy pjesë, ofron një vështrim mbi literaturën bashkëkohore që mbështet këtë punim nga ana teorike dhe praktike. Në pjesën e parë do trajtohet ana teorike e Sistemeve të Informacionit të Menaxhimit duke specifikuar rolin e tyre kyç në sistemin bankar dhe në përpunimin e informacionit. Gjithashtu do vlerësohet planifikimi dhe investimet që janë bëre në fushën e teknologjisë së informacionit. Në pjesën e dytë do prezantohen llojet e ndryshme të planifikimit dhe cili është thelbi i një planifikimi strategjik në sistemin bankar. Gjithashtu do të kryhet një vështrim mbi literaturat më të fundit të modeleve të përpunimit të serive kohore financiare. Kapitulli i III: Në këtë kapitull jepet një përshkrim i metodologjisë dhe të dhënave të përdorura në punim për të arritur objektivat. Përshkruhen modelet e përdorura për analizimin e hollësishëm dhe përpunimin e të dhënave. Kapitulli i IV: Në këtë kapitull do trajtohen rezultatet e punimit. Ai është i ndarë në dy pjesë. Pjesa e parë paraqet rezultatet e marra nga analizimi i pyetësorëve për rëndësinë, implementimin dhe rolin e sistemet të informacionit të menaxhimit.
10
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
Pjesa e dytë e kapitullit paraqet modelet ekonometrike të ngritura nga studimi i serive kohore financiare dhe rezultatet e marra pas përpunimit të të dhënave nëpërmjet modeleve të programimit matematikor duke ofruar disa skenarë për vendimmarrjen. Kapitulli i V: Në këtë kapitull do të përmblidhen me kujdes të gjithë konkluzionet, rekomandimet dhe diskutimet e nxjerra nga studimi ynë. Rezultatet e pyetësorëve dhe modeleve të ngritura janë gjithashtu objekt i këtij kapitulli. Ky kapitull vlerëson kontributin e këtij punimi dhe nxjerr në pah kufizimet e tij. Në mbyllje të kapitullit diskutohet dhe potenciali për kërkime të mëtejshme.
11
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
KAPITULLI II RISHIKIMI I LITERATURËS
2.1. SISTEMET E INFORMACIONIT TË MENAXHIMIT Sistemi i informacionit të menaxhimit është një koncept që lidhet me njeriun, makinën dhe metodat
për mbledhjen e informacionit nga burime të brendshëm apo të jashtëm dhe përpunimit të këtyre informacioneve me qëllim lehtësimin e procesit të marrjes së vendimeve të njësisë ekonomike. Sistemi i Informacionit të Menaxhimit nuk është një koncept i ri, ndërsa kompjuterizimi apo automatizimi është i tillë. Përpara përdorimit të pajisjeve kompjuterike, teknikat MIS ekzistonin për tju siguruar të dhëna menaxherëve në mënyrë të tille që ata të planifikonin dhe kontrollonin operacionet e njësisë ekonomike. Sistemet e informacionit të menaxhimit sigurojnë informacionin e nevojshëm që njësitë ekonomike kanë nevojë për të menaxhuar veten në mënyrë efikase dhe efektive (O’Brien, 1999). Sistemet e informacionit të menaxhimit janë zakonisht sistemet kompjuterike të përdorura për të menaxhuar pesë komponentë kryesore: hardware, software, të dhëna (informacione për vendimmarrje), procedurat (dizenjim, zhvillimin dhe dokumentacion), dhe njerëzit (individë, grupe, apo organizata). Sistemet e informacionit të menaxhimit janë të dallueshme nga sistemet e tjera të informacionit, pasi ato përdoren për të analizuar dhe për të lehtësuar aktivitetet operative dhe strategjike (Lucey, 2005). Sistemi i informacionit të menaxhimit mund të klasifikohet si një sistem, që siguron nivele të ndryshme të menaxhimit me informacionin e nevojshëm dhe në kohë për të lehtësuar procesin e vendimmarrjes. MIS mundëson planifikimin, kontrollin, dhe kryerjen e funksioneve operative të njësisë ekonomike në mënyrë efektive.
Figura 1 - MIS dhe Vendimmarrja
Nga ana tjetër, sistemi i informacionit të menaxhimit mund të përkufizohet si një sistem i bazuar në teknologjinë kompjuterike që ofron informacion dhe mbështet vendimmarrjen menaxheriale (Daft. RL, 2010). MIS mund të përkufizohet si një sistem për konvertimin e të dhënave nga burime të brendshme dhe të jashtme në informacion dhe për të komunikuar këtë informacion, në mënyrë të përshtatshme, për menaxherët në të gjitha nivelet, në të gjitha funksionet duke u mundësuar atyre të marrin vendime efektive dhe në kohën e duhur për planifikimin, drejtimin 12
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
dhe kontrollimin e aktiviteteve për të cilat ata janë përgjegjës (Lucey, 2004). Sistemet e informacionit të menaxhimit prodhojnë raporte fikse dhe të planifikuara të bazuara në të dhënat e nxjerra dhe të përmbledhura nga sistemet e përpunimit të transaksioneve (TSP) për menaxherë operacionalë dhe të nivelit të mesëm për të identifikuar dhe paraqitur probleme të strukturuara dhe gjysmë të strukturuara të vendimmarrjes (Laudon & Laudon, 2010). Informacioni i kërkuar për implementimin e një MIS të mirë duhet të jetë i saktë, i plotë, i besueshëm dhe i disponueshëm.
2.1.1. HISTORIKU I MIS Termi sistemi i informacionit të menaxhimit bëri paraqitjen e tij të parë në raportet detare të SHBA-së, në përdorimin e kompjuterave për të ndërtuar një sistem të vetëm të integruar për menaxhimin e të gjitha burimeve detare. Ideja e sistemeve të informacionit të menaxhimit u përhap me shpejtësi në të gjithë komunitetin e sistemeve administrative, e inkurajuar nga një valë raportesh dhe konferencash të mëvonshme të sponsorizuara nga Shoqata Amerikane e Menaxhimit. MIS është një sistem informacioni, për arsye se informon menaxherët dhe jo sepse është i mbushur me informacion në kuptimin teknik. Në figurën e më poshtme (fig. 2), tregohen investimet që kanë bërë njësitë ekonomike në fushën e teknologjisë së informacionit ndërmjet viteve 1980 dhe 2011, duke përfshirë hardware, software, baza të dhënash dhe pajisjet e komunikimit. Vihet re që kapitali i investuar është rritur nga 32% në 52%.
Figura 2 - Investimi i kapitalit në teknologji informacioni
Burimi: U.S. Department of Commerce, Bureau of Economic Analysis, National Income and Product Accounts, 2012 13
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
Sistem informacioni menaxhimi është çdo sistem, i cili siguron informacion për aktivitetet menaxheriale në një sipërmarrje. Për rreth një dekadë, nga prezantimi i tij deri në fund të viteve 1960, ky përkufizim shumë i gjerë i sistemeve të informacionit të menaxhimit u përhap me shpejtësi dhe u miratua nga korporatat industriale, konsulentët, studiuesit akademikë, ekspertët e menaxhimit, dhe prodhuesit e kompjuterëve. Sistemet e informacionit të menaxhimit mund të përcaktohen si komponentë të ndërlidhura të cilat mbledhin, procesojnë, ruajnë dhe shpërndajnë informacion për të mbështetur vendimmarrjen dhe kontrollin në një njësi ekonomike. Sistemet e Informacionit përmbajnë informacion rreth njerëzve, vendeve dhe subjekteve të rëndësishme brenda njësisë ekonomike dhe në mjedisin që e rrethon atë. Sistemi pritet të përmbushë nevojat për informacion të një individi, një grup individësh dhe menaxhereve të niveleve të ndryshëm. Nga pikëpamja e njësisë ekonomike, një sistem informacioni është një zgjidhje organizative dhe menaxheriale, e bazuar në teknologjinë e informacionit, e një sfide që vjen nga ambienti. Studimi i sistemeve të informacionit të menaxhimit u ngrit në vitet 1970 për tu fokusuar në sistemet e informacionit të bazuara në teknologji për qëllim të menaxherëve (Davis & Olson, 1985). Sistemi i informacionit të menaxhimit kombinon punën teorike të shkencës kompjuterike, shkencën e menaxhimit dhe kërkimin operacional me një orientim të veçantë drejt ndërtimit të sistemeve dhe aplikacioneve. Shkenca kompjuterike ka të bëjë me krijimin e teorive për metodat e llogaritjeve të kompjuterizuara dhe metodat e për ruajtjen dhe aksesimin efiҫient të të dhënave. Shkenca e menaxhimit thekson zhvillimin e modeleve për vendimmarrje dhe praktikat e menaxhimit.
Figura 3 – Ndërvarësia midis njësisë ekonomike dhe sistemeve të informacionit
Burimi: Management Information Systems: Managing the Digital Firm, Laudon K., Laudon P.
14
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
Sistemet e informacionit janë themelore për zhvillimin e njësisë ekonomike sot. Në shumë industri, mbijetesa dhe aftësia për të arritur qëllimet strategjike të njësisë ekonomike janë të vështira, pa përdorimin e gjerë të teknologjisë së informacionit. Ka një lidhje në rritje ndërmjet aftësisë së biznesit për të përdorur teknologjinë e informacionit dhe aftësisë së tij në implementimin e strategjive dhe arritjen e qëllimeve. Ajo çfarë njësia ekonomike do të donte të bënte në pesë vitet e ardhshme, shpesh varet nga ajo çfarë sistemet e saj do jenë në gjendje të bëjnë. Rritja e tregut, sigurimi i një prodhimi me cilësi të lartë dhe kosto të ulët, zhvillimi dhe ofrimi i produkteve të reja si dhe rritja e produktivitetit të punonjësve varet gjithnjë dhe më shumë nga llojet dhe cilësia e sisteme të informacionit në njësinë ekonomike. Koncepti themelor i një sistemi informacionit është ai i një sistemi që ofron, për të gjitha nivelet e menaxhimit, informacione të sakta, të rëndësishme dhe në kohë për mbështetjen e procesit të menaxhimit. Njësitë ekonomike sot përdorin sistemet e informacionit për të arritur gjashtë objektiva kryesore: përsosmëri operative, produkte, shërbimet, dhe modele biznesi të reja, përmirësimi i komunikimit me klientët apo furnizuesit, përmirësimi i procesit të vendimmarrjes, avantazh konkurrues, dhe mbijetesë ditë-pas-dite. Mund të themi se qëllimi përfundimtar i të gjitha sistemeve të informacionit të menaxhimit është të ndihmojë njësitë ekonomike të përdorin informacionin si një burim organizativ. Në ditët e sotme, ku kompleksiteti i biznesit është gjithnjë e në rritje, në mënyrë që të zhvillohet dhe të ofrojë shërbime cilësore, duhet të ketë një sistem informacioni menaxhimi të planifikuar, të analizuar, të dizenjuar dhe mirëmbajtur siç duhet, që të sigurojë informacion të besueshëm, të dobishëm dhe në kohë për të mundësuar vendimmarrje racionale dhe të shpejtë. Një institucion apo njësi ekonomike me një sistem informacioni të mirë përcaktuar do të ketë një avantazh konkurrues mbi një njësi ekonomike në mungesë apo mosfunksionim të sistemeve të saj të informacionit.
2.1.2. KOMPONENTËT E MIS Kompjuteri ka shtuar dimensione të reja si shpejtësia, saktësia dhe rritja e vëllimit të të dhënave që lejojnë shqyrtimin e më shumë alternativave në procesin e vendimmarrjes. Qëllimi i sistemit të informacionit të menaxhimit do kuptohej më mirë nëse do i shohim të ndara komponentët e tij: Menaxhim: Menaxhimi përshkruhet si procesi apo veprimtaritë që përshkruajnë çfarë bëjnë menaxherët. Menaxherët realizojnë planifikime duke përcaktuar strategjitë dhe qëllimet, me pas përzgjedhin alternativën më të mirë të veprimit për të arritur qëllimet e synuara. Ata organizojnë detyrat e nevojshme për planin operacional dhe kontrollojnë standardet e performancës dhe shmangien e devijimit nga standardet. Vendimmarrja është parakusht themelor i secilës prej proceseve të mësipërme. Puna e Sistemeve të Informacionit të Menaxhimit po lehtëson vendimet e nevojshme për planifikimin, organizimin dhe kontrollimin e punës dhe funksionet e njësisë ekonomike në mënyrë që qëllimet e specifikuara të saj të përmbushen. 15
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
Informacioni: Duhet bërë dallimi ndërmjet të dhënave dhe informacionit. Të dhënat janë fakte dhe shifra të papërpunuara të marra nga të dhënat historike të regjistruara, pa qëllim për tu përdorur në vendimmarrje. Fjala “të papërpunuara” do të thotë se faktet nuk janë përpunuar në mënyrë që të zbulohet kuptimi i tyre. Informacioni është rezultat i përpunimit të të dhënave. Për një vendimmarrje të mirë kërkohet një informacion i mirë që rrjedh nga fakte të papërpunuara, për funksionimin efektiv të sistemeve të vendosur në kontekstin e duhur me qëllim reduktimin e pasigurisë lidhur me alternativa të ndryshme veprimi. Sistemi: Sistemi mund të përshkruhet si një grup elementësh në bashkuara për një objektiv të përbashkët. Vetë njësia ekonomike konsiderohet sistemi dhe pjesët e tij si divizionet, departamentet, funksionet, njësitë etj, janë nënsistemet. Koncepti i sistemit për sistemet e informacionit të menaxhimit është optimizimi i outputit, duke lidhur nënsistemet operative nëpërmjet shkëmbimit të informacionit. Sistemi siguron që të dhënat e përshtatshme të grumbullohen nga burime të ndryshme, të përpunohen dhe të dërgohen më tej në të gjitha destinacionet që kanë nevojë për të. Sistemi pritet të përmbushë nevojat për informacion të një individi, një grup individësh dhe menaxhereve të niveleve të ndryshëm. Sistemet e informacionit mund të përcaktohen si komponentë të ndërlidhur të cilët mbledhin, procesojnë, ruajnë dhe shpërndajnë informacion për të mbështetur vendimmarrjen dhe kontrollin në një njësi ekonomike. Sistemet e informacionit të menaxhimit përmbajnë informacion rreth njerëzve, vendeve dhe subjekteve të rëndësishme brenda njësisë ekonomike dhe në mjedisin që e rrethon atë. Me informacion kuptojmë të dhënat që janë strukturuar në një formë që ka kuptim dhe është i përdorshëm nga njeriu. Të dhënat janë një grup faktesh që përfaqësojnë ngjarje që ndodhin në njësinë ekonomike përpara se ato të organizohen dhe strukturohen në një formë që njerëzit mund ta kuptojnë dhe përdorin. Mund të themi se qëllimi përfundimtar i të gjitha sistemeve të informacionit të menaxhimit është për të ndihmuar njësitë ekonomike të përdorin informacionin si një burim organizativ.
2.2. NDËRTIMI I SISTEMEVE TË INFORMACIONIT Ndërtimi i një sistemi të ri informacioni është një ndryshim organizativ i planifikuar. Aplikimi i një sistemi të ri informacioni përfshin shumë më tepër sesa hardware dhe software të rinj. Në këtë aplikim përfshihen gjithashtu ndryshime në vendet e punës, në aftësi, menaxhim dhe organizim. Kur projektohet një sistem i ri informacioni, riorganizohet e gjithë njësia ekonomike dhe ndërtuesit e sistemit duhet të kuptojnë se si sistemi do ndikojë në proceset specifike të biznesit dhe në tërësinë e saj. Njësitë ekonomike që praktikojnë menaxhimin e proceseve të biznesit, kalojnë në hapat e më poshtme (Kenneth C. Laudon, 2014): Identifikimi i proceseve që do ndryshojnë: një nga vendimet më të rëndësishme strategjike që një njësi ekonomike mund të bëjë nuk është përdorimi i kompjuterave për të përmirësuar proceset e biznesit, por të kuptojë se cilat procese të saj kanë nevojë për përmirësim. 16
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
Menaxherët duhet të përcaktojnë se cilat janë proceset më të rëndësishme të njësisë ekonomike dhe si do rritet performanca e saj nëse këto procese përmirësohen. Analizimi i proceseve ekzistuese: proceset ekzistuese të njësisë ekonomike duhet të jetë të modeluara dhe të dokumentuara, duke vënë në dukje inputet, outputet, burimet, dhe sekuencën e aktiviteteve. Kjo fazë duhet t’i kthejë përgjigje pyetjes “Çfarë?” dhe të përcaktojë problemin të cilit procesi duhet t’i japë zgjidhje. Rezultati përfundimtar duhet të jetë një dokument në formë kërkese, që paraqet në mënyrë të qartë dhe të saktë se çfarë do të ndërtohet. Ky dokument kupton kërkesat e problemit dhe përcakton qëllimet dhe ndërveprimet pa u ndikuar nga detajet e fazës së zbatimit (implementimit). Projektimi i proceseve të reja: pasi procesi ekzistues gjurmohet dhe matet në terma të kohës dhe kostos, ekipi i projektimit të procesit do përpiqet të përmirësojë procesin duke projektuar një të ri. Procesi i ri do dokumentohet dhe modelohet me qëllim që të krahasohet me modelin e vjetër. Ndërtimi i një procesi të ri duhet të justifikohet dhe arsyetohet, duke treguar sesa redukton kohën dhe koston ose rrit vlerën dhe shërbimin ndaj klientit. Projektimi përfshin arkitekturën e procesit, strukturën e të dhënave dhe procedurat e hollësishme. E shprehur ndryshe, në këtë fazë përcaktohen gjuhët e programimit që do të përdoren, pjesët përbërëse të programit, ndërfaqja e tyre, mënyra e funksionimit të tyre etj. Kjo fazë duhet t’i kthejë përgjigje pyetjes “Si?”, të përcaktojë mënyrën dhe rrugën që duhet ndjekur për krijimin e procesit. Dokumenti përfundimtar i kësaj faze do të jetë arkitektura e tij. Ajo përshkruan një plan për zbatimin e kërkesave që kemi marrë nga faza e analizimit të informacionit fillestar. Implementimi i një procesi të ri: Pasi procesi i ri është modeluar dhe analizuar tërësisht, ai duhet të përkthehet në një grup të ri procedurash dhe rregullash pune. Sisteme të reja informacioni apo përmirësimi i sistemeve ekzistuese duhet të implementohen (zhvillohen) për të mbështetur procesin e ridizenjimit. Duke u bazuar në dokumentacionin e marrë nga dy fazat e para, duhet krijuar saktësisht ajo që kërkohet nga këto dokumente. Kur të gjitha fazat realizohen nga të njëjtët persona mund të ketë fleksibilitet dhe hapësirë për hedhjen e ideve të reja për mënyrën e realizimit të procesit. Faza e krijimit merret kryesisht me çështjet e cilësisë dhe të performancës, duke u përpjekur që produkti të jetë sa më i kompletuar. Ka disa metoda që tregojnë se si duhet kryer kjo fazë, por aftësitë analitike të programuesit janë faktori kryesor për sigurimin e një produkti cilësor. Rezultati përfundimtar i kësaj faze është vetë produkti. Kur njësia ekonomike fillon përdorimin e këtyre sistemeve mund të zbulohen dhe adresohen probleme të ndryshme dhe punonjësit që punojnë me procesin mund të rekomandojnë përmirësime të tij.
17
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
Matje të vazhdueshme: Pasi një proces është implementuar dhe optimizuar, ai duhet të matet vazhdimisht. Nëse punonjësit përdorin përsëri metodat e vjetra proceset mund të përkeqësohen me kalimin e kohës, ose ata mund të humbasin efikasitetin e tyre nëse njësia ekonomike përballet me ndryshime të tjera. Testimi përqendrohet në pjesën logjike dhe atë funksionale të procesit. Verifikon nga ana logjike nëse të gjitha funksionalitetet e tij janë në rregull. Nga ana funksionale kontrolli realizohet duke u bazuar në disa të dhëna të rastit dhe verifikohet nëse rezultati që do të prodhojë procesi është i saktë dhe përputhet me parashikimet tona. Mirëmbajtja: Faza e pestë është faza e mirëmbajtjes. Kjo fazë përdoret në rastet kur kërkohen funksionalitete të reja, nëse vihen re gabime që nuk ishin dalluar më parë dhe duhet të rregullohen ose kur njësia ekonomike përballet me ndryshime të kërkesave dhe qëllimeve të saj.
2.3. INTELIGJENCA E BIZNESIT: BAZAT E TË DHËNAVE DHE INFORMACIONI Deri pak vite më parë, pjesa më e madhe e të dhënave të mbledhura konsistonin në të dhëna të transaksioneve bankare të cilat mund të përshtateshin me lehtësi në rreshta dhe kolona të sistemeve të menaxhimit të bazës së të dhënave relacionale. Këto të dhëna mund të jenë të strukturuara ose gjysëm të strukturuara, duke qenë jo shumë të përshtatshme për hedhjen dhe ruajtjen e tyre në bazat e të dhënave. Sot përdoret koncepti i Big data për të përshkruar këto grupe të dhënash me volum aq të madh, sa janë përtej aftësive të sistemeve të menaxhimit të bazës së të dhënave për ti kapur, ruajtur dhe analizuar. Big data nuk i referohet një sasie specifike, zakonisht të dhënat janë në petabyte dhe exabyte, me fjalë të tjera miliona dhe trilionë rekorde nga burime të ndryshme. Big data prodhohen në sasi më të mëdha dhe shumë më shpejt se të dhënat tradicionale. Sipas Qendrës Ndërkombëtare të të Dhënave (IDC) të dhënat dyfishohen çdo dy vjet. Njësitë ekonomike janë të interesuara në të dhënat voluminoze, sepse ato mund të zbulojnë më shumë modele dhe anomali sesa në grupe të vogla të të dhënave, me potencialin për të siguruar njohuri të reja në sjelljen e konsumatorëve, aktiviteteve të tregut financiar, apo fenomene të tjera (Kenneth C. Laudon, 2014). Në këtë "epokë të informacionit", prodhimi i informacionit të saktë, të përshtatshëm dhe në kohën e duhur është çelësi për të bërë një vendimmarrje të mirë. Nga ana tjetër, për njësinë ekonomike një vendimmarrje e mirë është çelësi për të mbijetuar në një treg global. Thuhet se tani ne jemi duke hyjnë në "epokën e dijes". Të dhënat janë themeli i informacionit, i cili është baza e njohurisë. Njohuritë nënkuptojnë familjaritet, informim dhe të kuptuarit e informacionit kur ai zbatohet në një mjedis të caktuar. Një karakteristikë e rëndësishme e dijes është se njohuritë "e reja" mund të jenë rrjedhim nga njohuritë "e vjetra" (Coronel, Morris, & Rob, 2011). Duhet theksuar se: • •
Të dhënat përbëjnë blloqet që ndërtojnë informacionin; Informacioni prodhohet nga përpunimi i të dhënave; 18
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
• • •
M. Sc. Jona MULLIRI
Informacioni përdoret për të zbuluar kuptimin e të dhënave; Informacioni i saktë, i përshtatshëm dhe në kohën e duhur është çelësi për të bërë një vendimmarrje të mirë; Një vendimmarrje e mirë është çelësi për mbijetesën e organizatës në një mjedis global.
Një informacion që të ofrohet në kohën e duhur dhe të jetë i dobishëm kërkon të dhëna të sakta. Këto të dhënat duhet të jenë krijuar dhe ruajtur në një format të përshtatshme që aksesimi dhe përpunimi i tyre të jetë i thjeshtë për tu kryer. Dhe, si ndodh me çdo burim bazë, mjedisi ku ruhen duhet të menaxhohet me kujdes. Menaxhimi i të dhënave është një disiplinë që fokusohet në krijimin, ruajtjen dhe ofrimin e të dhënave. Duke pasur parasysh rolin e rëndësishëm që luajnë të dhënat, nuk duhet t’u habisë fakti që menaxhimi i të dhënave është një aktivitet thelbësor për çdo sistem bankar, njësi ekonomike, agjenci qeveritare, organizata shërbimesh apo bamirësie.
2.3.1. RËNDËSIA E DIZENJIMIT TË BAZËS SË TË DHËNAVE Dizenjimi i bazës së të dhënave i referohet aktiviteteve që fokusohen në projektimin e strukturës së bazës së të dhënave që do të përdoret për të ruajtur dhe për të menaxhuar të dhënat fundore (end-user data). Një bazë të dhënash që i plotëson të gjitha kërkesat e përdoruesve nuk krijohet rastësisht, struktura e saj duhet të projektohet me kujdes. Projektimi i një baze të dhënash operative ka prioritet saktësinë, qëndrueshmërinë e të dhënave dhe shpejtësinë operacionale. Depot e të dhënave kanë prioritet përdorimin e të dhënave historike dhe bashkimin e tyre. Projektimi i një baze të dhënash të centralizuar, me një përdorues kërkon një qasje të ndryshme nga ajo e përdorur në hartimin e një baze të dhënash të shpërndarë, me shumë përdorues. Termi sistemi i bazës së të dhënave i referohet një organizimi të komponentëve që përcaktojnë dhe rregullojnë mbledhjen, ruajtjen, menaxhimin dhe përdorimin e të dhënave brenda mjedisit të bazës së të dhënave. Nga një pikëpamje e përgjithshëm e menaxhimit, sistemi i bazës së të dhënave është i përbërë nga pesë pjesë kryesore (Coronel, Morris, & Rob, 2011): •
•
•
Hardware. Hardware i referohet të gjitha pajisjeve fizike të sistemit, për shembull, kompjuterave (PC, workstation, server dhe super-kompjuter), pajisjeve të magazinimit, printerave, pajisjeve të rrjetit (hub, switch, ruter, fibra optikë), dhe pajisje të tjera (lexues ID). Software. Edhe pse programi kryesor mund të konsiderohet vetë DBMS, që sistemi i bazës së të dhënave të funksionojë plotësisht, nevojiten tre lloje programesh: Sistemi operativ, DBMS, dhe programet e aplikimit dhe shërbimet. Njerëzit. Ky komponent përfshin të gjithë përdoruesit e sistemit me bazë të dhënash. Bazuar në funksionet e punës, mund të përcaktojmë pesë lloje të përdoruesve: administratorët e sistemit, administratorët e bazës së të dhënave, projektuesit e bazës së të dhënave, analistët e sistemit dhe programuesit, përdoruesit fundorë.
19
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
Çdo lloj përdoruesi kryen si funksione të veçanta ashtu dhe funksione plotësuese. • Administratorët e sistemit mbikëqyrin operacionet e përgjithshme të sistemit. • Administratorët e bazës së të dhënave, të njohur si DBA, menaxhojnë DBMS-në dhe sigurojnë që baza e të dhënave është duke funksionuar siç duhet. • Projektuesit e bazës së të dhënave projektojnë strukturën e bazës së të dhënave. Mund të konsiderohen si arkitektët e bazës së të dhënave. Nëse projektimi është i dobët, edhe programuesit dhe DBA-të më të mirë nuk mund të krijojnë një bazë të dhënash cilësore. Meqë organizatat përpiqen për të optimizuar burimet e tyre të të dhënave, rolit të projektuesit të bazës së të dhënave i janë shtuar dimensione të reja dhe përgjegjësi në rritje, duke rritur edhe rëndësinë e tij brenda organizatës. • Analistët e sistemit dhe programuesit hartojnë dhe zhvillojnë programet aplikativë. Ata projektojnë dhe krijojnë ekranet e hyrjes së të dhënave, raportet dhe procedurat përmes të cilave përdoruesit mund të aksesojnë dhe të manipulojnë të dhënat. • Përdoruesit fundorë janë njerëzit që përdorin programet aplikativë për të kryer operacionet e përditshme të organizatës. Përdoruesit e nivelit të lartë e përdorin informacionin e marrë nga baza e të dhënave për të marrë vendimet taktike dhe strategjike të biznesit. • Procedurat. Janë udhëzimet dhe rregullat që qeverisin projektimin dhe përdorimin e sistemit me bazë të dhënash. Procedura janë një komponent thelbësor të sistemit. Ato luajnë një rol të rëndësishëm në një biznes sepse forcojnë zbatimin e standardeve si në komunikimin brenda njësisë ekonomike ashtu edhe me klientët. Procedurat gjithashtu sigurojnë një mënyrë të organizuar për të monitoruar dhe kontrolluar si të dhënat që hyjnë në bazën e të dhënave ashtu edhe informacionin që krijohet përmes përdorimit të këtyre të dhënave. • Të dhënat. Fjala të dhëna nënkupton koleksionin e fakteve të ruajtura në bazën e të dhënave. Meqë të dhënat janë materiali i papërpunuar nga i cili gjenerohet informacioni, përcaktimi se çfarë të dhënash do hyjnë në bazën e të dhënave dhe se si këto të dhëna do të organizohen është një pjesë thelbësore e punës së projektuesit të bazës së të dhënave. Një sistem me bazë të dhënash i shton një dimension të ri strukturës së menaxhimit të një organizate. Kompleksiteti i kësaj strukture menaxheriale varet nga madhësia e organizatës, funksionet dhe nga kultura e saj. Prandaj, sistemet e bazës së të dhënave mund të krijohen dhe menaxhohen në nivele të ndryshme kompleksiteti dhe me zbatimin e standardeve të ndryshme. 2.3.2. ROLI DHE AVANTAZHET E DBMS
Një sistem i menaxhimit të bazës së të dhënave (DBMS) është një koleksion i programeve që menaxhojnë strukturën e bazës së të dhënave dhe kontrollojnë aksesimin e të dhënave të ruajtura në të. DBMS shërben si ndërmjetësues midis përdoruesit dhe bazës së të dhënave.
20
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
Vetë struktura e bazës së të dhënave ruhet si një koleksion skedarësh, dhe mënyra e vetme për të aksesuar të dhënat në këto skedarë është nëpërmjet DBMS. DBMS pranon të gjitha kërkesat e programit dhe i përkthen ato në operacionet komplekse që kërkohen për të përmbushur këto kërkesa. DBMS i fsheh përdoruesve dhe programeve aplikative kompleksitetin e brendshëm të bazës së të dhënave. Programet aplikativ mund të shkruhen nga një programues duke përdorur një gjuhë programimi të tilla si Visual Basic.NET, Java, ose C #, ose ai mund të krijohet përmes një programi shërbimi të DBMS. Ekzistenca e një DBMS midis aplikacioneve të përdoruesve fundorë dhe bazës së të dhënave ofron disa avantazhe të rëndësishme. DBMS mundëson që të dhënat që ndodhen në bazën e të dhënave të ndahen midis shumë aplikacioneve apo përdoruesish si dhe integron pikëpamjet e ndryshme të përdoruesve për të dhënat në një depo të vetme gjithëpërfshirëse të të dhënave. Duke ditur se të dhënat janë lënda kryesore e papërpunuar nga e cila nxirret informacioni, duhet të përdorim një metodë të mirë për menaxhimin e tyre. DBMS ndihmon që menaxhimi i të dhënave të jetë më efikas dhe efektiv. Në veçanti, një DBMS ofron përparësi të tilla si (Coronel, Morris, & Rob, 2011): •
•
•
•
•
•
Përmirësim në shpërndarjen e të dhënave. DBMS ndihmon në krijimin e një mjedisi në të cilin përdoruesit përfundimtarë e kanë më të lehtë aksesin mbi një sasi më të madhe të dhënash të mirë menaxhuara. Ky fakt bën të mundur që përdoruesit të reagojnë më shpejt ndaj ndryshimeve në mjedisin e tyre. Përmirësimi i sigurisë së të dhënave. Rritja e numrit të përdoruesve që përdorin këto të dhëna sjell më tepër rreziqe për sigurinë e tyre. Korporatat investojnë sasi të konsiderueshme kohe, energjie dhe mjete monetare për të siguruar që të dhënat e tyre të përdoren në mënyrën e duhur. Një DBMS ofron një strukturë që ndihmon në rritjen e privatësisë dhe sigurisë së të dhënave. Integrim më i mirë i të dhënave. Një akses më i gjerë në të dhënat e mirë menaxhuara ndihmon që të kemi një pamje të integruar dhe më të qartë të operacioneve të njësisë ekonomike. Kjo e bën më të lehtë për të parë se si veprimet në një segmenti të njësisë ekonomike ndikojnë në segmente të tjera. Minimizim të mospërputhjeve midis të dhënave. Mospërputhjet e të dhënave ekzistojnë kur versione të ndryshme të të dhënave të njëjta shfaqen në vende të ndryshme. Probabiliteti që këto mospërputhje të ndodhin reduktohet ndjeshëm kur një bazë të dhënash dizenjohet në mënyrën e duhur. Përmirësim në aksesimin e të dhënave. DBMS bën të mundur kthimin e përgjigjeve të shpejta ndaj pyetjeve të rastit. Nga pikëpamja e bazës së të dhënave, një pyetje (query) është një kërkesë specifike që i drejtohet DBMS për përpunimin e të dhënave. Vendim marrje e përmirësuar. Të dhënat e mirë menaxhuara dhe përmirësimi i mënyrës së aksesimit të tyre bën të mundur gjenerimin e një informacioni me cilësi më të lartë, që ndikon në marrjen e vendimeve më të mira. Cilësia e informacionit të përftuar varet nga cilësia e të dhënave bazë. 21
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
•
M. Sc. Jona MULLIRI
Që të dhënat të konsiderohen cilësore duhet ti kushtohet vëmendje saktësisë, vlefshmërisë dhe afateve kohore të tyre. Edhe pse DBMS nuk garanton cilësinë e të dhënave, ai ofron një strukturë që lehtëson punën për krijimin e tyre. Rritja e produktivitetit të përdoruesve. Disponueshmëria e të dhënave, e kombinuar me mjetet që i transformojnë të dhënat në informacion të dobishëm, i jep mundësinë përdoruesve të marrin vendime të shpejta të bazuara mbi informacion, që mund të bëjë diferencën midis suksesit dhe dështimit në ekonominë globale.
Një DBMS kryen disa funksione të rëndësishme që garantojnë integritetin dhe qëndrueshmërinë e të dhënave. Shumica e këtyre funksioneve janë transparente për përdoruesit dhe shumica mund të arrihen vetëm përmes përdorimit të një DBMS. Ato përfshijnë menaxhimin e të dhënave për sa i përket fjalorit, ruajtjes, përpunimit dhe prezantimit, sigurisë, aksesimit nga shumë përdorues, backup dhe recover, integritetit, programeve DBMS dhe aplikativë. •
•
•
Menaxhimi i fjalorit të të dhënave. DBMS ruan përkufizimet e elementëve të të dhënave dhe marrëdhëniet midis tyre (metadata) në një fjalor të të dhënave. Siç dihet, të gjithë programet që kanë akses në të dhënat punojnë nëpërmjet DBMS. DBMS përdor fjalorin e të dhënave për të parë karakteristikat dhe lidhjet e komponentëve të të dhënave, kështu ju lehtëson nga detyrimi për të koduar këtë pjesë komplekse të të dhënave në çdo program. Përveç kësaj, çdo ndryshim i bërë në strukturën e të dhënave regjistrohet automatikisht në fjalor, duke ju liruar nga detyrimi për të modifikuar të gjitha programet. Me fjalë të tjera, DBMS ofron abstraksionin e të dhënave, dhe eliminon varësinë strukturore dhe nga të dhënat të sistemit. Menaxhimi i ruajtjes së të dhënave. DBMS krijon dhe menaxhon strukturat komplekse që nevojiten për ruajtjen e të dhënave, kështu ju lehtëson punën e vështirë të përcaktimit dhe programimit të karakteristikave fizike të të dhënave. Një DBMS moderne ofron jo vetëm ruajtjen e të dhënave, por edhe formate të gatshme për futjen e të dhënave, raportimin, ruajtjen e formateve imazh apo video, përcaktimin e rregullave të vlefshmërisë etj. Menaxhimi i ruajtjes së të dhënave është i rëndësishëm edhe për rregullimin e performancës së bazës së të dhënave. Rregullimi i performancës lidhet me aktivitetet që e bëjnë bazën e të dhënave të kryejë në mënyrë më efikase dhe të shpejtë ruajtjen dhe aksesimin e të dhënave. Edhe pse përdoruesi e sheh bazën e të dhënave si një njësi të vetme, DBMS në fakt i ruan të dhënat në skedarë të shumtë. Këta skedarë mund të ruhen edhe në vende të ndryshme. DBMS nuk duhet të presë përfundimin e një kërkese para se të pranojë një tjetër, pra mund të plotësojë më tepër se një kërkesë njëkohësisht. Përpunimi dhe prezantimi i të dhënave. DBMS transformon të dhënat në hyrje në përputhje me strukturën e të dhënave. DBMS ju heq punën e vazhdueshme për të bërë dallimin midis formatit logjik dhe fizik të të dhënave.
22
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
•
•
•
•
•
•
M. Sc. Jona MULLIRI
Menaxhimi i sigurisë. DBMS krijon një sistem sigurie që forcon sigurinë e përdoruesit dhe privatësinë e të dhënave. Rregullat e sigurisë përcaktojnë se cili përdorues mund të aksesojë bazën e të dhënave, çfarë të dhënash mund të aksesojë dhe çfarë veprimesh mund të kryejnë. Kjo ka një rëndësi të veçantë në sistemet e bazës së të dhënave me shumë përdorues. Të gjithë përdoruesit e bazës së të dhënave mund të identifikohen nga DBMS përmes një emër përdoruesi dhe fjalëkalimi ose nëpërmjet identifikimit biometrik. DBMS e përdor këtë informacion për të caktuar privilegjet e përdoruesit mbi bazën e të dhënave. Menaxhimi i shumë përdoruesve. Për të siguruar integritetin dhe qëndrueshmërinë e të dhënave, DBMS përdor algoritme të sofistikuara për të siguruar që përdorues të shumtë të mund të përdorin bazën e të dhënave njëkohësisht pa kompromentuar integritetin e bazës së të dhënave. Menaxhimi i backup dhe recover. DBMS ofron mundësinë për dublikimin (backup) dhe rekuperimin (recover) e të dhënave për të siguruar sigurinë dhe integritetin e tyre. Sistemet aktuale DBMS sigurojë shërbime të veçanta që lejojnë DBA për të kryer backup rutinë dhe të veçanta dhe procedura restore. Menaxhimi recovery merret me rimëkëmbjen e bazës së të dhënave pas një dështimi. Aftësi të tilla janë jetike për ruajtjen e integritetit të bazës së të dhënave. Menaxhimi i integritetit të të dhënave. DBMS promovon dhe zbaton rregullat e integritetit, duke minimizuar kështu tepricën e të dhënave dhe maksimizuar qëndrueshmërinë e tyre. Marrëdhëniet midis të dhënave të ruajtura në fjalor përdoren për të forcuar integritetin e të dhënave. Sigurimi i integritetit të të dhënave është veçanërisht i rëndësishëm në sistemet operative të bazave të të dhënave. Gjuhët e aksesimit të bazave të të dhënave dhe ndërfaqja e programimit të aplikacioneve. DBMS ofron aksesimin e të dhënave nëpërmjet një gjuhe të bazuar në pyetje. Kjo gjuhë me pyetje (query language) është joproceduriale - që lejon përdoruesin të specifikojë se çfarë duhet të bëhet pa pasur nevojë të specifikojë se si duhet bërë. SQL (Structured Query Language) është faktikisht gjuha më e përdorur për aksesimin e të dhënave dhe që njihet nga pjesa më e madhe e DBMS. Gjithashtu, DBMS ofron shërbime administrative të përdorura nga DBA dhe projektuesi i bazës së të dhënave për të krijuar, zhvilluar, monitoruar dhe për të mirëmbajtur bazën e të dhënave. Ndërfaqja e komunikimit e bazës së të dhënave. Gjeneratat aktuale të DBMS pranojnë kërkesat e përdoruesve nëpërmjet rrjeteve të shumtë dhe të ndryshëm. Për shembull, DBMS mund të sigurojë aksesin në bazën e të dhënave përmes internetit. Në këtë mjedis komunikimi mund të realizohet në disa mënyra: • Përdoruesit mund të marrin përgjigje për pyetjet e tyre duke plotësuar një format nga ekrani nëpërmjet shfletuesit. • DBMS mund të publikojë automatikisht raporte të paracaktuara në një faqe interneti. • DBMS mund të lidhet me sisteme të tjerë për të shpërndarë informacionin nëpërmjet e-mail ose aplikacioneve të tjera.
23
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
Modeli relacional i bazës së të dhënave u prezantua në vitin 1970 nga EF Codd (i IBM) në një botim historik. Modeli relacional paraqet një përparim të madh si për përdoruesit dhe për projektuesit. Për të përdorur një analogji, modeli relacional prodhoi një "kambio automatike" të bazës së të dhënave për të zëvendësuar "kambion manuale" të bazave të të dhënave paraardhëse (Coronel, Morris, & Rob, 2011). Thjeshtësia e tij konceptuale vendosi bazat për një revolucion të mirëfilltë në bazat e të dhënave. Në vitin 1970, puna e Codd u konsiderua e zgjuar, por jopraktike. Thjeshtësia konceptuale e modelit relacional u ofrua në një periudhë kur kompjuterave i mungonte fuqia për të zbatuar modelin relacional. Për fat të mirë, teknologjia kompjuterike u rrit në mënyrë eksponenciale, ashtu si edhe efikasiteti i sistemit operativ. Gjithashtu edhe kostoja e kompjuterave u zvogëluar me shpejtësi. Sot edhe një kompjuterat personalë mund të ekzekutojë programe të sofistikuar të bazave të të dhënave relacionale të tilla si Oracle, DB2, Microsoft SQL Server, MySQL etj. Modeli relacional i të dhënave është zbatuar përmes një sistemi relacional të menaxhimit të bazës së të dhënave (RDBMS). RDBMS kryen të njëjtat funksione themelore të parashikuara nga DBMS në sistemet hierarkike dhe rrjet, shtuar një mori funksionesh të tjera që e bëjnë modelin relacionale të të dhënave më të lehtë për tu kuptuar dhe zbatuar. Ndoshta përparësia më e rëndësishme e RDBMS është aftësia e tij për të fshehur kompleksitetin e modelit relacional nga përdoruesi. RDBMS menaxhon të gjitha detajet fizike, ndërsa përdoruesi e shikon bazën e të dhënave relacionale si një koleksion tabelash në të cilat ruhen të dhënat. Përdoruesi mund të manipulojnë dhe të kërkojë të dhënat në një mënyrë që duket intuitive dhe logjike. Fjalori i të dhënave ofron një përshkrim të detajuar të të gjitha tabelave që gjenden brenda bazës së të dhënave që kemi krijuar. Ai përmban të paktën të gjithë emrat dhe karakteristikat e atributeve për çdo tabelë në sistem. Me pak fjalë, fjalori i të dhënave përmban metadata, i cili ruan vendimet rreth projektimit të tabelave dhe strukturës së tyre. Ashtu si fjalori i të dhënave, katalogu i sistemit përmban metadata. Katalogu i sistemit mund të përshkruhet si një sistem i detajuar fjalor të dhënash që përshkruan të gjitha objektet brenda bazës së të dhënave, duke përfshirë emrat e tabelave, krijuesin dhe datën e krijimit të tyre, numrin e kolonave në çdo tabelë, llojin e të dhënave për çdo kolonë, indekset, përdoruesit e autorizuar, si dhe privilegjet e aksesit. Meqë katalogu i sistemit i përmban të gjitha informatat e fjalorit të të dhënave, këto terma shpesh zëvendësojnë njëra-tjetrën. Programet aktuale të bazave të të dhënave relacionale në përgjithësi ofrojnë vetëm katalogun e sistemit, nga i cili mund të përftojmë fjalorin e të dhënave. Një proces i rëndësishëm për vlerësimin dhe korrigjimin e strukturave të tabelave, për të minimizuar tepricën e të dhënave, duke zvogëluar mundësinë e anomalive të të dhënave është normalizimi. Ka dy situata tipike në të cilat projektuesit e bazës së të dhënave përdorin normalizimin. Kur hartojnë një strukturë të një baze të dhënash të re bazuar në kërkesat e biznesit të përdoruesve. Gjithashtu, projektuesi i bazës së të dhënave mund të përdorë procesin e normalizimit për të përmirësuar strukturën ekzistuese të të dhënave dhe për të krijuar një projekt të përshtatshëm të bazës së të dhënave. 24
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
Gjuha e bazës së të dhënave na mundëson të krijojmë bazën e të dhënave dhe strukturat e tabelave, të kryejmë punët themelore për menaxhimin e të dhënave (shtimi, fshirja dhe modifikimi), dhe të kryejmë pyetje komplekse të projektuara për të transformuar të dhënat e papërpunuara në informacion të dobishëm. SQL i plotëson këto kërkesa për tu konsideruar një gjuhë ideale për bazën e të dhënave. Në zemër të SQL janë pyetjet (query). Funksionet e SQL përshtaten në dy kategori të gjera: •
•
SQL është një gjuhë për përcaktimin e të dhënave (DDL): përfshin komanda për të krijuar objekte të bazës së të dhënave të tilla si tabela, indekse dhe pamje, si dhe komanda për të përcaktuar të drejtat e aksesimit në këto objekte. SQL është një gjuhë për manipulimin e të dhënave (DML): përfshin komandat për të futur, përditësuar, fshirë dhe rikthyer të dhënat e tabelave të bazës së të dhënave.
2.3.3. BAZAT E TË DHËNAVE JO RELACIONALE DHE BAZAT TË DHËNAVE CLOUD
Për më tepër se 30 vjet, teknologjia e bazave të të dhënave relacionale ka qenë standardi më i mirë në përdorim. Serverat online (cloud computing), vëllimet e mëdha të të dhënave, ngarkesa masive e punës për shërbimet në internet dhe nevoja për të ruajtur lloje të reja të dhënash, kërkojnë baza të dhënash alternative për të plotësuar/zëvendësuar modelin tradicional të organizimit të të dhënave në tabela, fusha dhe rreshta (Kenneth C. Laudon, 2014). Për këtë qëllim po përdoren bazat e të dhënave jo relacionale "NoSQL", të cilat përdorin modele të dhënash më fleksibël dhe janë projektuar për menaxhimin e sasive të mëdha të të dhënave të shpërndara në shumë pajisje magazinimi. Këto baza të dhënash përdoren për të ekzekutuar me shpejtësi kërkesa të thjeshta bazuar në sasi të mëdha të dhënash të strukturuara dhe të pastrukturuara, duke përfshirë internetin, mediat sociale, grafika, dhe forma të tjera të dhënash që janë të vështira për tu përpunuar me mjetet tradicionale që bazohen në SQL.
25
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
2.3.4. INFRASTRUKTURA E INTELIGJENCËS SË BIZNESIT Të dhënat e nevojshme mund të grumbullohen nga burime të ndryshme si shitjet, prodhimi, kontabiliteti apo burime të jashtme si të dhëna demografike apo bizneset konkurrente, duke bërë gjithnjë e me të nevojshme përdorimin e Big data. Një infrastrukturë bashkëkohore e inteligjencës së biznesit ka një grup mjetesh për marrjen e informacionit të dobishëm nga të gjitha llojet e të dhënave të përdorura në biznes, duke përfshirë dhe të dhëna gjysmë të strukturuara apo të dhëna voluminoze të pastrukturuara. Këto mjete janë data warehouse, data marts, hadoop, llogaritjen in-memory dhe platformat analitike. Një bazë multidimensionale të dhënash MDB është një lloj bazë të dhënash e optimizuar për data warehouse dhe për aplikacionet e procesimit analitik në kohë reale OLAP. Bazat e të dhënave multidimensionale krijohen duke përdorur të dhëna nga baza të dhënash relacionale ekzistuese. Ndërkohë që një bazë të dhënash relacionale aksesohet nëpërmjet realizimit të query-ve, një bazë të dhënash multidimensionale lejon përdoruesin që të bëjë pyetje komplekse dhe të marri informacion edhe për veprimtaritë dhe aktivitetet e ndryshme të një biznesi. Një aplikacion OLAP që akseson të dhëna nga një bazë multidimensionale te dhënash njihet si një aplikacion multidimensional OLAP. Data warehouse kombinon burime të dhënash të ndryshme në një burim të vetëm në të cilin kanë akses përdoruesit e specializuar. Këta përdorues realizojnë query të përditëshme, raportime, analizime, data mining dhe vizualizim të informacionit të data warehouse. Qëllimi i data warehouse është të krijojë një “magazine” të dhënash e cila bën shndërrimin e të dhënave operacionale në një formë të pranueshme dhe të kuptueshme për mbështetur sistemet e vendimmarrjes dhe aplikacione të tjera (Inmon, 2005). Data warehouse është një kopje e të dhënave transaksionale kryesisht të strukturuara për analizime dhe query. Përdoruesit i aksesojnë të dhënat që ju duhen për analizime nëpërmjet query-ve.
Figura 4 – Funksionimi i Data warehouse
26
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
Data warehouse ndahet në tre pjesë: • Vetë data warehouse e cila përmban të dhënat dhe software-ët përkatës të të dhënave • Software për përvetësimin e të dhënave, këta software ekstraktojnë të dhëna nga sisteme të trashëguara dhe nga burime të jashtme, të dhëna të përmbledhura dhe të konsoliduara, të cilat me pas i ngarkojnë në data warehouse • Software përdoruesish, të cilët lejojnë aksesimin dhe analizimin e të dhënave që gjenden në data warehouse nga këta përdorues Teknologjitë më të lidhura me data warehouse-in të cilat përdoren për suport vendimmarrjeje janë OLAP, data mining dhe shfaqje të dhënash. Data warehouse është shembull i një sistemi vendimmarrje DSS (decision support system). Një DSS mund të përkufizohet si një sistem informativ, qëllimi kryesor i të cilit është t’ju sigurojë përdoruesve njohuri dhe informacion, mbi të cilin do të marrin vendimet e tyre. Objektivi i shumicës se DSS është të asistojne vendimmarrësit në etapat e zgjidhjes së problemit. Këto etapa përfshijnë inteligjencën, dizenjimin, zgjedhjen, implementimin dhe menaxhimin. Një DSS e veçante mund të mbështesë vetëm një ose disa etapa. Duke mbështetur të gjitha tipet e qasjeve të vendimmarrjes, një DSS i jep vendimmarrësit fleksibilitet të madh ne përdorimin e kompjuterit për aktivitetet vendimmarrëse (Stair & Reynlods, 2012). DSS mund të ndahet si sisteme të orientuar drejt: • • •
të dhënave modeleve proceseve
Një DSS e orientuar drejt të dhënave përdor një sistem bazë të dhënash si burim i cili ndihmon në marrjen e vendimeve, në ndryshim nga një DSS i orientuar drejt modeleve i cili përdor modelet matematikore për vendimmarrjen e një njësie ekonomike. DSS e orientuar drejt proceseve stimulon vendimet njerëzore për realizimin e proceseve. Data warehouse-et janë shembujt e parë të një DSS të orientuar drejt të dhënave. Data warehouse përkufizohet si një koleksion të dhënash i orientuar drejt subjekteve, i qëndrueshëm, i integruar dhe i shtrirë në kohë, të cilat ndihmojnë në menaxhimin e vendimeve (Inmon, 2005), të shtjelluara si më poshtë: •
• • •
I orientuar drejt subjekteve - data warehouse organizohet duke u bazuar në subjektet çelës ose subjektet kryesore të sipërmarrjes. Tek subjektet kryesorë mund të përfshihen klientët, pacientët, studentët dhe produktet. I qëndrueshëm - të dhënat në data warehouse ngarkohen nga sisteme operacionale dhe nuk mund të ndryshohen nga përdoruesit. I integruar - hedhja e të dhënave në data warehouse përcaktohet duke përdorur formate, shndërrime, struktura koduese dhe karakteristika të ndryshme. I shtrirë në kohë - të dhënat në data warehouse përmbajnë një fushë për kohën, e cila mund të përdoret si një rekord historik i njësisë ekonomike. 27
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
Data warehouse mund të përkufizohet edhe si një bazë të dhënash analitike vetëm e lexueshme, e cila përdoret si themel për një sistem vendimmarrje. Në shumicën e literaturave si përkufizimi i data warehouse përdoret përkufizimi i parë i përmendur më lart, por gjithashtu jepen edhe përkufizime të tjera si “data warehouse është një sistem drejtimi dhe menaxhimi biznesi” etj.. Data warehouse është i orientuar drejt subjekteve, që do të thotë se është ndërtuar duke u bazuar në subjektet kryesore të njësisë ekonomike, nga ana tjetër bazat e të dhënave tradicionale janë të orientuara drejt procesit duke u bazuar në funksionalitetet e siguruara nga aplikacionet që i aksesojnë ato. Sistemet operacionale ndryshojnë nga data warehouse edhe nga struktura e tyre. Sistemet operacionale zakonisht janë të ndërtuara për të lejuar një numër të madh transaksionesh të thjeshta. Këto kërkesa bëjnë të nevojshme që këto sisteme të optimizojnë bazat e të dhënave për ngarkimin, ndryshimin dhe fshirjen e të dhënave. Data warehouse nga ana tjetër nuk është ekspert për ndryshimin dhe fshirjen e të dhënave, por hedhja e tyre realizohet periodikisht. Pas përzgjedhjes së pjesëve kryesore të data store dhe kryerjes së disa transformimeve mbi to, data warehouse ruan transaksione të përbashkëta të një kohe të mëparshme. Sistemet data warehouse: 1. Janë të dizenjuara për të suportuar procesime analitike voluminoze OLAP dhe për gjenerimin e shumë raporteve; 2. Janë të orientuara drejt subjekteve, të organizuara duke u bazuar tek ambienti i njësisë ekonomike dhe tek informacioni që i nevojitet asaj. Subjekte të tilla mbushen me të dhëna të cilat gjenden në sisteme operimi të ndryshme; 3. Kanë të bëjnë me të dhëna historike; 4. Të dhënat në data warehouse janë të qëndrueshme, kjo do të thotë që ato mund të shtohen rregullisht, por pasi ato janë ngarkuar është e vështirë qe të ndryshohen; 5. Janë të optimizuara për të realizuar kapje dhe nxjerrje të sasive të mëdha të të dhënave; 6. Janë të integruar në një shtresë që ndodhet mbi shtresën e aplikacionit, për të shmangur problemet e teprisë së të dhënave; 7. Kanë një numër të madh përdoruesish, që nga ata fillestare deri tek ekspertët. Një data warehouse konsolidon shumë sisteme transaksionale. Ndryshimi kryesor i një data warehouse me një sistem transaksional është që të dhënat në data warehouse janë të integruara. Ky konsolidim apo integrim duhet të marrë parasysh: • • • • •
Vlefshmërinë e të dhënave (të dhënat mund të jenë të vlefshme në disa sisteme dhe në sisteme të tjerë jo) Kufirin kohor (të dhëna në sisteme të ndryshme kanë periudha vlefshmërie të ndryshme) Përcaktime të ndryshme (terma që kanë kuptim jo të njëjtë në sisteme të ndryshme) Konvertimet Përputhjet
28
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
Vlefshmëria e të dhënave - të dhëna bashkohen nga sisteme të ndryshme, gjatë bashkimit duhet patur kujdes, sepse është e mundur që një pjesë e të dhënave të jetë e vlefshme në një sistem por jo në një tjetër. Kufiri kohor – të njëjtat të dhëna ekzistojnë në sisteme të ndryshme, por këto të dhëna llogariten për periudha të ndryshme kohore, prandaj duhet pasur kujdes gjatë bashkimit dhe integrimit të tyre. Duhet të kontrollohet periudha e vlefshmërisë së një të dhëne përpara se ajo të konsolidohet. Në data warehouse mund të ketë të dhëna të pasakta nëse janë bërë bashkime të të dhënave në periudha të ndryshme. Përcaktimet - në disa raste të dhënat strukturohen në mënyra të ndryshme nëpër tabela, duke përfshirë të dhëna shtesë. Kjo është një gjë shumë e rëndësishme dhe duhet patur parasysh, sepse gabime të shumta do të gjendeshin në data warehouse nëse nuk bëhen kontrolle përpara se të realizohet bashkimi i të dhënave. Konvertimet - është e nevojshme që të realizohen konvertime të të dhënave, sepse të dhënat në sistemet burim janë në formate të ndryshme. Nëse ato do të bashkohen pa bërë ndryshimet e duhura atëherë të dhënat që do të hidhen në data warehouse do të jenë të pasakta. Në disa raste lloji i konvertimit është i njëjtë, në disa të tjera ndryshon me kalimin e kohës. Përputhshmëria - përputhja është procesi i përcaktimit nëse një e dhënë në një sistem është e njëjtë me të dhënën e sistemit tjetër. Për shmangien e të dhëna të gabuara përputhshmëria e tyre është shumë e rëndësishme. Data marts - janë pjesëza të data warehouse që përfaqësojnë procese biznesi në organizatë. Data warehouse është “shuma” e të gjithë data marts. Nga ana tjetër data marts mund të shihen edhe si ndërfaqe ndërmjet data warehouse dhe përdoruesve. Në figurën e më poshtme (fig. 5), në rastin e dytë data mart konsiderohet si një kopje e ndarë e një pjese të të dhënave të data warehouse.
Figura 5 - Data mart dhe Data warehouse
29
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
Metadata janë “të dhëna mbi të dhëna”. Metadata përdoret në data warehouse si: • Direktori për të ndihmuar analistët e DSS për tu lidhur me përmbajtjen e data warehouse • Guidë për lidhjen e të dhënave, meqenëse të dhënat transformohen gjatë kalimit nga sistemi burim tek ambientet e data warehouse. • Guidë për algoritmet e përdorura për bashkimin e të dhënave (bashkimin e të dhënave aktuale me të dhëna pak të përmbledhura dhe bashkimin e të dhënave pak të përmbledhura me ato shumë të përmbledhura). Metadata ndahen në: • Metadat teknike - përfshijnë lëvizjen e të dhënave, përkthimin, agregimin dhe paraqitjen e të dhënave. Shembuj për metadata teknike janë katalogë sistemesh të bazave të të dhënave, fjalorë të dhënash, skema, sisteme të menaxhimit të kodeve burim të automatizuara. • Metadata biznesi - fokusohen në kuptimin që ka informacioni për njësinë ekonomike. Ato përcaktojnë informacionet rreth biznesit dhe kuptimin e tyre. Përdoruesi ose analistët e DSS janë të vetmit që zbulojnë informacionin sekret që mbahet tek bitet dhe byte-t e data warehouse. Objektivi i këtyre përdoruesve është procesimi i të dhënave. Metadata e përdoruesve shërben si qëllim biznesi, ai përkthen një kod emëror të fshehtë i cili përfaqëson një element në përshkrimin e të dhënave, kështu përdoruesi do të mund ta njihte dhe përdorte këtë të dhënë. Ekzistojnë katër komponentë të veçanta që duhet të konsolidohen në data warehouse: • Sistemet Operacionale Burim • Zona Data Staging • Zona e paraqitjes së të dhënave • Mjetet e aksesimit të të dhënave Sistemet operacionale burim - OLTP, ose sistemet operacionalë në kohë reale, janë ato sisteme informative që suportojnë procesimin e përditshëm të të dhënave dhe kapin të gjitha transaksionet e njësisë ekonomike. Këto sisteme burim duhet të konceptohen si sisteme të ndarë nga data warehouse (fig. 6), sepse atje kemi pak kontroll mbi përmbajtjen dhe formatin e të dhënave të këtyre sistemeve.
Figura 6 - Roli i DWH dhe data marts
30
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
Sistemet operacionale përmbajnë aspak ose shumë pak të dhëna historike dhe në qoftë se kemi një data warehouse, këto burime mund të “çlirohen” nga përgjegjësia për të pasur informacion që lidhet me të kaluarën. Mbi çdo sistem burim është investuar dhe është realizuar që këto sisteme të ndajnë të dhënat e tyre të përgjithshme si të dhënat mbi produktet, klientët, të dhëna gjeografike me sisteme të tjera operacionale të organizatës. Një sistem OLTP është një sistem i orientuar drejt klientit, ndryshe nga data warehouse që është e orientuar drejt tregut. Është e vështirë që të kombinohen të gjitha aftësitë dhe tiparet e data warehouse (OLAP) dhe OTPL në një sistem të vetëm. Zona Data staging - kjo zonë është gjithçka ndodh ndërmjet sistemit burim operativ dhe zonës së paraqitjes së të dhënave. Është zona ku të dhënat ekstraktohen, transformohen dhe më pas ngarkohen në zonën e prezantimit. Në momentin që të dhëna ekstraktohen në zonën e data staging, ekzistojnë një numër i madh transformimesh si: • Pastrimi i të dhënave - korrigjim gabimesh, ndarje në formate standarde, eliminimin e hapësirave, investigimi i elementëve që mungojnë • Kombinimi i të dhënave nga burime të ndryshme • Parandalimi i përsëritjes së të dhënave • Caktimi i çelësave të data warehouse Të gjitha këto transformime janë fazat paraardhëse të procesit të ngarkimit të të dhënave në zonën e prezantimit të data warehouse. Zona e data staging dominohet edhe nga aktivitete të thjeshta si proceset sekuenciale dhe ato të renditjes. Në shumë raste, zona e data staging nuk bazohet në teknologji relacionale por konsiston në një sistem skedarësh. Mjetet e aksesimit të të dhënave - kjo është komponentja e fundit kryesore e ambientit të data warehouse. Këto mjete ju sigurojnë shumë mundësi përdoruesve për të përdorur zonën e paraqitjes së të dhënave për vendimmarrje analitike. Një mjet aksesi mund të jetë një query i thjeshtë i përditshëm, ose një query komplekse sa një data mining i sofistikuar ose një aplikacion modelimi. OLAP - përpunimi analitik në kohë reale është një kategori teknologjish të software-it të cilat mundësojnë analistët, menaxherët dhe ekzekutivët për të patur një depërtim tek të dhënat nëpërmjet një aksesim të shpejtë, të qëndrueshëm dhe interaktiv të informacionit që ndodhet në data warehouse. Ky informacion është transformuar nga të dhëna të papërpunuara, në të dhëna të cilat përfaqësojnë dimensionin e vërtetë të njësisë ekonomike, të kuptuar nga përdoruesi. Data mining - është termi i përdorur për të përshkruar zbulimet e lidhjeve të të dhënave në data warehouse. Në shumë raste mund të kemi kapur të dhëna nga baza të dhënash shumë të mëdha, të cilët kanë të dhëna prej shumë kohësh. Një përdorues jo shumë ekspert në programim mund të realizoje disa query të thjeshta dhe të marrë përgjigje të menjëhershme. Mjetet e data mining kombinohen lehtë me mjete të tjera zhvillimi software-sh, kështu që këto të dhëna mund të analizohen dhe procesohen me shpejtësi. 31
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
Data visualization - konsiston në pamje të cilat përdoren për analizim dhe marrje vendimesh. Këto pamje përfshijnë imazhe dixhitale, tabela dhe grafikë, prezantime 3-dimensionale, sisteme informacioni gjeografik, ndërfaqe përdoruesish dhe animime. 2.4. FUNKSIONET E SISTEMEVE TË INFORMACIONIT TË MENAXHIMIT Thelbi i të gjithë këtyre sistemeve është grumbullimi, ruajtja, grupimi, përpunimi, shpërndarja dhe menaxhimi i të dhënave. Sikurse e kemi përmendur edhe më lart për një vendimmarrje të mirë kërkohet një informacion i mirë, i cili rrjedh nga fakte të papërpunuara. Në mënyrë që këto të dhëna të menaxhohen me efikasitet të lartë, zakonisht është më e përshtatshme që ato të jenë të ruajtura në një bazë të dhënash. Përpunimi i të dhënave mund të jetë një proces i thjeshtë dhe të realizohet organizimi i të dhënave për të ndërtuar strukturat e bazës së të dhënave, ose shumë kompleks dhe parashikimet apo përfundimet arrihen duke përdorur modele statistikore. Në një sistem informacioni menaxhimi janë tre aktivitete të cilat prodhojnë informacionin që organizatat kanë nevojë për procesin e vendimmarrjes, kontrollin e operacioneve, analizimin e problemeve dhe krijimin e produkteve dhe shërbimeve të reja. Këto aktivitet janë input-et, përpunimi dhe output-et. Input-et (të dhënat hyrëse) janë të dhëna, të grumbulluara brenda njësisë ekonomike ose në ambientin e saj të jashtëm, për procesim në një sistem informacioni. Përpunimi konverton të dhënat e grumbulluara në një formë më kuptimplotë. Output (të dhënat dalëse) transferojnë informacionin e përpunuar tek njerëzit dhe aktivitetet ku ai do të përdoret. Sistemet e informacionit të menaxhimit kanë nevojë dhe për feedback (reagim) që është output-i i kthyer tek personat e duhur për ti ndihmuar ata të vlerësojnë dhe korrigjojnë fazën e input-it (Kenneth C. Laudon, 2014).
Figura 7 – Funksionet e sistemeve të informacionit
Burimi: Management Information Systems: Managing the Digital Firm, Laudon K., Laudon P. 32
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
Qëllimi kryesor i MIS është të ndihmojë njësinë ekonomike të përmbushë qëllimet e veta duke iu siguruar menaxhereve depërtime në operacionet e rregullta të saj, në mënyrë që të kontrollojnë, organizojnë dhe planifikojnë me efektivitet. Një rol i rëndësishëm i sistemeve të informacionit të menaxhimit është të siguroje informacionin e duhur për njerëzit e duhur në formatin dhe kohën e duhur (Stair & Reynlods, 2012). MIS u siguron menaxherëve informacion, zakonisht raporte të cilat mbështesin vendimmarrjen efektive dhe sigurojnë feedback mbi operacionet e përditshme. Përdorimi i sistemeve të informacionit të menaxhimit shtrihet në të gjitha nivelet e menaxhimit. Inputet hyjnë në MIS nga burime të brendshme dhe të jashtme. Burimi i brendshëm me i rëndësishëm i të dhënave për një MIS janë sistemet ERP dhe TPS dhe bazat e të dhënave përkatëse. Siç e kemi përmendur më parë, sistemet bankare kanë dhe data warehouse dhe data mart për të ruajtur informacion me vlerë për biznesin. Inteligjenca e biznesit gjithashtu mund të përdoret për ta kthyer një baze të dhënash në një informacion të dobishëm dhe të përdorshëm për gjithë organizatën. Burime të jashtme të dhënash mund të përfshijnë klientët, konkurrenca dhe palët e interesit, të dhënat e të cilëve nuk janë kapur ende nga TPS, si dhe burime të tjera si interneti. Për me tepër shumë kompani kanë implementuar extranetet për tu lidhur me klientët dhe partnerë të tjerë të biznesit, për të shkëmbyer të dhëna dhe informacion. Sistemi i informacionit të menaxhimit i përdor të dhënat e marra nga këto burime dhe i përpunon ato në informacion që është me i lexueshëm dhe i përdorshëm nga menaxheret, kryesisht ne formën e raporteve të paracaktuar. Outputi i shumicës së sistemeve të informacionit të menaxhimi është një koleksion raportesh që u shpërndahen menaxherëve. Këto raporte mund të përshtaten për çdo përdorues dhe të shpërndahen në kohën e duhur. Raportet e menaxhimit mund të vijnë nga baza të dhënash të ndryshme të njësisë ekonomike, data warehouse dhe burime të tjera. Këto raporte përfshijnë raportet e planifikuar (scheduled reports), raportet e indikatoreve kyc (key-indicator reports), raportet e kërkesave (demand reports), raportet përjashtuese (exception report) dhe raportet drill down (Stair & Reynlods, 2012). Raportet e planifikuara - Raportet e planifikuara prodhohen periodikisht, ose sipas një kalendari, ditor, javor ose mujor. Një menaxher mund të përdorë një raport përmbledhës javor që liston kostot totale për të monitoruar dhe kontrolluar koston e punës dhe punëtoreve, për të monitoruar prodhimin e një produkti të ri. Nëpërmjet këtij raporti ata mund të kontrollojnë kreditin e klientëve, përformancen e përfaqësuesve të shitjes, nivelin e inventarit etj. Raportet e indikatorëve kyç - Një raport indikatorësh kyç përmbledh aktivitetet kritikë të ditës së mëparshme në fillim të çdo dite pune. Këta raporte mund të përmbledhin nivelet e inventarit, aktivitetin e prodhimit, volumin e shitjeve etj. Raportet e indikatorëve kyç përdoren nga menaxheret dhe ekzekutivet për të marrë veprime të shpejta dhe korrigjuese në aspekte të rëndësishme të njësisë ekonomike.
33
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
Raportet e kërkesave - Raportet e kërkesës zhvillohen për të siguruar informacion për çdo kërkese. Ashtu si raportet e tjerë të diskutuar në këtë seksion ata shpesh vijnë nga një sistem baza të dhënash i njësisë ekonomike. Raportet përjashtues - Raportet përjashtues janë raporte që prodhohen automatikisht kur një situate është e pazakontë ose kërkon veprim menaxhimi. Raportet Drill-down – këto raporte sigurojnë të dhëna gjithnjë e më të detajuara për një situatë të caktuar. Duke përdorur këto raporte analistet mund të shohin të dhënat fillimisht në nivelin më të lartë, më tej në një nivel më të detajuar dhe më tej në një nivel akoma më të detajuar. Sistemet bankare dhe sipërmarrje të të gjitha tipeve përdorin raportet drill down. Sistemet e informacionit të menaxhimit kanë pesë funksione të rëndësishme të të identifikuara si më poshtë (Pride, 2009): • Mbledhja e të dhënave – grumbullimi i të dhënave është i nevojshëm për vendimmarrjen e perspektivave afat-shkurtër dhe afat-gjatë • Ruajtja e të dhënave – ruajtja e të dhënave në një format efektiv dhe një bazë të dhënash në mënyrë që të sigurohet që të dhënat e duhura të aksesohen kur të jetë e nevojshme në një kohë të shkurtër • Përditësimi i të dhënave – sigurimi se ndryshimet në lidhje me të dhënat e ruajtura janë reflektuar në sistem • Procesimi i të dhënave në informacion – aplikimi i metodave të ndryshme analitike duke përdorur teknologjinë e informacionit mund të transformojnë të dhënat e papërpunuara në informacion kuptimplotë • Prezantimi i informacionit tek përdoruesit – disponueshmëria e të dhënave, ndaj palëve të interesuara, të cilat mund të përdoren për vendimmarrje. Në përgjithësi MIS kryen funksionet si më poshtë (Stair & Reynlods, 2012): • Siguron raporte me format fiks dhe standarde • Prodhon raporte hard-copy dhe soft-copy • Përdor të dhëna të brendshme të ruajtura në sistemin kompjuterik • Lejon përdoruesit të zhvillojnë raportet sipas kërkesave të tyre • Kërkon nga përdoruesit të hartojnë kërkesat për raportet që do të zhvillohen nga personeli i sistemeve Shume njësi ekonomike janë të strukturuara sipas linjave funksionale apo fushave. Kjo strukturë funksionale është zakonisht e dukshme nëpërmjet një organike e cila zakonisht shfaq një hierarki pozicionesh dhe rolesh. Disa fusha tradicionale funksionale përfshijnë financën, prodhimin, marketingun, burimet njerëzore dhe sisteme informacioni të tjerë të specializuar (Stair & Reynlods, 2012). MIS mundet gjithashtu të ndahet në këto linja funksionale për të prodhuar raporte të përshtatura për funksione të veçanta. 34
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
Mis Financiar - Një MIS financiar siguron informacion financiar jo vetëm për ekzekutivet por dhe për një bashkësi më të madhe njerëzish që kanë nevojë të marrin vendime më të mira çdo ditë. MIS financiar shpesh përdoren për të drejtuar apo përcaktuar trajektoren e raporteve të transaksioneve. Shumica e MIS financiar kryejnë funksionet e më poshtme: • •
• • • •
Integrojnë informacionin financiar dhe operacional nga shumë burime duke përfshire dhe internetin, në një sistem të vetëm; Sigurojnë akses të lehtë në të dhëna për përdoruesit financiar ose jo, shpesh nëpërmjet një intraneti për të aksesuar web page-et e të dhënave financiare dhe operacionale të sipërmarrjes; Shkurtojnë kohën e analizës duke i bërë të dhënat financiare menjëherë të disponueshme; Mundësojnë analizën e të dhënave financiare në shumë dimensione si kohë, gjeografi, produkt dhe klient. Analizojnë aktivitetin financiar korrent dhe historik Monitorojnë dhe kontrollojnë përdorimin e fondeve
Përveç MIS financiar, prodhues, marketingu dhe burimeve njerëzore, disa kompani kanë sisteme informacioni të tjerë menaxhimi funksional (Stair & Reynlods, 2012). P.sh, kompanitë më të suksesshme kanë zhvilluar me sukses Sistemet Informacionit të Menaxhimit të Kontabilitetit (Accounting MIS) dhe shumë sisteme të tjera për të prezantuar të dhënat në një formë të dobishme. MIS i kontabilitetit - Në shumë raste, kontabiliteti punon ngushtësisht me menaxhimin financiar. Një MIS kontabiliteti kryen një numër të rëndësishëm aktivitetesh duke siguruar informacion mbi llogaritë e pagueshme, llogari të arkëtueshme, listën e pagave dhe shume aplikacione të tjerë. ERP dhe TSP-të e njësisë ekonomike kapin të dhënat e kontabilitetit të cilat përdoren dhe nga shumë sisteme të tjerë informacioni. Njësitë ekonomike të vogla përdorin firma të jashtme për ti asistuar në funksionet e kontabilitetit. Këto njësi ekonomike prodhojnë raporte për firmën duke përdorur të dhënat bruto të saj. Për më tepër shumë programe të integruar për mbajtjen e kontabilitetit janë të disponueshëm sot, për kompjuterat personal në kompanitë e vogla. Në varësi të nevojave dhe eksperiencës së stafit, përdorimi i këtyre programeve mund të rezultojë me kosto mjaft efektive në menaxhimin e informacionit.
2.5. MIS NË REALIZIMIN E VENDIMMARRJES Sistemet e informacionit të menaxhimit ofrojnë informacione për aktivitetet menaxheriale në një njësi ekonomike. Sistemi i informacionit të menaxhimit siguron informacion të saktë dhe në kohë, të nevojshme për të lehtësuar procesin e vendimmarrjes dhe për të mundësuar që planifikimi, kontrolli, dhe funksionet operacionale të njësisë ekonomike të kryhen në mënyrë efektive. 35
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
Sistemi i informacionit të menaxhimit ka të bëjë në thelb me përpunimin e të dhënave në informacion, i cili më pas i komunikohet departamenteve të ndryshme në një sipërmarrje për të realizuar vendimmarrje të duhur. Sistemi i informacionit të menaxhimit është një nëngrup i planifikimit dhe i kontrollit të përgjithshëm të aktiviteteve që mbulon aplikimin e njerëzve, teknologjisë dhe procedurave të sipërmarrjes. Ky sistem është një mekanizëm për të siguruar që informacioni është në dispozicion për menaxherët në formën që ata e duan dhe kur ata kanë nevojë për të. MIS ofron disa përfitime në një njësi ekonomike, duke u cilësuar si një mjet efektiv dhe efiçient në koordinimin ndërmjet departamenteve, referencim i shpejtë dhe i besueshëm, akses në dokumente dhe të dhëna të përshtatshme, nevoja për me pak punë, përmirësim i teknikave organizative dhe departamenteve, menaxhim i aktiviteteve ditore etj. Sistemet e informacionit të menaxhimit sigurojnë një përfitim të vlefshëm në kohë duke eliminuar një pjesë të mirë të punës manuale. Punonjësit nuk kanë nevojë të mbledhin të dhëna manualisht për hedhjen dhe analizimin e tyre, por këto të dhëna mund të futen shpejt dhe lehtësish në një program kompjuterik. Ndërsa sasia e të dhënave të papërpunuara rritet dhe analizimi i tyre bëhet edhe më i vështirë për punonjësit, analistët e biznesit mund të ndërtojnë programe për kapjen e të dhënave, përpunimin e tyre dhe gjenerimin e informacionit për menaxherët. Me një akses më të shpejtë në informacionin e nevojshëm, menaxherët mund të marrin vendime më të mira dhe më të shpejta në lidhje me procedurat, drejtimet në të ardhmen dhe zhvillimet nga konkurrentët. Jemi duke jetuar në një kohë të ndryshimeve të mëdha dhe duke punuar në epokën e Internetit. Menaxherët si pjesë e punës së tyre, kanë për të asimiluar sasi të mëdha të të dhënave, përpunimin e të dhënave në informacion, arritjen e përfundimeve nëpërmjet këtij informacioni dhe marrjen e vendimeve duke çuar në arritjen e objektivave të njësisë ekonomike. Për një sipërmarrje informacioni është një burim i rëndësishëm sikurse paraja, makineritë dhe fuqia punëtore, duke u bërë kështu thelbësor për mbijetesën e një biznesi. Lloji i informacionit i kërkuar nga marrësit e vendimeve në sipërmarrje është i lidhur në mënyrë direkte me nivelin e vendimmarrjes menaxheriale dhe strukturën e situatës së vendimmarrjes me të cilën vendimmarrësit përballen. Nivelet e vendimmarrjes menaxheriale që duhet të mbështeten nga teknologjia e informacionit në një sipërmarrje të suksesshme (pavarësisht madhësisë, formës apo anëtarëve) shpesh shfaqen në piramidën menaxheriale (James A. O'Brien, 2011): Menaxhimi Strategjik - si pjesë e procesit të planifikimit strategjik menaxherët ekzekutivë: • zhvillojnë qëllimet e përgjithshme të njësisë ekonomike, strategjitë dhe politikat e saj • monitorojnë performancën strategjike të njësisë ekonomike dhe drejtimin e përgjithshëm politik, ekonomik dhe mjedisin konkurrues të saj
36
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
Menaxhimi Taktit - menaxherët e njësive dhe drejtuesit e ekipeve të punës: • zhvillojnë plane afatshkurtra dhe afatgjata, skedulime, ndërtojnë buxhetin dhe përcaktojnë politikat, procedurat dhe objektivat e njësisë ekonomike për nënnjësitë në të • shpërndajnë burimet dhe monitorojnë performancën e nënnjësive, duke përfshirë departamente, divizione, ekipet e procesit, ekipet e projekteve dhe grupe të tjera punë. Menaxhimi Operacional - menaxherët operacionalë dhe anëtarët drejtues të ekipeve të punës: • zhvillojnë plane afatshkurtra; • përdorin në mënyrë direkte burimet dhe matin performancën e realizimit të detyrave në bazë të procedurave, buxhetit dhe skedulimeve të përcaktuara në organizatë. Vendimmarrësit kanë nevojë për produktet e informacionit, karakteristikat, atributet ose cilësia e të cilëve kanë tre dimensione: të kohës, përmbajtjes dhe formës (James A. O'Brien, 2011) Dimensioni i kohës: • Në kohë - Informacioni duhet të sigurohet në momentin që nevojitet • Korrent - Informacioni duhet të jetë i përditësuar në momentin që sigurohet • I shpeshtë - Informacioni duhet të sigurohet aq herë sa është i nevojshëm • Periudha kohore - Informacioni mund të sigurohet për të shkuarën, të tashmen dhe të ardhmen Dimensioni në formë: • Qartësi - Informacioni duhet të sigurohet në një formë të thjeshtë për tu kuptuar • Detaje - Informacioni mund të sigurohet në formë të detajuar ose të përmbledhur • Radhë - Informacioni mund të organizohet në një sekuencë të paracaktuar • Prezantimi - Informacioni mund të prezantohet në trajtë narrative, numerike, grafike apo forma të tjera. • Mjete komunikimi - Informacioni mund të sigurohet në trajtën e një dokumenti të printuar, video apo media të tjera Dimensioni i përmbajtjes: • Saktësi - Informacioni duhet të jetë i saktë dhe pa gabime • I përshtatshëm - Informacioni duhet të jetë i lidhur me të dhënat e nevojshme për një marrës specifik në një situatë të caktuar • Plotësi/ tërësi - I gjithë informacioni që nevojitet duhet të sigurohet • Konciz - Vetëm informacioni i nevojshëm duhet të sigurohet • Shtrirje - Informacioni mund të ketë një shtrirje të ngushtë ose të gjerë, apo një fokus të brendshëm ose të jashtëm • Performancë - Informacioni mund të tregojë përformancë duke matur përmbushjen e aktiviteteve, progresin e realizuar apo burime të grumbulluara.
37
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
Sistemi është një grup komponentësh të lidhura, me një kufi të mirë përcaktuar, të cilat punojnë sëbashku për të arritur qëllime të përbashkëta. Sistemet e Informacionit mund të organizohen nga kombinimi i njerëzve, hardware, software, rrjeti i komunikimit, burimet e të dhënave dhe procedura që ruajnë, rigjejnë, transformojnë dhe shpërndajnë informacionin në një sipërmarrje (James A. O'Brien, 2011). Ekzistojnë tre role virtuale që sistemet e informacionit luajnë në një biznes: • mbështetjen e procedurave dhe operacioneve • mbështetjen e vendimmarrjes së biznesit për punonjësit dhe menaxherët • mbështetje e strategjive për avantazhin konkurrues
Mbështetje e Strategjisë për Avantazhin Konkurues Mbështetje e Vendimmarrjes së Biznesit Mbështetje e Operacioneve dhe Proceseve të Biznesit Figura 8 - Rolet virtuale të Sistemeve të Informacionit
Aplikimi i sistemeve të informacionit që janë implementuar në botën e sotme të biznesit mund të klasifikohen si sistemet e informacionit të menaxhimit apo të operimit. Klasifikimi i sistemeve të informacionit sipas menaxhimit mund të strukturohet në katër grupe kryesore (James A. O'Brien, 2011): Sistemet e Informacionit të Menaxhimit (MIS): sigurojnë informacion në formën e raporteve, i cili i paraqitet menaxherëve dhe specialistëve të biznesit duke i mbështetur nevojat e tyre për vendimmarrje. Zakonisht informacioni është specifikuar paraprakisht për të plotësuar në mënyrë adekuate pritshmërinë në nivelet operative dhe taktike të njësisë ekonomike, ku situatat e vendimmarrjes janë më të strukturuara dhe të mirë përcaktuara. Sistemet e Mbështetjes së Vendimmarrjes (DSS): janë sisteme informacioni të bazuara në sistemin kompjuterik që ofrojnë mbështetje interaktive informacioni për menaxherët dhe specialistët e biznesit gjatë procesit të vendimmarrjes. Këto sisteme përdorin modele analitike, baza të dhënash të specializuara, njohuri të vendimmarrësit, modele përpunimi kompjuterike për mbështetjen e vendimeve gjysëm të strukturuara të biznesit. Sistemet e Informacionit të Zbatimit (EIS): janë sisteme informacioni që kombinojnë shumë nga tiparet e MIS dhe DSS. Këtu informacioni është paraqitur në forma të përshtatura për preferencat e drejtuesve duke përdorur sistemin, të tilla si ndërfaqe grafike, paraqitje grafike të personalizuara, raportimin të veçantë, analizë e trendit, dhe aftësitë për kapjen dhe aksesimin e shpejtë të informacionit. 38
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
Sistemet e Specializuara të Përpunimit (PS): janë sistemet informacioni të karakterizuara si sisteme informacioni funksionale, sistemet informacioni strategjike, sistemet e menaxhimit të njohurive, si dhe sistemet e ekspertëve. Është e rëndësishme të kuptohet se në aplikimin e sistemeve të informacionit në një njësi ekonomike realizohet një kombinim i integruar i të gjithë tipeve të sistemeve të informacionit të përmendura më sipër. Në praktikë, të gjitha këto lloje të ndryshme të sistemeve të informacionit dhe rolet e tyre, janë të kombinuara në sistemet të integruara ose Sisteme Informacioni ndërfunksionale të njësisë ekonomike që ofrojnë një shumëllojshmëri funksionesh. Këto sisteme janë gjenerata e trete e sistemeve të informacionit. Kështu, shumica e sistemeve të informacionit janë të dizejnuara për të prodhuar informacion dhe të mbështesin procesin e vendimmarrjes për nivele të ndryshme të menaxhimit dhe funksioneve të biznesit, si dhe ruajtjen dhe përpunimin e të dhënave. Vitet e fundit përdorimi i teknologjisë së informacionit për të bërë njësitë ekonomike më konkurruese dhe produktive është bërë shumë popullor dhe pothuajse i nevojshëm. Ka shumë sisteme informacioni që janë duke u përdorur nga sipërmarrje të ndryshme për këtë qëllim. Dy mjete të tilla të fuqishme që sigurojnë menaxhim e të gjithë informacionit përkatës dhe që ndihmojnë për të marrë vendime më të mira dhe efektive janë ERP (Enterprise Resource Planning – Planifikimi i burimeve të Ndërmarrjes) dhe MIS. Planifikimi i burimeve të Ndërmarrjes i referohet një grupi të gjerë aktivitetesh që kanë qëllim kryesor për të ndihmuar në menaxhimin e një biznesi në mënyrë sa më të mirë. Informacioni që është i disponueshëm nëpërmjet ERP ndihmon menaxherin për të mësuar vlerat apo parametrat e indikatorëve kryesorë. Këto vlera janë të rëndësishme për menaxhimin e për të gjykuar nëse ata janë duke lëvizur në drejtimin e duhur për të arritur qëllimet dhe objektivat e sipërmarrjes. Ka aplikime të shumta të programeve ERP, të cilët mund të përdoren për planifikimin e inventarit, blerjet, planifikimin e produkteve dhe prodhimin, ndërveprimin me furnizuesit, shërbimin ndaj klientit si edhe menaxhimin e porosive. Përveç kësaj programet ERP mund të ndihmojë menaxherët në planifikimin e burimeve njerëzore, si dhe në të gjitha kërkesat e financës. Një sistem ERP kërkon procese të reja të punës si dhe trajnimin e punonjësve. MIS ka aftësinë për të gjeneruar raportet në mënyrën dhe në kohën kur përdoruesi i kërkon ato. MIS është përdorur kryesisht për të krijuar raporte në bazë të të cilave menaxherët në nivele të ndryshme marrin vendimet. ERP është një aplikim specifik i sistemeve të informacionit të menaxhimit. 2.5.1. TEKNOLOGJIA E INFORMACIONIT Sistemi i informacionit të menaxhimit është i interesuar kryesisht në përpunimin e të dhënave në informacion. Mbledhja e të dhënave përfshin përdorimin e teknologjisë së informacionit që përbëhet nga kompjutera dhe rrjetin e telekomunikacionit (email, viocemail, internet, telefon, printer, etj.). Kompjuterat janë të rëndësishëm më tepër për mbledhjen, ruajtjen dhe kthimin e të dhënave sasiore sesa cilësore. Nëpërmjet tyre kursehet kohë dhe para, duke garantuar dhe sigurinë e të dhënave dhe mesazheve. Një sistem informacioni menaxhimi mundëson sigurimin e informacionit për menaxherët që janë në kërkim të dijes. 39
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
Sistemi i informacionit të menaxhimit e realizon këtë duke kombinuar të dhënat e papërpunuara, të përfshira në sistemet baze të teknologjisë së informacionit, me informacionin e mbledhur nga punonjësit në sisteme eksperte që pasqyrojnë procedurat e sipërmarrjes. Përpara përdorimit të gjerë të kompjuterave, shumë sipërmarrje hasnin në vështirësi për grumbullimin, ruajtjen, organizimin dhe shpërndarjen e sasive të mëdha të të dhënave dhe informacionit. Zhvillimet në teknologjinë kompjuterike bënë të mundur për menaxherët që të zgjedhin informacionin që ata kërkojnë, në formën më të mirë për nevojat e tyre dhe në kohën e duhur. Ky informacion duhet të jetë aktual dhe në shumë raste është i nevojshëm nga shumë njerëz në të njëjtën kohë. Informacioni duhet të jetë i saktë, i përpiktë, në kohë, i plotë, i paraqitur mirë dhe të jetë në formatin e duhur që mundëson ruajtjen e tij. Shumica e njësive ekonomike në ditët e sotme varen nga teknologjia e informacionit. Kompjuterat personalë në vetvete nuk mund të rrisin produktivitetin e saj, kjo mund të realizohet vetëm nëse ata përdoren në mënyre efikase dhe efektive. 2.5.2. PËRFITIMET NGA IT NË SISTEMIN BANKAR Zhvillimet e fundit teknologjike në botë, kanë ndikuar edhe në Shqipëri duke prekur padyshim edhe Sistemin Bankar. Aplikimet e kësaj teknologjie i ndien edhe një klient i zakonshëm, i cili kryen një veprim fare të thjeshtë pranë çdo sporteli të cilësdo prej bankave që veprojnë në tregun shqiptar. Aplikimi i teknologjisë së informacionit në bankë ka një ndikim dhe përparësi të padiskutueshme në të gjitha proceset si në vendimmarrje, në prodhim, në vjelje dhe në kontroll të informacionit, në rritjen e efektivitetit të operacioneve, në rritjen e cilësisë së shërbimit te klientët e saj si dhe në rritjen e kontrollit mbi të gjitha aktivitetet. Roli i teknologjisë së informacionit është një pozicion qendror për institucionin, aktiviteti i të cilit është përgjithësisht i orientuar rreth informacionit. Teknologjia e Informacionit po shndërrohet në mënyrë të shpejtë në një mjet komunikimi dhe integrimi midis funksioneve të brendshme të institucionit, ndërkohë që burimet e brendshme po adaptohen për të mundësuar rritje të infrastrukturës teknologjike. Nisur nga këto zhvillime reputacioni, vazhdueshmëria e operacioneve dhe e vendimmarrjes duket gjithnjë më e varur nga qëndrueshmëria dhe besueshmëria e sistemeve të informacionit. Përfitimet nga teknologjia e informacionit janë: reduktimi i pasigurisë, përmirësimet në vendimmarrje të biznesit, përmirësimet në aftësinë për planifikimin buxhetor etj. Këto sisteme përmirësojnë edhe transaksionet bankare, sistemet e raportimit të bilancit, të pasqyrës së të ardhurave dhe shpenzimeve, Cash Flow (rrjedha e parasë), lëvizjes së kapitalit, ndjekja e kostos, etj. Sistemet e analizës së raportimit, treguesit financiar, etj. Në mjedisin e teknologjisë janë tre risi të reja kryesore të ndërlidhura: • Zhvillimi i platformave telefonike digitale • Rritje e software-ve dhe shërbimeve në internet • Zhvillimi në “cloud computing” ku gjithnjë e më shume software-et e biznesit punojnë në internet
40
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
2.5.3. PËRFITIMET E PËRDORIMIT TË MIS NË SISTEMIN BANKAR •
•
•
•
•
Lehtëson procesin e planifikimit: Sistemet e Informacionit të Menaxhimit përmirësojnë cilësinë e planifikimit duke ofruar informacion të rëndësishëm në procesin e vendimmarrjes. Minimizon mbingarkesën e informacionit: MIS transformon të dhënat voluminoze në informacion të përmbledhur duke shmangur konfuzionin që mund të ndodh kur drejtuesit janë të mbingarkuar me fakte të hollësishme. Integrim dhe koordinimi: MIS lehtëson integrimin e veprimtarive të specializuara dhe të moduleve të ndryshme të sistemit bankar, duke e mbajtur secili departament të informuar për problemet dhe kërkesat e departamenteve të tjera. Ajo integron të gjitha transaksionet rutinë brenda bankës, duke rezultuar në një aktivitet dhe performancë më të lartë. Sistemi i informacionit të menaxhimin na ndihmon për krijimin e një lidhje ndërmjet planifikimit dhe kontrollit menaxherial. Përdorimi i MIS përmirëson aftësinë e menaxhimit për të vlerësuar dhe për të përmirësuar performancën e institucionit. Sistemi kompjuterik i cili është një pjesë e MIS-it ka rritur përpunimin e të dhënave, kapacitetet e ruajtjes dhe ka thjeshtuar procesin e aksesimit të të dhënave. MIS thjeshtëson procesin e raportimit dhe qarkullimin e informacionit midis departamenteve. MIS përmirëson operacionet, transaksionet, rrit bashkëpunimin me klientët dhe redukton kostot.
Figura 9 – MIS dhe burimet e marrjes së të dhënave
41
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
Nëpërmjet MIS të dhënat mund të aksesohen dhe analizohen lehtësisht, pa pasur nevoje të një përpunimi manual të mëtejshëm. Sistemet e informacionit të menaxhimit bëjnë që vendimet mund të merren në një kohë më të shpejtë, dhe me besimin që të janë të përditësuara dhe të sakta. Informacion i integruar nga bazat e të dhënave multimediale ndahet në kategori që janë kuptimplota për operacionet fitimprurëse. Ulje të konsiderueshme të kostos, kursimi i kohës, rritje të produkteve dhe shërbimeve si dhe mundësia e ripërpunimit të procesit janë të lidhura me përdorimin e data warehouse për procesimin e të dhënave. Gjithashtu sistemi bankar plotëson në mënyrë më të shpejtë dhe nje sërë nevojash nëpërmjet përdorimit të sistemeve të menaxhimit të informacionit, si nevoja për: paraqitjen dhe dorëzimin në kohë të bilancit dhe llogaritë humbje dhe fitim (P&L), bashkërendim të llogarive të degëve brenda një harku kohor të caktuar, të ndërmarrë strategji të menaxhimit të riskut, si dhe për këtë qëllim ndërtimin e një grupimi të dhënash të përshtatshme dhe raporte e inteligjencës të tregut (market intelligence reports). 2.5.4. ANALIZA E MIS Sistemi i informacionit të menaxhimi është një mjet i rëndësishëm për njësi ekonomike të ndryshme dhe sistemin bankar në veçanti për të "gjurmuar" aktivitetet e ndryshme që ndodhin në të. Këto aktivitete mund të përfshijnë produktet e prodhuar, blerë apo shitur; shërbimet, inventarin, partnerët e njësisë ekonomike, njerëzit, proceset dhe shumë më tepër. Sistemet e informacionit të menaxhimit ndihmojnë menaxherët për të krijuar raporte për burimet e ndryshme dhe grupet e interesit të njësisë ekonomike. MIS mban informacion të plotë të strukturuar dhe organizuar, i cili mund të përdoret kur është i nevojshëm. Nëse bëjmë një analizë të sistemeve të informacionit të menaxhimit, shohim që kemi 4 aspekte kryesore: Forcë: MIS ka anët e saj të forta si më poshtë: • •
•
•
•
Një sistem informacioni menaxhimi i sigurt dhe i kompletuar mund të japë një pasqyrë të plotë të përformancës së njësisë ekonomike në çdo moment. Një MIS i kompletuar mund të jetë shumë transparent dhe mund të ndihmojë njësitë ekonomike për të mbajtur një kontroll mbi çdo praktikë të keqe që ndodh në to. Kjo është një nga pikat e forta të MIS. Rrjedha e informacionit midis departamenteve të ndryshme të organizatës bëhet e qartë, e qetë dhe e saktë. Pa një MIS, procesi do ishte i vështirë, për të shkuar nëpër kopje fizike të dokumenteve dhe për të gjetur informacion e nevojshëm, i cili duhej të mblidhej dhe dërgohej palës së interesuar. MIS patjetër do të ndihmojë në këtë proces. MIS ndihmon në ruajtjen e tre shtyllave të sigurisë në çdo njësi ekonomike. Nëse përdoret siç duhet, ajo mund të ndihmojë atë në mbajtjen e konfidencialitetin, integritetin dhe disponueshmërinë e të dhënave. MIS përmirëson aftësinë e zgjidhjes së problemeve të njësisë ekonomike.
42
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
Dobësitë: •
• •
•
MIS është i bazuar tërësisht në transaksionet. Kjo është një nga dobësitë kryesore të MIS. Nëse transaksionet nuk janë kapur si duhet, informacioni do të jetë jo i plotë ose i gabuar. Kjo është një e metë e pandarë e MIS cilat nuk mund të mënjanohet. Me sasinë e të dhënave në rritje, MIS do të kërkonte shumë fuqi përpunuese të për të prodhuar rezultatet e pritshme në kohë. MIS është shumë i ndjeshëm ndaj ndryshimeve. Për shkak të të dhënave të shumta, çdo ndryshim në të dhënat “meta” (metadata) do të kërkonte një vëzhgim të kujdesshëm të sistemit. Një boshllëk i vogël në ndryshimin mund të çojë në rezultate drastike dhe shkatërruese. Mbledhja e kërkesave për sistemin duhet të jetë shumë i plotë, i detajuar dhe efektiv. Siç u përmend dhe më lart, sistemi është shumë i ndjeshëm ndaj ndryshimeve.
Mundësitë: •
•
•
Vendimet mbështetur me të dhëna të përsosura kombinuar me inteligjencën e drejtorëve të njësisë ekonomike mund të çojë në mundësi të paparashikuara. Një nga vendimet themelore të investimeve mund të bëhet me anë të informacionit të dhënë nga MIS. Një sistem në njësi ekonomike prodhuese mund të kontrollojë rrjedhën e materialeve. Kjo mund të zvogëlojë koston e inventarit. Koncepti “në kohë” mund të zbatohet vetëm nëse ajo është e mbështetur nga një MIS i mirë implementuar. Departamentet mund të jenë më të saktë në parashikimin kërkesave së tyre, nëse një sistem i mirë MIS është në dispozicion për ta. Ky parashikim mund të përdoret nga prodhimi dhe e gjithë njësia ekonomike mund të përfitojë prej tij. Një shembull mund të jetë MIS i Burimeve Njerëzore, i cili menaxhon punonjës dhe bën përzgjedhjen e të punësuarve. MIS i Burimeve Njerëzore trajton nevojat e punonjësve, rregullat e fuqisë punëtore, procesin e punësimit, trajnimit e punonjësve etj. Ky MIS është i ngarkuar me listën e pagave dhe të kujdesit mjekësor për punonjësit e saj.
Kërcënimet: •
•
Ashtu si me çdo sistem IT, siguria është një kërcënim i madh për MIS. Të gjitha të dhënat janë në rrjet. Çdo dobësi ose shteg mund të kthehet në një krisje të mundshme të sigurisë. Duhet bërë një kujdes shumë i madh për sistemin në lidhje me këtë aspekt. Siç është diskutuar në pjesën e dobësive, sistemi është krejtësisht i varur nga transaksionet. Sistemi i kapjes së transaksioneve duhet të jetë shumë i saktë në kapjen e të dhënave. Çdo shkelje në ndonjë prej rregullave në të dhënat e kapura do të përshkallëzohej në nivelet pasardhëse.
43
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
•
• •
M. Sc. Jona MULLIRI
Strukturimi i informacionit mund të kthehet në një kërcënim në qoftë se ai nuk është mjaft fleksibël për të përmbushur ndryshimin e kërkesave. MIS është një sistem mbështetës për menaxhimin. Çdo ndryshim në menaxhimin mund të kërkojë ndryshim në MIS. Sistemi duhet të jetë mjaftueshëm i aftë të për të trajtuar këto ndryshime. Kërcënimet natyrore mund të jenë shkatërruese nëse nuk është ndërmarrë asnjë masë për realizimin e backup/ rezervë të sistemit. MIS nuk është asgjë pa diturinë e njerëzve. Nëse këto sisteme ose informacione në lidhje me sistemin bien në duar të gabuara, ato mund të keqpërdoret. Kjo është një nga kërcënimet më të mëdha të MIS.
2.6. SISTEMET E INFORMACIONIT DHE AVANTAZHET KONKURUESE Avantazhi Konkurrues: • •
Avantazhi konkurrues është aftësia e një njësie ekonomike për të kryer veprimtarinë në një ose disa mënyra që konkurrentët nuk do të arrijnë ta realizojnë (Kotler, 2000). Rëndësia e avantazhit konkurrues është rritur ndjeshëm këto dekadat e fundit (Coplin, 2002).
Njësitë ekonomike kanë shanse të mëdha për t'u bërë fitimprurëse dhe për të fituar sukses në industrinë e tyre në qoftë se ato krijojnë dhe ruajnë avantazh konkurrues të qëndrueshëm (Thompson & Strickland, 1998). Koncepti i avantazhit konkurrues është një faktor përcaktues i performancës së njësive ekonomike, sepse ato duhet t'i përgjigjen konkurrencës globale dhe recensioneve ekonomike duke parashikuar në mënyrë të vazhdueshme kosto më të ulët dhe efiçencë më të lartë në mënyrë që të sigurojnë një pozicion atraktiv kundrejt rivalëve të tyre më të fortë (Sen, 2006). Dy modelet e avantazhit konkurrues janë: •
•
I pari është ngritur mbi teorinë tradicionale ekonomike dhe traditën e organizatave industriale, ku avantazhi konkurrues është përshkruar në karakteristikat e jashtme më tepër se në ato të brendshme të firmës (Prahalad & Hamel, 1990) Modeli i dytë i ka rrënjët në RBV(resources based view) të njësisë ekonomike ku burimet e specializuara janë përdorur për të siguruar pozicion të privilegjuar tregu (Barney, 1986)
Sistemet e mbështetjes së vendimmarrjes mund të sigurojnë ndihmë për menaxheret në nivele të ndryshme të organizatës. Menaxheret operacional mund të marrin ndihmë nga DSS për vendimmarrjen e përditshme dhe rutinë. Vendimmarrësit taktik, mund të përdorin mjete analizuese për të siguruar planifikimin dhe kontrollin e duhur. Në nivelin strategjik, DSS mund të ndihmojë menaxheret me analiza për vendime afatgjata që kërkojnë informacion të brendshëm dhe të jashtëm (Stair & Reynlods, 2012).
44
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
Sikurse është përmendur edhe më parë nga James A. O'Brien, sistemet e informacionit të menaxhimit dhe suportit të vendimmarrjes përdoren për të arritur avantazhe konkurruese në nivelet: 1. Strategjike – Njësia ekonomike hedh të gjithë të dhënat ekzistuese të saj në një bazë të dhënash me ndërfaqe standarde web. Kjo sjell ndryshime që kërkojnë blerje të një software tjetër, p.sh raportues, aksesimi i raporteve nëpërmjet internetit, probleme me sigurinë e bazës së të dhënave etj. 2. Taktike - Të gjitha njësitë ekonomike dëshirojnë konsumatorë të kënaqur, një konsumator i cili mbetet i kënaqur do rikthehet për të realizuar blerje apo bashkëpunime të tjera. 3. Operacionale - Avantazhi operacional është i lidhur me transaksionet dhe proceset e përditshme. Këtu sistemet informatike ndërveprojnë në mënyrë direkte me procesin. Pjesa më e madhe e shfletuesve kanë cookies, që ruajnë informacione si nr llogarie, fjalëkalime, informacione te lidhura me transaksionet e mëparshme.
Figura 10 - Frekuenca e vendimeve
Të tre nivelet e avantazheve konkurruese bashkëveprojnë me njëra-tjetrën. Sistemet e informacionit që përbëhen nga të tre nivelet, kanë më shumë mundësi për të përmirësuar performancën e një njësie ekonomike.
45
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
2.7. PLANIFIKIMI STRATEGJIK. MENAXHIMI I VLERËS DHE RISKUT Planifikimi strategjik është rruga për të arritur objektivat e dëshiruara. Planifikimi strategjik ndahet në tri pjesë kryesore, ku jemi, ku duam të jemi dhe si të arrijmë. Katër fazat e procesit të vendimmarrjes janë (Simon, 1960) • Inteligjencë (të kuptuarit e problemeve të njësisë ekonomike) • Dizenjim (identifikimi i zgjidhjeve të problemeve) • Zgjedhje (zgjedhjen e alternativës më të mirë) • Zbatimi (zbatimi i alternativës së zgjedhur dhe monitorimi i saj pas implementimit). Vendimet të përshtatshme nuk mund të merren pa informacion të saktë, dhe ky informacion mund të sigurohet nga Sistemet e Informacionit të Menaxhimit. Strategjia korporative e përgjithshme e një banke dhe planifikimi strategjik i saj ka nevojë për të paktën tri komponentë: • • •
Një plan biznesi Një strukturë për menaxhimin e riskut Strategji për kontroll korporativ
Këto komponente sigurojnë themele të forta për menaxhimin e vlerës dhe të riskut. Plani i biznesit të një banke, si një strategji korporative për operimin dhe konkurrencën në industrinë e shërbimeve financiare, reflekton përpjekjet tradicionale të planifikimit strategjik. Planifikimi korporativ përcakton strategjitë që punonjësit do të marrin për të përmbushur qëllimet dhe misionin e njësisë ekonomike. Ky lloj i planifikimit, i njohur edhe si planifikimi strategjik, fokusohet në përgjegjësitë dhe procedurat e personelit. Planifikimi i biznesit përcakton strategjitë që njësia ekonomike do të përdorë për të përmbushur qëllimet dhe misionet e saj. Ai ofron detaje mbi operacionet e njësisë ekonomike, produktet dhe shërbimet, si dhe strategjitë e marketingut, që lidhen me industrinë gjithëpërfshirëse. Pjesë e planifikimit është vendimi se çfarë produktesh dhe shërbimesh duhen te prodhohen dhe çfarë vlere apo çmimi duhet të kenë. Qasja strategjike moderne përfshin gjithashtu një strukturë për menaxhimin e riskut dhe strategji për të konkurruar në treg për një kontroll korporativ. Komponentët e menaxhimit të riskut përputhen me idetë e reja të biznesit bankar për matjen, menaxhimin dhe pranimin e riskut. Objektivi i bankës është menaxhimi i vlerës dhe i riskut duke rritur ato elementë që rrisin vlerën dhe duke zvogëluar ose eliminuar elementët që e shkatërrojnë vlerën. Kjo përqasje nxjerr në pah vlerën ekonomike të shtuar (EVA). Përpjekjet e një strategjie korporative të bankës dhe planifikimi strategjik mund shikohen në aspektin e Indeksit të Riskut RI = [E(ROA) + CAP]/σ ROA 46
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
ku planifikimi dhe kontrolli korporativ janë dizenjuar për të rritur apo përmirësuar E(ROA) duke shtuar vlerë, ndërsa menaxhimi i riskut përqendrohet në reduktimin e ndryshueshmërisë së ROA (σ ROA ) dhe forcuar mjaftueshmërinë e kapitalit. Tre pyetjet e një planifikimi strategjik dhe atij korporativa janë: 1. Ku është sistemi bankar sot? 2. Ku është duke shkuar sistemi bankar? 3. Si do arrije atje? Pyetja e parë mund të shihet si një auditim i situatës aktuale, ndërsa pyetja e dytë dhe e tretë përfshin vizion dhe zbatim të njësisë ekonomike. Kur mendojnë se ku duhet të shkojë sistemi bankar, duhet të fokusohemi tek mundësitë që ekzistojnë për të krijuar apo shkatërruar vlerën. Është e nevojshme mbledhja pozitive e rrjedhës së parasë neto nga njësia ekonomike ekzistuese ose njësitë të reja, ky është thelbi i procesit të krijimit të vlerës.
2.7.1. MENAXHIMI I VLERËS Planifikimi strategjik në nivel njësie ekonomike duhet të fokusohet në një ide të vetme: menaxhimi i vlerës (Copeland, Koller & Murrin, 1990). Thelbi i këtij koncepti është nocioni i vlerës së shtuar, e cila është simetrike, sepse njësia ekonomike mund ti kenë të dyja: 1. Krijuesit e vlerës 2. Shkatërruesit e vlerës Diferenca e tyre mund të shikohet si vlera e kapitalit neto. Çelësi për të maksimizuar vlerën e aksionerëve reduktohet në një thënie të thjeshtë: “Shto vlerën në bizneset ekzistuese të kompanisë, që mund të nënkuptojë eliminimin e bizneseve jo fitimprurëse (eliminimi i shkatërruesit të vlerës)”. Pikëpamja e ngushtë apo tradicionale e një planifikimi strategjik thekson strategjinë e biznesit në drejtim të fitimit të pjesës së tregut dhe rritjen e fitimit aktual (modeli kontabël i firmës). Nga ana tjetër, një pikëpamje më e gjerë e planifikimit strategjik, e mbrojtur nga Copeland, Koller dhe Murrin i thekson të dyja strategjitë, edhe strategjinë e biznesit. Një plan biznesi fokusohet në produkte dhe çmime, të ardhurat dhe kostot dhe aktivitet të tjera ditore. Nga ana tjetër, plani i një sipërmarrjeje fokusohet në treg për kontroll korporativ. Për sipërmarrjet të cilat kanë vetëm një njësi ekonomike të dy strategjitë janë të njëjta, ndërsa për sipërmarrjet me disa njësi ekonomike, si p.sh. sipërmarrje të mëdha bankare, edhe strategjia e biznesit dhe ajo korporative janë të nevojshme.
47
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
Figura 11 – Zinxhiri i vlerës së informacionit të biznesit
Planifikimi për njësitë ekonomike nënkupton menaxhimin e vlerës mbi bazat e modelit ekomomik të saj, ku fokusi është në flukset monetare të ardhshme të skontuara. Pa një fokus të vazhdueshëm të menaxhimit të vlerës nga perspektiva e rrjedhjes së parasë (Cash Flow), një strategji që fiton në një treg produkti apo shërbimi mund të humbasë në treg për kontrollin korporativ (Copeland, Koller & Murrin, 1990). 2.7.2. MOTIVE MENAXHERIALE ALTERNATIVE Modele të sjelljeve menaxheriale tregojnë se vendimmarrësit po përpiqen të optimizojnë disa variabla siç janë: dobia, pasuria dhe fitimi. Supozimi është se menaxherët po përpiqen të maksimizojnë vlerën e firmës dhe janë të fokusuar në menaxhimin e vlerës duke shtuar vlerën. Menaxherët mund të kenë edhe arsye të tjera si zgjerimi i mëtejshëm i bankës, maksimizimi i shitjeve, ofrimi i produkteve të reja. Në bazë të këtyre arsyeve, bankierë që kanë kontroll mbi çmimin kanë tendencën që të shtojnë numrin e stafit, rritjen e pagave dhe të jenë më pak të vetëdijshëm për kostot në përgjithësi. 2.7.3. MENAXHIMI FINANCIAR DHE STRATEGJITË MODERNE Për arsye se bankat prodhojnë shërbime dhe produkte financiare, ato kanë nevojë për strategji për të operuar dhe konkurruar në tregje. Bankat kanë nevojë për një planifikim strategjik biznesi. Duke patur parasysh heqjen e kufizimeve gjeografike dhe të produkteve në banka dhe në 48
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
shkrirjen e vazhdueshme të industrisë së shërbimeve financiare, ky lloj planifikimi është vendimtar. Zhvillimi i produkteve, marketingu dhe shitjet sidomos cross selling, janë përbërës të rëndësishëm për planin e biznesit të bankës. Këto aspekte të planifikimit janë jetësore nëse banka dëshiron të jetë një ofruese e suksesshme e shërbimeve financiare. Cross selling – është veprimi apo praktika e shitjes së një produkti apo shërbimi shtesë për një klient ekzistues. Ky koncept është një term marketingu në praktikën e sugjerimit të produkteve apo shërbimeve të përafërta ose të lidhura për një klient ekzistues. Tri pyetjet e planifikimit, sigurojnë një strukturë për përshkrimin dhe analizimin e procesit të planifikimit strategjik. Në zhargonin e planifikuesve strategjik, tërësia e procesit të përcaktimit se ku gjendet sistemi bankar sot quhet “auditim i situatës”, një parakusht për planifikimin. Guri i themelit për auditimin e situatës është analiza SWOT: • Strengths – Fuqi • Weaknesses – Dobësitë • Opportunities – Mundësitë • Threats – Kërcënimet dhe rreziqet Menaxherët e bankës duhet të dinë nivelin e njësisë së tyre ekonomike në lidhje me fuqinë, dobësinë, mundësitë dhe kërcënimet. Struktura të ndryshme ekzistojnë për realizimin e analizës SWOT. Nëse analiza SWOT mund të lidhet me konsumatorët, produktet dhe sistemet e shpërndarjes ajo mund të jetë një teknikë shumë e rëndësishme. Elementët e analizës SWOT përbëjnë bazën e procesit të planifikimit. Auditimi i situatës dhe analiza SWOT ndihmojnë menaxheret në identifikimin e alternativave për rrjedhën e veprimeve dhe vlerësimin e tyre. Ideja është ndërtimi apo përdorimi i përparësive ose mundësive dhe korrigjimi apo eliminimi i dobësive dhe i rreziqeve. Pikat e forta dhe mundësitë perceptohen si faktorë të brendshëm, ndërsa dobësitë dhe rreziqet si faktorë të jashtëm. Kur menaxherët e dinë se ku është aktualisht institucioni i tyre dhe dinë se çfarë vlere ka, ata mund të vendosin se ku duhet të arrijnë. Në fakt, përcaktohet një objektiv për njësinë ekonomike. Zakonisht ky objektiv ka një afat kohor pesë vjeçar dhe në disa raste ky afat mund të shkojë deri në shtatë apo dhjetë vjet. Pavarësisht afatit kohor, planifikimi strategjik nuk është një marrëveshje që do rrijë në sirtar, por është një subjekt që ka nevojë për rregullime dhe rishikime vjetore. Pra planifikimet strategjike nuk duhet te jenë të ngurta apo statike, ato duhet të jenë fleksibël në mënyrë që të përshtaten me ndryshimet e kushteve te analizës SWOT dhe faktorë të tjerë dinamikë. Në industrinë e shërbimit financiar, ndryshimet në vlerën e shtuar do jenë të mundshme për ato biznese që janë në gjendje të ofrojnë produkte të reja në kohën e duhur, produkte që përdorin mundësitë e tregut të ofruara nga teknologjitë dhe rregullatorët konkurrues.
49
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
Faktorët e suksesit të planifikimit strategjik sipas një studimi të Institutit të Administrimit të Bankave janë (Arthur Anderson, 1983): • • • •
Menaxhimi i përgjithshëm Marketingu Teknologjia Financa
Në përcaktimin se ku po shkon një njësi ekonomike, është thelbësor një vizion i qartë i saj. Në thelb, ky vizion është imazh i asaj se si njësia ekonomike duhet të jetë që sot dhe pesë vjet në vazhdim. Ajo duhet të përmbajë informacion shumë të qartë rreth cilësisë, përkushtim ndaj konkurrencës dhe një devijim drejt parashikimit dhe projektimit. Vizioni i njësisë ekonomike apo strategjia duhet të identifikojë klientët dhe shërbimet që përfaqësojnë prioritetet e bankës dhe të tregojë se si banka dëshiron të pozicionohet në tregjet e identifikuara si tregje me prioritet të lartë. Me pak fjalë, vizioni është plan që tregon se ku dëshiron të arrijë sistemi bankar dhe cila do jetë mënyra për të arritur këtë qëllim. Në këtë fazë analizat What-IF, planifikimet e skenarëve, modele ekonometrike, simulimet Monte Carlo apo teknika dhe mjete të tjera të planifikimit mund të përdoren për të vlerësuar strategji alternative. Pasi janë zhvilluar strategjia dhe planifikimi i përgjithshëm, ato duhen implementuar dhe monitoruar. Pjesa e monitorimit është shumë e rëndësishme pasi natyra dinamike e procesit të planifikimit kërkon rishqyrtim vjetor. Specialistët e administratës shtetërore dhe private, krahas punës së përditshme, duhet të bëjnë studime mbi ecurinë e aktivitetit që drejtojnë. Një nga studimet është edhe parashikimi mbi ndikimin e faktorëve të ndryshëm, të brendshëm apo të jashtëm, në ecurinë e veprimtarisë në disa vite. Problemi shtrohet se si mund të jetë ecuria e një njësie ekonomike, investimi, buxheti etj., për disa vite, duke u nisur nga arritjet e vitit të fundit, apo e disa viteve paraardhëse. Nisur nga treguesit që përcaktojnë të ardhurat bruto dhe shpenzimet, prej të cilëve del e ardhura neto (fitimi), kërkohet të gjenden cilët nga treguesit e mundshëm japin fitimin maksimal, në disa vite, në të ardhmen. Probleme të tilla quhen Prognoza (Parashikime). Në zgjidhjen e problemave të tilla duhet patur parasysh shtrimi i problemit (ndërtimin e modelit), kërkohet përcaktimi i koeficientëve, të cilët duhen të merren në konsideratë dhe ndryshimet që pësojnë ata. Një model në përgjithësi përdor disa të dhëna fillestare faktike që quhen inpute (hyrëse) dhe pas llogaritjeve merren disa rezultate, outpute (të dhëna dalëse). Modeli i prognozës i ndërtuar përmban disa inpute nga të cilat merren disa outpute që shpeshherë quhet Skenar Parashikues. Në ndërtimin e një modeli parashikues, sa më të mirë, kërkohet një bashkëpunim midis gjithë specialistëve të sistemit bankar si financierët, menaxherët, programuesit, specialistët IT, juristët etj. Në shtrimin e zgjidhjen e problemit mund të bashkëpunohet edhe me specialist të jashtëm që kanë përvojë pune në drejtime të caktuara, duke tërhequr mendimin më të specializuar të fushës përkatëse. 50
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
2.7.4. PROCESI DHE PËRCAKTIMI I PLANIFIKIMIT STRATEGJIK Planifikimi strategjik është një proces mendimi apo mënyrë e të menduarit mbi të ardhmen e biznesit dhe si realizohet shtimi i vlerës. Përcaktimi i Ducker’s për procesin e planifikimit strategjik është: “Detyra e të menduarit rreth misionit të biznesit, që ka të bëjë me pyetjet “Çfarë është biznesi jonë, dhe çfarë duhet të bëhet?”. Kjo na drejton drejt përcaktimit të objektivave, zhvillimin e strategjive dhe planeve duke i bërë vendimet e sotshme rezultate për të nesërmen.” “Lejimi i disa alternativave për të ardhme është “pjesa më e rëndësishme apo thelbi” i planifikimit strategjik” (Kane, 1984). Megjithëse “thelbi” i planifikimit strategjik është kompleks dhe kërkon një rrjedhë informacioni të detajuar, ku menaxherët duhet të evitojnë që të merren me detaje shumë të vogla. Në përputhje me rrethanat, planifikimi strategjik duhet të parashikojë efektin e plotë të vendimeve të tyre të financimit dhe të investimeve. Objektivat e planifikimit strategjik janë: • • • • • • • •
Sigurimi i një kthimi konkurrues nga aktivet dhe nga kapitali Rritja e shpërndarjes së tregut (Zgjerimi i Tregut) Mbijetesa në një mjedis më konkurrues Përmirësimi i prestigjit në një union financiar Reduktimi i riskut të portofolit Arritja e një avantazhi konkurrues Teknologji të reja për përdorim nga klienti Teknologji të reja për përdorim të brendshëm
Objektivi i parë është gjenerimi i një kthimi nga kapitali dhe kthimi nga aseti konkurrues. Megjithatë, fokusimi në këto matje kontabël të performancës mund të jetë çorientues, sepse ROE dhe ROA konkurruese mund të mos rezultojnë në shtimin e vlerës së një firme. Objektiva të tjera që drejtues të bordit kanë konsideruar të rëndësishëm në procesin e planifikimit strategjik janë edhe zgjerimi i tregut dhe teknologjitë për përdorim të brendshëm. Pikënisja e matjes dhe analizës së treguesve financiarë të një sistemi bankar është norma e kthimit nga kapitali (ROE), që shpreh rentabilitetin e përftuar gjatë një periudhe kohore, e parë kjo nga këndvështrimi i aksionerëve. Kthimi në kapital është e ardhura neto e ndarë për kapitalin e pronarëve. Ajo mat të ardhurën neto në raport me shumën e investuar nga pronarët në njësinë ekonomike. Kthimi mbi kapitalin e vet mat kthimin e aksionereve të zakonshëm. Sistemi bankar vepron si çdo industri tjetër në një treg të rregulluar, të mbikëqyrur dhe me konkurrencë, me produktet dhe shërbimet e veta që e bëjnë të dallueshëm nga industritë e tjera. Edhe pasqyrat financiare të sistemit bankar ndryshojnë nga ato të sektorëve të tjerë, për nga veçantitë që karakterizojnë veprimtarinë bankare. Si pasojë, raportet financiare mbi efiçiencën e funksionimit dhe performancën e bankave, do të marrin një tjetër kuptim kur përllogariten për këtë sektor. 51
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
Teknikat më të rëndësishme të përdorura për planifikimin strategjik janë: • • • • • • • • • •
Analiza e portofolit (vlerësimi i krijimit dhe vlerës së portofolave aktuale dhe në të ardhmen) “Brainstorming” – shumë ide të reja Modelet e Simulimit Analiza e rrjedhës së parasë (Cash Flow) Hulumtimi i tregut (mbledhja e informacionit rreth preferencave dhe nevojave të konsumatorit) Analiza e riskut dhe e vendimmarrjes Parashikimet e së ardhmes Cikli i jetës së produktit Analiza ekonometrike Analiza regresionit
Megjithëse menaxhimi i vlerës dhe shtimi i vlerës nuk janë listuar si objektiva të planifikimit strategjik, analiza e portofolit dhe analiza e rrjedhës së parasë, theksojnë se menaxhimi dhe shtimi i vlerës janë teknika të rëndësishme të planifikimit strategjik. Megjithëse modeli kontabël në formën e ROE dhe ROA shfaqen në krye të listës së objektivave të planifikimit strategjik, dy nga objektivat e tjera janë të orientuara drejt vlerësimit të tregut ose modelit ekonomik të njësisë ekonomike. Pozicionimi i modelit kontabël në krye të listës është konsistente me tre fakte ndërlidhëse: • • •
Pjesa dërrmuese e bankave janë bashkësi të vogla rezervat e të cilave nuk tregtohen në mënyrë aktive. Duke patur një tregtim të rrallë, vlera e bankave është më pak e sigurt Me një vlerë të pasigurt, menaxherët e bankave vështrojnë ndihmësit kontabël si kthimi ndaj aseteve ROA dhe kthimi ndaj kapitalit ROE për të përcjellë informacion rreth ndryshimit të vlerës.
Për arsye se shumë vëzhgues të industrisë së shërbimeve financiare e shohin atë duke u bërë gjithnjë e më shumë një biznes i drejtuar nga tregu dhe konsumatori, pesë komponentët e marketingut 5P produkti (product), vendi (place), çmimi (price), promovimi (promotion), njerëzit (people) konsiderohen si një strukturë e planifikimit strategjik. Për të gjykuar suksesin e një planifikimi strategjik të një banke, mund të bëhen këto lloj pyetjesh: Është banka duke prodhuar produkte dhe shërbime që duan dhe ju nevojiten konsumatorëve? Është banka në vendin e duhur për të realizuar qëllimin që ka planifikuar të bëjë? Po caktohet çmimi i produkteve dhe shërbimeve në mënyrën e duhur? Duke pasur edhe njerëzit si faktor, një tjetër sfidë e bankës është edhe maksimizimi i fitimit të aksionarëve të saj etj..
52
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
KAPITULLI III METODOLOGJIA
3.1. HYRJE Përdorimi i sistemeve të informacionit tashmë është provuar dhe pranuar se jep përmirësime të performancës në sistemin bankar. Problemet që kishte sistemi bankar, në fillimet e tij, përsa i përket prapambetjes teknologjike, tashmë janë kapërcyer. Shumëllojshmëria e produkteve që ofrojnë bankat tashmë e bën shumë të nevojshëm planifikimin strategjik. Duke patur parasysh heqjen e kufizimeve gjeografike si dhe zgjerimin e vazhdueshëm të industrisë së shërbimeve financiare, ky lloj planifikimi është vendimtar. Analiza e situatës paraqet komponentin më të rëndësishëm të procesit të planifikimit strategjik. Vendimet e përshtatshme nuk mund të merren pa informacion të saktë, dhe ky informacion mund të sigurohet nga sistemet e informacionit të menaxhimit. Sikurse u përmend në fillim të punimit, qëllimi kryesor i tij është analizimi i informacionit të grumbulluar nga sistemet e informacioni të menaxhimit dhe përpunimi i tyre në funksion të planifikimit strategjik në sistemin bankar. Të dhënat për këtë studim janë grumbulluar nga bankat e nivelit të dytë që operojnë në Shqipëri. Të dhënat janë përftuar në dy trajta: • •
Nga pyetësorët Si seri kohore financiare
Objektiv tjetër i këtij punimi është ngritja e modeleve për parashikimin afatgjatë, duke analizuar zërat kryesorë në përcaktimin e kthimit mbi kapitalin dhe optimizimi i tyre nëpërmjet programimit matematikor për të ndërthurur gjithë vlerat e parashikuara. Faktorët janë të dhëna historike në trajtën e serive kohore të marra nga një bankë e nivelit të dytë në Shqipëri. Qëllimi i këtij kapitulli është të shpjegojë në mënyrë empirike teknikat e përdorura në përpunimin e të dhënave, për të nxjerrë rezultatet dhe rekomandimet. Të dhënat e marra nga pyetësorët janë analizuar nëpërmjet statistikës përshkruese. Si hap i dytë u realizuan modelet ekonometrike të serive kohore dhe programimi matematikor për lidhjen e modeleve të studiuara drejt një objektivi të synuar.
53
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
3.2. ANALIZA PËRSHKRUESE Anketimi nëpërmjet pyetësorëve u përdor si qasje për mbledhjen e të dhënave në lidhje me situatën aktuale në vendin tonë të përdorimit të sistemeve të informacionit të menaxhimit dhe rolit të tyre në funksion të planifikimin strategjik. Pyetësori u zhvillua në dy faza, në fazën e parë pyetjet i janë drejtuar specialistëve të sistemeve të informacionit të menaxhimit dhe personave të cilët merren me raportimet e gjeneruar nga këto sisteme. Në fazën e dytë pyetjet ju drejtuan menaxherëve të nivelit të lartë të bankës, në lidhje me indikatorët që përdorin për planifikimin strategjik financiar dhe ekzistencën e një sistem të integruar për raportimet në funksion të vendimmarrjes. Për të realizuar këtë qëllim, jemi fokusuar në disa aspekte si: rëndësia e sistemeve të menaxhimit të informacionit në vendimmarrje, automatizimi i procesit të grumbullimit të të dhënave dhe niveli i raportimit. Qëllimi i zhvillimit të pyetësorëve ishte marrja e informacion në lidhje me rolin e MIS në sistemin tonë bankar, nivelin e përdorimit të tij, funksionalitetet të ofruara prej tij, kohën e përdorimit etj.. 3.3. MODELIMI EKONOMETRIK Nga interpretimi i pyetësorëve, u morr si sugjerim që bankat duhet të përdorin MIS në funksion të vendimmarrjes. Pasi sistemi ynë bankar është relativisht i ri dhe ky fakt ka ndikuar për disa vite në proceset e vendimmarrjes. Në studimin tonë kemi zgjedhur të dhënat e një banke të nivelit të dytë, e cila operon në sistemin tonë bankar për më shumë se 15 vite. Këto të dhëna janë zgjedhur për të treguar se tashmë seritë kohore janë të gjata mjaftueshëm, në mënyrë që parashikimet të jenë më të sakta. Analiza statistikore e serive kohore është një proces analitik, që ka për qëllim studimin e intensitetit dhe karakterit të ndryshimit në kohë të dukurive ekonomike, duke përdorur mjete dhe metoda statistikore, në funksion të shpjegimit të realitetit, për përmirësimin e monitorimit dhe kontrollit, prognozimin dhe hartimin e politikave ekonomike sa më adekuate në shkallë vendi apo sektori ekonomik, si dhe marrjen e vendimeve të mira në nivel njësie ekonomike etj. Analiza e serive kohore presupozon krahasueshmëri të termave të tyre sipas: territorit, rrethit të objekteve që përfshihen, njësisë së matjes, kohës së regjistrimit të të dhënave, si dhe metodologjisë së regjistrimit, vrojtimit apo llogaritjes. Pa këtë krahasueshmëri analiza do të çonte në përfundime të pavërteta ose joreale. Struktura e serive kohore është përbërja ose zbërthimi i serive kohore në komponentë ose përbërëse, sipas natyrës ose llojit të faktorëve që ndikojnë mbi dukuritë ekonomike (M. Osmani). Të dhënat janë zërat kryesorë që përbëjnë mjetet dhe detyrimet e sistemit bankar, të cilat do na shërbejnë për ngritjen e modeleve për parashikimin afatgjatë. Problemi që hasëm edhe në këtë bankë ishte ndërrimi i shpeshtë i sistemeve të informacionit dhe vështirësia e grumbullimit të të dhënave nëpërmjet sistemit. Për këtë arsye, u fokusuam vetëm tek të dhënat e katër viteve të 54
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
fundit. Seritë kohore janë vargje me të dhëna të vrojtuar në kohë, një pjesë e mirë e të dhënave financiare janë të tilla. Modelet ARIMA janë procese stokastike, për ndryshore rasti të vrojtuara në kohë. AR është procesi autoregresiv dhe përdoret në rastin e studimit të sjelljes së serive vetëm në varësi të termave paraardhës. Në punimin tonë do të përdorim modelet ARMA dhe ARIMA sepse do të studiohen këto seri vetëm në varësi të vetvetes. Puna do bazohet mbi metodologjinë e Box-Jenkins, e cila përmban këto hapa: 1. 2. 3. 4.
Testi i stacionaritetit (testi i rrënjës Unitare) Identifikimi i modelit ARMA (korrelograma) Vlerësimi i modelit të identifikuar Vlerësimi i supozimit për zhurmat e bardha dhe heteroskedasticitetit të mbetjeve (korrelograma) 5. Nëse mbetjet janë zhurma të bardha kalohet në hapin e 6, përndryshe rikthehemi në hapin 1 dhe të 2 6. Prognoza
Ekzistojnë dy tipe kryesore përafrimesh që kërkojnë parashikim: metodat cilësore dhe metodat sasiore. Kombinimi i metodave cilësore dhe sasiore mund të përdoret për të arritur efekt të madh duke bashkuar gjykimet e ekspertëve dhe modelet parashikuese (Slack, Chambers, & Johnston, 2010). Metodat sasiore janë bazuar në të dhënat historike (seritë kohore) dhe supozohet se rezultatet e kaluara janë të rëndësishme për të parashikuar të ardhmen (Gaither & Frazier, 2001). Metodat klasike të serive kohore janë: mesataret rrëshqitëse, sheshimi eksponencial, trendi linear, dhe trendi jolinear. Këto metoda kërkojnë që seria të jetë stacionare, d.m.th. mesatarja dhe kovarianca janë konstante midis periudhave. Në këtë kontekst, metodat autoregresive për seri stacionare, AR (Autoregressive) dhe ARMA (Auto Regressive Moving Averages) janë më të përshtatshme për shkak se ata gjenerojë një parashikim më të besueshëm (Morettin & Toloi, 2006). Një tjetër efekt kritik mbi seritë kohore është prania e sezonalitetit. Modelet sasiore ARIMA mund të përshkruajë dy klasa të proceseve: proceset lineare stacionare dhe proceset lineare homogjene jo-stacionare (Bacci, 2007). Proceset lineare stacionare përdorin kryesisht tri lloje të modeleve: modeli autoregresive i rendit p (AR (p)); mesataret rrëshqitëse të rendit q (MA (q)) dhe autoregresiv dhe mesatare rrëshqitëse e rendit p dhe q (ARMA (p, q)). Disa procese stacionare të rastit (me mesatare konstante me kalimin e kohës) mund të modelohen me anë të mesatareve të proceseve autoregresive të kombinuara me mesataret rrëshqitëse ARMA (p, q). Në këtë rast, në varësi të vlerave të p dhe q, Yt do të varet nga p vlerat e kaluara të Y dhe q vlerat e kaluara të gabime θ (Makridakis, Wheelwrigt, & Hyndman, 1998). Ky proces është ekuacioni: Yt = φ 1 Y t-1 + φ 2 Y t-2 + ... + φ p Y t-p + δ + ε t - θ 1 ε t-1 - θ 2 ε t-2 - ... - θ q ε t-q .
55
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
Për procesin e treguar më lart, shuma e stacionariteteve duhet të jetë më e vogël se 1 (Pindyck & Rubinfeld, 2008). φ 1 + φ 2 +...+ φ p <1 Zërat, të cilët janë marrë në studim, si arka dhe llogaria me bankën qendrore, llogari me bankat, kredi të dhëna klientëve (bruto), amortizimi i akumuluar, kredi të dhëna klientëve (neto), letra me vlerë të investimit, letra me vlerë të tregtueshme, letra me vlerë të vlefshme për investim, aktive të patrupëzuara, aktive të trupëzuara, aktive të tjera dhe aktive të marra për shitje janë zërat e aktivit dhe janë grupuar për të formuar volumet e Investime, Kredi dhe të Tjera të aktivit. Ndërsa zërat llogari me bankat, llogari të klientëve, depozita dhe hua të marra nga bankat, detyrime të tjera, kapitali aksioner, rezerva të tjera dhe fitimi i pashpërndarë u grupuan për të formuar volumet e Depozita, Hua, Fondet e veta dhe të Tjera të Pasivit. Këto volume janë zërat që realizojnë llogaritjen e një prej indikatorëve kryesorë të përfitueshmërisë së bankës, ROE. Për të vlerësuar qëndrueshmërinë e modelit janë zhvilluar teste si testet e studentit, testi i zhurmave të bardha, testi i heteroskedasticiteti dhe testi i mbetjeve etj.. Testet e studentit shërbejnë për te testuar rëndësinë e termave të përfshirë në model. Zhurmat e bardha përshkruajnë supozimin se çdo vlerë në seri është një zgjedhje e rastësishme nga një popullim me mesatare 0 dhe variance konstante. Modelet e autoregresionit dhe mesatareve rrëshqitëse rregullojnë cënimet e supozimit të zhurmave të bardha. Modelet Autoregresive (AR) janë modelet në të cilat vlera e një variable në një periudhë të caktuar është e lidhur (në lidhje) me vlerat e saj në periudhat e mëparshme. AR(p) është nje model autoregresiv me p periudha: 𝑦𝑡 = 𝜇 + �
𝑝
𝛾𝑖 𝑦𝑡−1 + 𝜀𝑡
𝑖=1
ku 𝜇 është një konstante dhe 𝛾𝑝 është një koeficient për variablin e mbetur (legged) në periudhën t-p. AR(1) shprehet si: 𝑦𝑡 = 𝜇 + 𝛾𝑦𝑡−1 + 𝜀𝑡 = = 𝜇 + 𝛾(𝐿𝑦𝑡 ) + 𝜀𝑡 ose (1 − 𝛾𝐿)𝑦𝑡 = 𝜇 + 𝜀𝑡
Modelet e mesatareve rrëshqitëse (MA) përshkruajnë probabilitetin e mundësisë së një marrëdhënieje ndërmjet një ndryshoreje dhe mbetjeve (residuals) nga periudhat e mëparshme. MA(q) është nje model i mesatares rrëshqitëse me q periudha: 𝑦𝑡 = 𝜇 + 𝜀𝑡 + �
𝑞
𝜃𝑖 𝜖𝑡−1
𝑖=1
ku 𝜃𝑞 është një koeficient për gabimin e mbetur (legged) në periudhën t-q. AR(1) shprehet si: 𝑦𝑡 = 𝜇 + 𝜀𝑡 + 𝜃𝜀𝑡−1 56
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
Faza I Identifikimi
M. Sc. Jona MULLIRI
Përgatitja e të dhënave • Transformimi i të dhënave për të stabilizuar variancën • Diferencimi i të dhënave për të përftuar seri stacionare
Zgjedhja e modelit • Shqyrtimi i të dhënave, ACF për identifikimin e modeleve të mundshme
Faza II Vlerësimi dhe Testimi
Ekzaminimi • Vlerësimi i parametrave në modelet e mundshme • Zgjedhja e modelit më të mirë në bazë të kritereve të duhura
Diagnostikimi • Kontrolli ACF/ për mbetjet • Realizimi i testeve për mbetjet • Janë mbetjet zhurma të bardha? PO
Faza III Aplikimi
Parashikimi • Përdorimi i modelit për parashikim Figura 12 - Skema e metodologjisë Box–Jenkins
57
JO
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
3.4. MODELIMI MATEMATIKOR Studimi i sjelljes së serive kohore na jep mundësinë e parashikimit të ndryshoreve të marra në studim për të ardhmen. Por, i gjithë ky informacion i parashikuar nuk mund të jetë pa një varësi midis ndryshoreve. Pikërisht për të ndërthurur gjithë vlerat e parashikuara është menduar përdorimi i programimit matematik. Programi matematik na jep mundësi, jo vetëm ti ndërthurim këto ndryshore, por edhe të arrijmë vlerën e synuar të kthimit nga kapitali (ROE). Në programimin matematik funksioni i qëllimit mund të jetë linear ose jo. Trajta e tij e përgjithshme është:
z = f ( x1 , x2 ,..., xn )
n
me kushtet strukturore:
dhe me kushtet jo negative:
∑ aij x j (≤, =, ≥)bi
____
i = 1, m
j =1
xj ≥ 0
për
j = 1,2,..., n
Ku: • • • • • •
x j : n variablat e vendimit; c j : koeficientet e funksionit të qëllimit; a ij : koeficienti i variablit të j-të në kushtin e i-të; b i : RHS konstantet ose termat e lirë të sistemit të kushteve; m: Numri i kufizimeve strukturore; n: Numri i variablave të vendimit;
3.4.1. OPTIMIZIMI ME SHUMË OBJEKTIVA Shumë probleme të vendimmarrjes kanë funksione qëllimi kontradiktor zgjidhja e të cilëve merret duke bërë kompromise bazuar në informacionin e dhënë nga vendimmarrësi. Kuhn dhe Tucker dhanë rezultatet e para për optimizimin me shumë qëllime që në (1951). Pika kyçe e trajtimit është kombinimi i problemit të programimin me shumë qëllime me problemin e vendimmarrjes (DM). Objektivat e shumëfishta janë të gjithë rreth nesh (Milan Zeleny, 1982). Të menaxhosh një njësi ekonomike do të thotë të balancosh një sërë nevojash dhe qëllimesh, dhe kjo kërkon shumë objektiva" (Peter Drucker, 2008). Procesi i zgjedhjes është një akt ose kryerja e veprimeve nga radhët e akteve alternative ose kryerje të veprimeve të tilla që ky proces të prodhojë rezultate “optimal” sipas disa kritereve të optimizimit.
58
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
Dy kategoritë e vendimmarrjes me shumë kritere (MCDM) janë: • •
Optimizimi me shumë qëllime (MODM) Analiza e vendimmarrjes me shumë kritere (MADM).
Figura 13 - Klasifikimi i problemit të vendimmarrjes me shumë qëllime
MODM është një problem i projektimit dhe janë përdorur teknikat matematikore të optimizimit si • • •
Programimi Linear me objektiv të shumëfishtë Programimi i qëllimshëm Programimi me kompromise etj.
Numri i alternativave në këtë problem është i pafundëm. MADM është një problem i zgjedhjes dhe nuk ka nevojë të përdoren mjetet klasike matematikore të programimit • • • • •
ELECTRE-në bazë të metodave të rangut të lartë Atributet e shumëfishta të sistemit të tregtisë (Mats) - funksion linear i vlerës së shtuar Teoria e dobisë me shumë atribute (MAUT) [Keeney] Aspirimi i Modelit të nivelit të bashkëveprimit (AIM) [Zionts] Procesi analitik hierarkik (AHP) dhe procesi analitik i rrjetave (ANP) [Saaty]. 59
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
Numri i alternativave në këtë problem është i vogël, diskret. Një problem mund të konsiderohet si problem i MCDM vetëm nëse shfaqen të paktën dy kritere kontradiktore apo objektiva. Themi që kriteret apo objektivat janë në konflikt nëse kënaqësia e plotë e njërit kriter do të rezultojë në dëmtimin e kënaqësinë së plotë të kriterit ose kritereve të tjera. Një problem mund të konsiderohet si problem i MCDM nëse dhe vetëm nëse shfaqen të paktën dy kritere kontradiktore apo objektiva. Një ndër metodat për zgjidhjen e optimizimit me shumë qëllime (MODM) është programimi i qëllimit (Goal Programming(GP)).
Figura 14 – Funksionet e qëllimit jokontradiktor
Figura 15 - Funksionet e qëllimit kontradiktor
60
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
Shumica e problemeve të programimit kanë kufizime të forta të cilat nuk mund të shkelen. Gjatë modelimit do të përdorim kufizimeve të buta për të përfaqësuar synimet që do të donim të arrinim. Duke patur shumë objektiva mund të formulohet problemi i programimit të qëllimit (Goal Programming GP). Në programimin e qëllimit ka disa mundësi për formulimin e funksionit të qëllimit i cili do të jetë një i vetëm por duke shtuar si ndryshore shmangiet nga vlerat e synuara. Duke trajtuar shmangiet ne kemi mundësi të minimizojmë ato dhe në këtë mënyrë të afrohemi sa më shumë të mundemi vlerave të synuara. Skenarët e ndryshëm të ngritur nga optimizimi i zërave dhe rëndësia e peshave do i japin menaxherëve të bankës alternativa zgjedhjeje për përmbushjen sa më optimale të planifikimit dhe qëllimit të tyre. Proceset e vendimmarrjes: • Trajtimi tradicional (Kuhn, 1951) • Vendimmarrësit DM • Bashkësia e alternativave • Kriteri i vetëm • Procesi i përzgjedhjes: radhitjes, kërkimit • Trajtimi modern (Zeleny, 1982) • Për problemet me një kriter të vetëm, nuk ka vendimmarrje • Problemi real i vendimmarrjes lind vetëm kur janë përfshirë disa kritere • Vendimmarrja si një luftë për të zgjidhur dilemën e kritereve apo objektivave të kundërta. Në punim do të trajtojmë problemin e planifikimit si programimin jolinear me shumë objektiva (MONLP) me metodën e programimit të qëllimit. Metodë e cila si fillim u prezantua nga (Charnes, 1955), por si koncept u përcaktua nga (Charnes dhe Kooper, 1961). Problemi shikohet si minimizim i shumave të peshave të shmangieve duke i dhënë peshave vlera të ndryshme. Qëllimi i punimit qëndron në ndërtimin e një modeli të përshtatshëm për parashikimin e zërave të një bilanci bankar, në një trajtë të thjeshtuar të tij, dhe optimizimin e tyre në funksion të arritjes së një vlere të synuar dhe parapërcaktuar të kthimit të kapitalit ROE. Nëse të gjithë funksionet e qëllimit f i (x) dhe kufizimet g j (x) janë linearë kemi të bëjmë me problem me shumë qëllime linear (Multi-Objective Linear Programming Problem (MOLP)). Trajta e përgjithshme e problemit me shumë qëllime është: min (max) ( f ( x)) x ∈ X ku f ( x) = ( f 1 ( x), f 2 ( x),..., f m ( x)) T : X → R m m≥2 X ⊆ Rn , X ≠ Φ X = {x ∈ R n / g j ( x) ≤ b j , , j = 1, 2,..., k} 61
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
Nëse të paktën një nga funksionet e qëllimit f i (x) dhe kufizimet g j (x) nuk janë linearë atëherë kemi të bëjmë me problem me shumë qëllime jolinear (Nonlinear Multi-Objective Optimization Problem (MONLP)). Programimi i qëllimit formulohet: f1 ( x) = c1 f ( x) = c m m ku x ∈ R n Janë shumë funksione qëllimi që mund të formulohen për një problem GP.
Minimizimi i shumës së shmangieve:
(
MIN : ∑ d i− + d i+
)
Minimizimi i shumës së përqindjes së devijimeve:
MIN : ∑ i
(
1 − d i + d i+ ti
)
ku t i paraqet vlerën e synuar të qëllimit i. Por, gjithashtu duke qenë se jo të gjithë objektivat kanë të njëjtën rëndësi, funksioni i qëllimit mund të plotësohet duke futur edhe peshat për secilën nga devijimit, duke na dhënë mundësi të analizojmë disa skenarë në vendimmarrjen përfundimtare. Nëse duam të përmirësojmë devijimet e dëshirueshme dhe të padëshirueshme, funksioni i qëllimit do të jetë:
(
MIN : ∑ wi− d i− + wi+ d i+
)
i
Ndërkohë nëse duam të përmirësojmë devijimet relative, funksioni i qëllimit do të ishte:
MIN : ∑ i
(
1 − − wi d i + wi+ d i+ ti
)
Për sa i për ketë kushteve edhe ato do të ndryshojnë. Përveç kushteve fillestare do të shtohen edhe të gjithë qëllimet e synuara por tashmë si kushte të cilat duhet të rregullohen.
62
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
Shtrimi i problemit të optimizimit për programimin e qëllimit:
f1 ( x) = c1 f ( x) = c m m ku x ∈ R n ku c 1 , c 2 ,..., c m janë m objektivat e synuara. Pasi shtrojmë devijimet e sipërme dhe devijimet e poshtme trajta bëhet:
f 1 ( x ) + d1− − d1+ = c1 − + f 2 (x) + d 2 − d 2 = c 2 f m ( x ) + d m− − d m+ = c m x ∈ Rn ku d i− , d i+ janë shmangiet nga qëllimet. Funksioni i qëllimit nëse ne jemi të interesuar vetëm për minimizimin e devijimeve merr trajtën më poshtë: m
min ∑ (d i− + d i+ ) i =1
f1 ( x) + d1− − d1+ = c1 − + f 2 ( x) + d 2 − d 2 = c 2 me kushte − f m ( x) + d m − d m+ = c m ku x ∈ R n , d i− ≥ 0, d i+ ≥ 0 Nëpërmjet përmirësimit të devijimeve të dëshirueshme dhe të padëshirueshme, trajta e tij kalon: m
min ∑ ( w i− d i− + w i+ d i+ ) i =1
f 1 ( x ) + d1− − d1+ = c1 − + f 2 (x) + d 2 − d 2 = c 2 me kushte − f m ( x ) + d m − d m+ = c m ku x ∈ R n , d i− ≥ 0 , d i+ ≥ 0 , w i− ≥ 0 , w i+ ≥ 0
63
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
Së fundmi përmirësimi i devijimeve relative e kthen funksionin në trajtën përfundimtare, ku t i janë vlerat e synuara: m
min ∑ i =1
1 − − ( wi d i + wi+ d i+ ) ti
f1 ( x) + d1− − d1+ = c1 − + f ( x) + d 2 − d 2 = c 2 me kushte 2 − f m ( x) + d m − d m+ = c m ku x ∈ R n , d i− ≥ 0, d i+ ≥ 0, wi− ≥ 0, wi+ ≥ 0
3.4.2. OPTIMIZIMI ME SOLVER
Gjatë disa viteve të fundit, janë vënë në dispozicion disa platforma, të cilat lejojnë integrimin e karakteristikave themelore të fletëve të punës (spreadsheet) me aftësi më të avancuar të programimit. Platforma më e njohur dhe më e përdorur është MS Excel. Excel është paketa gjerësisht e përdorur ndërmjet menaxherëve, e cila lejon ruajtjen e të dhënave dhe ndërtimin e modeleve. Excel gjithashtu ka shumë programe të përfshirë, si dhe shumë programet shtesë në dispozicion që mundësojnë optimizimin dhe simulimi i modeleve të ndryshme të ndërtuara në Excel. Ai gjithashtu ka një gjuhë programimi makro, visual basic për aplikacionet (VBA), e cila lejon ndërtimin e një ndërfaqeje dhe manipulimin e objekteve në Excel. Në këtë mënyrë, mund të theksojmë se Excel ofron një platformë në të cilën mund të ndërtohet aplikacione mjaft të sofistikuara të sistemeve të mbështetjes së vendimmarrjes (DSS). Profesionistët e menaxhimit kërkojnë që spreadsheet të jetë mjeti i parë i ofrimit të teknikave të modelimit sasior (Ragsdale, 2001). MS Excel Solver është një program i fuqishëm për zgjidhjen e problemeve të ndryshme që kanë të bëjnë me optimizime. Për shumë probleme sidomos ato komplekse, mund të jepen zgjidhje të shumta. Solver mund të gjejë zgjidhjen optimale duke kombinuar ndryshimin e kufizimeve dhe objektivave. Në punimin tonë mjeti Solver është përdorur për të zgjidhur problemet e programimit matematikë. Spreadsheet-i është modeluar sipas hapave qe janë ndjekur për zgjidhjen e problemeve si dhe për të na dhënë mundësinë e ndërtimit të skenarëve të ndryshëm.
64
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
KAPITULLI IV REZULTATET
4.1. HYRJE Në ditët e sotme sistemet e informacionit të menaxhimit janë një domosdoshmëri për bankat tona. Rëndësia e përdorimit të sistemeve të informacionit dhe teknologjive të avancuara tashmë është provuar dhe pranuar se jep përmirësime të performancës në sistemin bankar. Problemet që kishte sistemin ynë bankar, në fillimet e tij, përsa i përket mungesës teknologjike, tashmë janë kapërcyer. Përpjekjet e mëdha të bankave në zhvillimin e tyre në treg, kanë rezultuar në rritje të numrit të klientëve dhe produkteve të tyre, duke shtuar dhe volumin e të dhënave, ndërkohë që nevoja për procesimin e tyre me shpejtësi dhe në mënyrë efektive ka çuar në nevojë të automatizimit të ruajtjes, mbledhjes dhe përpunimit të këtyre të dhënave.
4.2. NJË VËSHTRIM I MIS NË SISTEMIN BANKAR NË SHQIPËRI Sistemi bankar shqiptar tashmë mund të konsiderohet si komponenti me i zhvilluar i sistemit financiar shqiptar. Kjo i dedikohet faktit që shumica e bankave tregtare që operojnë në Shqipëri janë me kapital pothuajse tërësisht privat të huaj (duke sjelle eksperiencën e “mëmave të tyre”), por edhe i zhvillimeve pozitive në tregun bankar shqiptar. Kriza financiare globale e viteve të fundit ka prekur edhe ekonominë tonë duke rritur riskun financiar i lidhur ky me veprimtarinë bankare. Tregues sinjifikativ i ndikimit të kësaj krize tek sistemi bankar shqiptar është ai i kredive me probleme, të cilat gjatë dy-tre viteve të fundit kanë rezultuar përafërsisht në shifrat 20-25 % të totalit të kredive të dhëna nga bankat. Kjo ka bërë që edhe vendimmarrja nga menaxhimi i bankave tregtare të kushtëzohet nga shumë faktorë shtesë dhe ku informacioni i zotëruar nga to është mjaft i rëndësishëm në vendimmarrje dhe planifikim. Totali i aktiveve të sistemit bankar shqiptar arriti në 1,32 trilion lekë në fund të vitit 2015 duke shënuar një rritje me 1,9 % apo me 24 miliardë lekë në krahasim me dhjetorin e vitit 2014 (sipas statistikave të BSH). Por pavarësisht kësaj rritjeje huaja dhënë sektorit privat ra me 1.5 % me baze vjetore në 2015 apo me 9.1 miliardë lekë. Nga ana tjetër sipas te dhënave të Shoqatës së bankave, të raportuara sipas standardeve ndërkombëtare IFRS, tregojnë një rënie të fitimeve, nga 12.2 miliardë lekë në vitin 2014 në 4,9 miliardë lekë në fund të vitit 2015. Kjo është reflektuar dhe në treguesit e fitueshmërisë së bankave tregtare si ROA; ROE dhe NIM. Nëpërmjet pyetësorit arritëm të identifikojmë disa aspekte dhe procese kryesore që mbështeten nga Sistemi i Informacionit të Menaxhimit. MIS është përdorur për të krijuar raporte për nevoja specifike (financiare dhe të thesarit), të cilat marrin të dhëna nga burime dhe skedarë të ndryshëm, duke eliminuar punë manuale dhe shmangien e shumë gabime njerëzore që mund të bëhen, nëse këto raporte përpunohen manualisht. 65
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
Volume të mëdha të dhënash nuk mund të menaxhohen si informacion i duhur për procesin e raportimit pa sistemet e informacionit të menaxhimit. Nga aspekti i njësisë ekonomike raportet janë të lidhura kryesisht me situatën financiare të sistemit, analizën e nevojshme për marrjen e vendimeve, raportimin të detyrueshme në bazë të legjislacionit, verifikimin dhe monitorimin e saktësisë së informacionit, planifikimin e zhvillimit të biznesit, vlerësimin e procesit etj. Gjatë vitit të kaluar ka pasur një sërë arritjesh edhe në drejtim të teknologjisë së informacionit. Ndonëse, projekte të tilla kanë shikueshmëri më të pakët në publik, dobishmëria e tyre është e madhe. Në fillim të vitit 2015, filloi nga operimi sistemi AFISaR - regjistri qendror elektronik për dokumentimin e çdo elementi që shoqëron emetimin dhe transaksionet e kryera me titujt e emetuar nga shteti shqiptar. Ndërkohë, arritje të tjera në fushën e teknologjisë së informacionit, janë (B. Sh. 2016): • automatizimi i sistemit raportues të bankave tek Banka e Shqipërisë; • integrimi dhe optimizimi i shfrytëzimit të rrjetit informatik, duke reduktuar kostot operacionale të Bankës së Shqipërisë; • automatizimi i veprimeve kontabël të degëve; • si dhe rritja e kapacitetit përpunues dhe magazinues të informacionit. Këshilli Mbikëqyrës dhe strukturat administrative kanë marrë në shqyrtim të gjithë kornizën rregullatore të mbrojtjes dhe sigurisë së vlerave dhe informacionit në bankën e Shqipërisë, duke përforcuar si elementet njerëzore dhe ato të teknologjisë. Janë marrë një sërë vendimesh në drejtim të përforcimit të masave të mbrojtjes dhe këqyrjes fizike të mjediseve ku ruhet dhe përpunohet paraja, në formën e kartëmonedhave dhe monedhave metalike. Përmirësime të rëndësishme janë bërë në procedurat e inventarizimit, përpunimit dhe magazinimit të kartëmonedhave, përfshirë dhe ato për asgjësim. Rëndësi i është kushtuar dhe përcaktimit të kritereve të qarta për të garantuar integritet të lartë të punonjësve të ngarkuar me vlera ose të angazhuar në njësi të tjera që merren me kontroll, mbikëqyrje apo veprimtari të tjera të ngjashme (B. Sh, 2016). Mjedisi i sistemeve të informacionit të menaxhimit në sistemin tonë bankar është i përbërë nga këto element: • Core banking system (sistemi qendror) • Data warehouse (magazinimi i të dhënave) • Module raportimi Sistemi qendror është zemra e këtyre operacioneve. Ai kap të gjitha të dhënat që vijnë nga klientët, të ardhurat, detyrimet, kreditë, hua, transaksionet, mjetet e raportimit etj. Ka disa sisteme qendrore të përdorura në sistemin bankar në Shqipëri si: Delta, Midas, Flex Cube, Boss etj. Ky sistemi qendror është aplikacioni përfundimtar në të cilin dërgohet dhe përpunohet informacioni i kryer gjatë ditës. Të dhënat e përditësuara dhe informacioni përkatës më pas dërgohet në llogari të ndryshme si bilanci apo raportet financiare. 66
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
Baza e të dhënave është thelbësore për një sistem informacioni menaxhimi. Disa nga bankat tona përdorin Oracle OFSA që kombinon të gjitha të dhënat e mbledhura nga departamentet e një banke në një program të vetëm, një program të integruar kompjuterik që operon me një bazë të dhënash të vetme që është Data warehouse. Në këtë mënyrë departamente të ndryshme mund të ndajnë dhe të komunikojnë informacion lehtësisht me njëri-tjetrin. OFSA përfshin module funksionale për menaxhimin e të dhënave financiare, analizimin e aktiviteteve, menaxhimin e rrezikut, buxhetimin dhe planifikimin (SITRONICS). Teknika të tjera të raportimit të përdorura janë Business Object (BO) dhe Microsoft Reporting Database (MRD) të cilat i përdorin të dhënat e ruajtura në sistemin qendror bankar. Me Business Object ne mund të sigurojmë menaxhimin e performancës, gjenerimin e pyetësorëve, raporteve, si dhe analizimin, planifikimin dhe menaxhimin e informacionit. Nga një studim të kryer mbi nivelin e përdorimit të BI, në vendin tonë, ka rezultuar se në vlerësimin nga 0 deri në 5 (B. Moçka., 2014): • Marrja e të dhënave është në nivelin e katër. Mbledhja e të dhënave, nxjerrja, transformimi dhe ruajtja, menaxhohen dhe aplikohen më mirë. Por procesi i magazinimit të të dhënave është në nivelin tre, që do të thotë është i përcaktuar, por ka nevojë të menaxhohet në mënyrë sasiore. • Analiza e të dhënave nëpërmjet IB, është midis nivelit tre dhe katër. Kjo do të thotë se nën proceset janë të përcaktuara mirë dhe duke u bërë më të mirë në menaxhim. Nën procesi që nuk shkon mirë është Data Mining (kërkimi dhe analizimi i të dhënave të duhura për një vendimmarrje). • Kryerja e veprimeve bazuar në të dhënat është në nivelin tre. Bankat janë të interesuar në analizimin dhe marrjen e veprimeve të bazuara në analizën e të dhënave. Proceset praktikë janë themeluar në këto banka. Teknologjia e informacionit është ndër prioritetet e Bankës së Shqipërisë dhe pjesë integrale në përmbushjen e objektivave të saj afatmesëm. Gjatë periudhës 2016- 2018, Banka e Shqipërisë do të vijojë të investojë në teknologji të reja për(B. Sh, 2016): • • • • •
Përmirësimin e infrastrukturës; Automatizimin e proceseve; Përmirësimin e sistemeve dhe rritjen e qëndrueshmërisë së tyre; Shtimin dhe përmirësimin e shërbimeve elektronike; Sigurinë në teknologjinë e informacionit.
67
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
Në zhvillimet e teknologjisë, Banka e Shqipërisë është e orientuar drejt respektimit të standardeve ndërkombëtare, duke u mbështetur edhe në ndihmën e konsulencën e institucioneve financiare ndërkombëtare. Objektivi kryesor i Bankës së Shqipërisë në fushën e kontabilitetit dhe financës është rritja e efiçiencës së përdorimit të burimeve financiare, nëpërmjet përmirësimit të procesimit, analizës dhe raportimit (B. Sh, 2016). Në fushën e kontabilitetit, objektivi i mësipërm do të arrihet përmes forcimit të integritetit të raportimit financiar, duke përfshirë: •
•
• •
adoptimin e plotë të Standardeve Ndërkombëtare të Raportimit Financiar, i cili përveçse bën të mundur krahasimin e pozicionit financiar të Bankës së Shqipërisë me të gjitha institucionet e ngjashme që përdorin të njëjtin standard raportimi, rrit edhe shkallën e llogaridhënies dhe transparencës përkundrejt përdoruesve të brendshëm dhe të jashtëm të pasqyrave financiare; rishikimin e manualit të kontabilitetit të Bankës së Shqipërisë, si rezultat i nevojës së lindur nga zhvillimet legjislative dhe institucionale të viteve të fundit dhe mbështetur në rekomandimet e auditorit të jashtëm. Në fushën e financës, ky objektiv do të arrihet përmes: rishikimit të praktikave dhe procedurave për dokumentacionin dhe evidentimin e vlerave materiale në Bankën e Shqipërisë; përmirësimit të raporteve të gjeneruar nga sistemet informatike në lidhje me pagesat e kryera nga të tretë, kreditë e punonjësve apo miradministrimin e vlerave materiale.
Në fushën e buxhetit do të synohet: • përmirësimi i metodologjisë së hartimit të projektbuxhetit me synim evidentimin e burimeve të nevojshme për arritjen e objektivave strategjikë dhe operacionalë, duke i reflektuar në terma të kostos financiare. Do të vlerësohet mundësia e standardizimit të formatit të raportimit të projektbuxhetit që hartojnë qendrat e kostos, në përputhje me rregulloren e buxhetit; • koordinimi i punës midis qendrave të kostove dhe departamenteve përgjegjëse, për një parashikim sa më real, me qëllim realizimin e fondeve të miratuara në buxhet dhe në përputhje me afatet e vendosura. Kjo do të rrisë cilësinë e analizës së treguesve të buxhetit gjatë vitit dhe do të mundësojë evidentimin e shmangieve nga plani, si dhe efektet dhe faktorët që ndikojnë në të; • automatizimi i proceseve që realizon ndjekjen dhe raportimin e buxhetit, nëpërmjet përdorimit të modulit të buxhetit dhe reduktimit të përdorimit të të dhënave manuale, duke vijuar procesin për krijimin e raporteve për realizimin e buxhetit të përgjithshëm sipas qendrave të kostove. Një ndihmesë e madhe në përmbushjen e objektivave të mësipërm do të ofrohet përmes përditësimit të sistemit informatik të kontabilitetit dhe financës. 68
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
4.3. REZULATET E PYETËSORËVE Të dhënat për këtë studim u grumbulluan nëpërmjet pyetësorëve në të gjitha bankat e nivelit të dytë që operojnë në Shqipëri. Evidentimi i përdorimit dhe me situatën aktuale të sistemeve të informacionit të menaxhimit do realizohet nëpërmjet analizimit të të dhënave të marra nga këta pyetësorë. Gjatë shpërndarjes së pyetësorëve u realizuan takime me specialistët e implementimit dhe analistët e MIS, të cilët na ndihmuan për të patur një pamje më të qartë të situatës dhe funksioneve kryesore të MIS. Nga pyetësorët u nxor informacion në lidhje me: • Rëndësinë e rolit të MIS në sistemin bankar; • Sa të kënaqur janë punonjësit me nivelin e tij të implementimit; • Nëse kanë DWH (data warehouse) dhe teknika BI të implementuara; • Automatizimi i grumbullimit të të dhënave dhe saktësia e tij; • Nëse MIS siguron informacion sasior, cilësor dhe në kohë; • Rëndësinë e MIS në procesin e vendimmarrjes; • Proceset që mbështeten nga MIS; • Indikatorët e planifikimit strategjik financiar; • Sistem të integruar për raportimet në funksion të vendimmarrjes etj. Sistemi bankar në Shqipëri ka bërë zhvillime dhe investime shumë të rëndësishme në implemtimin e sistemeve të informacionit të menaxhimit dhe teknologjive të tjera. Analistët e sistemeve të informacionit të menaxhimit analizojnë informacionin financiar dhe përgatisin raporte financiare për të ruajtur të dhënat e aktiviteteve financiare dhe të shqyrtojnë përmbushjen e parashikimeve të buxhetit, saktësinë dhe përputhshmërinë me politikat, procedurat dhe rregulloret e bankës. Gjithashtu analizojnë raportet kontabël dhe buxhetin për të pasur kontroll mbi shpenzimet. Nëpërmjet sistemeve të informacionit të menaxhimit realizohet planifikimi i biznesit, kontabiliteti i kostove, menaxhimi i sistemeve kontabël dhe procedurave për një menaxhim të duhur dhe të sigurt të aseteve dhe detyrimeve në përputhje me procedurat e bankës. Këto sisteme ndihmojnë në projektet e planifikuara për alokimin e kostove, transferimin e fondeve, aplikimin e çmimeve, përfitueshmëria e klientit dhe të zbatojë masa për reduktimin e kostove. Një detyrë tjetër e rëndësishme e tyre është të mbështesë procesin e përgatitjes së buxhetit në të gjitha degët dhe departamentet e bankës dhe konsolidimin e buxheteve ndërmjet departamenteve në buxhetin vjetor të bankës. Kjo përfshin zhvillimin e buxhetit vjetor, ndjekjen e shpenzimeve mujore, analizat financiare, përditësimin e buxhetit, mbështetjen e kontabilitetit, finalizimin dhe pastrimin e mospërputhjeve. Të mbajë fokusim rigoroz mbi kontrollin dhe të siguroje zbatimin e të gjithë politikave dhe procedurave. Të mbaje log-e për të gjitha veprimet e ndërmarra. Të sigurojë analiza në kohë dhe hartimin e raporteve të ndryshme. Të monitorojë të ardhurat dhe shpenzimet krahasuar me buxhetin, të ndjekë luhatjet, të rekomandojë dhe ndjekë veprime përmirësuese për të siguruar respektimin e buxhetit dhe të mbështesë monitorimin efektiv të performancës brenda buxhetit. 69
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
Rishikimi i faturave të fshehura për pagesa që kanë të bëjnë me projekte, për të siguruar që ato janë miratuar në përputhje me politikat e bankës dhe këto pagesa janë kontabilizuar nën zërat, Departamentet, Degët dhe njësitë e duhura. Të realizojë hyrjen në kohë të pagesave të faturave dhe shpenzimeve nën zërat e duhur për të siguruar kontabilizimin e duhur të kostos. Të sigurojë mbajtjen e sigurt të të dhënave dhe faturave të pagesave për të siguruar akses të shpejtë dhe të lehtë tek këto të dhëna në rastet kur kërkohet. Analisti duhet të mbledhë dhe konsolidojë informacionin kontabël dhe financiar për përgatitjen e raporteve për menaxhimin. Të marrë iniciativë për të hetuar dhe të rekomandojë propozime të përshtatshme për të përmirësuar efektivitetin e sistemeve të kontabilitetit. Ndihmon në përgatitjen e analizave të sakta të transaksioneve për të mbështetur përgatitjen e buxheteve të sakta për vitin e ardhshëm. Të sigurojë mbështetje për përgatitjen e procedurës për përmirësimet e buxhetit. Ndihmon në përgatitjen e analizave të sakta të transaksioneve për të mbështetur përgatitjen e buxheteve të sakta për vitin e ardhshëm. Ndihmon në procesimin e rimbursimit të shpenzimeve për stafin dhe shpenzimeve të tjera të lidhura me biznesin, duke siguruar respektimin e udhëzimeve të politikave te bankës. Të koordinojë informacionin për menaxherët në dispozicion të segmenteve të ndryshme të biznesit brenda bankës. Gjithashtu të përgatisë dhe rishikojë buxhetin duke treguar të gjithë segmentet nën çdo degë dhe nën departamente të tjera në një nivel më të gjerë banke. MIS ndihmon kryesisht në grumbullimin e informacionit për produktet dhe shërbimet që banka ofron dhe shet, duke i ponderuar ato. Gjithashtu MIS trajton kërkesat nga institucione të caktuara si prokuroria, përmbarimi apo bashkia për bllokim, zhbllokim dhe rezervim fondesh ndaj personave që rezultojnë klientë të bankës nëpërmjet aplikacionit Credit Back Office. Proceset kryesore të mbështetura nga sistemet e informacionit të menaxhimit në sistemin bankar në vendin tonë janë: • Llogaria humbje dhe fitim (P&L) • Mjetet e ponderuara me rrezik - RWA • Buxheti • Planifikimi Strategjik • Kontabiliteti i kostos • Pasqyra e rrjedhës së parasë • Bilanci • Kënaqshmëria e konsumatorit • Monitorimi i ecurisë së klientit • Vendimmarrja për kredi
70
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
Koha mesatare e përdorimit të sistemeve të informacionit të menaxhimit në bankat e nivelit të dytë në vendin tonë rezultoi 5.2 vite me një devijim standard 4.7 vite, duke theksuar faktin që MIS është një koncept i zhvilluar vitet e fundit. Nga rezultatet vihet re që 95.7% e bankave të intervistuara raportojnë se kanë MIS të implementuar dhe vetëm 4.3 % e tyre janë në proces implementimi. 1. Keni MIS të implementuar në bankën tuaj?
Përqindja
Përqindja grumbulluese
Po
95.7
95.7
Jo i mirëfilltë
4.3
100.0
Total
100.0 Tabela 1 - Implementimi i MIS
4.3%
Po 97.5%
Jo
Grafiku 1 - Implementimi i MIS
Duhet theksuar se bankat tona janë mjaft mirë të njohura me rëndësinë e rolit të MIS në sistemin e tyre. Rezultatet e anketës tregojnë se disa banka kanë krijuar departamente të posaçëm të MIS si pjesë e strukturës së tyre me një mesatare prej 5 punonjësish dhe duke patur prioritet specializimin e tyre. Vihet re se 13% e bankave janë shumë të kënaqura me nivelin e implementimit të MIS, ndërsa pjesa dërmuese e tyre rreth 52%, shprehin një nivel mesatar kënaqësie me nevojën e përmirësimit të MIS. Ndërkohë 35% janë pak ose mjaftueshëm të kënaqur.
71
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
2. Jeni të kënaqur me nivelin e tij të implementimit? Përqindja Përqindja grumbulluese Pak i rëndësishëm
18.0
18.0
Mjaftueshëm i rëndësishëm
17.0
35.0
I rëndësishëm
52.0
87.0
Shumë i rëndësishëm
13.0
100.0
Total
100.0 Tabela 2 – Kënaqësia e nivelit të implementimit
13%
Pak i rëndësishëm
18% 17%
52%
Mjaftueshëm i rëndësishëm I rëndësishëm Shumë i rëndësishëm
Grafiku 2 - Kënaqësia e nivelit të implementimit
Sistemi i informacionit të menaxhimit përdoret për të krijuar raporte dhe nevoja specifike duke marrë të dhëna nga burime dhe baza të dhënash të ndryshme, duke eliminuar punën me dorë dhe shmangur gabimet njerëzore që mund të bëheshin nëse procesi i raportimit do të ishte manual. Pa MIS është e pamundur të shfrytëzohet informacioni i duhur i prodhuar nga burime të mëdha të dhënash. Rreth 87% e bankave ju përgjigjën pozitivisht pyetjes nëse MIS ju siguronte informacionin e duhur në kohë. 3. Sigurohet nga MIS informacion i duhur në kohë?
Po Jo Total
Përqindja 87 13 100
Përqindja grumbulluese 87 100
Tabela 3 – Informacioni i duhur dhe në kohë
72
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
13% Po Jo
87%
Grafiku 3 - Informacioni i duhur dhe në kohë
Sistemi bazë bankar (core banking) luan një rol të rëndësishëm në sigurimin me të dhëna, por data warehouse dhe teknika të raportimit të Inteligjencës së Biznesit duhet të implementohen. Data warehouse përmban të dhëna të integruara nga baza të dhënash operacionale të strukturuara për analizim dhe raportim. 4. Keni Data warehouse në bankën tuaj? Përqindja grumbulluese
Përqindja Po
65.2
65.2
Jo
34.8
100.0
Total
100.0
Tabela 4 – Përdorimi i Data warehouse
65.2% e bankave tona kanë data warehouse të implementuar, ndërsa nga 34.8% e tyre një pjesë janë në proces implementimi dhe një pjesë përdorin si burim bazë të Sistemeve të Informacionit të Menaxhimit Core banking.
34.8% 65.2%
Grafiku 4 - Përdorimi i Data warehouse
73
Po Jo
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
Bankat me eksperiencë të gjatë në përdorimin e sistemeve të informacionit të menaxhimit dhe me një implementim të mirë të tij, i japin një rëndësi shumë të madhe rolit të këtyre sistemeve në procesin e vendimmarrjes. Sistemi i informacionit të menaxhimit mundëson sigurimin e informacionit të duhur sasior, cilësor dhe në kohë, i cili ndihmon menaxherët në vendimmarrje. Kjo tregon faktin se Sistemi i Informacionit të Menaxhimit ka nevojë të optimizohet për të adresuar të gjithë aspektet e vendimmarrjes. 5. Rëndësia e Sistemeve të Informacionit në vendimmarrje Përqindja grumbulluese
Përqindja Mjaftueshëm i rëndësishëm
13.0
13.0
I rëndësishëm
39.1
52.1
Shume i rëndësishëm
47.9
100.0
Total
100.0 Tabela 5 – Sistemet e Informacionit të vendimmarrjes
Mjaftueshëm i rëndësishëm
13% 47.8%
I rëndësishëm 39.1% Shume i rëndësishëm
Grafiku 5 – Sistemet e Informacionit të vendimmarrjes
Grumbullimi i të dhënave është i rëndësishëm si për perspektivën e vendimmarrjes afatgjatë ashtu edhe për atë afatshkurtër. Ruajtja e të dhënave në një strukturë të përshtatshme dhe një bazë të dhënash është thelbësore për sigurimin e informacionit të duhur në kohë dhe aksesimin e tij në mënyrë sa më të shpejtë, sa herë që është e nevojshme.
74
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
Kapja e të dhënave bëhet nga burime të ndryshme. Procesi i grumbullimit të të dhënave bëhet automatikisht dhe sistematikisht. Nga pyetësori rezulton se 33.3% e bankave janë shumë të kënaqura me procesin e grumbullimit, 41.7% mendojnë që kanë një sistem të mirë grumbullimi dhe 25% e tyre janë mesatarisht të kënaqur. 6. Automatizimi i procesit të grumbullimit të të dhënave
Përqindja Mjaftueshëm i rëndësishëm I rëndësishëm Shumë i rëndësishëm Total
Përqindja grumbulluese
25
25.0
41.7
66.7
33.3 100
100
Tabela 6 – Automatizimi i procesit
33%
25%
Mjaftueshëm i rëndësishëm I rëndësishëm
42%
Shumë i rëndësishëm
Grafiku 6 – Automatizimi i procesit
Vërehet se në të njëjtat nivele bankat tona shprehen të kënaqur edhe për automatizimin e procesit të grumbullimit. Indikatorët më të rëndësishëm që përdorin bankat tona në lidhje me planifikimit strategjik financiar janë treguesit e përfitueshmërise ROE; ROA; NIM; Fitimi Marzhinal Neto dhe pjesa e tregut (Market Share). Për të realizuar llogaritjen e këtyre indikatorëve bankat janë shprehur se 80% e tyre kanë një sistem pjesërisht të automatizuar dhe vetëm 10% e kanë sistemin plotësisht të automatizuar. Kjo tregon se sistemi i informacionit të menaxhimit në bankat tona, ka akoma nevojë për përmirësim në aspektin e parashikimit (forecasting). 75
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
Një arsye kryesore që bankat tona kanë akoma nevojë për përmirësime në këtë proces është koha e shkurtër e implementimit dhe përdorimit të këtyre sistemeve informacioni menaxhimi. Lidhja ndërmjet viteve të operimit të një bankë në Shqipëri dhe kënaqshmërisë së implementimit dhe procesit të vendimmarrjes rezultoi një lidhje negative r=-0.608, sig=0.0014<0.05, gjë që tregon se ky proces nuk është akoma në nivelet e duhura dhe ka nevojë për përmirësime. E njëjta përqindje i është përgjigjur pozitivisht pyetjes nëse janë të interesuar për një sistem të optimizuar për planifikimin strategjik financiar. 7. Sistemi për indikatorët e planifikimit strategjik
Përqindja
Përqindja grumbulluese
Automatizuar
10.0
10.0
Pjesërisht të Automatizuar
80.0
90.0
Aspak të Automatizuar
10.0
100.0
Total
100.0 Tabela 7 – Indikatorët e planifikimit strategjik
10% 10%
Automatizuar Pjesërisht të Automatizuar
80%
Aspak të Automatizuar
Grafiku 7 - Indikatorët e planifikimit strategjik
Nëse matim koeficientin e korrelacionit midis kënaqashmërisë me nivelin e implementimit të MIS dhe saktësisë së proceseve të grumbullimit të të dhënave dhe automatizimit, do vemë re se kemi një lidhje të rëndësishme pozitive midis kënaqshmërisë së implementimit dhe procesit të grumbullimit (r=0.769, sig=0.02<0.05) dhe kënaqshmërisë së implementimit dhe procesit të automatizimit (r=0.783 sig =0.03<0.05).
76
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
Ndërkohë nuk kemi një lidhje të rëndësishme midis nivelit të kënaqshmërisë së implementimit dhe procesit të vendimmarrjes, gjë që tregon se akoma ky proces nuk është në nivelet e duhura. Korrelimi
Kënaqur
Pearson Të kënaqur me Correlation implemetimin e Sig. (2MIS tailed)
1
MIS & Nr Vendimmarrje Punonjës
Grumbullimi i të dhënave
Automatizimi i procesit të grumbullimit
Niveli Vendimmarrjes
-.194
.400
.769**
.783**
.066
.375
.059
.002
.003
.838
*. Correlation is significant at the 0.05 level (2-tailed). **. Correlation is significant at the 0.01 level (2-tailed).
Tabela 8 – Korrelimi implementimit të MIS dhe grumbullimit të të dhënave
77
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
4.4. REZULTATET E MODELEVE ARMA DHE ARIMA Duke u nisur nga rezultatet e mësipërme të pyetësorëve, ku procesi i grumbullimit, analizimit të të dhënave është i kënaqshëm dhe i automatizuar, u morën në studim të dhëna historike në trajtën e serive kohore të strukturuara në këto sisteme, në bankat e nivelit të dytë në vendin tonë. Meqenëse një ndër arsyet e mospërdorimit për parashikim ishte jetëgjatësia e të dhënave, nëpërmjet rezultateve të më poshtme provohet se tashmë jetëgjatësia e tyre është e mjaftueshme për ngritjen e modeleve parashikuese ekonometrike. Për secilën nga seritë u vu re se edhe pasi u realizua pastrimi i të dhënave dhe u përdorën teknika të ndryshme modelimi, ato nuk kishin një sjellje apo trend të caktuar dhe modelet dilnin jo të rëndësishme. Për këtë arsye u kalua në modelet autoregresive AR, MA, ARMA dhe ARIMA, të cilat ishin të përshtatshme për natyrën e të dhënave. Nga testet fillestare u vu re se disa prej serive kohore janë stacionare ndërkohë, disa të tjera janë jostacionare, për këto të fundit u trajtuan modelet me diferencat e nivelit të parë të cilat rezultuan stacionare. Sjellja e investimeve gjatë viteve të fundit, në bankën në të cilën janë marrë dhe studiuar të dhënat, vihet re se ka një tendencë në ulje vitin e fundit, paraqitur në grafikun e më poshtëm: INVESTIME
II
III 2011
IV
I
II
III
2012
IV
I
II
III
2013
IV
I
II
III
2014
IV
I
II
2015
Grafiku 8 - Paraqitja grafike e Investimeve
Nga studimi i autokorrelacionit (fig. 16), vemë re se kemi një varësi nga termat paraardhës. Nëse shohim korrelacionin e pjesshëm vemë re se termi i një periudhe paraardhëse është i rëndësishëm. Atëherë modeli që do të studiohet është AR(1).
78
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
Figura 16 - Autokorrelacioni
Modeli ka një R2=89% e cila është një përqindje e konsiderueshme, pra 89% të variancës së investimeve shpjegohen nga termi paraardhës. Modeli i vlerësuar është i rëndësishëm. F-statistic 371.7973 dhe Prob(F-statistic) 0.000000 <0.05. Modeli më i përshtatshëm për investimet rezultoi: investimet t = 22924.38+ 0.8897investimet t-1 Siç vihet re ka një rritje të investimeve nga periudha në periudhë. Me rritjen një njësi të investimeve në periudhën paraardhëse investimet në periudhën korrente do të rriten me 0.8897 njësi. Nga testimet e kryera modeli rezultoi i qëndrueshëm, probabiliteti për termin paraardhës është më i vogël se 0.05 dhe Durbin-Watson = 1.98 shumë afër vlerës 2, tregon se mbetjet janë të pavarura (fig. 17). Teste të tjera të cilat u zhvilluan ishin testi i zhurmave të bardha dhe testi i heteroskedasticitetit. Testi për të kuptuar nëse mbetjet janë ose jo zhurma të bardha, ngrihen hipotezat: H 0 : Mbetjet janë zhurma të bardha H 1 : Nuk janë zhurma të bardha Testi për të kuptuar nëse mbetjet kanë ose jo heteroskedasticiteti të kushtëzuar, ngrihen hipotezat: H0: Mbetjet nuk kanë heteroskedasticitet të kushtëzuar H1: Mbetjet kanë heteroskedasticitet të kushtëzuar 79
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
Dependent Variable: INVESTIME Method: Least Squares Date: 02/08/16 Time: 14:10 Sample (adjusted): 2011M07 2015M05 Included observations: 47 after adjustments Variable
Coefficient
Std. Error
t-Statistic
Prob.
C INVESTIME(-1)
22924.38 0.889761
9083.263 0.046145
2.523804 19.28205
0.0152 0.0000
R-squared Adjusted R-squared S.E. of regression Sum squared resid Log likelihood F-statistic Prob(F-statistic)
0.892034 0.889635 13040.58 7.65E+09 -511.0318 371.7973 0.000000
Mean dependent var S.D. dependent var Akaike info criterion Schwarz criterion Hannan-Quinn criter. Durbin-Watson stat
194184.8 39253.68 21.83114 21.90987 21.86077 1.987629
Figura 17 - Modeli i Investimeve
Siç vihet re në figurën e më poshtme (fig. 18), probabilitetet për çdo distancë paraardhëse (lag) ishin më të mëdha se vlera 0.05. Pranohet hipoteza H 0 , se mbetjet janë zhurma të bardha.
Figura 18 - Testi i zhurmave të bardha
80
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
Gjithashtu u provua se mbetjet nuk kanë heteroskedasticitet të kushtëzuar (fig. 19). Nga testi i heteroskedasticitetit vemë re përsëri se Prob. për çdo distancë paraardhëse (lag) janë më të mëdha se vlera 0.05. Pra, pranohet hipoteza H 0 që mbetjet nuk kanë heteroskedasticitet të kushtëzuar. Që një model të jetë i qëndrueshëm duhet që mbetjet të jenë të pakorreluara, me mesatare zero dhe variacion të fundëm. Nëse tregojmë se mbetjet janë zhurma të bardha, kemi treguar se janë ndryshore të pakorreluara, me mesatare zero dhe variacion të fundëm.
Figura 19 - Testi heteroskedasticitetit
Analizimi i volumit të Kredive Nga studimi i autokorrelacionit për zërin e dytë Kreditë, vemë re se kemi përsëri një varësi nga termat paraardhës. Nëse shohim korrelacionin e pjesshëm vemë re se termi i një periudhe paraardhëse është i rëndësishëm. Atëherë modeli që do të studiohet është AR(1). Modeli ka një R2 = 96% e cila është një përqindje e konsiderueshme, pra 96% të variancës së hua-ve shpjegohen nga termi paraardhës. Modeli i vlerësuar është i rëndësishëm. F-statistic 534.6042 dhe Prob(F-statistic) 0.000000 <0.05
81
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
Figura 20 – Autokorrelacioni
Nga autokorrelacioni i mbetjeve u vu re se vlerat me distancë 12 kanë ndikim. Për këtë arsye modeli më i mirë do të ketë varësi dhe nga mbetjet paraardhëse me distancë 12. Dependent Variable: KREDI Method: Least Squares Sample (adjusted): 2011M07 2015M05 Included observations: 47 after adjustments Variable
Coefficient
Std. Error
t-Statistic
Prob.
C AR(1) MA(12)
272742.2 0.946808 0.877214
15866.42 0.052346 0.037636
17.18990 18.08763 23.30815
0.0000 0.0000 0.0000
R-squared Adjusted R-squared S.E. of regression Sum squared resid Log likelihood F-statistic Prob(F-statistic)
0.960475 0.958678 3200.587 4.51E+08 -444.4813 534.6042 0.000000
Mean dependent var S.D. dependent var Akaike info criterion Schwarz criterion Hannan-Quinn criter. Durbin-Watson stat
Figura 21 - Modeli i Kredive
82
269349.3 15744.87 19.04176 19.15985 19.08620 1.882409
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
Nga testi i studentit vihet re se Prob.<0.05 për hua-të e një periudhe paraardhëse dhe mbetjet e 12 periudhave paraardhëse, të cilët janë të rëndësishëm. Modeli më i përshtatshëm për kreditë rezultoi: kredi t = 272742.2 + 0.946808kredi t-1 + 0.877214Ɛ t-12 Me rritjen një njësi të kredisë në periudhën paraardhëse, kreditë në periudhen korrente do të rriten me 0.946808 njësi. Meqenëse vlera e Durbin-Watson=1.88 është larguar pak nga vlera 2, për të testuar mbetjet është zhvilluar testi LM (fig. 22). Ky test tregon se mbetjet nëse i përdorim në model nuk janë të rëndësishme duke qenë se kanë Prob.>0.05. Pra mund të themi se modeli i gjetur është i qëndrueshëm. Breusch-Godfrey Serial Correlation LM Test: F-statistic Obs*R-squared
0.108648 0.166359
Prob. F(2,42) Prob. Chi-Square(2)
0.8973 0.9202
Test Equation: Dependent Variable: RESID Method: Least Squares Sample: 2011M07 2015M05 Included observations: 47 Variable
Coefficient
Std. Error
t-Statistic
Prob.
C AR(1) MA(12) RESID(-1) RESID(-2)
273.2782 -0.000197 0.002110 0.056660 -0.048513
16561.04 0.062207 0.039098 0.166381 0.170045
0.016501 -0.003162 0.053955 0.340541 -0.285294
0.9869 0.9975 0.9572 0.7351 0.7768
R-squared Adjusted R-squared S.E. of regression Sum squared resid Log likelihood F-statistic Prob(F-statistic)
0.003540 -0.091361 3267.464 4.48E+08 -444.3600 0.037297 0.997239
Mean dependent var S.D. dependent var Akaike info criterion Schwarz criterion Hannan-Quinn criter. Durbin-Watson stat
-124.3826 3127.710 19.12170 19.31853 19.19577 1.973687
Figura 22 - Testi LM për mbetjet
U realizuan dhe dy testet e tjera të mbetjeve dhe u vërtetua që modeli është i rëndësishëm. Nga testi i zhurmave të bardha (fig. 23) u vu re se Prob. për çdo distancë paraardhëse (lag) ishin më të mëdha se vlera 0.05. Pra, pranohet se mbetjet janë zhurma të bardha.
83
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
Sample: 2011M07 2015M05 Included observations: 47 Autocorrelation .|. .|. . |*. . |*. .*| . .|. . |*. .*| . .|. .|. .*| . . |*. .|. .*| . .*| . . |*. . |*. .|. .|. .|.
| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
Partial Correlation .|. .|. . |*. . |*. .*| . .|. .|. .*| . .|. .|. .*| . . |*. .*| . .*| . .*| . . |*. . |** .|. .|. .|.
| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
AC
PAC
0.052 -0.046 0.175 0.113 -0.103 0.032 0.083 -0.118 0.019 0.005 -0.169 0.085 -0.045 -0.161 -0.159 0.140 0.173 -0.050 0.067 0.035
0.052 -0.049 0.181 0.093 -0.101 0.023 0.037 -0.104 0.052 -0.046 -0.147 0.141 -0.109 -0.097 -0.142 0.115 0.274 0.001 -0.001 -0.057
Q-Stat 0.1334 0.2421 1.8500 2.5336 3.1199 3.1787 3.5747 4.3943 4.4165 4.4178 6.2408 6.7185 6.8574 8.6645 10.485 11.941 14.227 14.422 14.786 14.888
Prob
0.174 0.282 0.374 0.528 0.612 0.623 0.731 0.818 0.716 0.752 0.811 0.731 0.654 0.611 0.508 0.567 0.611 0.670
Figura 23 - Testi i zhurmave të bardha Sample: 2011M07 2015M05 Included observations: 47 Autocorrelation .|. .|. .|. .|. .|. .|. .|. .|. .|. .|. .|. .|. .|. .|. .|. .|. .|. .|. .|. .|.
| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
Partial Correlation .|. .|. .|. .|. .|. .*| . .*| . .|. .|. .|. .|. .|. .|. .|. .|. .|. .|. .|. .|. .|.
| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
AC
PAC
-0.009 -0.020 -0.037 -0.037 -0.028 -0.066 -0.060 -0.027 -0.008 -0.039 0.001 -0.006 -0.020 -0.017 0.033 -0.033 0.017 -0.020 -0.002 -0.022
-0.009 -0.020 -0.037 -0.039 -0.031 -0.069 -0.066 -0.036 -0.021 -0.054 -0.015 -0.022 -0.038 -0.034 0.019 -0.048 0.002 -0.031 -0.014 -0.037
Figura 24 - Testi heteroskedasticitetit
84
Q-Stat 0.0040 0.0251 0.0958 0.1709 0.2150 0.4561 0.6606 0.7021 0.7064 0.8019 0.8019 0.8042 0.8303 0.8504 0.9300 1.0094 1.0313 1.0631 1.0634 1.1055
Prob
0.757 0.918 0.975 0.978 0.985 0.994 0.998 0.999 1.000 1.000 1.000 1.000 1.000 1.000 1.000 1.000 1.000 1.000
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
Gjithashtu u provua se mbetjet nuk kanë heteroskedasticitet të kushtëzuar (fig. 24). Nga testi i heteroskedasticitetit vemë re përsëri se Prob. për çdo distancë paraardhëse (lag) janë më të mëdha se vlera 0.05. Pra, pranohet hipoteza H 0 që mbetjet nuk kanë heteroskedasticitet të kushtëzuar.
Analizimi i volumit të Huave Nga autokorrelacioni i Huave vihet re se kemi një varësi nga 3 distancat paraardhëse. Nuk do ndërtojmë një model për huatë, por për diferencat e huave, pasi u pa që modelet mbi huatë nuk ishin të rëndësishëm dhe të qëndrueshëm.
Figura 25 – Autokorrelacioni
Nëse shohim korrelacionin e pjesshëm vemë re se termat e tre periudhave paraardhëse janë të rëndësishëm. Diferencat shfaqin një varësi të tre termave paraardhës. Atëherë modeli që do të studiohet është AR(1), AR(2) dhe AR(3)
85
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
Figura 26 - Autokorrelacioni i Diferencave
Modeli ka një R2 = 98% e cila është një përqindje e konsiderueshme, pra 98% të variancës së hua-ve shpjegohen nga tre termat paraardhës. Dependent Variable: D(HUATE) Method: Least Squares Sample (adjusted): 2011M10 2015M05 Included observations: 44 after adjustments Convergence achieved after 3 iterations Variable
Coefficient
Std. Error
t-Statistic
Prob.
AR(1) AR(2) AR(3)
-0.530193 -0.524044 0.425936
0.140082 0.137437 0.135262
-3.784875 -3.812984 3.148974
0.0005 0.0005 0.0031
R-squared Adjusted R-squared S.E. of regression Sum squared resid Log likelihood Durbin-Watson stat
0.980053 0.979080 13.44149 7407.623 -175.2070 1.835399
Mean dependent var S.D. dependent var Akaike info criterion Schwarz criterion Hannan-Quinn criter.
Inverted AR Roots
.44
-.49-.85i
-.49+.85i
Figura 27 - Modeli i Investimeve
86
-1.987667 92.93249 8.100316 8.221965 8.145429
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
Nga testi i studentit vihet re se Prob.<0.05 për hua-të e tre periudhave paraardhëse, të cilët janë të rëndësishëm. Modeli më i përshtatshëm për huatë rezultoi: d(huate) t =-0.530193d(huate) t-1 + -0.52404d(huate) t-2 +0.4259 d(huate) t-3 Me qenë se vlera e Durbin-Watson =1.83 është larguar nga vlera 2, për të testuar mbetjet është zhvilluar testi LM, (fig. 28). Ky test tregon se mbetjet, nëse i përdorim në model, nuk janë të rëndësishme duke qenë se kanë Prob.>0.05. Pra mund të themi se modeli i gjetur është i qëndrueshëm. Breusch-Godfrey Serial Correlation LM Test:
F-statistic Obs*R-squared
0.638649 0.076589
Prob. F(2,39) Prob. Chi-Square(2)
0.5334 0.9624
Test Equation: Dependent Variable: RESID Method: Least Squares Sample: 2011M10 2015M05 Included observations: 44 Presample missing value lagged residuals set to zero.
Variable
Coefficient
Std. Error
t-Statistic
Prob.
AR(1)
-0.335569
0.721598
-0.465036
0.6445
AR(2)
-0.324103
0.705095
-0.459659
0.6483
AR(3) RESID(-1) RESID(-2)
-0.318820 0.413781 0.006462
0.689952 0.713808 0.361411
-0.462090 0.579681 0.017879
0.6466 0.5655 0.9858
R-squared
0.001741
Mean dependent var
-2.248272
Adjusted R-squared S.E. of regression Sum squared resid
-0.100645 13.56155 7172.708
S.D. dependent var Akaike info criterion Schwarz criterion
12.92664 8.158999 8.361748
Log likelihood Durbin-Watson stat
-174.4980 1.992533
Hannan-Quinn criter.
8.234188
Figura 28 - Testi LM i mbetjeve
Nga testi i zhurmave të bardha, (fig. 29), u vu re se Prob. për çdo distancë paraardhëse (lag) ishin më të mëdha se vlera 0.05. Pra, pranohet se mbetjet janë zhurma të bardha. Gjithashtu u provua se mbetjet nuk kanë heteroskedasticitet të kushtëzuar (fig. 30). 87
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
Sample: 2011M10 2015M05 Included observations: 44 Autocorrelation .*| . **| . .*| . .|. .|. .*| . .|. .|. .*| . . |*. .|. .|. .|. .|. .|. .|. .|. .|. .|. .|.
| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
Partial Correlation .*| . **| . **| . .*| . .*| . .*| . .*| . .*| . .*| . .|. .|. .*| . .|. .|. .*| . .*| . .*| . .*| . .*| . .*| .
| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
AC
PAC
-0.144 -0.257 -0.149 0.029 0.074 -0.085 0.041 0.009 -0.092 0.077 0.032 -0.036 0.001 0.036 -0.064 -0.022 0.027 0.039 -0.011 -0.024
-0.144 -0.283 -0.264 -0.159 -0.093 -0.200 -0.066 -0.091 -0.201 -0.043 -0.064 -0.119 -0.045 -0.008 -0.140 -0.081 -0.073 -0.089 -0.068 -0.073
Q-Stat 0.9787 4.1555 5.2536 5.2969 5.5779 5.9616 6.0541 6.0581 6.5502 6.9043 6.9672 7.0494 7.0495 7.1364 7.4212 7.4551 7.5118 7.6304 7.6397 7.6882
Prob
0.074 0.151 0.233 0.310 0.417 0.533 0.586 0.647 0.729 0.795 0.854 0.895 0.917 0.944 0.962 0.974 0.984 0.990
Figura 29 - Testi i zhurmave të bardha Sample: 2011M07 2015M05 Included observations: 47 Autocorrelation .*| . .*| . .|. .|. .|. .|. .*| . .|. . |** .*| . .|. . |** .|. .|. .|. .|. .|. .|. .|. .|.
| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
Partial Correlation .*| . .*| . .|. .|. .|. .*| . .*| . .*| . . |*. .|. .|. . |*. .|. .|. .|. .|. .|. .|. .|. .|.
| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
AC
PAC
-0.125 -0.118 0.057 -0.048 -0.057 -0.047 -0.092 -0.063 0.221 -0.069 -0.024 0.242 -0.062 -0.024 -0.001 -0.032 0.009 -0.011 -0.038 0.008
-0.125 -0.136 0.024 -0.054 -0.063 -0.081 -0.127 -0.118 0.173 -0.044 -0.006 0.206 -0.007 0.024 -0.005 0.014 0.054 -0.025 0.016 0.025
Figura 30 - Testi heteroskedasticitetit
88
Q-Stat 0.7785 1.4924 1.6625 1.7853 1.9665 2.0904 2.5748 2.8095 5.7599 6.0558 6.0928 9.9609 10.222 10.261 10.261 10.337 10.344 10.354 10.476 10.481
Prob
0.222 0.436 0.618 0.742 0.837 0.860 0.902 0.674 0.734 0.807 0.534 0.597 0.672 0.743 0.798 0.848 0.888 0.915 0.940
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
Në të njëjtën mënyrë u përpunuan të dhënat e tjera. Në tabelën e më poshtme (tab. 9) është paraqitur përmbledhja e modeleve të ndërtuara për të gjithë zërat e analizuar.
Zërat
Modeli
R2
DurbinWatson
Prob.
Investimet
investimet t = 22924.38+ 0.8897investimet t-1
89%
1.98
.0000
Kredi
kredi t = 272742.2+ 0.946808kredi t-1 + 0.877214Ɛ t-12 96%
1.88
.0000
Të tjera
te tjerat=117141.7 + 0.635839te tjera t-1 - 0.328917te 67% tjera t-4 - 0.876512te tjeraƐ t-12
2.01
.0000
85%
2.01
.0000
98%
1.83
.0000
86%
1.97
.0000
81.3%
1.96
.0000
Depozita
depozitta t = 461424.1 + 0.904044depozitat t-1
d(hua) t = -0.530193d(hua) t-1 - 0.52404d(hua) t-2 Hua + 0.4259 d(hua) t-3
Fondet e Veta
fondet e veta t = 0.7908fondet e veta t-1 + 0.21597fondet e veta t-3
te tjerat t = 2796.871 + 0.7000te tjerat t-1 + Të tjerat 0.2087te tjerat t-2 Tabela 9 – Përmbledhje e modeleve
89
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
Në tabelën e më poshtme (tab. 10), janë paraqitur vlerat e kufijve të poshtëm dhe kufijve të sipërm të intervaleve të besimit të përftuar nga parashikimet e serive kohore
Zërat
Parashikimi 2018
Kufiri i Poshtëm
Kufiri i Sipërm
Investimet
207,495
140,000
275,000
Kredi
274,808
232,000
317,000
Të tjera
117,295
87,000
147,000
461,002
422,000
500,000
Hua
16,018
15,901
16,125
Të tjerat
27,218
12,895
41,540
Fondet e Veta
113,878
61,600
166,000
Depozita
Tabela 10 – Parashikimet dhe kufijtë e poshtëm dhe të sipërm të volumeve
Parashikimi i vlerave për një periudhë të caktuar, si dhe i intervaleve të besimit na jep mundësinë të marrim vendime si dhe të simulojmë skenarë të ndryshëm. Në këtë moment duke përdorur programin me shumë qëllime kemi mundësi të modelojmë vendimmarrjen duke minimizuar devijimet nga vlerat e synuara. Ku gjithashtu një nga qëllimet do të ishte vlera e synuar e ROE. Nga i gjithë përpunimi që ju realizua të dhënave, u provua që mund të ngrihen modele të qëndrueshme dhe informacioni i marrë nga sistemet e informacionit të menaxhimit në trajtën e të dhënave historike si serive kohore, kishin një jetëgjatësi të mjaftueshme.
90
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
4.5. MODELIMI MATEMATIKOR Gjatë studimit u mundësua parashikimi i volumeve për të ardhmen, të paraqitura në tabelën e mësipërme (tab. 10). Secila seri u studiua e shkëputur nga njëra-tjetra dhe u ngrit një model për secilin prej tyre, por kjo mund të çojë që të dhënat të shkojnë në drejtimet të caktuara dhe lidhja logjike ndërmjet tyre të mos qëndrojë. Për të realizuar lidhjen e të gjithë informacionit u përdor modelimi matematikor. Modelimi i problemit matematikor u shtrua jo vetëm për të lidhur informacionin por edhe për të arritur vlerën e synuar të ROE (ku 14% ishte vlera e sugjeruar nga menaxherët e bankës). Në punimin tonë modeli i programimit është jo linear pasi trajta e funksionit të qëllimit dhe një nga kushtet është jolinear. Konkretisht funksioni i qëllimit dhe kushtet janë si më poshtë:
Funksioni i qëllimit:
z=
z = ROE =
c1 x1 + c2 x2 + c 3 x3 + c 4 x4 − c 5 x5 + c6 x6 c7 x7
0.0475x1 + 0.0579x 2 + 0.006x 3 − 0.017 x 4 − 0.017 x 5 − 0.017 x 6 = 14% 1x 7
x1 – volumi Investimeve x2 – volumi Kredive x3– volumi Të tjerat e Aktivit x4– volumi Depozitave x5 – volumi Huave x6 – volumi Të tjerat e Pasivit x7 – volumi Fondet e veta Për sa i përket kushteve të problemit, do të përdoren si kufizime vlerat e kufijve të poshtëm dhe kufijve të sipërm të intervaleve të besimit të përftuar nga parashikimet e serive kohore. Me kushte:
kufiri i poshtëm ≤ xi ≤ kufiri i sipërm, për i = 1,..., n x1 + x2 + x3 = x4 + x5 + x6 + x7 , totali i aktivit = totali i pasivit x7 / x2 ≥ 30%, kufizimi i huave
Nëpërmjet Excel Solver është shtruar problemi fillestar i optimizimit matematik, ku si funksion qëllimi është arritja e vlerës së synuar për ROE. Si qeliza ndryshore kemi 7 zërat e përcaktimit të këtij indikatori dhe kufizimet janë kufijtë e poshtëm dhe të sipërm të përftuar nga vlerësimi intervalor, nga modelimi i tyre nëpërmjet studimit të serive kohore përkatëse.
91
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
Figura 31 - Shtrimi i problemit të optimizimit
Nga zgjidhja e problemit të programimit matematik me funksion qëllimi ROE=14% u vu re se: • • • •
Depozitat rezultuan 422000 të barabarta me kufirin e poshtëm të përftuar nga vlerësimi intervalor. Huatë rezultuan 15901 të barabarta me kufirin e poshtëm të përftuar nga vlerësimi intervalor. Të tjerat e pasivit rezultuan 12895 të barabarta me kufirin e poshtëm të përftuar nga vlerësimi intervalor. Ndërkohë zgjidhja e përftuar për tre zërat e tjerë, investimet, kreditë dhe të tjerat e aktivit dha vlera brenda kufirit të poshtëm dhe kufirit të sipërm.
Me qënë se pasivet morën vlerat minimale të lejuara, zgjidhja e përftuar nuk është e kënaqshme. Për të përmirësuar zgjidhjen u kalua nga një problem me një objektiv, në një problem optimizimi me shumë objektiva. Në total kemi 8 objektiva, ROE dhe objektivat e tjera janë: 7 zërat të cilët duhet të jenë sa më afër vlerave të synuara. Si vlera të synuara janë vlerësimet pikësore të përftuar nga modelet ekonometrike, si më poshtë:.
92
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
x1 = 207545 x2 = 289805 x3 = 159836 x = 450755 4 x5 = 16018 x = 26129 6 x7 = 61600 ROE = z = 14% Duke e bazuar në metodologjinë e programimit të qëllimit, do të kalojmë tek kufizimet e buta duke shtuar ndryshoret e devijimeve të sipërme ( di+ ) dhe devijimeve të poshtme ( d i− ), të cilat janë:
x1 + d1− − d1+ = 207545 x + d − − d + = 289805 2 2 2 − x3 + d 3 − d 3+ = 159836 − + x 4 + d 4 − d 4 = 450755 x5 + d 5− − d 5+ = 16018 x6 + d 6− − d 6+ = 26129 − + x7 + d 7 − d 7 = 61600 ROE = z = 14% + − xi ≥ 0, d i ≥ 0, d i ≥ 0
Problemi i optimizimit ndryshon jo vetëm përsa i përket funksioneve të qëllimit por edhe përsa i përket qelizave ndryshore, ku tashmë nuk janë vetëm volumet e zërave por edhe devijimet e poshtme ose të sipërme, ku devijimet janë diferencat e vlerave të ofruara nga modelimi i optimizimit dhe vlerave të synuar. Funksioni i qëllimit u përdor minimizimi i devijimeve.
(
MIN : ∑ d i− + d i+
)
Më qenë se jo të gjitha devijimet kanë të njëjtën rëndësi për bankën, problemi vazhdoi me shtimin e peshave si dhe minimizimin e përqindjeve të devijimeve. Ku funksion qëllimi na jep mundësinë që problemi të trajtohet si në problem vendimmarrjeje, duke ofruar disa skenarë, në varësi të peshave. Funksioni i qëllimit përfundimisht është në trajtën si më poshtë:
MIN : ∑ i
(
1 − − wi d i + wi+ d i+ ti 93
)
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
Në thelb i gjithë organizimi i fletës së punës si në figurën e më poshtme (fig. 32), është për të ndihmuar në vendimmarrje. Duke futur peshat na jepet mundësia të ndërtojmë disa skenarë. Peshat marrin vlera 0 dhe 1 në varësi të skenarëve. Sa herë që na intereson të minimizojmë një devijim, qoftë të poshtëm apo të sipërm i japim vlerën 1 tek pesha përkatëse dhe vlerën 0 tek të tjerat. Në fig. 30 paraqitet rezultati i një skenari ku: •
Nëse marrim w1− = 1 dhe w1+ = 0 , pasi nuk duam një devijim nga poshtë vlerës së synuar për Investimet. Nëse vemë re zgjidhja e ka dhënë saktësisht vlerën e synuar të investimeve X 1 =207545, d1− = 0 dhe d1+ = 0
•
Nëse marrim w 2− = 1 dhe w 2+ = 0 , përftojmë si zgjidhje për kreditë saktësisht vlerën e synuar X 2 =289805, d 2− = 0 dhe d 2+ = 0
•
Nëse marrim w 3− = 0 dhe w 3+ = 1 , pasi nuk duam një devijim nga sipër vlerës së synuar për aktivet e tjera. Përftojmë si zgjidhje X 3 =136607, d 3− = 23226 dhe d 3+ = 0 , duke minimizuar kështu devijimin e sipërm. Devijimi i poshtëm d 3− = 156836 − 136607 = 23226 nuk është gjë tjetër veç se diferenca midis vlerës së synuar dhe vlerës së përftuar nga zgjidhja. Pesha e këtij devijimi nga vlera e synuar është 14.53%=(23226/156836)*100%.
•
Nëse marrim w4− = 1 dhe w4+ = 1 , përftojmë si zgjidhje për depozitat saktësisht vlerën e synuar X 4 =450755, d 4− = 0 dhe d 4+ = 0
•
Nëse marrim w5− = 1 dhe w5+ = 1 , përftojmë si zgjidhje për huatë saktësisht vlerën e synuar X 5 =16018, d 5− = 0 dhe d 5+ = 0
•
Nëse marrim w6− = 1 dhe w6+ = 0 , pasi nuk duam një devijim nga poshtë vlerës së synuar për pasivet e tjera. Përftojmë si zgjidhje X 6 =31570, d 6− = 0 dhe d 6+ = 5441 , duke minimizuar kështu devijimin e poshtëm. Devijimi i sipërm d 6+ = 31570 − 26129 = 5441 nuk është gjë tjetër veç se diferenca midis vlerës së përftuar dhe vlerës së synuar nga zgjidhja. Pesha e këtij devijimi nga vlera e synuar është 20.82%=(5441/26129)*100%.
•
Nëse marrim w7− = 1 dhe w7+ = 1 , pasi nuk duam një devijim nga poshtë vlerës së synuar për pasivet e tjera. Përftojmë si zgjidhje X 7 =135615, d 7− = 0 dhe d 7+ = 50129 , duke minimizuar kështu devijimin e poshtëm. Devijimi i sipërm d 7+ = 135615 − 85486 = 50129 nuk është gjë tjetër veç se diferenca midis vlerës së përftuar dhe vlerës së synuar nga zgjidhja. Pesha e këtij devijimi nga vlera e synuar është 58.64%=(50129/85486)*100%.
94
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
Figura 32 – Shtimi i peshave dhe devijimeve në model
Për secilën nga zërat e grupuar në aktivet dhe pasivet janë llogaritur parashikimet intervalore, nga modelet ekonometrike të ngritura, duke patur kështu mundësinë e ndërtimit dhe ofrimit të disa skenarëve për zgjidhjen e problemit. Menaxherët mund të duan të gjejnë një tjerër zgjidhje e cila i përafrohet qëllimit të parashikimit. Kjo gjë mund të realizohet duke rregulluar peshat në problemin e shtruar. Duke marrë po të njëjtën vlerë të synuar ROE=14% dhe duke respektuar të gjitha kufizimet e përcaktuara, rregullimi i peshave na ofron parashikime të tjera të volumeve si dhe vlera të ndryshme të Fitimit (fig. 33). Ky proces dhe ngritja e skenarëve lejon menaxherët të bëjnë zgjedhjen e tyre në varësi të politikave dhe objektivave të sistemit të tyre bankar.
Figura 33 - Përmbledhje e skenarëve
95
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
KAPITULLI V DISKUTIME, KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME
Kapitulli i pestë i këtij punimi jep një rishikim të shkurtër të temës si dhe një përmbledhje të procedurave të përdorura në të. Kontributi i këtij punimi, konkluzionet dhe rekomandimet që burojnë nga rezultatet e punimit.
5.1. KONTRIBUTI I KËTIJ PUNIMI Ky punim ka në rol shumë të rëndësishëm praktik pasi sjell një përshkrim dhe një analizë të situatës aktuale të përdorimit të sistemet e informacionit të menaxhimit në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri. MIS është një komponent shumë i rëndësishëm, i cili ofron një mënyrë të re në procesin e marrjes së vendimeve, në sigurimin e informacionit cilësor dhe në kohë, planifikimin e kostove dhe të ardhurave, rritjen e performancës së menaxherëve që reflektohet dhe në rritjen e performancës së sistemit bankar në tërësinë e tij. Në këtë punim është theksuar rëndësia që i kanë dhënë bankat implementimit të MIS në sistemin e tyre duke bërë investime të mëdha teknologjike të cilat sjellin rritje të lartë të performancës krahasuar me koston e implementimit dhe mirëmbajtjes së tyre. Gjithashtu, është bërë evidentimi i problematikave që sjellin mospërdorimin e të gjitha funksionaliteteve të ofruara nga MIS, duke nisur nga arsimimi dhe eksperienca e specialistëve IT deri tek nevojat e trajnimit të analistëve dhe përdoruesve të raporteve të gjeneruar nga këto sisteme. Në këtë punim është realizuar kombinimi i dy metodologjive ekonometrike dhe matematikore, për të dhënë mundësinë e një vendimmarrjeje më të saktë, e cila vjen si rezultat i sigurimit të informacionit të saktë dhe në kohë për menaxherët në të gjitha nivelet. Modelet e reja në funksion të parashikimin strategjik të bankës, theksojnë faktin se tashmë jetëgjatësia e serive kohore financiare është e mjaftueshme për tu studiuar dhe modeluar. Gjithashtu ky punim jep orientime të vlefshme për studime të mëtejshme, të cilat mund të përfshijnë modelet e ngritura në këtë punim dhe të harmonizojnë të dhënat cilësore dhe ato sasiore për të identifikuar faktorë të tjerë që sigurojmë përmirësim të modeleve apo cilësisë së sistemeve të informacionit të menaxhimit.
5.2.KONKLUZIONE Bazuar në analizën e të dhënave parësore dhe dytësore të marra nga sistemi bankar Shqiptar si dhe nga përpunimi i vrojtimeve të realizuara, mund të themi se sistemet e informacionit të menaxhimit kanë një rol shumë të rëndësishëm në sigurimin e informacionit të duhur sasior, cilësor dhe në kohë, për të arritur një vendimmarrje efektive në veprimtarinë e bankave. 96
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
Koha mesatare e përdorimit të sistemeve të informacionit të menaxhimit në bankat e nivelit të dytë rezultoi 5.2 vite me një devijim standard 4.7 vite, duke theksuar faktin që MIS është një koncept i zhvilluar vitet e fundit. Bankat janë të mirë njohura me rëndësinë e rolit të MIS në sistemin e tyre dhe kanë krijuar departamente të posaçëm të MIS si pjesë e strukturës së tyre me një mesatare prej 5 punonjësish dhe duke patur prioritet specializimin e tyre. Ekziston një lidhje e rëndësishme pozitive midis kënaqshmërisë së implementimit dhe procesit të grumbullimit r=0.769, sig=0.02<0.05 dhe kënaqshmërisë së implementimit dhe procesit të automatizimit r=0.783 sig =0.03<0.05. Ndërkohë, lidhja ndërmjet viteve të operimit të një bankë në Shqipëri dhe kënaqshmërisë së implementimit dhe procesit të vendimmarrjes rezultoi një lidhje negative r=-0.608, sig=0.0014<0.05, gjë që tregon se ky proces nuk është akoma në nivelet e duhura dhe ka nevojë për përmirësime. Kriza financiare e viteve të fundit e bën më imperativ përdorimin më të gjerë dhe më të plotë të sistemeve të informacionit të menaxhimit. Kjo pasi përdorimi i tyre jo vetëm rrit efektivitetin e vendimmarrjeve nga bankat por është bazë për parashikime më të sakta në veprimtarinë e tyre. Nëpërmjet sistemeve të informacionit të menaxhimit të dhënat mund të aksesoren në trajtën e raporteve dhe të analizohen lehtësisht treguesit ekonomiko financiar të bankave tregtare dhe para së gjithash treguesit e efiçiencës që janë ROA, ROE, NIM etj. Bazuar në përdorimin e sistemeve të informacionit të menaxhimit një pjesë e treguesve nuk kanë nevojë të përpunohen më tej manualisht. Vendimet mund të merren në një kohë më të shpejtë, dhe me besimin që informacioni është i përditësuar dhe i saktë. Ulja e konsiderueshme e kostos, kursimi i kohës, rritja e aktivitetit dhe mundësia e riprojektimit të procesit janë të lidhura me përdorimin e data warehouse, teknikave data mining dhe inteligjencës së biznesit për procesimin e të dhënave. Përdorimi i data warehouse në 62.5% të tyre, i cili realizon integrimin e të dhënave nga burime të ndryshme, informacioni i bankës mund të organizohet në një mënyrë që procesi i analizimit të kryhet në një grup të madh të dhënash. Bankat e niveli të dytë në Shqipëri kanë kryer aplikime dhe investime të rëndësishme në implementimin e sistemeve të informacionit të menaxhimit në sistemin e tyre, pasi janë të njohur mirë me rëndësinë dhe rolin e tij. Investimet e tyre në ketë fushë kanë kontribuar në vendimmarrjet e tyre më efektive dhe në përmirësimin e treguesve të efektivitetit të tyre. Zhvillimet në teknologji dhe proceset i planifikimit dhe menaxhimit, sidomos në sistemin bankar, kanë nevojë që të kuptohen dhe të analizohen në lidhje më njëra-tjetrën, në mënyrë që të kuptohen dhe përdoren të gjitha mundësitë që ofrojnë.
97
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
Duke përdorur sistemet e informacionit të menaxhimit bankat mund të sigurojnë qarkullimin e informacionit të duhur ndërmjet departamenteve të tyre. Ky proces ndihmon menaxherët në të gjitha nivelet, në procesin e vendimmarrjes duke e bërë më efektiv procesin e planifikimit, kontrollit dhe funksioneve operacionale. Pavarësisht aspekteve pozitive në lidhje me rolin e MIS në procesin e vendimmarrjes, ekzistojnë disa sfida të cilat limitojnë efiçiencën e këtyre sistemeve ku mund të përmendim natyrën dinamike të MIS, e cila bën që projektimi, programimi, monitorimi dhe vlerësimi i tij të kërkojë ekspertizë të madhe, e cila mund të mungojë në disa banka, apo ti vërë në vështirësi personat e specializuar. Nëpërmjet analizimit të serive kohore u zbuluan modele të rëndësishme në parashikimin e zërave kryesorë të aktiveve dhe pasiveve duke llogaritur jo vetëm parashikimet pikësore por edhe parashikimet intervalore. Modelet ARMA dhe ARIMA të përdorura në punim, rezultuan të rëndësishme duke patur vlera të larta të R2 dhe Prob.<0.05 për koeficientët përkatës. Vlera e D-W gjithmonë afër vlerës 2 për të treguar saktësinë e modelit të zgjedhur. Analiza e të dhënave të grumbulluara na jep informacionin e nevojshëm për parashikime afatgjata në veprimtarinë bankare. Parashikimi jo thjeshtë si një vlerë por si një interval, na krijon mundësinë e ndërtimit të disa skenarëve mbi planifikimin strategjik. Kemi qëndruar tek pikësimi intervalor për të patur mundësinë e gjetjes së vlerave të sakta, pra sa duhet te jenë aktivet dhe pasivet në mënyrë që të arrihet niveli i paracaktuar i indikatorit ROE. Nëpërmjet modeleve të programimit matematikor, bëhet e mundur ndërtimi dhe ofrimi i skenarë të ndryshëm për menaxherët e niveleve të ndryshme në bankë, ku duhet theksuar se luhatshmëria e volumeve të aktivit dhe pasivit do jetë brenda intervaleve të lejuara. Kjo gjë jep siguri më të madhe të vendimmarrjeve që parashikimet do jenë korrekte.
5.3. REKOMANDIME Një ndër detyrat kryesore të menaxherëve në një sistem bankar është hartimi dhe menaxhimi i rrjedhës së informacionit, me qëllim përmirësimin e vendimmarrjes për arritjen e synimeve të bankës. Informacioni duhet të grumbullohet, ruhet dhe përpunohet nga baza të dhënash multimediale, në mënyrë që ti përgjigjet pyetjeve të rëndësishme operative dhe strategjike. Rekomandojmë që bankat e vogla, të cilat nuk kanë sasinë e duhur të të dhënave, duhet të bashkëpunojnë duke krijuar baza të dhënash më të mëdha, të vlefshëm për modele statistikore. Njëkohësisht departamentet dhe njësitë e sistemeve të informacionit të menaxhimit, të sigurojnë qarkullimin e informacionit të nevojshëm dhe përdorimin e duhur të këtyre sistemeve në procesin e vendimmarrjes.
98
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
Qarkullimi i informacionit duhet të strukturohet në mënyrë të tillë që të përshtatet për procese të ndryshme të vendimmarrjes. Është e rëndësishme të theksohet se përmirësimi në vendimmarrje ka si qëllim kryesor sigurimin dhe rritjen e kënaqësisë së klientëve, për këtë arsye të gjitha strategjitë e sistemeve të informacionit të menaxhimit duhet të përshtaten në mënyrë që të arrihen qëllimet kryesore të bankë. Për të rritur sigurinë e sistemeve problem ky mjaft i mprehtë sot, rekomandojmë që të realizohet një monitorim i mirë dhe i vazhdueshëm i MIS, me qëllim shmangien e përballjes me situata problematike apo pasoja të rënda, të cilat vijnë si pasojë e një informacioni të gabuar. Bankat duhet të përmirësojnë sistemet aktuale, që të jenë më efikase në nxjerrjen dhe analizimin e të dhënave. Dizenjimi dhe ndërtimi i bazave të të dhënave dhe implementimi i data warehouse të jetë sa më operacional, për të siguruar të dhëna historike, të dhëna në kohë reale si dhe mundësinë e parashikimit të tyre. Bankat duhet ti kushtojnë një rëndësi të madhe eksperiencës profesionale të specialistëve IT, cilësisë së arsimimit të tyre dhe trajnimit të vazhdueshëm të përdoruesve fundorë dhe analistëve të sistemit me qëllim implementimin sa më të saktë dhe përdorimit efikas të MIS në funksion të cilësisë së informacionit dhe vendimmarrjes. Mendojmë se për një përdorim sa më efikas të sistemeve të informacionit të menaxhimit bankat tregtare duhet të organizojnë programe trajnuese për të siguruar përdorimin e saktë dhe të duhur të funksionaliteteve të MIS në funksion të gjenerimit dhe shpërndarjes së informacionit. Zhvillimi i trajnimeve për punonjësit që merrem me sistemet e informacionit të menaxhimit ndihmon në përdorimin sa më efikas të tij. Implementimi i Inteligjencës së biznesit, OLAP (përpunim analitik në kohë reale) dhe data mining do të çojë drejt një analize dhe vendimmarrje më të mirë. Rekomandojmë automatizimin e modeleve të ngritura gjatë punimit, për përmirësimin e procesit të planifikimit nëpërmjet sistemet e informacionit të menaxhimit dhe mbështetjes së vendimmarrjes. Rekomandojmë që bankat të ngrenë njësi të sistemeve të informacionit të menaxhimit, strukturë e departamenteve të Menaxhimit të Riskut që tashme ato kanë krijuar.
99
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
5.4. KUFIZIME TË KËTIJ PUNIMI Ndonëse në pikëpamjen tonë rezultate e këtij punimi janë mjaft të mira dhe shumë afër me realitetin që ne arritëm të njohim, për shkak të jetëgjatësisë së të dhënave të përdorura për arritjen e rezultateve dhe ngritjen e modeleve ekonometrike rezultatet e këtij studimi duhet të interpretohen me kujdes. Të dhënat cilësore të siguruara nga anketimi dhe intervistomi i specialistëve përkatës, ishin të kufizuara në përdorimin e metodave statistikore. Gjithashtu duhet theksuar se numri i vogël i bankave të nivelit të dytë që operojnë në vendit tonë, është një kufizim i pashmangshëm, për më tepër në nuk arritëm të mbledhim të dhëna cilësore për të gjitha bankat dhe kështu të arrinim rezultatet më të mira të mundshme. Modelet e këtij punimi janë ngritur mbi të dhënat e një banke të vetme dhe tërësia e tij mund të shërbejë si një metodologji edhe për bankat e tjera.
100
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
BIBLIOGRAFI
A. Charnes, WW Cooper (1961) Management models and industrial applications of linear programming, Wiley, New York A. Charnes, WW Cooper, R Ferguson (1955) Optimal estimation of executive compensation by linear programming, Management Science, 1, 138-151. Ajayi, I. A. and Omirin, Fadekemi F. (2007). The Use of Management Information Systems (MIS) In Decision Making In the South-West Nigerian Universities, Educational Research and Review, Vol. 2, No. 5, pp. 109-116. Akram Jalal Karim “The significance of Management Information Systems for enhancing strategic and tactical planning”. JISTEM J.Inf.Syst. Technol. Manag. (Online) Vol. 8, No. 2, 2011, p. 459-470. ISSN online: 1807-1775. Ani Katchova, 2013 “Time Series ARIMA Models Example”, The Econometrics Academy. Arthur A. Thompson, Alonzo J. Strickland, Irwin/McGraw-Hill, 1998, Strategic management: concepts and cases. B. Moçka., G. B. (2014). Optimizing business intelligence solution for baniking. Abstract ICRAE2014 Conference Proceedings ISSN: 2308-0825. B. SH., Strategjia afatmesme e zhvillimit të bankës së shqipërisë për periudhën 2016-2018. B. SH., Raportit Vjetor të Bankës së Shqipërisë për vitin 2015, në Komisionin e Ekonomisë dhe Financave, 29 mars 2016. Barney, J. (1986). Types of competition and the theory of strategy: Towards an integrative framework. Academy of Management Review, vol. 11, no. 4, pp. 791–800. Baskerville, R.L. and Myers, M.D., (2002), Information systems as a reference discipline. MIS Quarterly, 26(1), 1–14. Coronel, C., Morris, S., & Rob, P. (2011). Database Systems - Design, Implementation and Management. Boston. Daft. RL, Murphy, J & Willmott, H, 2010, Organisation Theory and Design, Cengage Learning Damodar N. Gujarati, Basic Econometrics, Book - fourth edition. Davis, G. B., & Olson, M. H. (1985). Management information systems: conceptual foundations, structure, and development. McGraw-Hill.
101
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
G.Satyanarayana Reddy (2009). Management information system to help managers for providing decision making in an organization. International Journal of Reviews in Computing, ISSN: 20763328. Gaither, N., & Frazier, G. (2001). Operations Management. South-Western, Ohio. Inmon, W. (2005). Building the Data Warehouse, 4-th edition. Wiley. James A. O'Brien, George M. Markus Management Information Systems 10-th edition [Book]. McGraw Hill Irwin, 2011. - p. 393. Kenneth C. Laudon, J. P. (2014). Management Information Systems: Managing The Digital Firm (Vol. 13). Pearson. Kotler, P. (2000). Marketing Management (10th Edition). New York, Prentice Hall. Kozak S. (2005). The role of information technology in the profit and cost efficiency improvements of the banking sector. February 2005, Journal of Academy of Business and Economics. L. Moutinho, P.A. Phillips, (2002) "The impact of strategic planning on the competitiveness, performance and effectiveness of bank branches: a neural network analysis", International Journal of Bank Marketing, Vol. 20. Laudon, K., & Laudon, J. (2010). Management information systems: Managing the digital firm. Upper Saddle River, NJ: Pearson Prentice Hall. Laudon, Kenneth C.; Laudon, Jane P. (2014). Management Information Systems: Managing the Digital Firm (13 ed.). Lucey, T. (2004) “Management Information Systems”, Cengage Learning. Lucey, T. (2005): Management Information Systems. London: Book Power. Makridakis, S., Wheelwrigt, S., & Hyndman, R. (1998). Forecasting: Methods and Applications. 3rd Edition John Wiley & Sons, New York. Morettin, P., & Toloi, C. (2006). Análise de Séries Temporais. San Paulo: Editora Edgar Blucher, 2nd Edition. O’Brien, J. (1999). Management Information Systems – Managing Information Technology in the Internetworked Enterprise. Boston: Irwin McGraw-Hill. Palepu K.G., V.L. Bernard, and P.M. Healy, 1996, Business Analysis and Valuation Using Financial Statements, South-Western College Publishing. 102
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
Peter Drucker with Jim Collins et al. 2008. The Five Most Important Questions You Will Ever Ask About Your Organization. San Francisco: Jossey-Bass: 3rd ed. Peter Drucker. 2008. Management. Rev. edition with Joseph A. Maciariello, New York: Collins. Pindyck, R., & Rubinfeld, D. (2008). Microeconomics. 7th Edition, Prentice Hall, Upper Saddle River. Prahalad, C. K., & Hamel, G. (1990). The Core Competence of the Corporation. Harvard Business School Publishing Corporation. Pg. 79-91. Pride, W. H. (2009). Business, Cengage Learning. Ragsdale, C. ( 2001). Teaching management science with spreadsheets: From decision models to decision support. INFORMS Trans . Ralph M. Stair, George Reynolds, George W. Reynolds. (2009). Principle of Information Systems. Raymond, McLeod, Jr. (1990), Raymond, Information Systems, New York, Macmillan Publishing Company. Rimvydas Skyrius (2013). The Development of Management Information Needs. International Journal of Artificial Intelligence and Interactive Multimedia, Vol. 2, Nº 3. Satyanarayana Reddy “Management Information System To Help Managers For Providing Decision Making In An Organization”, International Journal of Reviews in Computing, 2009, ISSN: 2076-3328 Simon, H. (1960). The New Science of Management Decision. New York: Harper and Row. Slack, M., Chambers, S., & Johnston, R. (2010). Operations Management - sixth edition. Prentice Hall, Financial Times. Stair, R., & Reynlods, G. (2012). Fundamentals of Information Systems 6th edition. Thompson, A. A., & Strickland, A. J. (1998). Strategic management: concepts and cases. Irwin/McGraw-Hill. Zeleny, M. (1982) "Multiple Criteria Decision Making", McGraw-Hill, New York
103
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
PËRMBLEDHJE Në këtë punim trajtohen sistemet e informacionit të menaxhimit, si një element i domosdoshëm në punën e përditshme të sistemit bankar dhe realizimi i një planifikimi strategjik bazuar në informacionin e siguruar nga këto sisteme me qëllim përmirësimin e tij. Qëllimi kryesor i këtij punimi është analizimi i informacionit të grumbulluar nga sistemet e informacioni të menaxhimit dhe përpunimi i tij në funksion të planifikimit strategjik në sistemin bankar. Në pjesën e parë është trajtuar ana teorike e sistemeve të informacionit të menaxhimit duke specifikuar rolin e tyre kyç në sistemin bankar dhe në përpunimin e informacionit. Gjithashtu është vlerësuar planifikimi dhe investimet që janë bëre në fushën e teknologjisë së informacionit si dhe cili është thelbi i një planifikimi strategjik në sistemin bankar. Për të realizuar objektivat tanë është realizuar një vështrim mbi literaturat më të fundit të modeleve të përpunimit të serive kohore financiare. Në pjesën e dytë janë trajtuar metodologjitë e përdorura në punim të cilat janë, vrojtimi nëpërmjet anketave, modelet ekonometrike të serive kohore dhe programimi matematik me shumë objektiva. Në pjesën e tretë janë paraqitur rezultatet e arritura si nga vrojtimi në terren dhe modeleve të ngritura. Vrojtimi nëpërmjet pyetësorëve është përdorur për mbledhjen e të dhënave në lidhje me situatën aktuale në vendin tonë të përdorimit të Sistemeve të Informacionit të Menaxhimit dhe rolit të tyre në planifikimin strategjik. Ndërkohë ngritja e modeleve është realizuar për të arritur një parashikim afatgjatë. Të dhëna e përdorura në modele janë zërat kryesorë që përbëjnë asete dhe detyrimet e sistemit bankar. Këto të dhëna janë zgjedhur për të treguar se tashmë seritë kohore kanë në jetëgjatësi të mjaftueshme, në mënyrë që parashikimet të jenë më të sakta. Nëpërmjet analizimit të serive kohore u zbuluan modele të rëndësishme në parashikimin e zërave kryesorë të aktiveve dhe pasiveve duke llogaritur jo vetëm parashikimet pikësore por edhe parashikimet intervalore. Por i gjithë ky informacion i parashikuar nuk mund të jetë pa një varësi midis ndryshoreve. Për të realizuar ndërthurjen e të gjithë vlerave të parashikuara është menduar përdorimi i programimit matematik. Programi matematikë na jep mundësinë jo vetëm ti ndërthurim këto ndryshore por edhe të arrijmë vlerën e synuar. Duhet theksuar se parashikimi jo thjeshtë si një vlerë por si një interval, na krijon mundësinë e ndërtimit të disa skenarëve mbi planifikimin strategjik. Ky studim paraqet një rëndësi të veçantë pasi për arsye të mungesës së të dhënave historike si dhe implementimit të vonshëm të bazave të të dhënave multimediale punime të tilla në Shqipëri janë shumë pak dhe të kufizuar.
104
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
SUMMARY This research deals with information management systems, as a necessary element in the daily work of the banking system and the implementation of a strategic plan based on the information provided by these systems in order to improve it. The main purpose of this paper is to analyse the information collected by the information management systems and to elaborate it in function of the strategic planning in the banking system.
In the first part is elaborated the theoretically aspect of information management systems specifying their crucial role in the banking system and information processing. It is also estimated the planning and investments done in the field of information technology and which is the essence of a strategic planning in the banking system. To achieve our goals it was realized an overview of the most recent literature of the processing models of financial time series. In the second part are elaborated the methodologies used in the paper which are, observation through surveys, econometric models of time series and mathematical programming with many objectives. In the third part are presented the results obtained from the survey and established models. The survey through questionnaire was used to collect data about the current situation in our country for the use of Information Management Systems and their role in strategic planning. Meanwhile the models are built in order to achieve a long-term prediction. The data used through the models are the main items that make up the assets and liabilities of the banking system. These data were selected to show that time series have a sufficient longevity, so that predictions are accurate. Through analysing time series were discovered important patterns for the forecast of the main items of assets and liabilities by calculating not only the point estimation but also interval estimation But all forecasted information cannot be without a dependency between variables. To realize the conjunction of all forecasted values provided is was considered the use of mathematical programming. Mathematic programming gives us the opportunity not only to combine these variables but also to achieve the target value. It should be noted that the forecast is not only a value but as an interval, gives us the possibility of building several scenarios on strategic planning. This study presents a special importance because due to the lack of historical data and the recent implementation of multimedia databases such studies in Albania are very few and limited.
105
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
FALENDERIME
Gjatë këtij punimi kam hasur vështirësi dhe pengesa që pa ndihmën dhe pa mbështetjen e shumë kolegëve nuk do të kisha arritur në fund të këtij punimi. Prandaj e ndjej shumë të nevojshme të falenderoj të gjithë personat që më ndihmuan në këtë rrugëtim. Së pari, dëshiroj të falenderoj Prof. Drini Salko për mbështetjen e tij të pakursyer, i cili me përkrahjen e tij më dha shtysa që të punojë dhe të përfundojë këtë punim. Së dyti, dua të falenderoj drejtuesen time në këtë punim, Prof. Flutura Kalemi, për kontributin intelektual dhe për të gjithë ndihmesën dhe durimin e treguar për arritjen e rezultateve sa më konkrete dhe domethënëse në këtë punim. Së treti një falenderim i shkon kolegëve, të cilët janë bërë pjesë e këtij punimi me vërejtjet dhe rekomandimet duke filluar me Prof. Orfea Dhuci dhe të gjithë kolegët e Departamentit Financë Kontabilitet për këshillat, mbështetjen dhe ndihmën e tyre. Një falenderim i veçantë shkon për Dr. Edmira Ozuni, për ndihmën e pakursyer, rekomandimet, vërejtjet dhe sugjerimet për të realizuar një punim sa më dinjitoz. Falenderoj gjithashtu familjen time për mbështetjen, durimin si dhe sakrificën e këtyre viteve. Bashkëshortin tim, Eris, i cili është personi që qëndron pranë meje në çdo sekondë, pa ndihmën dhe inkurajimin e të cilit nuk do mund ta përfundoja këtë punim.
Ju falenderoj sinqerisht të gjithëve!
106
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
DEDIKIM
Kushtuar prindërve të mi Ilirian dhe Olimbi Mulliri, për sakrificën e tyre në mbështetje të arsimimit dhe arritjeve të mia.
107
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
CURRICULUM VITAE JONA MULLIRI TË DHËNA PERSONALE Emri/Mbiemri Adresa Telefon / Celular E-mail
JONA MULLIRI RRUGA “ISA BOLETINI” NR 11, TIRANË +355 422 47258 / +355 692938876 / +355 689002595
[email protected],
[email protected]
Kombësia
SHQIPTARE
Datëlindja
06.07.1986
Gjinia
FEMËR
ARSIMI Janar 2011 - Prill 2016
Universiteti Bujqësor i Tiranës Shkolla e Doktoraturës, Departamenti Financë-Kontabilitet Tema: "Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri".
2004-2009
Universiteti i Tiranës, Fakulteti i Shkencave të Natyrës Diplomimi:02.07.2009 Dega: Informatikë
2000-2004
Shkolla e mesme e profilizuar, profili shkencor “Sami Frashëri”, Tiranë Diplomimi: 03.07.2004
EKSPERIENCA PUNE Maj 2010 – në vazhdim
UNIVERSITETI BUJQËSOR I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DHE AGROBIZNESIT Pedagoge në Fakultetin e Ekonomisë dhe Agrobiznesit në UBT/ Departamenti Matematikë dhe Informatikë. Lënda: “Bazë të Dhënash” “Hyrje në Informatikë”,
108
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
Lënda: “Sisteme të Administrimit Database dhe të Analizës së Informacionit” – sistem Bachelor, “Sistemet e Informacionit të Menaxhimit” – sistem M.Shkencor. Tetor 2012 – Korrik 1014
UNIVERSITETI LOGOS FAKULTETI I SHKENCAVE TE APLIKUARA DHE INFORMATIKE E ZBATUAR Pedagoge e jashtme në Departamentin Informatike e Aplikuar. Lënda: “Teori Rrjetash”, “Administrim Server”. Departamentin e Financë Kontabilitetit. Lënda: “Bazë të Dhënash”.
Tetor 2011 – në vazhdim
UNIVERSITETI ALEKSANDËR MOISIU DURRËS FAKULTETI I TEKNOLOGJISË SË INFORMACIONIT Pedagoge e jashtme Kompjuterike
në
Departamentin
e
Shkencave
Lënda: “Aplikime Kompjuterike”, “Programim & Dizenjim Web” Tetor 2009 – Maj 2010
UNIVERSITETI BUJQËSOR I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISËDHE AGROBIZNESIT Pedagoge e jashtme në Fakultetin e Ekonomisë dhe Agrobiznesit në Tiranë/ Departamenti Matematikë dhe Informatikë. Lënda: “Sisteme të Administrimit Database dhe të Analizës së Informacionit ”
Maj 2009 – Nëntor 2009
RAIFFEISEN BANK Punësuar në Raiffeisen Bank Albania, Head Office, DataBase & DataWarehouse Development Unit, IT Projects & Development Department / Interface & ETL (Extract Transform and Load) Raiffeisen Bank Albania "Dëshmorët e 4 Shkurtit" Street, TiranaTel +355 42233396/1054
109
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
Nëntor 2009 – Maj 2010
M. Sc. Jona MULLIRI
UNIVERSITETI BUJQESOR I TIRANES – IT Specialiste pranë zyrës së Teknologjisë së Informacionit
Maj 2008 – Shtator 2008
STUDIO DIZENJIMI Përpunim dhe modifikim i dokumenteve të ndryshme si revista, reklama, ftesa duke përdorur Adobe In-Design
BOTIME Viti akademik 2014-2015
Bashkautorë në tekstin e botuar: “Aplikime Kompjuterike në Microsoft Excel”
Viti akademik 2013-2014
Bashkautorë në tekstin e botuar: “Bazë të dhënash”
Viti akademik 2012-2013
Bashkautorë në tekstin e botuar: “Modelime të Zgjidhjes së Ushtrimeve dhe Problemave në Microsoft Excel 2010” Bashkautorë në tekstin e botuar: Informacionit dhe Komunikimit 10”
“Teknologjia
e
KONFERENCA DHE BOTIME SHKENCORE KONFERENCA 23 - 24 Tetor 2015
Konferencë Shkencore Ndërkombëtare “Research and Education – challenges towards the future”, ICRAE 2015, University of Shkodra. “The importance of the Management Information Systems on decisions making”, autore. Konferencë Shkencore Ndërkombëtare “Research and Education – challenges towards the future”, ICRAE 2015, University of Shkodra. “A comparative study of data meaning algorithms on educational dataset in Albania universities”, autore e dytë.
05 – 08 Qershor 2015
Konferencë Shkencore Ndërkombëtare, "Goal programming as a method for planning of production in farms", 5th International Conference of Ecosystems (ICE2015). ISBN: 978-9928-4248-3-9. June 05 - 08, 2015, Tirana, Albania, autore e dytë. 110
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
Konferencë Shkencore Ndërkombëtare, "Results of analysis from DEA model in measuring and improving the efficiency of livestock farms in the regions of Albania", 5th International Conference of Ecosystems (ICE2015). June 05 - 08, 2015, Tirana, Albania, autore e dytë. Botuar në Proceeding. ISBN: 978-9928-4248-3-9. 30-31 Maj 2014
Maj 2014
Konferencë Shkencore Ndërkombëtare “Research and Education – challenges towards the future”, ICRAE 2014, University of Shkodra. “The impact of e-learning application at Albanian Universities”, autore. Botuar në Proceeding. ISSN: 2308-0825 Konferencë shkencore Ndërkombëtare Ecosystems (ICE2014) Tiranë, May 2014, “Results of analysis from DEA model on corn production cultivated in Myzeqe plain”. Botuar në Proceeding. ISSN 978-9928-4068-8-0. Konferencë Shkencore Ndërkombëtare, "Improving Performance of Agriculture and the Economy: Challenges for Management and Policy", Slovak University of Agriculture in Nitra, Slovakia. “Mobile Agribusiness Technology in Albania”, autore e dytë.
Gusht 2013
Konferencë Shkencore Ndërkombëtare. Takimi i VIII Vjetor Ndërkombëtar i Institutit Alb-Shkenca, Tiranë, 29-31, Gusht. “Efiçienca e të ardhurave faktor determinant në rritjen e performancës së njësive prodhuese”, autore e dytë.
ARTIKUJ Shkurt 2016
Artikull në revistën shkencore Ekonomia & Agrobiznesi botimi 11, 2016, “Përmirësimi i procesit të vendimmarrjes nëpërmjet përdorimit të Sistemeve të Informacionit të Menaxhimit” Tiranë, Shqipëri. ISSN 2223-7658, autore.
Shkurt 2016
Artikull në revistën shkencore Ekonomia & Agrobiznesi botimi 11, 2016, “Modelimi i procesit të vendimmarrjes. Rasti i planifikimit të një banke” Tiranë, Shqipëri. ISSN 2223-7658, autore.
111
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
Shkurt 2016
Artikull në revistën shkencore Ekonomia & Agrobiznesi botimi 11, 2016, “Analiza e faktorëve të disponueshëm të prodhimit për shfrytëzimin optimal të tyre” Tiranë, Shqipëri. ISSN 22237658, autore e dytë.
Shtator 2015
Artikull në revistën shkencore: International Journal of Basic Sciences and Applied Computing (IJBSAC), “The Role of MIS in The Banking System in Albania”, autore, ISSN: 2394-367X, Volume-1 Issue-9, September 2015.
Qershor 2015
Artikull në revistën shkencore: International Journal of Ecosystems and Ecology Sciences (IJEES), "Goal programming as a method for planning of production in farms", autore e dytë, Vol. 5, issue 3. ISSN: 2224-4980. June 05 - 08, 2015, Tirana, Albania.
Tetor 2013
Artikull në revistën shkencore: Ekonomia & Agrobiznesi botimi 7, 2013, “Teknologjia Mobile në Agrobiznesin Shqiptar”, autore e dytë, Tiranë, Shqipëri ISSN 2223-7658
Viti 2012
Artikull në revistën shkencore: European Scientific Journal, “Measuring the effect of production factors on yield of greenhouse tomato producing using multivariate model”, autore e dytë, ISSN 1857-7431. Vol.8. No.23, faqe 93-119 (Botuar online).
Artikull në revistën shkencore Ekonomia & Agrobiznesi botimi 5, 2012, “Matja dhe përmirësimi i efektivitetit të prodhimit të domates së kultivuar në serat e rrethit të Lushnjës”, autore e dytë, ISSN 2223-7658. Artikull në revistën shkencore Ekonomia & Agrobiznesi botimi 4, 2012, “Vlerësimi i efiçiencës së shpërndarjes si një faktor i rëndësishëm i rritjes ekonomike të fermës bujqësore”, autore e dytë, ISSN 2223-7658.
112
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
TRAJNIME June 2014
UNIVERSITY OF LJUBJANA, FACULTY OF ELECTRICAL ENGINEERING (16, 17 June 2014) Trajnim i zhvilluar në ambientet e Universitetit Aleksandër Moisiu Durrës. Tema: “Multimedia production and promotion” dhe “Studio recording equipments”.
October 2013
Janar 2012 – Shkurt 2012
Swedish – Western Balkans Contact Seminar in Albania, Swedish council for higher Education. SATIS - TEMPUS PROJECT, MALTA Trajnim i zhvilluar në Maltë – Virtual E-Learning Platform.
Mars 2005--Korrik 2005
TIRANA BANK Departamenti IT - Trajnim mbi funksionalitetet kryesore të sistemit bankar dhe teknikat e menaxhimit dhe përpunimit të informacionit.
GJUHË TË HUAJA Anglisht Italisht Greqisht Spanjisht NJOHURI KOMPJUTERIKE
AFTESI PERSONALE TË TJERA
Shumë mirë e folur dhe e shkruar/ Me dëshmi Shumë mirë e folur dhe e shkruar Mirë e folur dhe e shkruar Mirë e folur dhe e shkruar C / C++, Java, HTML & CSS, PHP, .NET / C#, SQL SERVER, Oracle, Data Stage (ETL tool) Data Warehouse dhe koncepte Data Mining, Microsoft Office Aftësi të mira komunikuese Aftësi në mësimdhënie Aftësi në zgjidhjen e problemeve Aftësi në vendimmarrje Interesa për arritje dhe zhvillime të shkencës
113
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
LISTA E FIGURAVE Figura 1 - MIS dhe Vendimmarrja................................................................................................ 12 Figura 2 - Investimi i kapitalit në teknologji informacioni ........................................................... 13 Figura 3 - Ndërvarësia midis njësisë ekonomike dhe sistemeve të informacionit ........................ 14 Figura 4 - Funksionimi i Data warehouse ..................................................................................... 26 Figura 5 - Data mart dhe Data warehouse .................................................................................... 29 Figura 6 - Roli i DWH dhe data marts .......................................................................................... 30 Figura 7 - Funksionet e sistemeve të informacionit ...................................................................... 32 Figura 8 - Rolet virtuale të Sistemeve të Informacionit ................................................................ 38 Figura 9 - MIS dhe burimet e marrjes së të dhënave .................................................................... 41 Figura 10 - Frekuenca e vendimeve .............................................................................................. 45 Figura 11 - Zinxhiri i vlerës së informacionit të biznesit.............................................................. 48 Figura 12 - Skema e metodologjisë Box–Jenkins ......................................................................... 57 Figura 13 - Klasifikimi i problemit të vendimmarrjes me shumë qëllime.................................... 59 Figura 14 - Funksionet e qëllimit jokontradiktor .......................................................................... 60 Figura 15 - Funksionet e qëllimit kontradiktor ............................................................................. 60 Figura 16 - Autokorrelacioni ........................................................................................................ 79 Figura 17 - Modeli i Investimeve.................................................................................................. 80 Figura 18 - Testi i zhurmave të bardha ......................................................................................... 80 Figura 19 - Testi heteroskedasticitetit ........................................................................................... 81 Figura 20 - Autokorrelacioni ........................................................................................................ 82 Figura 21 - Modeli i Kredive ........................................................................................................ 82 Figura 22 - Testi LM për mbetjet .................................................................................................. 83 Figura 23 - Testi i zhurmave të bardha ......................................................................................... 84 Figura 24 - Testi heteroskedasticitetit ........................................................................................... 84 Figura 25 - Autokorrelacioni ........................................................................................................ 85 Figura 26 - Autokorrelacioni i Diferencave .................................................................................. 86 Figura 27 - Modeli i Investimeve.................................................................................................. 86 Figura 28 - Testi LM i mbetjeve ................................................................................................... 87 Figura 29 - Testi i zhurmave të bardha ......................................................................................... 88 Figura 30 - Testi heteroskedasticitetit ........................................................................................... 88 Figura 31 - Shtrimi i problemit të optimizimit.............................................................................. 92 Figura 32 - Shtimi i peshave dhe devijimeve në model ................................................................ 95 Figura 33 - Përmbledhje e skenarëve ............................................................................................ 95 Figura 34 - Modeli i Depozitave ................................................................................................. 123 Figura 35 - Modeli i të Tjera e Aktivit ........................................................................................ 123 Figura 36 - Modeli i të Tjerat e Pasivit ....................................................................................... 124 Figura 37 - Modeli Fondet e veta ................................................................................................ 124
114
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
LISTA E TABELAVE
Tabela 1 - Implementimi i MIS .................................................................................................... 71 Tabela 2 - Kënaqësia e nivelit të implementimit .......................................................................... 72 Tabela 3 - Informacioni i duhur dhe në kohë ................................................................................ 72 Tabela 4 - Përdorimi i Data warehouse......................................................................................... 73 Tabela 5 - Sistemet e Informacionit të vendimmarrjes ................................................................. 74 Tabela 6 - Automatizimi i Procesit ............................................................................................... 75 Tabela 7 - Indikatorët e planifikimit strategjik ............................................................................. 76 Tabela 8 - Korrelimi implementimit të MIS dhe grumbullimit të të dhënave .............................. 77 Tabela 9 - Përmbledhje e modeleve .............................................................................................. 89 Tabela 10 - Parashikimet dhe kufijtë e poshtëm dhe të sipërm të volumeve ................................ 90
115
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
LISTA E GRAFIKËVE
Grafiku 1 Grafiku 2 Grafiku 3 Grafiku 4 Grafiku 5 Grafiku 6 Grafiku 7 Grafiku 8 -
Implementimi i MIS .................................................................................................. 71 Kënaqësia e nivelit të implementimit........................................................................ 72 Informacioni i duhur dhe në kohë ............................................................................. 73 Përdorimi i Data warehouse ...................................................................................... 73 Sistemet e Informacionit të vendimmarrjes .............................................................. 74 Automatizimi i Procesit............................................................................................. 75 Indikatorët e planifikimit strategjik ........................................................................... 76 Paraqitja grafike e Investimeve ................................................................................. 78
116
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
ANEKSE
I/e dashur pjesëmarrës/e, Faleminderit për pjesëmarrjen!
Synimi i këtij pyetësori është evidentimi i përdorimit dhe nivelin e implementimit të sistemeve të informacionit të menaxhimit në sistemin tonë bankar dhe përcaktimin e rolit të tij në përmirësimin e grumbullimit, përpunimit dhe shpërndarjen e informacionit të nevojshëm në kohën e duhur. Të dhënat nga ky studim do të përdoren nga autorët vetëm për publikime në revista shkencore. Të dhënat personale do të mbeten konfidenciale dhe nuk do të përdoren asnjëherë për publikim. Emri yt si dhe banka ku ju punoni nuk do të vendoset në pyetësor.
Të plotësohet nga intervistuesit:
No.: _________________________
Data_________________________
117
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
Pjesa I 1. Keni MIS të implementuar në bankën tuaj? * Po Jo Tjetër: 2. Nëse Po, prej sa kohësh (vite)? * 0-2 3-5 >5 3. Sa mendoni se është i rëndësishëm roli i MIS në bankën tuaj? * 1
2
3
4
5
Shumë Pak
Shumë
5. Jeni të kënaqur me nivelin e tij të implementimit? * 1 Shumë Pak
2
3
4
5 Shumë
6. A siguron sistemi juaj informacion sasior? * Po Jo Tjetër: 7. A siguron sistemi juaj informacion cilësor (të përshtatshëm për vendimmarrje)? * Po Jo Tjetër:
118
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
8. Sigurohet nga MIS informacioni i duhur në kohë? * Po Jo Tjetër: 9. Sa mendoni se është MIS i rëndësishëm për procesin e vendimmarrjes në bankën tuaj? * 1
2
3
4
Shumë Pak
5 Shumë
10. Cilat janë sistemet që përdorni në punën tuaj të përditshme, përshkruani shkurtimisht funksionin e tyre? *
11. Cilat janë proceset që mbështeten nga MIS? * Cost accounting Budgeting Strategic Planning P & L account Cash flow statement Balance sheet Customer Satisfaction Tjetër:
119
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
12. Për çfarë ju ndihmon kryesisht MIS? * Ju lutem, përshkruani fushën e përdorimit.
13. Keni një departament për MIS në bankën tuaj? * Po Jo Tjetër: 14. Sa është nr i punonjësve në bankë që merren me MIS? * 0-3 4-6 7-9 > 10 15. Sa i plotë dhe i saktë është procesi i grumbullimit të të dhënave në bankën tuaj? * 1
2
3
4
5
Shumë Pak
Shumë
16. Sa i automatizuar është ky proces grumbullimi? * 1 Shume Pak
2
3
4
5 Shumë
120
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
17. Keni Data Warehouse në bankën tuaj? * Po Jo Tjetër: 18. Nëse nuk keni Data Warehouse, cilat janë bazat e të dhënave që sigurojnë input për MIS? Core Banking System Transactional Databases Other Database Applications Tjetër: 19. Ju lutem shënoni emrin e Database-it
20. A keni të implementuar në bankën tuaj Business Intelligence (BI)? * Po Jo Tjetër:
21. A keni një sistem të integruar për raportimet në funksion të vendimmarrjes? * Po Jo Tjetër:
22. Nëse Po, në çfarë niveli i përmbush kërkesat për vendimmarrje ky sistem? * 1 Shumë Pak
2
3
4
5 Shumë
121
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
M. Sc. Jona MULLIRI
Pjesa II 1. A keni një sistem të integruar për raportimet në funksion të vendimmarrjes? * Po Jo Tjetër: 2. Nëse Po, në çfarë niveli i përmbush kërkesat për vendimmarrje ky sistem? * 1
2
3
4
Shumë Pak
5 Shumë
3. Çfarë indikatorësh përdorni për planifikimin strategjik financiar në bankën tuaj? * ROE ROA Fitimi Marzhinal Neto Market Share Tjetër: 4. Për të llogaritur këta indikatorë shfrytëzoni: * Një sistem të automatizuar totalisht Një sistem pjesërisht të automatizuar që kërkon ndërhyrjen tuaj Një sistem aspak të automatizuar Tjetër: 5. A keni nevojë për një sistem të optimizuar për lehtësimin e planifikimit strategjik financiar? * Po Jo Tjetër:
122
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
Modelet ARMA DHE ARIMA Dependent Variable: DEPOZITAT Method: Least Squares Sample (adjusted): 2011M07 2015M05 Included observations: 47 after adjustments Convergence achieved after 4 iterations Variable
Coefficient
Std. Error
t-Statistic
Prob.
C AR(1)
461424.1 0.904044
10981.07 0.056252
42.01994 16.07138
0.0000 0.0000
R-squared Adjusted R-squared S.E. of regression Sum squared resid Log likelihood F-statistic Prob(F-statistic)
0.851627 0.848330 7098.749 2.27E+09 -482.4489 258.2893 0.000000
Inverted AR Roots
.90
Mean dependent var S.D. dependent var Akaike info criterion Schwarz criterion Hannan-Quinn criter. Durbin-Watson stat
458281.8 18227.68 20.61485 20.69358 20.64447 2.014597
Figura 34 - Modeli i Depozitave
Dependent Variable: TE_TJERAA Method: Least Squares Sample (adjusted): 2011M10 2015M05 Included observations: 44 after adjustments Convergence achieved after 11 iterations MA Backcast: 2010M10 2011M09 Variable
Coefficient
Std. Error
t-Statistic
Prob.
C AR(1) AR(4) MA(12)
117141.7 0.635839 -0.328917 -0.876512
1687.983 0.119782 0.120207 0.040588
69.39745 5.308322 -2.736244 -21.59560
0.0000 0.0000 0.0092 0.0000
R-squared Adjusted R-squared S.E. of regression Sum squared resid Log likelihood F-statistic Prob(F-statistic)
0.669386 0.644589 8436.366 2.85E+09 -458.1100 26.99562 0.000000
Mean dependent var S.D. dependent var Akaike info criterion Schwarz criterion Hannan-Quinn criter. Durbin-Watson stat
Figura 35- Modeli i të Tjera e Aktivit
123
114568.0 14151.10 21.00500 21.16720 21.06515 2.018218
M. Sc. Jona MULLIRI
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
Dependent Variable: TE_TJERAP Method: Least Squares Sample (adjusted): 2011M08 2015M05 Included observations: 46 after adjustments Convergence achieved after 5 iterations Variable
Coefficient
Std. Error
t-Statistic
Prob.
C AR(1) AR(2)
27147.09 0.700307 0.208746
4734.723 0.149084 0.147782
5.733618 4.697408 1.412526
0.0000 0.0000 0.1650
R-squared Adjusted R-squared S.E. of regression Sum squared resid Log likelihood F-statistic Prob(F-statistic)
0.813084 0.804390 2531.908 2.76E+08 -424.2095 93.52474 0.000000
Inverted AR Roots
.93
Mean dependent var S.D. dependent var Akaike info criterion Schwarz criterion Hannan-Quinn criter. Durbin-Watson stat
24307.44 5724.695 18.57433 18.69359 18.61900 1.961359
-.23
Figura 36 – Modeli i të Tjerat e Pasivit
Dependent Variable: FONDET_E_VETA Method: Least Squares Sample (adjusted): 2011M09 2015M05 Included observations: 45 after adjustments Convergence achieved after 5 iterations Variable
Coefficient
Std. Error
t-Statistic
Prob.
C AR(1) AR(3)
85487.56 0.661525 0.233684
4525.936 0.092032 0.068514
18.88837 7.187970 3.410730
0.0000 0.0000 0.0014
R-squared Adjusted R-squared S.E. of regression Sum squared resid Log likelihood F-statistic Prob(F-statistic)
0.874894 0.868937 2280.195 2.18E+08 -410.2406 146.8582 0.000000
Mean dependent var S.D. dependent var Akaike info criterion Schwarz criterion Hannan-Quinn criter. Durbin-Watson stat
Inverted AR Roots
.93
-.13-.48i
-.13+.48i
Figura 37 - Modeli Fondet e veta
124
79819.08 6298.424 18.36625 18.48669 18.41115 1.928150
M. Sc. Jona MULLIRI
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
Sample: 2011M07 2015M05 Included observations: 47 Q-statistic Probabilities adjuste for 1 ARMA term(s) Autocorrelation .|. . |** .*| . . |*. .|. .*| . .*| . .|. .*| . .|. .|. .|. .|. .|. .|. .|. .*| . .*| . .|. .|.
| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
Partial Correlation .|. . |** .*| . . |*. .|. **| . .*| . .|. .|. .|. . |*. .|. .*| . .|. .|. .|. .*| . .*| . .|. .|.
| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
AC
PAC
-0.018 0.232 -0.076 0.129 -0.004 -0.184 -0.129 -0.041 -0.073 -0.012 0.047 0.061 -0.017 0.018 0.072 0.013 -0.157 -0.162 -0.004 -0.049
-0.018 0.232 -0.072 0.079 0.031 -0.252 -0.131 0.052 -0.062 0.022 0.143 0.009 -0.112 0.005 0.059 -0.045 -0.161 -0.129 0.045 -0.013
Q-Stat 0.0167 2.7767 3.0772 3.9675 3.9684 5.8619 6.8226 6.9232 7.2458 7.2551 7.3967 7.6411 7.6607 7.6831 8.0527 8.0645 9.9571 12.040 12.041 12.249
Prob
0.096 0.215 0.265 0.410 0.320 0.338 0.437 0.510 0.611 0.688 0.745 0.811 0.864 0.887 0.921 0.869 0.798 0.845 0.875
Sample: 2011M07 2015M05 Included observations: 47 Autocorrelation . |*. . |*. .|. . |*. . |*. .|. . |*. . |*. .|. . |** .|. . |*. .*| . .|. .*| . .*| . .|. .|. .*| . .*| .
| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
Partial Correlation . |*. . |*. .*| . . |*. . |*. .|. . |*. . |*. .*| . . |** .*| . .|. .*| . .*| . **| . .*| . .|. . |*. **| . .*| .
| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
AC
PAC
0.096 0.120 -0.061 0.124 0.155 0.024 0.120 0.084 0.014 0.279 -0.023 0.114 -0.122 0.009 -0.173 -0.170 -0.035 0.071 -0.167 -0.101
0.096 0.112 -0.084 0.127 0.155 -0.042 0.113 0.085 -0.072 0.296 -0.093 0.010 -0.069 -0.085 -0.253 -0.162 -0.064 0.077 -0.214 -0.077
125
Q-Stat 0.4653 1.2050 1.4000 2.2213 3.5435 3.5760 4.4015 4.8186 4.8301 9.6722 9.7061 10.557 11.561 11.567 13.725 15.875 15.970 16.370 18.671 19.539
Prob
0.272 0.497 0.528 0.471 0.612 0.623 0.682 0.776 0.378 0.467 0.481 0.482 0.563 0.470 0.390 0.455 0.498 0.412 0.423
M. Sc. Jona MULLIRI
Sistemet e informacionit të menaxhimit dhe planifikimi strategjik në bankat e nivelit të dytë në Shqipëri
Sample: 2011M09 2015M05 Included observations: 45 Autocorrelation .|. . |*. .|. .*| . .|. .|. . |*. .*| . .|. **| . **| . .|. .*| . .|. . |*. . |*. .*| . .|. .*| . .*| .
| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
Partial Correlation .|. . |*. .|. .*| . .|. .|. . |*. .*| . .|. **| . **| . .|. .|. .*| . . |*. .|. .*| . .|. **| . .*| .
| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
AC
PAC
0.023 0.130 -0.026 -0.082 -0.048 -0.009 0.123 -0.125 -0.003 -0.255 -0.300 -0.031 -0.091 -0.002 0.188 0.094 -0.068 0.035 -0.139 -0.087
0.023 0.130 -0.032 -0.100 -0.038 0.017 0.134 -0.148 -0.044 -0.226 -0.296 0.021 -0.052 -0.087 0.192 0.071 -0.086 0.039 -0.229 -0.180
AC
PAC
0.187 0.016 -0.083 -0.097 -0.109 -0.106 -0.040 0.057 -0.059 -0.016 0.120 0.014 -0.028 0.004 -0.026 -0.009 -0.042 -0.001 0.002 -0.043
0.187 -0.020 -0.085 -0.068 -0.081 -0.082 -0.020 0.050 -0.112 -0.014 0.123 -0.051 -0.040 0.034 -0.036 -0.004 -0.013 0.002 -0.032 -0.028
Q-Stat 0.0250 0.8599 0.8934 1.2408 1.3636 1.3679 2.2088 3.1051 3.1056 7.0339 12.642 12.702 13.254 13.254 15.753 16.400 16.744 16.838 18.421 19.057
Prob
0.345 0.538 0.714 0.850 0.820 0.796 0.875 0.533 0.179 0.241 0.277 0.351 0.263 0.290 0.334 0.396 0.363 0.388
Sample: 2011M09 2015M05 Q-statistic probabilities adjusted for 2 ARMA term(s) Autocorrelation . |*. .|. .*| . .*| . .*| . .*| . .|. .|. .|. .|. . |*. .|. .|. .|. .|. .|. .|. .|. .|. .|.
| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
Partial Correlation . |*. .|. .*| . .*| . .*| . .*| . .|. .|. .*| . .|. . |*. .|. .|. .|. .|. .|. .|. .|. .|. .|.
| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
126
Q-Stat 1.6742 1.6864 2.0329 2.5176 3.1433 3.7481 3.8366 4.0205 4.2274 4.2433 5.1335 5.1459 5.1989 5.2001 5.2496 5.2557 5.3897 5.3898 5.3900 5.5491
Prob
0.154 0.284 0.370 0.441 0.573 0.674 0.753 0.835 0.823 0.881 0.921 0.951 0.969 0.982 0.988 0.993 0.996 0.998
M. Sc. Jona MULLIRI
