Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

DISERTACION

Dizertanti Msc.Laura Shumka

Udhëheqës Shkencor Prof.Dr. Pandeli Marku

Tiranë, Maj 2014

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

TEMA: “Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë”

Dizertanti

Udhëheqës Shkencor

Msc.Laura Shumka

Prof.Dr. Pandeli Marku

Tiranë, 2014

2

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

Deklaratë mbi origjinalitetin Laura Shumka

Deklaroj se kjo tezë përfaqëson punën time origjinale dhe nuk kam përdorur burime të tjera, përveҫ atyre të evidentuara nëpërmjet citimeve. Të gjitha të dhënat, tabelat, figurat dhe citimet në tekst të cilat janë riprodhuar prej ndonjë burimi tjetër, duke përfshirë edhe internetin, janë pranuar në mënyrë eksplicite si të tilla. Jam e vetëdijshme se në rast të mospërputhjeve, Senati i UBT-së është ngarkuar të më revokojë gradën “Doktor”, që më është dhënë mbi bazën e kësaj teze, në përputhje me “Rregulloren e programeve të studimit të ciklit të tretë (Doktoratë)”, neni 27, datë 10 Maj 2012.

Tiranë, 25.05.2014

3

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

Këtë punim ia dedikoj gjyshit tim Sterjo Spasse në 100 vjetorin e lindjes së tij.

4

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

Pasqyra e lëndës

Lista e figurave ........................................................................................................................ 7 Abstract-Study of the architectonic styles of doors and windows in the Albanian post byzantine churces.................................................................................................................... 10 Hyrje ....................................................................................................................................... 14 Rëndësia, qëllimi dhe përmbajtja e studimit .......................................................................... 17 Kapitulli I I.1. Arkitektura Shqiptare e objekteve të kultit, kishat pas bizantine dhe vendi që zenë dyert dhe dritaret ........................................................................................................ 21 I.2.1. Analiza Tipologjike .................................................................................................... 26 I.2.1.a.Kishat njënefëshe ........................................................................................................ 27 I.3. Disa parime të arkitekturës së kishave pas bizantine .................................................. 29 I.3.1. Parimet teologjike ...................................................................................................... 30 I.3.2. Ndërtesat me orientim nga qendra .............................................................................. 33 I.3.3. Bazilikat dhe kishat rrethore ....................................................................................... 34 I.3.4. Teologjia në formë dhe gjeometri ............................................................................... 35 I.3.5. Atriumi ........................................................................................................................ 35 I.3.6. Narteksi ....................................................................................................................... 36 I.3.7. Nefa dhe apsida ........................................................................................................... 36 I.3.8. Ikonstasi dhe altari ...................................................................................................... 36 I.3.9. Ndriçimi ...................................................................................................................... 37 I.3.10. Akustika ...................................................................................................................... 37 I.3.11. Zgjidhjet konstruktive ................................................................................................. 37 Kapitulli II II.1. Metodat e studimit të dyerve dhe dritareve ................................................................ 38 II.1.1. Metoda e sistematizimit dhe vlerësimit të materialeve .............................................. 38 II.1.2. Përcaktimi i llojit të drurit .......................................................................................... 39 II.1.3. Konsiderimi i rëndësisë së dritës ................................................................................ 40 II.1.4. Ekspeditat në vende ku ndodhen objekte të ndryshme të kultit ................................. 40 II.1.5. Fotografime ................................................................................................................ 40 II.1.6. Konsultimet me literaturën ......................................................................................... 41 Kapitulli III III.1. Llojet më të rëndësishme të dendroflorës në rajonet e mara në studim ...................... 42

5

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

III.2. Karakteristikat e drurit të llojeve të dushkut dhe venjës ............................................. 48 III.2.1.Cilësitë e llojeve të gjinisë Quercus ............................................................................ 48 III.2.2.Cilësitë e llojeve të gjinisë Juniperus .......................................................................... 49 Kapitulli IV Rezultate dhe Diskutime ...................................................................................................... 51 IV.1. Analiza e stileve të dyerve dhe dritareve në kuadër të arkitekturës biznatine dhe pasbizantine ................................................................................................................ 51 IV.1.1. Dyert ........................................................................................................................... 51 IV.1.2. Dritaret ....................................................................................................................... 80 IV.2. Studimi i stileve arkitektonike të kishave pas bizantine të vendit tonë ...................... 88 IV.2.a. Fronteret e anëve të kryqit .......................................................................................... 90 IV.2.b. Kupolat me tamburin ................................................................................................. 90 IV.2.c. Kluasonazhi ................................................................................................................ 91 IV.2.d. Ndërtime me ҫati dyujëse ........................................................................................... 92 IV.2.e. Dyert ........................................................................................................................... 93 IV.2.f. Portikët ...................................................................................................................... 101 IV.2.g. Kambanarja .............................................................................................................. 101 IV.2.h. Mjedisi i altarit ......................................................................................................... 101 IV.2.i. Narteksi .................................................................................................................... 102 Kapitulli V V.1. Përshkrimi i disa prej objekteve të kultit .................................................................. 103 V.1.a. Kisha eremite Shën Erazmo ..................................................................................... 103 V.1.b. Manastiri i Ardenicës ............................................................................................... 104 V.1.c. Kisha e lindjes së Hyjlindjes në Pazarin e Përmetit ................................................. 104 V.1.d. Kisha e Shën Marisë në Greshanicë ......................................................................... 105 Kapitulli VI Përfundime dhe rekomandime...............................................................................................110 Kapitulli VII Literatura ...............................................................................................................................117

6

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

Lista e figurave Figura 1. Bazilika Butrint, tipi tre nefësh.......................................................................................... 14 Figura 2. Sipër – Bazilika Butrint, tipi tre nefësh; poshtë – Bazilika e Shën Ahilit, Prespë e Vogël, të Greqi. Shekulli X ................................................................................................. 15 Figura 3. Kisha e Manastirit të Shën Kollit, Mesopotam Delvinë.................................................. 18 Figura 4. Pamje e materialeve të ndryshme të drurit të përdorura në kishën eremite Shën Bllashtojna në Glloboko, Prespë e Madhe. Në pamje, dyert, dritaret dhe shkallët origjinale............. 19 Figura 5. Materiale të kohës përdorur për ndërtimin e dhomave të murgjëve dhe shkallëve. Venja (Juniperus sp.), shumë e pranishme në ndërtimin e objekteve të kultit, në rajonin e Prespës. Kisha eremite Panayia Eleousa ........................................................................................ 19 Figura 6. Majtas-Prespë e Madhe; djathas-Banesa palafite (muzeu natyror liqeni i Ohrit).. .......... 20 Figura 7. Tempulli i Eskulapit, Hyut te Shëndetësisë (shek.I-II e.s.) .............................................. 22 Figura 8. Kështjella e Bashtovës ...................................................................................................... 23 Figura 9. Xhamia e Nazireshës Elbasan ......................................................................................... 24 Figura 10. Kisha e Kakomesë Përmet .............. .......................................................................... 24 Figura 11. Manastiri i Apollonisë. Kisha e Shën Mërisë................................................................... 25 Figura 12. Kalsifikimi tipologjik ............................................................................................... ........ 26 Figura 13. Pamje e përgjithshme e vlerësimit ................................................................................... 33 Figura 14. Varësia e konduktivitetit prej kampioneve të ndryshme të drurit ................................... 34 Figura 15. Shpardhi, mjaft i pranishëm në zonën e marrë në studim ................................................. 42 Figura 16. Qarri-Quercus cerris.................................................................................................. ........ 43 Figura 12. Bulgëri, Qarrziu - Quercus trojana .......................................................................... ........ 44 Figura 17. Juniperus excelsa në Kallamas (Prespë) ........................................................................... 46 Figura 18. Tipologjia e hapjeve të dyerve në arkitekturën e lashtë greke dhe romake ...................... 52 Figura 19. Dere me hapje dyfishe sipas tipologjise C2 (Shën Kolli Voskopojë) .............................. 53 Figura 20. Tipet e hapjes së dyerve në arkitekturën e Greqisë antike dhe Romake (sipas Haddad 1995) ........................................................................................................................ ........ 54 Figura 21. Tipologjia e arkitrarëve të dyerve dhe harqet shoqëruese në arkitekturën Bizantine ....... 56 Figura 22. Pamje e pragut të një dere (Butrint) .......................................................................... ........ 57 Figura 23. Pamje e një qemeri (Butrint) ............................................................................................. 57 Figura 24. Variacion bashkimi i arkitraut me traun ................................................................... ........ 58 Figura 25. Shën Mëria, Lushnjë (shek. XII) ...................................................................................... 58 Figura 26. Dera hyrëse në kishën e Shën Kollit, Voskopojë ...................................................... ....... 59 Figura 27. Kishë në Përmet (dera e mbyllur) ..................................................................................... 59 Figura 28. Kisha e Shelcanit (Elbasan) ...................................................................................... ........ 60 Figura 28. Tipologjia e pragjeve kuadrat në arkitekturën bizantine .................................................. 61 Figura 29. Mali Athos. Manastiri Vatopediou. Katholikon (fundi i shek. X). Mesonyktikon. Dera Veriore (Mamaloukos 2001) ............................................................................................ 62 Figura 30. Kasë dere e një bazilike të hershme kristiane (Orlandos, 1994) ....................................... 62 Figura 31. Kuadri i derës tipike të Kishave te Prespës (Blloshtojna) (shek. XII-XIII) ...................... 63 Figura 32. Derë tipike e kishave eremite, Prespë ....................................................................... ........ 64

7

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

Figura 33. Kisha e Kosinës, Dera jugore (Fillimi i shek. XIV) ................................................. ........ 64 Figura 34. Kornizë dere, Kisha e Ristosit (Mborje) .................................................................... ....... 64 Figura 35. Prespë. Kisha e Shën Pavlit (shek. XII-XIV). Tipi „Royal door‟...................................... 65 Figura 36. Tip dere me hark nga sipër ....................................................................................... ........ 66 Figura 37. Pjesë nga bazilikat në Butrint/Derë .......................................................................... ........ 66 Figura 38. Kostandinopojë. (Sipas Krischen 1938) ........................................................................... 67 Figura 39. Mali Sinai. Manastiri i Hagia Aikaterini. Porta kryesore. (Sipas Myriantheos)................ 67 Figura 40. Kisha e Hagios Nikolaos ( shek. XII). „Dera Royal” (Bouras-Boura 2001)..................... 68 Figura 41. Butrint, Tip „Royal door‟ ........................................................................................... .......

0690 Figura 42. Përmet, Kisha e Kosinës (Sh. 10të), Dera lindore ..................................................... ........ 69 Figura 43. Derë jugore në Kishën e Theodoroi (shek. 12të). Sipas Bouras and Boura 2001) ............ 70 Figura 44. Derë e tipit B, Manstiri i Shën Gjergjit të Demës (Butrint) .............................................. 71 Figura 45. Athinë, Kisha e Gorgoepekoos (shek. XII) ................................................................ ....... 71 Figura 46. A dhe B: Evoluimi i tipit Jonik të dyerve........................................................................ 72 Figura 47. A dhe B: Elemente të evoluimit A. Vergina dhe tipi i Derës. B. Athina, Kisha e Gorgoepekoos (shek. XII) ................................................................................................ 73 Figura 48. Kisha e Panagitsa (shek. XIV). Derë jugore ..................................................................... 74 Figura 49. Kisha e Panagitsa (shek. XIV). Derë jugore............................................................... ....... 75 Figura 50. Kisha e Hagios Georgios Kapele, derë jugore .......................................................... ........ 75 Figura 51. Pamje e pjesës jugore me dyer të ngjashme me Fig. 30. Kisha e Manastirit të Shën Kollit në Mesopotam .......................................................................................................... ........ 76 Figura 52. A: Vizatim në formë kuadrati. B: Derë me një kuadrat integral (Mamaloukos 2007)...... 77 Figura 53. Viannos, Kretë. Hagia Moni. Katholikon (shek. IV). South door .................................... 77 Figura 54. Dritare të tipit Lean-out: Kostandinopojë (a) dhe (b) Kisha e Manastitrit të Shën Mërisë në Apolloni .................................................................................................................... ....... 78 Figura 55. Pamje e tipit 2 të dritareve-Labovë e Kryqi. Kisha e Shën Mërisë .................................. 79 Figura 56. Mystras. House Y. Dritare (Orlandos 1937) ..................................................................... 80 Figura 57. Mali Athos, Kompleksi i ndriçimit ............................................................................ ....... 81 Figura 58. Dritare me lobe të shtrira përgjatë gjithë gjerësisë së murit. B: Dritare me kornizë integrale (Mamaloukos 2007) .................................................................................................. ........ 82 Figura 59. Konstantinopojë. Kisha e Sh. Sofisë. Hapje komplekse (sipas Antoniadis 1907) ........... 83 Figura 61. Mali Athos. Manastiri Vatopediou. Kompleks hapjeje ............................................ ........ 83 Figura 62. Dritare e vecantë (Kretë)-Hagia Moni. Katholikon (shek. XIV). Dritare lindore ............ 84 Figura 63. Kisha e Hodegetria (shek. XIV) ................................................................................ ....... 85 Figura 64. Dera e Kishës së Maligradit, e ekspozuar edhe në Muzeun e Luvrit ............................... 85 Figura 65. Pozicioni i derës dhe dritareve në Kishën e Maligradit .................................................... 93 Figura 66. Dera e tipit me kornizë mbizotëruese (Kisha e Shën Stefanit, Shkodër, shek. XIII)........ 94 Figura 67. Dyert dhe dritaret e stileve të ndryshme – Shën Triadha Berat shek. XIII-XIV (posht druri dhe lart kombinime me qelq e qeramikë) ................................................................ ........ 96 Figura 68. Dyert dhe dritaret e stileve të ndryshme – Shën Triadha Berat – Apolloni dhe Labova e Kryqit ........................................................................................................................ ....... 97

8

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

Figura 69. Dritare, stili me kornizë të mbështetur dhe hark nga sipër (Shirgj) .................................. 98 Figura 70. Dritare, stili me kornizë të mbështetur dhe hark nga sipër (Cete) .................................... 99

Figura 71. Vlerat e parametrave kryesorë mjedisor në rrethinën e Kishës së Shën Mërisë, Bishqethëm.............................................................................................................................104 Figura 72. Vlerat e parametrave kryesorë mjedisor në rrethinën e Kishës së Shën Mërisë, Leusa......................................................................................................................................105 Figura 73. Kisha e Shën Mërisë, Leusa, Përmet në konteksin e raportit midis aksit të orientimit të ndërtimit dhe pozicionit të diellit gjatë vitit........................................................................................106 Figura 74. Kisha e Shën Mërisë, Bishqethëm Lushnjë në konteksin e raportit midis aksit të orientimit të ndërtimit dhe pozicionit të diellit gjatë vitit....................................................................................107

9

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

Abstract The Byzantine and post Byzantine era in Albania has been marked by extensive church building. In many extensors the environmental and functional elements are integrated in both construction plan and orientation as well. Archaeological explorations have brought to light a very large number of monuments dating from the early (or paleo-Christian) period that is from 4th to 15th centuries. The central and southern part of country is including the significant elements that were subject of our doctoral theses. Various researchers in the context of general Byzantine studies are considering the windows and lighting constructions of a building as the principle source of illumination. Authors examined the orientation of the building and its fenestration in relation to astronomical research on the timekeeping system of the church and the movement of the sun during the year and each day of the year. The methodolological approach is based on principles of the orthodox religion that basically has created forms according to the need for meditation and concentration of the believers. The investigations of this paper are focused on compares of the relation between the spatial structure and the lighting in Byzantine churches. To that fact the deviation from the main East axis has been assessed (measurements with compass) and lighting (Luminance meter). Generally the study was exploring the meaning and role of light in different orthodox buildings performed followed by a research on the Byzantine and Ottoman religious architecture. The churches of Vithkuqi and other regions of Albania were considered, investigating the spatial structures and lighting in detail in order to define the relations and identify differences and similarities. The main hypotheses envisaged within this thesis were generated based on my master theses, working carrier with post byzantine churches, published articles and intensive field surveys in different regions of Albania. It also was a result of comparative view with contexts of periods and regions. The main hypothesis was: 

The windows and doors within post byzantine architecture have a typology that is closely connected with church architecture typology, functional and aesthetic character.

Other hypotheses envisaged within initial working plan and theses design: 

The windows and doors within post byzantine churches and closely related to regional approach in terms of materials use and construction particularities, designers‟ preference.



The windows and doors within post byzantine churches are religious functional elements with focus human beings and god.

10

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë



The positions of windows and doors within post byzantine churches are elements connected to geographical position and plan of construction.



The principal role of environmental drivers (factors) in contexts of time and materials survival is a fact.

Following various surveys and findings, apart from the different religion in Ottoman and Byzantine culture there are great similarities that involve building types, materials and construction techniques. In many ways in case of Albania some of the Byzantine and post Byzantine characteristics are considered to have evolved through different periods that are reflecting the enormously role of the lighting and construction of doors and windows. The main objective of the doctoral theses is highlighting the place and role of doors and windows in post Byzantine churches of Albania with focus mostly on south eastern part of the country. From the first approach it seems that after all the coexistence and the similar architectural features and techniques, there are still differences in the overall spatial structure and lit appearance of the space that arise from the different forms, essence and rituals of each religion. In case of studied religious objects it has been revealed that the Byzantine and post Byzantine religious architecture there are certain rules in the use of daylight. The sunlight penetration in the interior and the solemn impression on the worshippers seems to have arranged the plan of the buildings. It has been evidenced in different churches in Butrint, Vithkuq, Voskopoja and Elbasan as well. The movement of daylight during the liturgy defined the main axis of the building‟s plan. The second vertical axis of guided light defined the position of the image representing the deity. It should be further noted that in the domed Byzantine and post Byzantine churches light is engaged in order to motivate people proceed from the entrance of the temple to the main interiors. Importance of windows and doors in Albanian byzantine and post Byzantine churches is incorporated at the whole aesthetic impression that was based on that movement from the entrance through the narthex to the centre of the church. The transition takes place from the bright exterior to the well-lit first zone interior. From there, there is a reduction in the lighting levels until the light from the dome appears and leads people to the bright space underneath it. Positioning itself and the structure of windows has been a functionally and esthetically incorporated in the buildings. In tight connation with entire architecture, the windows and doors typology has to be understood as an integral element of entire post Byzantine typology of churches. From the other site, the typological classification helps to follow the development of post-byzantine architecture in time and space, the particularities that characterized this architecture in different periods and regions, and following designer and constructor it is directly linked with the authors preferences. There are two main elements considered as criteria within

11

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

classification and they are plan and spatial composition. Following our approaches and survey the type itself is defined first of all on the basis of plan composition; single nave, domed cross-in-square churches and basilicas. Spatial composition, especially of the interior space, which is such an important component of the psychological and aesthetic conception of religious buildings, helps define the different categories within each type. Thus, the first category of the first type comprises churches with no interior ceiling (the internal roof structure is visible); second category comprises those churches whose interior space is covered by barrel-vault; third category comprises those churches whose interior space changes vertically through a central dome over a drum or not; fourth category comprises those churches whose interior covering system is also visible from outside as a cruciform roof. The second type of church, cross-in-square with dome is a much unified type as far as interior spatial composition is concerned. There are two categories within this type, where differences in plan have influenced the composition of the interior space: single-apse churches and three-apse churches. The basilicas may be categorized in three categories. The first category comprises the domed basilicas (with dome on high drum). The second category comprises those basilicas whose interior spaces are covered by a system of vaults or curved structures. The third category comprises those basilicas whose interior space is covered by flat ceiling. Following findings and based on comprehensive analyses of the general design, construction and morphology of post byzantine architecture doors and windows, one can draw a number of conclusions, which are also valid for other aspects of construction and typology in byzantine and post byzantine architecture in Albania: 

Based on doors and windows it can be concluded a clear continuity of construction technology from pale Christian, byzantine and post byzantine period.



From the survey and field sites it is revealed that various old and new types of door and window openings were used simultaneously in churches. Even though it has not been possible to quantify the extent to which old construction types were used parallel to new types, the phenomenon is not negligible.



Slow developments with small, incremental changes on several aspects of construction, and consequently types of doors and windows have been observed. These are mostly attributable to the general and gradual deterioration of building technology, and the lack of materials.



In line with previous concluding remark the environmental factors, like air moisture,

12

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë



temperature oscillation, illumination intensity, etc, have influenced over the different time periods on current state of doors and windows, very scarce objects that appeals for further investigation.



A comparative analysis within wider area is a crucial element in resolving uncertainty within regard to doors and windows of the post byzantine period in Albania. The regional approach has to be considered as key for future studies.



As this has been also pointed out form other authors, a deeper and more conspicuous changes are observed during the Post-Byzantine Period, and are attributed to the influence on Byzantine architecture of already established Western European Architecture. This element is less visible in Albania due to country isolation and damages done in the period of 1964-1999. In other countries this influence was affected by the organized building programs of Frankish rulers, and through social ties that developed during that time in the wider area of the east Mediterranean.



The practical benefits of the new type of openings, together with improvements in stone cutting and the decreasing use of marble, led to the substitution of older opening types, mostly doors but also often lean-out windows, for new ones. Still, the old types did not completely disappear, but carried on, albeit on buildings of a more popular type. Afterwards, during the 15th and up to the early 19th century, such changes in the design and constructions of openings are reduced, though they still occur in overall building morphology.

Based on present research study compiled as doctoral thesis it can be point out that the typology and the design of windows and doors of the post byzantine churches of Albania offers very interesting and scarcely approached field for further study of already known developments and influence of Byzantine architecture. It has also to be focused also on special patterns and features followed during sequence Ottoman periods by windows and doors of the post byzantine churches in Albania.

13

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

Hyrje Bazuar në gjendjen e objekteve të ndryshme të kultit dhe në publikime të ndryshme mund të thuhet se arkitektuara pasbizantine me numrin e saj të objekteve në një kohështrirje prej pesë shekujsh, përbën një nga fushat më interesante të kërkimit shkencor. Dyert dhe dritaret si elemente integrale kanë qënë reflektim i drejtpërdrejtë i stileve, tipologjive dhe teknikave të ndërtimit. Edhe pse ato përbëjnë një vijueshmëri të arkitekturës bizantine, në asnjë rast nuk mund të thuhet se ishin kopje ose imitime të thjeshta të tyre. Elementet e reja të artikuluara në periudhën pasbizantine u kushtëzuan nga konteksti i ri historik, me praninë e pushtimin otoman dhe organizimin e ri ekonomiko-shoqëror. Nga sa më sipër, kjo periudhë në të gjitha aspektet e saj kërkon studime të integruara si çdo periudhë tjetër apo tipizim arkitektonik. Pra ajo kërkon në aspektin e gjërë njohjen e tipave arkitektonike që u përdorën gjatë kësaj periudhe, ndryshimet që pësuan si pasojë e organizimit të hapësirës së brendshme, kompozimit të jashtëm, të teknikës së ndërtimit, të dekoracioneve etj. Zhvillimi në kohë kërkon një ndjekje e cila duhet të verë në dukje tiparet e reja që ajo fitoi në zona të ndryshme të vendit tonë dhe të zbulohen larmitë në aspekte të ndryshme krahinore dhe kohore. Për fat të mirë akoma ruhen kisha pasbizantine, kryesisht në Shqipërinë e Jugut të cilat do të përbëjnë elementin bazë të analizës së studimit, i cili konsideron dyert dhe dritaret, stilet dhe tipologjitë e tyre si rrjedhë logjike e kontekstit të kohës dhe ndikimeve të periudhave të kaluara. Sipas analizës sonë mund të themi se kontribute tepër të vlefshme janë dhënë nga Puzanova me punimet dhe kërkimet e saj për Onufrin, Nikollën dhe për piktorë të tjerë të shek. XVIII; Popa me studimet e tij të shumta për Onufrin, Nikollën, Kostandin Shpatarakun, David Selenicasin, vëllezërit korçarë Kostandin dhe Athanas Zografi, piktorët e familjes Katro, për rrymat dhe shkollat pasbizantine etj; Dhamo me studimet e saj për Onufrin, Nikollën, kishat e Beratit; Thomo, me studimet e tij në lidhje me arkitekturën e kishave pasbizantine, etj. Studimi ynë fokusohet në stilet arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave pasbizantine. Në mënyrë organike dhe të pashmangshme trajtimi kalon në mënyrë paralele me tendencat e arkitekturës së periudhës duke manifestuar variacione jo pak të ndjeshme në krahina të ndryshme të vendit tonë. Bazuar në faktin se kërkime të këtij karakteri janë tejet të kufizuara, analiza paraqet elemente krahasimore me objekte dhe grup objektesh të kësaj periudhe në vendet fqinjë. Studimi i dyerve dhe dritareve në arkitekturën bizantine është i shoqëruar me një numër të madh vështirësish. Më të rëndësishme në mesin e tyre janë faktet se, materialet origjinale, edhe pse në një masë të konsiderueshme, janë të shpërndara gjerësisht, si dhe faktin se dokumentimi i tyre është tejet i vështirë. Në një situatë të tillë së paku një vizatim i përpiktë ose vrojtim (një plan, një seksion, dhe substanca të brenshme e të jashtme janë të domosdoshme) është absolutisht i nevojshëm për dokumentimin. Përveç kësaj, studiuesit gjithashtu duhet të kryejnë një analizë të përpiktë teknike, shpesh në lidhje me zbulimet

14

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

arkeologjike dhe hulumtimin, si elemente delikate origjinale që shpesh herë janë ndryshuar dhe kalbur, duke e bërë rindërtimin e tyre edhe më të vështirë. Një vështirësi tjetër që nuk lind vetëm në studimin e kësaj teme, por në tërësi në arkitekturën bizantine, është fakti se monumentet e mbetura, ndonëse të shumta, përfaqësojnë vetëm një pjesë të prodhimit arkitektonik të periudhës së cilës ata i përkasin. Për më tepër, duke ditur se monumentet janë të shpërndara në mënyrë disproporcionale në një rajon të gjerë gjeografik, d.m.th. disa rajone mund të posedojnë qindra monumente, ndërsa të tjerët shumë pak ose asnjë fare. Së fundi, hulumtimi detyrimisht duhet të përqëndrohet vetëm në lloje të caktuara të ndërtesave, kryesisht kishat dhe fortifikimet, dhe në veçanti vetëm në monumentet e pasura, tek të cilët cilësia e ndërtimit ka kontribuar për ruajtjen e tyre deri në ditët e sotme. Në këtë mënyrë ajo do të mundësojë në mënyrën më të lehtë për të kuptuar se si një mostër e vogël mund të çojë në përfundime të sakta ose të gabuara. Duhet nënvizuar fakti se nga pikëpamja historike pushtimi osman i shek. XV la prapa një periudhë mbi dhjetë shekullore, që fillon me ndarjen e Perandorisë Romake në vitin 395 në dy pjesë, atë të perëndimit me qendër Romën dhe atë të Lindjes me qendër Kostandinopojën, e cila u njoh me emrin perandoria Bizantine dhe u përmbyll me rënien e Kostandinopojës në duart e turqve osmanë në vitin 1453. Në këtë kuptim, të gjitha elementet dhe objektet e kultit të mara në konsideratë në këtë studim i përkasin krahinave të cilat bënin pjesë në territorin e Perandorisë Bizantine dhe përjetuan të gjitha ngjarjet historike të ndodhura gjatë kësaj kohe. Feja kristiane, si fe zyrtare në këtë perandori ka luajtur rolin e vet formues dhe ndikues në të gjitha aspektet duke përfshirë edhe ato të ndërtimit, konceptimit dhe dizajnit. Ndër elementet e spikatura nënvizojmë faktin se në këto krahina, krahas qendrave të lulëzuara të antikitetit, si Dyrrachioni (Durrësi), Buthroti (Butrinti), Foinike (Finiqi), Aplolonia (Fieri), Bylisi (Patosi), etj. lindën dhe u fuqizuan edhe qendra të tjera. Për periudhën e parë që kap shekullin e IV-VII-të, ose siç quhet zakonisht arkitektura paleokristiane, zbulimet arkeologjike na kanë bërë të njohur një numër shumë të madh monumentesh prej të cilëve mund të gjykohet për zhvillimin e arkitekturës dhe të artit të kësaj periudhe. Shumica e tyre janë kisha të veçanta, por disa prej tyre kanë shërbyer si kisha manastiresh. Një përdorim shumë të gjërë pati gjatë kësaj periudhe tipi bazilikal trenefësh dhe kishat njënefëshe, por të njohura kanë qënë edhe kishat me planimetri qendrore.

Figura 1. Bazilika Butrint, tipi tre nefësh

15

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

Tipi bazilikal tre nefësh përfaqësohet me kishën e varrezës së Skampinit në Elbasan, faza e parë e së cilë datohet në shekullin IV, Bazilikën e madhe të Butrintit, Kishat e Bylisit, Ballshit, Finiqit, Sarandës, Mesaplikut etj. Një ndër karakteristikat e tyre të përbashkëta është ndërtimi i tyre sipas variantit helenistik. Interieri i tyre është i ndarë në tre nefe nga harkada gjatësore mbi pilastra e kollona, të cilat janë të mbuluara me kapriata prej druri. Nefi qendror është më i gjërë dhe më i lartë nga dy nefet anësore dhe ndriçohet nga dritare të hapura në pjesën e sipërme, mbi nivelin e çative të nefeve të sipërme. Në disa shembuj si Finiq, Butrint, Bylis, nefet gjatësore ndërpriten nga një nef tërthor që në bazilikën e Arapajt (Pranë Durrësit) përfundojnë në anën jugore dhe veriore me apsida.

Figura 2. Sipër-Bazilika Butrint, tipi tre nefësh; të poshtë-Bazilika e Shën Ahilit, Prespë e Vogël, Greqi. Shekulli X

Ndër kishat me planimetri qendrore shquhen në mënyrë të veçantë kisha e Linit (Pogradec) dhe baptisteri i Butrintit, ndërsa kisha njënefëshe janë zbuluar në Antigone (Gjirokastër), Apoloni, Durrës (kapela në amfiteatrin e qytetit), Sarandë (Kisha e Manastirit të 40 Shenjorëve) etj. Qëllimi i interpretimit dhe analizës sonë në vijim nuk pretendon të bëjë një mbulim të plotë për të gjitha aspektet e lidhura me strukturat e dyerve dhe dritareve, ndërkohë që materiali faktik është i kufizuar për shkaqe nga më të ndryshmet. Përkundrazi, qëllimi është më tepër për të nxjerrë përfundime të dobishme, mbi bazën e analizës arkitektonike dhe të integruar në stilin bizantin dhe pasbizantin. Ky lloj i përafrimit mund të ndihmojë në kategorizimin dhe më tej duke analizuar aspektet bizantine të dyerve dhe dritareve edhe në kontekstin e krahasimit me vendet fqinjë. 16

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

Rëndësia, qëllimi dhe përmbajtja e studimit Qëllimi themelor i këtij studimi është vlerësimi shkencor mbi bazën e analizës së integruar dhe krahasuese të stileve të ndryshme të dyerve dhe dritareve në kishat pas bizantine të vendit tonë, si një vazhdim i kishave bizantine. Objektivat e studimit janë: 

Evidentimi i vendit që zenë dyert dhe dritaret si elemente të arkitekturës së objekteve të kultit.



Gjetja e lidhjes midis stileve të ndërtimit në periudhat Bizantine, Pasbizantine dhe konceptimit të dyerve dhe dritareve.



Kryerja e analizës së dyerve dhe dritareve si stile të lidhura me kontekstin kohor dhe historik.



Dhënia e një kontributi në drejtim të përcaktimit të përafërt të moshës së elementëve të drurit si pjesë e ndërtesave të kultit.



Vlerësimi i efektit të faktorëve të mjedisit në gjendjen e materialeve të drurit sipas nivelit të shkripëzimit të kampioneve të ndryshme.



Përshkrimi i objekteve të ndryshme të kultit të pjesës juglindore të vendit tonë.



Përshkrimi i elementëve të ndryshëm të lëvizjes së kulturës dhe njohjes midis popujve në pjesët kufitare, mbi bazën e stileve të ngjashëm ose elementeve të caktuar të konceptimit të objekteve.



Aplikimi i skedarëve sistematizues për objekte të ndryshëm të marrë në trajtim, si një bazë për kërkime të mëtejshme.



Përshkrimi i vegjetacionit (dendroflorës) për pjesën juglindore të vendit tonë, si një kërkesë paraprake për kryerjen e analizës llojore dhe të moshës së materialit të drurit të përdorur në ndërtimin e dyerve dhe dritareve.



Evidentimi i përqasjes së vegjetacionit lokal (dendroflorës, llojeve kryesore si ato të dushqeve dhe venjës) me drurin e përdorur për ndërtimin e dyerve dhe dritareve.

Zbulimet e qytetërimeve më të lashta të vendit tonë, pra ato të periudhës së Paleolitit dhe më vonë të Neolitit janë dëshmi e qartë se njeriu si në mjaft vende të tjera të globit ka filluar të ndërtojë banesën e vet duke u mbështetur në materialet rrethanore, pra në ato lëndë të para të

17

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

ndërtimit që gjendeshin në rrethinat e tij. Në këtë kuadër materialet e drurit, përfaqësonin elementin më të rëndësishëm. Ngulmimet e para në brigjet e mjediseve ujore (Zaroshkë, Prespa e Madhe; Dunavec, Korçë, Maliq etj), u shoqëruan me ndërtimin e banesave palafite në brendësi të ujit. Dëshmi të tilla vijojnë të zbulohen edhe në ditët e sotme. Kështu në Liqenin e Prespës së Madhe në Tetor, 2007 është zbuluar një fragment i një ndërtimi të një karakteri të tillë. Dyert më të vjetra janë ato të ndërtuara në mënyrën më të thjeshtë, me një përpunim (ose pa përpunim) paraprak të materialit të marrë direkt në natyrë. Shpesh herë pjesët e “dërrasave” lidheshin me bimë të tjera duke thurrur mbrojtjen e nevojshme për pjesën hyrëse në banesë. Do të duhet të kalonin vite dhe paralelisht me evoluimin e teknikave të ndërtimit, do të evoluonin edhe mënyrat e përgatitjes dhe të përfshirjes në ndërtesë të dyerve dhe dritareve. Arkitektura, muret, dyert, dritaret dhe piktura gjatë mesjetës në Shqipëri si rregull bashkëjetuan në një unitet të plotë stilistik.

Figura 3. Kisha e Manastirit të Shën Kollit, Mesopotam Delvinë.

Muret e trashë e masivë të shumicës së tempujve kristianë e humbasin përshtypjen e peshës reale nga zbukurimet e sajuara prej kombinimit me fantazi të motiveve të ndryshme prej tulle. Si një qilim i endur me mozaikë duken p.sh. muret e kishës në Mesopotam të Delvinës, margaritarit të rivierës shqiptare, afër Sarandës. Një si qilim tjetër akoma më madhështor me piktura vesh tejembanë pjesët e brendshme të tempujve. Dhe, ndonëse kurdoherë e kudo, i qëndrohet besnik skemës ikonografike bizantine të përcaktuar rigorozisht, një pasuri e tërë stilesh e nuanca të panumërta takohen brenda pikturave murale, fragmente të të cilave ruhen që nga shekulli Xtë (Dhamo, 1974). Lidhjen në mes të pikturave të shpellave eremite dhe të artit që realizuan mjeshtrit e kategorive më të larta nëpër qytete, e pikasim edhe në përsëritjen e asaj tradite që fillon me mozaikun e Durrësit e vazhdon në shekujt e mëvonshëm, për të paraqitur pranë figurave

18

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

hyjnore edhe figura reale. Arkitektura bizantine në mënyrën më të thjeshtë përbën një vazhdim të arkitekturës Romake. Stilet e ndërtimit, përparimet teknike, dhe ndryshimet politike e teritoriale sollën ndryshime të shkaktuara nga ndikimet e Lindjes së Afërt dhe ato Greke në planin e përgjithshëm arkitektonik. Ndërtimet filluan që të zgjerohen në tërësinë gjeometrike duke përdorur kombinime të ndryshme materialesh. Në këtë kuadër materialet e drurit përfaqësojnë pjesën më të rëndësishme.

Figura 4. Pamje e materialeve të ndryshme të drurit të përdorura në kishën eremite Shën Bllashtojna në Glloboko, Prespë e Madhe. Në pamje, dyert, dritaret dhe shkallët origjinale.

Figura 5. Materiale të kohës përdorur për ndërtimin e dhomave të murgjëve dhe shkallëve. Venja (Juniperus sp.), shumë e pranishme në ndërtimin e objekteve të kultit, në rajonin e Prespës.Kisha eremite Panayia Eleousa

19

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

Duhet theksuar se për arsye të lashtësisë, arsye historike dhe politike realizimi i një analize të hollësishme për dyert dhe dritaret, stilet e tyre të ndërtimit dhe ndërfutjes në objektet e kultit është e vështirë. Shumica e objekteve të kultit që janë marrë në konsideratë në këtë punim i përkasin periudhës Bizantine dhe Posbizantine. Sipas, Gavrilovic et alt, (1998) në periudhën Bizantine dhe Postbizantine teknikat tipike të ndërtimit qëndruan për një periudhë më të gjatë në nivel rajonal, për disa shekuj me rradhë për arsye se këto teknika ishin të mbështetura në materialet lokale të ndërtimit, teknikat lokale të përpunimit dhe ndërtimit. Në periudhën nga shekulli i IXtë deri XIVtë, forma dhe materialet e kishave (përfshirë edhe elementët e saj si dyert, dritaret, shkallët etj.) u konstruktuan sipas konceptit të shfrytëzimit të një hapësire të vogël, mjaft të dallueshme nga stili i bazilikave. Në të gjitha rastet arkitektura përfshinte dyer dhe dritare të thjeshta dhe në përputhje me strukturën e përgjithshme.

20

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

KAPITULLI I

I.1. Arkitektura Shqiptare e objekteve të kultit, kishat pas bizantine dhe vendi që zenë dyert dhe dritaret Fillimet e arkitekturës në vendin tonë i shënon banesa prehistorike (deri në shekullin 8 p.e.s.), e zbuluar në Zaroshkë Prespë dhe Dunavec – shekulli 5 p.e.s (vendbanim buzë-ujor palafite) që i takojnë neolitit të mesëm, dhe në Maliq që i takojnë neolitit. Banesa ndërtohej mbi një platformë druri që mbeshtetej mbi hunj të ngulur vertikalisht në taban. Në Dunavec janë gjetur 87 hunj të tillë të shpërndarë në mënyrë të çrregullt. Ndërtimet palafite janë përdorur nga ilirët për një kohë të gjatë që përfshin dhe periudhën e hekurit.

Figura 6. Majtas-Prespë e Madhe; djathas-Banesa palafite (muzeu natyror liqeni i Ohrit)

Banesat prehistorike kanë qenë tre tipesh: 1- Banesa të futura krejtësisht në tokë, si në Cakran–Fier; 2- Banesa gjysëm nëntokësore, përsëri në Cakran; 3- Banesë mbi tokë që është zakonisht një kthinesë Në të gjitha rastet druri është elementi bazë dhe domethënës për kulturën dhe nivelin e civilizimit në periudha të ndryshme historike. Arkitektura bizantine në Shqipëri u ngrit mbi bazën e një arkitekture Ilire paraardhëse e u ndikua edhe nga faktorë të rinj dhe të ndryshëm të kohës.

21

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

Figura 7. Tempulli i Eskulapit, Hyut te Shëndetësisë (shek.I-II e.s.)

Duke zënë pozitë të veçantë në trevat e perandorisë bizantine, në korridorin natyral mes lindjes dhe perëndimit, territori i vendit tonë shërbeu në periudha të caktuara si transmetues apo rrezatues i vlerave arkitektonike drejt perëndimit dhe anasjelltas. Gjatë mesjetës së hershme dhe të mesme, kemi gjini të ndryshme arkitektonike, duke filluar nga banesat, ndërtimet mbrojtëse, ato të kultit si dhe ndërtimet inxhinierike. Shumllojshmëria e tipeve si dhe niveli i lartë ndërtues, tregon se arkitektura mesjetare në vendin tonë nuk qëndron prapa asaj të vendeve fqinje më të zhvilluara, dhe flet për kontakte të vazhdueshme me këto vende, për ndikime reciproke dhe zgjidhje arkitektonike origjinale si në elementë të veçantë ashtu dhe në formulimin e tipeve. Një zhvillim të madh pati arkitektura gjatë periudhës së konsolidimit të principatave feudale shqiptare. Një fenomen urbanistik me rëndësi që merr zhvillim të plotë në këtë periudhë, dhe që kishte të bënte me zhvillimin e qyteteve sidomos gjatë shekullit XIII-XIVtë, është lindja e varosheve ose lagjeve jashtë mureve rrethuese të qyteteve. Kjo dukuri shënoi lindjen dhe zhvillimin e qytetit të hapur. Gjatë shekullit të XIII-XIVtë, me periudhën e fuqizimit të principatave arbëreshe me qendra në Petrelë, Krujë, Gjirokastër etj, ndërtimet mbrojtëse patën zhvillim të dukshëm, zgjerohen dhe riparohen ato ekzistuese, dhe në disa raste rrethohen dhe varroshet. Arritjet më të shquara në arkitekturën e kultit të krishter, i përkasin shek.XIII-XIVtë. Me gjithë ndikimet nga arkitektura bizantine dhe e Europës perëndimore, ato kanë disa veçori që i dallojnë nga të parat. Fortifikimet mesjetare mund t‟i ndajmë në qytete të fortifikuara, kështjella të ngritura si seli e feudalit, për qëllime ushtarake, si pika vrojtimi të rrugëve etj. Qytetet që lindën në mesjetë e kanë origjinën tek kështjella e feudalit si p.sh. Petrela, Kruja, Gjirokastra etj. Në disa qytete si Shkodra dhe Kanina dallojmë tre pjesë të fortifikuara që lidhen me porta midis tyre: qytetin e poshtëm, të mesëm dhe kështjellën ku rinte paria e qytetit. Si zakonisht kështjella qëndronte në vendin më dominues të qytetit.

22

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

Figura 8. Kështjella e Bashtovës

Gjatë shek.XVtë, për shkak të luftës së madhe shqiptaro-turke, në mjaft krahina të Shqipërisë u shkatërruan qytete dhe kështjella si dhe vepra të ndryshme arkitektonike. Procesi i lindjes së qytetit të jashtëm u pengua seriozisht. Gjatë kësaj periudhe iu kushtua një vemendje e veçantë ndërtimeve mbrojtëse që u përsosën për shkak të përparimit të mjeteve dhe mënyrave të sulmit. Kësaj periudhe i përkasin kështjella e Lezhës, Petrelës, Devollit, Butrintit, Shkodrës. Durrësi në këtë kohë ka qenë tepër i fortifikuar. Arkitektura e fortifikimeve të shekullit XV-XIXtë përfaqësohet me rikonstruksionin e qendrave startegjike si kalaja e Elbasanit, kalaja e Prezës, kalaja e Tepelenës dhe kalaja e Vlorës, si më e rëndësishmja e bregdetit. Fortifikimet e shekujve XVIII-XIXtë i përkasin periudhës së pashallëqeve të mëdha. Kalaja e Shkodrës në fillim të shek. XVIIItë u meremetua nga Bushatllinjtë dhe kalaja e Beratit nga Ahmet Kurt Pasha. Midis gjithë sundimtarëve të pashallëqeve, u dallua për ngritje fortifikimesh Ali Pashë Tepelena. Në ndërtimet e tij, Ali Pasha, përdori një numër të madh arkitektësh dhe inxhinjerësh të huaj.Veç kalave që ndërtoi jashtë territorit të sotëm shqiptar si në Janinë, Prevezë, Arte Sul etj, ndërtoi shumë të tilla brenda territorit të sotëm shqiptar si në Tepelenë, Gjirokastër, Shën Triadhë, Butrint, Libohovë, Shën Vasil, Porto Palermo, Malloha dhe Berat. Pjesa më e madhe e fortifikimeve ruhen në gjendje të mirë dhe dallohen nga teknika e ndërtimit me gurë të latuar, nga format e rregullta gjeometrike, kullat, frengjitë për topa dhe elementët dekorativë. Ndër tiparet më karakteristike që i dallon fortifikimet e shekullin XVIII-XIXtë, janë madhështia e tyre dhe fortësia për t‟i bërë ballë artilerisë, format e rregullta gjeometrike të planimetrive, lartësia e barabartë e kullave dhe kurtinave dhe rënia me pjerrësi e tyre në anën e jashtme, mbisundimi i formave poligonale të kullave, heqja dorë nga përdorimi i bedenave dhe krijimi i parapeteve e frëngjive. Përsa i përket trajtimit të jashtëm, ato janë me gurë të latuar,trajtimi monumental i portave dhe dekoret dhëmbësharrë që kufizojnë pjesën e sipërme të kullave dhe kurtinave.

23

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

Figura 9. Xhamia e Nazireshës Elbasan

Ndërtimet e Kultit Musliman u morën nga modelet turke duke krijuar një fizionomi të tyren vendase dhe me tipollogji të fiksuar. Xhamitë grupoheshin në ato me kupolë dhe ato të tipit me sallë të mbuluar me çati. Këto të fundit kanë qenë tipet e para menjëherë pas pushtimit duke adoptuar kishat të tilla si në Shkodër, Krujë, Berat, Elbasan dhe Kaninë. Me interes është teknika e ndërtimit dhe strukturave të tyre si kupolat, qemerët, harqet e shkallëzuar nëpër dritare, teknika e ndërtimit me gurë e tulla të mureve të jashtëm që përdorej rrallë në Turqi dhe që tregon për ndikimin e stilit vendas në këto objekte. Përdorimi i harqeve të mprehtë në formë fund lundre, është një element formal që më vonë në fund të shekullit të XVIIItë, zëvendësohet me harkun rrethor që përdorej gjerësisht në arkitekturën popullore dhe në ndërtimet e kultit të krishtere. Xhamia më komplekse është ajo e Plumbit në Shkodër e ndërtuar më 1773-1774 nga Mustafa Pashë Bushati. Ajo i ngjan xhamive të Stambollit. Vëllimi qëndror, i mbuluar me catitë e ulura trekëndëshe në qoshe ose me kupolë, prania e portikut, vendosja në tre rradhë e dritareve janë karakteristikat kryesore të kësaj xhamie. Në anën e jashtme një rol të madh luajnë dhe minaret. Arkitektura e Kultit të Krishter trashëgoi shumë tipare nga pararendësja e saj paleokkristiane dhe duke filluar prej pjesës së dytë të shekullit të XVItë filluan të ndërtohen kisha të vogla që vazhdojnë të ndërtohen deri në pjesën e parë të shekullit 18 ku arrijnë edhe kulmin. Arkitektura e kultit të krishterë karakterizohet nga interpretimi i lirë i tipeve dhe formave duke tregua individualitetet dhe përpjekjet e tyre për të gjetur shprehje të reja arkitektonike. Gjatë shekujve XVI-XIXtë u ndërtuan një seri veprash të kultit të krishter.

Figura 10. Kisha e Kakomesë Përmet

24

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

Fillimisht ato ishin të vogla dhe me planimetri të thjeshta. Kishat me vlera të veçanta u ndërtuan në shekullin e XVIIItë ku spikat për vlerat e saj të veçanta bazilika e Voskopojës. Sipas kritereve kishat posbizantine i ndajmë: 1 –Një nefëshe 2 –Me strukturë në formë kryqi me kupol 3 –Bazilikat.

Kisha e Shën Kollit në Voskopojë është një nga monumentet më me vlerë që kemi trashëguar nga e kaluara. Muret e saj të brendëshme janë të veshura me piktura nga kryemjeshtri i shek.XVIIItë David Selenica dhe vëllezërit Konstandin dhe Athanas Zografi.

Figura 11. Manastiri i Apollonisë. Kisha e Shën Mërisë

Në të gjithë këtë larmi tipesh të kishave, të përbashkët kanë theksimin e aksit të zgjatur horizontal, dhe aty ku është i pranishëm aksi vertikal. Trajtimi dekorativ karakterizohet nga volume të mbyllura, faqe të rrafshëta dhe hapësira të pakta ndriçimi. Në këtë periudhë kemi shumë manastire. Këto ndërtime formonin një tërësi arkitektonike, ku vendin qëndror e zinte kisha. Brenda një manastiri takon ndërtime me karakter të ndryshëm, por ato kanë krijuar ansamble që dallohen për një kompaktësi kompozicionale, ku çdo ndërtesë zë një vend të caktuar në sajë të funksionit që përmbush. Me vlera të veçanta arkitektonike dhe ikonogtrafike janë Manastiri i Ardenicës dhe i Apollonisë

25

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

I.2. Analiza Tipologjike Thomo (1998) ka përdorur kritere të ndryshme për të kryer një ndarje tipologjike të kishave pasbizantine. Kjo tentativë është mjaft e vlefshme në analizën tonë pasi bazohet në diferencimin planimetrik dhe elementet e ndërtimit duke përfshirë dhe hapësirën. Ky përdorim dhe përqëndrim në aspektet planimetriko-vëllimore ndeshet edhe në autorë të tjerë. Kushtëzimi buron nga ngjashmëria me arktekturën e periudhës bizantine, si dhe kërkesat për të vënë në dukje lidhjet dhe ndryshimet ndërmjet dy periudhave, bizantine dhe pasbizantine, pra për të ndjekur rrugën që ndoqi dhe tiparet e reja që fitoi arkitektura e kultit të krishterë në kushtet e reja historike. Trajtimi i kishave sipas konceptimit planimetriko-vëllimor është mjaft i dobishëm në rastin tonë pasi merr në konsideratë dyert dhe dritaret si elemente funksionale të vet hapësirës. Kështu në trajtimin tonë ne do i referohemi simbolikës T 1- kishat njënefëshe, T2- kishat në formë kryqi me kupolë dhe T3- kishat bazilikale. Përpara trajtimit tipologjik të vet dritareve dhe dyerve është mjaft e rëndësishme që të shpjegojmë se si ndahen në brendësi të kategorive të mësipërme vetë variantet funksionale. Kështu sipas Thomo (1998), për tipin e parë T 1, kishat njënefëshe variojnë në katër variante. Varianti i parë përfshin kishat, hapësira e të cilave është e mbuluar vetëm nga konstruksioni i çatisë që do ta emërtojmë T1V1. Në variantin e dytë do të hyjnë kishat në të cilat hapësira e brendëshme është e mbuluar me qemere dhe marin simbolikën T 1V21. Varianti i tretë T1V3, do të përmledhë kishat hapësira e brendëshme e të cilave mer një zhvillim vertikal, nëpërmjet mbulimit të pjesës qendrore me kupolë, të ngritur ose jo mbi një tambur të lartë. Variant i katërt T1V4 përfshin kishat sistemi i mbulesës së brendëshme të të cilave manifestohet edhe në pamjen e jashtme, duke dhënë një çati në formë kryqi. Kishat në formë kryqi me kupolë të tipit të dytë (T2) paraqesin një unifikim hapësinor më të spikatur për sa i përket formulimit të hapësirës së brendëshme. Sidoqoftë edhe në këtë rast mund të dallohen dy variante të ndryshme planimetrike, por që nuk janë pa ndikim në formulimin e hapësirës së brendëshme. Këto janë kishta me apsidë, T2V 1, dhe kishat me tri apsida T2V2. Tipi bazilikal shfaq variacione më të theksuara të cilat mund të përmblidhen në tre variante kryesore. T2V1 përfshin bazilikat me kupolë mbi një tambur të lartë. Në variantin e dytë, T3V2 do të futen kishat, hapësira e brendëshme e të cilave është e mbuluar me një sistem qemerësh ose strukturash të kurbëzuara. Varianti i tretë T 3V3 përfshin kishat, hapësira e brendëshme e të cilave është e mbuluar me një tavan të rafshët. Struktura e mësipërme tipologjike mund di nënshtrohet detajimve të mëtejshme qoftë sipas linjave vertikale, sipas sistemit të mbulesës së hapësirës së brendëshme, qoftë duke e degëzuar dhe duke marë në konsideratë edhe elemente të tjera si p.sh. formulimin arkitektonik të jashtëm, praninë ose jo të përbërësve të tjerë kompozicionalë, si nartekseve,

26

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

galerive ose hajateve, këmbanareve etj., duke marrë në konsideratë elemente të tilla, si teknikën e ndërtimit, shkallën e dekoracionit arkitektonik, etj. Në qoftëse strukturën tipologjike nuk do ta detajonim më tej në elementet e përmedura, kjo nuk nënkupton faktin se këto të fundit janë të neglizhuara, por ato janë vëvë në dukje gjatë paraqitjes së materialit faktik dhe do të vijojë të meret në konsideratë edhe më tej, me qëllim bërjen sa më të plotë të analizës arkitektonike.

I.2.1.Analiza Tipologjike I.2.1.a. Kishat njënefëshe a. Kishat njënefëshe me çati druri – (T1V1) Këto të fundit përfaqësojnë variantin më të thjeshtë dhe më të shumtë në numër duke patur një përhapje të madhe në të gjitha krahinat dhe gjatë gjithë periudhës së marë në këtë analizë. Të tilla janë kishat e periudhës pas pushtimit osman. Kishat e shekujve të parë kanë planimetri që i afrohet formës së katrorit, ndërsa më vonë, sidomos kishat e bregut të detit të shekullit XVIII, marrin një formë tepër të zgjatur në plan, po në të gjitha rastet me përmasa të vogla. Sipas Thomo (1998), një ndër karakteristikat kryesore të tyre është trajtimi i varfër arkitektoniko-dekorativ i pamjeve të jashtme dhe thejshtësia e hapësirave të brendëshme. Nga brenda është i dukshëm konstruksioni i çatisë prej druri, ndriçimi është shumë i kufizuar, dyshemetë janë të shtruara zakonisht me pllaka të çrregullta prej guri. Nga jashtë bie në sy volume prizmatik i mbyllur prej guri, i mbuluar me çati dyujëse, me faqe të rafshta dhe i zhveshur nga përpunimi ose nga elemente të dekoracionit. b. Kishat njënefëshe të mbuluara me qemer (T1V2) Këto forma arkitektonike paraqesin një nivel më të avancuar të zhvillimit dhe zgjidhje më të larmishme të hapësirës së brendëshme. Përsa i përket mbulesës, rasti më i thejshtë është ai kur interieri mbulohet me një qemer cilindrik të pandërprerë në drejtimin gjatësor. Sipas Thomo (1988), të tilla janë kishat e Profet Ilisë në Jergucat (1586), Shën Kozmait dhe Damianoit në Vithkuq (1736), etj. Zgjidhje më të përpërauara kemi atëhere kur në murret anësore dalin pilastra, të cilat lidhen nëpërmjet tyre me harqe në drejtimin tërthor. Këto harqe ndërpresin qemerin gjatësor, duke shërbyer si brinjë qëndrueshmërie, sin ë kishat e Shën Kollit në Dhrovjan, Shën Mërisë Peca etj. Sidoqoftë, hapësira e brendëshme mbetet uniformed he e padiferencuar, meqënëse pjesët e saj kanë të njëjtën mbulesë, në të njëjtën lartësi.

27

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

c. Kishat njënefëshe me kupolë (T1V3)

Type/Version

Një nefëshe

Kryq në qendër

Bazilikë

V1

b1 a1

c1

V2

b2 a2

c2

V3

c3

a3 V4

a4

Figura 12. Kalsifikimi tipologjik

28

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

Parimi themelor për këtë variant të kompozimit është krijimi i bërthamave të pavarura, të cilat, në dallim nga kishat e variantit të mësipërm kan ëmbulesa të shumëllojshme. Në kishën e Shën Mëhillit të Shalësit, bërthamat janë të mbuluara me kupola, pa ndonjë diferencim të veçantë të hapësirës së brendëshme, me përjashtim të mjediseve të altarit, të cilat janë të mbuluara me qemere cilindrike. Organizimi tipologjik i kishave pasbizantine dhe tipologjia e tyre në përgjithësi na ndihmon për të studiuar dhe ndjekur zhvillimet e arkitekturës pasbizantine, karakeristikat e periudhave të ndryshme, rajonalizimin dhe preferencat e tyre. Në përgjithësi klasifikimi bazohet në të njejtat principe si në rastin e arkitekturës byzantine të cila mbështeten kryesisht në kompozimin planor dhe hapsinor. Para së gjithash tipi përcaktohet mbi bazën e plan ndërtimit dhe plan kompozimit dhe përkatësisht njënefëshe, kasha katërkëndëshe me kry dhe bazilikat. Kompozimi hapsionor, para sëgjithash i hapësirës së brendshme që është një element tejet i rëndësishëm funksional dhe estetik, shërben si elementi bazë në përcaktimin kategorive të veҫanta të tipave. Në këtë kuadër forma e parë është ajo e kishave pa tavan të mirëfilltë ku ҫatia duket nga brendia. Kategoria e tytë përfshin kishat të cilat e kanë hapësirën e brendshme të mbuluar nga barrelvault.

I.3. Disa parime të arkitekturës së kishave pas bizantine 1.3.1. Parimet teologjike Në qendër të jetës së krishterë ortodokse gjendet mishërimi i parimeve ose Perëndisë dhe hyjnizim i personit njerëzor. "Perëndia u bë njeri në mënyrë që njeriu mund të bëhet zot "tha Shën Athanasi i Madh. Kjo është një sinergji të flijimit Perëndisë Vetë njeriu ofrooi veten. Roli i fundit i arkitekturës kishtare është për të pasqyruar këtë të vërtetë dhe për të ndihmuar në hyjnizimin tonë për tu bërë një realitet. Projektimet dhe ndërtimet e kishave janë rrënjosur si në qiell dhe në tokë, në kohë të caktuar, parimet dhe në specifikat e vendndodhjes dhe kohës. Nga ana tjetër kjo do të thotë se një krahasim i kishave ortodokse në të gjithë botë dhe në periudha të ndryshme tregon se ata kanë të njëjtat parime në përbashkët dhe se ata janë ende secila unike në llojin e vet. Ato i bashkon konceptimi i përbashkët, ndërsa në aspektin e karakterit lokal, klimës, materialeve të ndërtimit dhe komuniteteve ka nevojë për të kryer dallime. Ne këndvështrimin parësor mund të themi se struktura ideale e arkitekturës kishtare tradicionale reflekton natyrën e shenjtërisë dhe të pasurit në qendër perëndinë. Vlerësimi se një tip arkitektonik është autokton, nuk nënkupton të pasurit e një objekti statik ose të izoluar. Stilet arkitektonike të një rajoni dhënë kurrë nuk kanë qenë statike, ndërtuesit e

29

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

kishave dhe projektuesit janë tërhequr gjithmonë nga karakteristikat e kulturave përreth. Kërkuesit e historisë së arkitekturës kanë identifikuar një gamë të gjerë të ndikimeve në rastin e Kishave si Shën Sofisë dhe Shën Gjergjit në Konstandinopojë: teknikat kube janë tërhequr nga Mesopotamia, dhe Perandoria Romake; plani i centralizuar erdhi nga Armenia ose Roma etj. Një analizë e thelluar do të synonte të stimulonte hetimin në lidhje me faktin se si parimet e unitetit dhe ndryshimeve janë shprehur në arkitekturën kishtare tradicionale, dhe cilat ishin sfidat me të cilat përballen projektuesit e kishave modern. Ka tre lloje kryesore të projektimit të kishave: kisha të orientuara nga qendra (Dizajni tetëkëndësh, katrore ose rrethore), bazilikë dhe rrethore.

I.3.2. Ndërtesat me orientim nga qendra Tempujt me orientim nga qendra janë rrethore, tetëkëndësh ose poligonalë. Ne po bëjmë një diskutim të shkurëtr, pasi historia ka treguar që ato janë me përshtatje jo të mirë për rastet e Liturgjisë së shenjëtë. Përqëndrimi i tyre është qendror, mënjanon reliktet anësore dhe theksi vihet mbi front. Shembuj të parë janë ato të “Rotunda Anastasisë” në Jeruzalem (Shek. 4), “Seleuki-Pieria” në Siri (shekulli i 5-të), tetëkëndëshi në sheshin Shën Filipit në Hierapolis (fillim 5 XVI), dhe tetëkëndëshi me krahet e Shën Simeonit në Siri (vitet 480 90). Shembuj të fundit janë pagëzimore rrethore Lateran në Romë (viti 315), pagëzimorja tetëkëndësh e orthodhoksëve në Ravenna (C. 400-50), dhe lobed tetëkëndësh në sheshin Pagëzimorja në Vitale, Itali (viti 500). Krishterimi pohon se ne jemi në një udhëtim të ngushtë me Perëndinë dhe në njëjtën kohë që Perëndia është tashmë me ne. Rrjedhimisht liturgjia hyjnore dhe shërbimet shoqëruese kërkojnë që kisha të ketë një lëvizje të caktuar përpara - përgjatë boshtit lindje-perëndim - si dhe një apo disa fokusime të brendshme. Pra, kjo është arsyeja që kishat ortodokse më të dizajnuara për festimet e liturgjisë kombinojnë elemente të bazilikës me elementet e kishës të orientuara nga qendra. Shën Sophia, Konstandinopojë, për shembull është në thelb një kube (32 m. diameter) e vendosur në qendër të një katrori paksa të zgjatur (71 nga 77 m.), me dy gjysmë kupola të shtrirë në lindje dhe perëndim. Kur një martyrium është përdorur rregullisht për adhurim, shpesh një bazilikë është bashkangjitur thjesht me marturium, si ne origjinal Kisha e Lindjes ne Betlehem (viti 333). Kisha bizantine rrethore ka një apsidës dhe një narteks të shtuar në nef katror, kështu struktura e zgjatur e saj ndryshon nga qendra e orientuar. Nuk ekzistojnë kishat e vjetra të dizajnuara për adhurim të rregullt të cilat përdorin një dizajn shumëkëndësh pa shumë përshtatje. Por, për të gjithë interesin e tyre, ne mendojmë se se ata nuk janë të suksesshëm në fund të fundit për përdorime të rregullt liturgjike dhe mbase më madhja nga këto është Shën Vitale në Ravena (përfunduar 546-8). Tërësia e saj komplese

30

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

me kupolën,shtyllat dhe anekset dhe së bashku me mozaikët e shkëlqyer e bëjnë një ndërtimi të shquar. Është e rëndësishme të nënvizojmë se Shën Vitale dhe kishat e tjera rreth kohës së Perandorit Justinian (të tilla si Shën Gjergjit dhe Shën Bacchus në Kostandinopojë) ishin të frymëzuar pjesërisht nga sallat e audiencës qendrore të planifikuara për situata gjykatash të perandorit. Liturgjia bizantine pësoi ndryshime të caktuara të kushtëzuara nga ndikimet ceremoniale komplekse, dhe arkitektët ishin duke u përpjekur për të gjetur mënyra për të akomoduar këto zhvillime në liturgjinë e tyre.

I.3.3. Bazilikat dhe kishat rrethore Përgjithësisht, kishat ortodokse të dizajnuara për të kryer ceremoni dhe kremtime ishin dy tipe: bazilika dhe kruciforme. Basilika eshte forma e projektimit të parë, dhe eshte nje strukture drejtkëndore. Kjo zakonisht ka një apsidë të lakuar në fundin lindor. Kjo mund ose nuk mund të ketë dy ose katër rreshtat e kolonave në gjatësinë e saj. Qarkimet e formuara nga këto kolona kanë kulmet e tyre nga struktura kryesore e kishës, dhe dritaret në mur të ekspozuara ne pjesën e sipërme, duke formuar mure me dritare që bien mbi çati. Bazilika, në tërësi është një përshtatje e vogël e ndërtimeve qytetare romake, që ishte përdorur për qëllime të ndryshme të tilla si gjykata, këshilla, tregje të mbuluar dhe gjimnaze. Ngjashmëria e ndërtimeve laike me bazilikat liturgjike është e tillë që ajo ndonjëherë është e vështirë për kryerje dallimesh. Fjala „bazilikë‟ do të thotë mbretërore. Kjo përputhet me kuptimin e kishës në vetvete duke qenë qytet i Perëndisë. Në çdo rast, bazilika ishte ndërtimi i vetëm pagan i perandorisë romake e cila ishte e përshtatshme për kuvendet e mëdha të krishtera, pasi tempujt paganë ishin projektuar vetëm për priftërinjtë dhe sakrificat, jo për publikun e gjerë. Sipas "Kushtetutës Apostolike" (viti 400 pas erës së re), "shtëpia e besimtarëve është e gjatë në formë si një anije [këtej nef nga Navis Latine] dhe të drejtuara në drejtim të lindjes ". Këtu theksi është në natyrën kalimtare të jetës sonë të tanishme, e lëvizjes sonë drejt qytetit qiellor që do të vijë. Bazilika është kryesisht, pra, një plan i kishës, i cili thekson lëvizje të veprimit. Në kontrast më shumë ndërtime, kishat e orientuarara nga qendra favorizojnë soditje, theksojnë lindje apo vizion. Forma themelore e llojit kruciform është një plan kat kryq me një kupolë mbi qendër. Me kalimin e kohës kjo formë themelore kruciforme prirur për t'u vendosur brenda një plan katror kati, zonat në mes të armëve ka qenë e mbushur me hapësira ndihmëse. Përshkrimi i fundit e sheh kishën si një katror brenda një sheshi, një shesh qendror me një aneks në drejtimin rreth saj.

31

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

Kubeja qendrore e kishës kruciforme mund të mbështetet mbi një „daulle‟ apo mund të ulen direkt në muret e nefit. „Daullja‟ mund të mbështetet nga kolona ose mund të pushojë direkt në muret duke mbushur qoshet e sipërme. Variacionet përfshijnë numrin e kupolave, lloji i kulmit mbi kupolën e brendshme (piramidale, konik), format e kulmit, proporcionet, forma gjeometrike e dhënë etj. Stili kruciform ishte më i përshtashëm për „qëllim-projektim‟ si një kishë sesa Bazilikë, dhe për këtë arsye në përgjithësi konsiderohet të jetë më i pasur dhe më i plotë, një shprehje e përvojës së Kishës. Kjo ndoshta është konceptuar nga një kombinim i bazilikës (me perëndim të saj në lindje të lëvizjes), dhe nga qendra e orientuar tek mausolea dhe baptisteries (të cilat ishin rrethore, tetëkëndësh, ose variacionet e tij, dhe zakonisht kube). Ka shumë diskutime në mes të kërkuesve si për origjinën historike të këtij tipi kishe, ashtue dhe për qëllimet dhe praktikat e dizajnit bashkëkohor. Nga njëra anë kisha kruciforme e armuar lindje-perëndim, ofrom një lëvizje përpara të bazilikës në kuptimin e saj të pelegrinazhit. Nga ana tjetër e saj kubeja (me theksin e tij të brendshme) dhe nefi më shumë ose më pak se kubeja, përsosi intimisht, dhe krijojë një ndjenjë e të qënit të pranishëm tani në parajsë, e perëndia paraqitej në mes të asamblesë. Pelegrinazhi dhe prania janë të kombinuara në këtë mënyrë. Një tjetër element i ndërtimeve kryqore i cili është simbolikisht i pasur është tranzicioni nga sheshi në rrethin. Kjo afirmon bashkimin e tokës (simbolizuar nga katrori) me qiellin (rrethi) përmes kryqit të Krishtit. Nga ana tjetër, kisha kruciforme ofron një simfoni të pasur të sipërfaqeve të brendshme të përshtatshme për piktura murale dhe mozaik. Plani i saj siguron një fazë më të pasur për lëvizjet liturgjike se bën bazilika. Disavantazhet kryesore të Kishës kruciforme janë shpenzimet në ndërtimin e tyre krahasuar me rastin e bazilikës. Avantazhi kryesor i bazilikës është kostoja më e ulët e saj në ndërtim, për shkak të thjeshtësisë dhe në thelb është formë e kater mureve me një çati të thjeshtë. Disavantazhet e saj të mundshme janë elementet estetike të saj, qartësi e formës, dhe fakti që bashkësia mund të sigurojë distancuara nga aktivitetet liturgjike në fund në lindje për shkak të zgjatjes së nefes. Ky disavantazh zbutet disi me pikturat murale ose mozaikët, si për shembulli në kishën e Shën Apollinari, në Ravenna. Për faltoret e vogla basilikane, forma drejtkëndëshe është mjaft e përshtatshëm dhe përmasat e vogla janë të mjaftueshme për të krijuar intimitet. Në Evropën perëndimore fillimisht tendenca ka qenë për hartimin bazilikave dhe më vonë me modifikime, ndërkohë që kishat me orientim qendror kanë qënë të rralla. Gjatë periudhës Gotike harqet e rumbullakët romakë u braktisën në favor të harkut me cepa ku sipërfaqja e brendshme kishte qenë e pikturuar apo të mbuluara në mozaikë u braktisën në favor të

32

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

modeleve gjeometrike të krijuara nga elementet strukturore të tilla si kolona grumbulluara dhe brinjë kube. Pas periudhës gotike, tendenca dominuese në dizenjimin e kishave britanike dhe të Evropës, ishin për nefe të gjata dhe të larta, vertikale duke u theksuar më tej përmes harkut dhe kolonave të holla. Shumë prej Kishat Anglikane në dispozicion për Orthodhoksët në Britani janë kishat tilla, as krijimet Viktoriane apo neo-gotike të rimodeluara. Intuita e kishës ortodokse duket të jetë se kjo ka krijuar një lloj kishe e cila, për të gjithë bukurinë e saj të veçantë, ka një atmosferë e cila ka tendencë të jetë shumë e papërcaktuar.

I.3.4. Teologjia në formë dhe gjeometri Gjatë shekullit të kaluar janë kryer kërkime të shumta në lidhje me aspektete teologjike dhe stilet e ikonave, shkaqet e sistemeve në perspektiva të ndryshme të përdorur, përdorimi i dritës dhe ngjyrës, e kështu me radhë. Ka më pak kërkime në lidhje me lidhjen e teologjisë me format tradicionale të arkitekturës së kishës ortodokse. Në pjesën vijuese do të përpiqemi të përmledhim lidhjet e formës dhe spiritualitetit në disa aspekte tradicionale të kishës ortodokse, së bashku me sugjerimet për mënyrën se si këto mund të aplikohet. Siç e kemi diskutuar, ka larmi të madhe në kishat ortodokse, nga bazilikat e thjeshta me forma shumë kubesh dhe kruciforme. Megjithatë, shumica e tyre janë një kombinim i kubesë. Prandaj analiza e mëposhtme përqendrohet në këtë lloj, sesa formën drejtkëndëshe e bazilike.

1.3.5. Atriumi

Kishat e hershme, të tilla si Shën Pjetrit në Romë dhe Shën Sofia në Konstandinopoja, kishin një atrium me kollonada ose paraoborr në hyrjen fundore të kishës. Kjo ishte një vazhdim i planit të Testamentit të Vjetër, dhe gjithashtu i temenos pagane si dhe laike ne Romën e lashtë. Ky atrium duhet të konsiderohet si pjesë e gjithë planit të kishës, dhe jo vetëm si një shtesë e saj. Atriumi luante funksione të ndryshme. Së pari, ai ofronte një rol ndërmjetësues midis botës së jashtme dhe shenjtoren. Të qënurit me hapje ne qiell ose në qiell të hapur, ndërkohë që rrethohet nga kolonada siguron në mozaik me vetë planin e kishës, pra me ndërtesën kryesore të kishës dhe pjesën e brendshme të saj. Së dyti, oborri përforcon natyrën kalimtare e shpirtërore të jetës. Jeta e krishterë është një progres nga dëfrim dhe fragmentimi drejt një shërimit dhe bashkimin të të gjitha mundësive tona njerëzore, dhe përfundimisht edhe e bashkimt si gjithë njerëzit me Krishtin. Ky progres ka qenë klasik përshkruar nga etërit kishtarë si një lëvizje nëpër tri faza të pendimit apo

33

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

pastrimit, pastaj e ndriçimit apo perceptimi të mistereve të Perëndisë brenda krijimit, dhe më në fund i bashkimit me Perëndinë. Atriumet mund të jenë parë, së bashku me narteksin, si vend ku faza e parë, ajo e pastrimit, është më e theksuar. Nefi është i lidhur me ndriçimin, veçanërisht nëpërmjet fjalës (leximet e Shkrimit, predikime dhe këndimet janë bërë këtu). Altari është i lidhur me bashkimin, në veçanti përmes pjesëmarrjes në Eukaristia. Tradita e pranisë së burimit të ujit dhe shatërvanit vazhdon në një formë të modifikuar edhe në ditët tona. Zakonisht ky është një basen i madh i ndërtuar me gurë për ujin e bekuar, rrethuar nga kolona dhe të mbuluar nga një çati, normalisht kube. Në Athos (Greqi) ajo është e mbushur me ujë të bekuar i cili është i hedhur pas një liturgjie. Së fundi, atrium është një përcaktin në lidhje me faktin se Kisha (dhe për këtë arsye ndërtimi i kishave) nuk ekziston për të kundërshtuar botën si të tillë, që të mbyllë dyert e saj në botë që Perëndia e ka bërë, por më tepër ekziston si një mënyrë që të krijojë lidhje. Pra, atriumi vepron si një lloj site e cila ndihmon besnikët për të lënë prapa botës të rënë si ata të hyjnë në tempull, por ajo gjithashtu vepron si një hinkëë lumi për përhapjen dhe jetëdhënien gjatë liturgjisë jashtë në botë. Disa nga këto funksione janë aludime të dhëna përmes pasazheve të historianit të hershëm Eusebius (c. 263-c.340). Në vijim ai jep një nga përshkrimet më të hershme të njohura për një kishe: E gjithe zona qe ai [dmth] arkitekti, mori në konsideratë ishte shumë më e madhe [se vetë ndërtesa e kishës], dhe ai i dha shtesën e jashtme si mbrojtje përmes një muri rrethues, për një siguri maksimale për të gjithë strukturën. Pastaj ai hapi një portë, të gjerë dhe shumë të lartë, për të marrë rrezet e diellit në ... Ai nuk lejon që një njeri që ka kaluar brenda portave për të shkuar në të njëjtën kohë me këmbët mëkatare dhe i palarë në vendet e shenjta brenda, ai ka lënë një hapësirë shumë të gjerë në mes të kishës dhe hyrjes së parë, te rrethuar me katër kolonadea në kënde të drejtë, në mënyrë që muret e jashtme ta kthejnë vendin në një katërkëndësh dhe shtyllat të zgajten në çdo anë. Hapësira në mes është mbushur me materiale druri ... ne mes ai la një hapësirë ku të qartë na ku qielli mund të shikohet lehtë, në mënyrë që ajri te jetë në kontakt me rrezet e diellit. Aty janë vendosur simbolet e pastrimit të shenjtë, struktura dhe burimi që me rrjedhën e tyre të bollshëm e të freskët të ujit iu mundësojnë atyre që po ecin drejt qendrës së rrethimit të shenjtë në pastrimin e vetvehtes (Eusebius, 1965). Si mund të adaptohet atrium për përdorimin e sotëm? Aty ku hapësira e lejon ai mund të ndërtohet si në kishën e hershme - një zonë shtruar dhe rrethuar nga kolona. Për shkak të kostos dhe përshtatshmërisë estetike, ndërtime të tilla me tulla ose kolona druri, apo edhe një mur mund të zëvendësojë kolona cilindrike të përdorura në kohët më të hershme. 1.3.6. Narteksi Dhoma e parë e kishës është ose një exo-narteks ose vetë narteksi. Në këto mjedise zhvillohen funerale dhe disa nga shërbimet më të vogla. Në Kishat e hershme,ashtu si dhe

34

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

atriumi, ajo përfaqëson një vend për pastrimin dhe përgatitjen, një vendi që shpesh është i errët, me disa dritare. Kjo ndihmon të pushojë dhe të përgatisë shpirtin për një takim me misteret më të thella të cilat janë provuar. Në exo-narteks shpesh herë përshkruhen skena nga Dhjata e Vjetër. Ka edhe raste (si në kishëzën Portaitissa në Manastirin Iviron, Mali Athos, Greqi) pamje të paganëve të devotshëm si Sokrati apo Platoni paraqiten në një shkallë të tillë që dhe Krishterimi gjen hapësirë në shkrimet ose jetën e tyre. Narteksi është zakonisht një hapësirë e gjatë dhe e ngushtë, e orientuar në drejtimin e aksit jug-veri. Mbase kjo vinte nga fjala greke nga "narthica" që do të thotë kallam, me trungun e vet të gjatë dhe të ngushtë. 1.3.7. Nefa dhe apsida Siç është nënvizuar në pjesën e mësipërme, përshtatja tipike e kishës tipike rrethore pason me një nefe në formë kubike. Nefa ka në fund të saj një apsidës në lindje le akuar apo shumëkëndëshe dhe e mbuluar nga një kupolë. Krahët e tjera të kryqit mund të kenë përqasje ose hemisfera për mbulim të dyfishtë. Po kështu mund të përdoren dhe kombinime (si në Hagia Sophia, e cila ka hemisferat në skajet lindore dhe perëndimore, dhe harqe masive në pjesën veriore dhe jugore). Një bashkim i tillë i kryqit dhe kubesë përben një përqasje të hershme të krishterë të gjetur edhe në katakombet, të cilat kanë një kryq brenda një rrethi. Në murret e apsidës zakonisht gjenden përshkrimet e Apostujve si Kungimi ose Etërit e Kishës liturgizing. Tradicionalisht, froni i peshkopit është vendosur në krye të apsidës lakuar si një lloj stol guri. i.3.8. Ikonsotasi dhe altari Gjëja e përbashkët e të gjitha kishave, bazilikave dhe formave të tjera është një lloj i ndarjes në mes të zonës së altarit dhe nefës - të ndryshme të quajtur ikonostasi dhe altari. Në ditët e sotme kjo përbëhet nga paraqitje ballore me ikonat e shpëtimtarit, nëna e perëndisë, shenjtorëve dhe, zakonisht e pamjeve të festimeve liturgjike. Ikonostasi synon të përforcojë në aksin horizontal çfarë është përshkruar në boshtin vertikal - domethënë mishërimi i krishtit të Perëndisë (i lindur i Virgjëreshës) dhe hyjnizim i personit njerëzor (shenjtorët). Si një mur, ikonostasi na tregon se ne nuk jemi ende në qielli, se ne jemi në një udhëtim të vazhdueshëm. Dhe në të njëjtën kohë, si një grup i ikonave dhe si një mur me dyer, kjo tregon se sa qielli dhe toka kanë qenë të bashkuar në Krishtin. Kjo të pakten eshte teoria e interpretimit. Në realitet, në shumë raste ballina bëhet në mënyrë masive që shumë persona mendojnë se kjo shërben vetëm për të ndarë besnikët nga shenjtërina e shenjtërores dhe tryezës së shenjtë sesa të bashkohen ata me të. Kur hartohet ikonostasi këto dy rolet e ndarjes dhe unifikimi duhet të mbahen në ekuilibër.

35

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

Nga koha e legalizimit të krishterimit në vitin 313 pas Krishtit deri në periudhën ikonoklasike (fillimi i viteve 726), kjo ndarje prirej të projektojë jashtë në nef, duke u bërë tre pjesëshe. Kjo ishte në përgjigje të zhvillimeve liturgjike (Mattews, 1977). Sipas arkeologut grek A.K. Orlandos që ka asistuar në vizatimee e rindërtuar të dy skenave të tilla të shekullit të katërt, kjo gjë veretohet në Daphousiae në Locris dhe një tjetër në Olimpia, në Greqi. Rasti i pari është një ndarje e murrit të ulët të gdhendur me një hapje të thjeshtë për hyrje te altarit. Në kishën e dytë ndarja frontale shtrihet ndërmjet dy shtyllave, dhe ka dy kolona të vogla në të dyja anët qendrore me hapje të mbuluar nga një hark. Në kishat e periudhës së fundit bizantine (1261-1453) ne shohim ikonat e Shpëtimtarit, Virgjëresha dhe shenjtorët duke u vendosen në hapësirat në mes të kolonave të skenës. Në rastin e Osios Lukas në Greqi (shek. 11), ajo mund të shihet tani dhe ka një ballinë me hapje në anën kapelës së lënë ende pa dyert. Në kishat pasbizantine, që prej rënies së Konstandinopojës e deri në kohët tona, ne shohim zgjatjen e skenave lart dhe gjithashtu anash, duke siguruar dhe bashkëlidhje të dhomave anësore (Mathews, 1977). Elemente të tilla takohen edhe në Rusi rreth fillimit të shekulli i pesëmbëdhjetë ku ikonostaset janë shumë të larta dhe të zhvilluar, me deri në pesë nivele ikonash. Edhe pse ky numër i niveleve nuk është arritur zakonisht jashtë Rusisë, ka pasur në të gjithë botën ortodokse një tendencë për rritjen në lartësi, shpesh duke përfshirë, si në Athos, kryqet në dy apo më shumë metra të lartë.

I.3.9. Ndriçimi Krishterimi është në një farë mënyre shumë i lidhur dritën dhe ndriçimin, e pjesëmarrjes së Perëndinë si drita e pakrijuar. Për këtë arsye arkitektët bizantine i dhanë rëndësi të madhe rolit të dritës dhe ndriçimint në kishat e tyre (si në rastin e arkitektëve gotike, edhe pse duke e përdorur atë në mënyra të ndryshme). Ka elemente të ndryshme të rëndësishme në lidhje me ndriçimin. Kisha duhet të krijojë ndjenjën se drita në vetvehte e ka origjinën nga brenda. Një poet Bizantin ka nënvizuar se është pikërisht efekti i Shën Sofisë në Kostandinopojë: "hapësira nuk është e ndriçuar nga dielli dhe nga jashtë, por më tepër ndriçim origjinën e ka nga brenda”. Ndërkohë që modelet perëndimore, që ato nga periudha gotike, në përgjithësi e lejonin dritën që në mënyrë të drejtpërdrejtë kalonte përmes hapësirës të madhe, dhe shpesh herë nga dritaret në murre, kishat bizantine kanë qenë të prirur për të theksuar ndriçimin nga dritaret e larta deri në tavan. Dritaret anësore janë krahasimisht më të vogla. Një tjetër mënyrë për të përforcuar këtë ndjenjë të dritës së brendshme është përmes përdorimit të materiale reflektuese të tilla si mozaik ari, ikona të praruara, bronzi i lëmuar dhe argjendi, dhe përmes gurëve të ngjyrosur dhe muret. Gjithashtu, llambat me naftë dhe qirinjtë pikëzuar rreth, me drita e tyre duke reflektuar në sipërfaqen përreth, ndriçojnë hapësirën nga

36

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

shumë kënde të ndryshme. Kjo ndihmon në përafërimin e ndjenjës së dritës, dritës hyjnore, që vjen nga qendra.

I.3.10. Akustika Bazuar në konstruktimet arkitektonike, dhe kryesisht në kishat rrethore akustika përfaqëson një element të mrekullueshëm. Në veçanti apsida e lakuar dhe gjysës kube (një tipar i ndarë nga Bazilika) ofrojnë projeksion të shkëlqyer dhe të shëndosh të pozicion nga lidja dhe të dëgjohet nga besnikët në perëndim pas tyre. Apsida vepron si një lloj të amfiteatri apo megafoni. Kupola në çati ndihmojënë gjithashtu për të hedhin zërin përsëri poshtë. Kishat bizantine shpesh herë kanë pasur tulla qeramike të përfshira në murret e trasha duke ndikuar në përmirësimin akustik përmes pikave të rëndësishme të rezonancës. (Ka qenë sugjeruar se këto mund të kenë qenë shtuar edhe në mënyrë për të reduktuar peshat e mureve në zonat kritike.) Materialet luajnë një rol shumë të rëndësishëm për një akustikë të suksesshme në kishat pasbizantine. Shumica e kishave tradicionale janë të ndërtuara prej guri dhe / ose tulla, me suva gëlqereje. Këto sigurisht që ka të bëjë për një cilësi të mirë e të shëndetshme.

I.3.11. Zgjidhjet konstruktive Planet dhe skemat konstruktive të kishave pasbizantine janë të njejta me atë të arkitekturës bizantine. Sipas Thomo (1998), parimi kryesor është shkarkimi dhe anulimi i ngarkesave të brenda ndërtesës. Ky parim është zbatuar në të gjitha tipat e kishave dhe në të gjitha format e mbulesave të kurbëzuara. Në kishat njënefëshe të mbuluara me qemer cilindrik, ngarkesat e qemerit thithen nga muret e trasha të ndërtesës dhe nga tirantat prej druri. Por kjo strukturë kompaktësohet më tepër kur qemeri gjatësor ndërpritet nga harqet tërthorë, të cilët luajnë rolin e përforcuesve. Dalja e pilastrave në muret anësore e ndihmon së tepërmi punën e këtyre mureve. Në këtë mënyrë krijohet përshtypje se kemi të bëjmë me një strukturë skeletore, ku pilatsrat të lidhura me harqe krijojnë brinjët, ndërsa muret dhe qemeret mbushjen. Në rastet më të përgjithshme struktura skeletore krijohet nga një rrjet harqesh në të dy drejtimet, që lidhin kollonat me njëra – tjetërn dhe me muret rrethues. Rrjeti i harqeve krijon një sërë bërthamash, të cilat kanë njëfarë pavarësie njëra nga tjetra. Ato mund të mbulohen nga lloje të ndryshme mbulesash të kurbëzuara, si qemere cilindrike, qemere të kryqëzuara, kësula sferike, duke krijuar një hapësirë të brendëshme tepër të larmishme.

37

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

KAPITULLI II

II.1. Metodat e studimit të dyerve dhe dritareve Gjatë kryerjes së studimit janë ndjekur metodat e mëposhtme:

II.1.1. Metoda e sistematizimit dhe vlerësimit të materialeve Për të vlerësuar në mënyrë sistematike dhe më të qartë është ndjekur skema sipas (Artifact Categories Subject, 2000). Kështu janë identifikuar lloji i materialeve të përdorura, janë kryer matje të pjesshme, janë vlerësuar periudhat historike që i përkasin objektet e marra në konsideratë dhe është kryer ftografimi i objekteve kryesisht dyer, dritare dhe materiale të tjera druri të përdorura në ndërtimin e objekteve të kultit.

Figura 13. Pamje e përgjithshme e vlerësimit

Tabela.1. Mënyra kronologjike e vlerësimit të objekteve të marra në studim

Lloji i objektit

Ritual

Materiale (t)

Druri

Matje

Të ndryshme

Datimi i objektit

Periudha Bizantine

Materialet e vlerësuara

Dyer, dritare etj.

Mosha e objekteve

Pjesërisht

38

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

Kategorizimi i llojeve të ndryshme të materialeve në praktikën e vlerësimit shkencor përfshin të gjitha llojet e materialeve si: llojet e materialeve prej druri për përgatitjen e ikonave, ikonostasë, kryqet, dyert, dritaret, parmakët, pjesë të tjera të konstruksioneve mbajtëse ose të zbukuruara, instrumenta muzikorë pjesë e vet objekteve të kultit etj. Një kategorizim i tillë ndihmon edhe për krijimin më të lehtë të një baze të dhënash e cila në të ardhmen mund t‟i nënshtrohet analizave statistikore të lidhura me kohën, llojet e materialeve, ndërhyrjen e elementëve të mjedisit etj.

II.1.2. Përcaktimi i llojit të drurit Në vendin tonë nuk egzistojnë metoda të standartizuara dhe të detyrueshme për kryerjen e analizave dhe kërkimeve rreth materialeve historike. Mënyrat e testimit të përshkruara nga Schramm-Hering ”Historische Malmaterialien und ihre Identifizierung“, përdoren gjerësisht në mjaft vende të Ballkanit për kërkimet sipas aplikimit të polikromatisë. Kjo, lidhet edhe me teknikat dhe paisjet laboratorike, të cilat janë larg kërkesave për kërkime të avancuara.

II.1.3. Konsiderimi i rëndësisë së dritës në kishat bizantine dhe pas bizantine Metodologjia bazohet në parimet e fesë ortodokse që në thelb ka krijuar forma sipas nevojës për meditim dhe përqendrimin e besimtarëve. Karahas elementeve të tjera të vlerësimit, në këtë kaudër hulumtimi është përqendruar në krahasimin e lidhur midis strukturës hapësinore dhe ndriçimit në kishat bizantine dhe pas bizantine. Për këtë fakt devijimi nga aksi kryesor Lindor është matur me ndihmën e busullës, ndërsa ndriҫimi me ndihmën e luksometrit. Ky vlerësim është ndërmarë për të studiuar kuptimin dhe rolin e dritës në ndërtesa të ndryshme ortodokse, gjë që ndeshet edhe në objektet e arkitekturës fetare osmane . Për këtë qëllim janë marë në konsideratë Kishat e Shën Mërisë në Lusa Përmet dhe Kisha e Shën Mërisë në Bishqethëm Lushnjë.

II.1.4. Ekspeditat në vende ku ndodhen objekte të ndryshme të kultit Gjatë kohës së kryerjes së studimit janë realizuar mjaft ekspedita të cilat kanë përfshirë objekte të ndryshme të kultit. Këto ekspedita përfshijnë: - Rajonin e Liqeneve të Prespës (Shën Pavli në Maligrad, Bllashtojna, Evangjelizmo, Cërnapesh, etj).

39

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

- Rajonin e Liqenit të Ohrit në pjesën Shqiptare (Fshati Lin) - Qyetin e Korcës (Muzeu i Artit Mesjetar, Kisha e Ristozit Mborje etj). - Rrethinat e Voskopojës (Kisha e Shën Kollit, Shën Prodhomit, Shën Maria, Shën Thanasi, etj.). - Rajonin e Liqenit të Ohrit në pjesën maqedonase (Shën Naumi, Shën Erazmo, Kalishte etj). - Rajonin e liqenit të Prespës në pjesën maqedonase (Shën Gjergji në Kurbinovo, etj) - Në Lushnjë (Shën Todri, Kadipashaj dhe Manastiri i Ardenicës). - Në Përmet (Kisha e Lindjes së Hyjlindjes).

II.1.5. Fotografime Në të gjitha objektet e kultit të marra në studim janë kryer fotografime të dyerve, dritareve dhe materialeve të tjera prej druri. Të gjitha këto janë sistemuar në një arkiv në kompjuter për t‟u konsideruar edhe në punë të tjera të mundshme.

II.1.6. Konsultimet me literaturën Gjatë kryerjes së studimit janë realizuar konsultime me një literturë të gjerë, e cila përfshin autorë vendas dhe të huaj. Për këtë qëllim janë shfrytëzuar burime bibliografike të Bibliotekës Kombëtare, të Institutit të Kulturës Popullore, Akademisë së Shkencave të Shqipërisë. Material i bollshëm është siguruar edhe përmes shfrytëzimit të internetit dhe shkëmbimit të informacionit me autorë të njohur vendas dhe të huaj.

40

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

KAPITULLI III III.

1. Llojet më të rëndësishme të dendroflorës në rajonet e mara në studim

Duke u bazuar në të dhëna të larmisë biologjike dhe vegjetacionit të vendit tonë (SMBPV, 1999), si dhe të rajonalizimit floristik vërejmë se llojet më kryesore të dendroflorës, të cilët përbënin dhe materialin bazë për ndërtimin e dyerve dhe dritareve i përkasin dushqeve dhe venjës. Dushqet, si përfaqësues të familjes Fagaceae (Quercus spp.) dallohen për një larmi të madhe biologjike duke numëruar nga 275 deri 500 lloje, të cilët mund të ndahen në tre grupe duke u bazuar në ndërtimin e tyre mikro anatomik: grupi i llojeve të dushqeve jo gjetherëns; grupi i llojeve të dushqeve të kuq (Erythrobalanus), dhe grupi i llojeve të bardhë (Leucobalanus). Llojet e grupeve të sipërpërmendur kanë një ndërtim mikro anatomik të ndryshëm.

III.1. Shparthi

SHPARDHI Familja: Fagaceae Gjinia: Quercus Lloji: Quercus frainetto Shpardhi, Quercus frainetto; me sinonim Quercus conferta Kit, Quercus farnetto Ten.) është një nga llojet natyrore të dushqeve të Europës jugperëndimore (Itali, Ballkan, një pjesë e Hungarisë, Rumanisë) dhe Turqi. Ai është një dru i lartë gjetherënës, me një lartësi rreth 38 m, trungu i të cilit arrin diametrin afërsisht 2 m. Gjethet i ka të gjata 14-25 cm (rrallë 33 cm), që mund të variojnë, të ndara në 6-10 lobe, të cilat zakonisht ndahen dhe me nën lobe. Gjethet vijnë të zgjeruara në drejtim të pjesës apikale. Baza e gjetheve zakonisht ka formë veshi. Ngjyra e verdhë e hapur mbizotëron tërësinë e gjethes dhe më vonë nga fundi i verës pëson një erësim të ndjeshëm. Gjethet, veçanërisht në pjesën e poshtme të tyre janë të veshura me qimëza në formë pushi. Sythet me ngjyrë të murrme maturohen për një periudhë prej 6 muajsh. Ata zakonisht janë 15-35 mm të gjatë, në formë vezake, me një majë të dallueshme. Ato tentojnë që të grupohen në grupe të përbëra prej 2 deri 8 sythesh.

41

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

Figura 14. Shpardhi, mjaft i pranishëm në zonën e marrë në studim

Qëndra natyrore e përhapjes së shparthit është në Ballkan. Ai është adaptuar në klimën subkontinentale të Europës jugperëndimore, por faktor i rëndësishëm është vecanërisht toka dhe përbërja e saj. Ky është një adaptim specifik në toka acide, tipike për vendet si Serbia, Bullgaria dhe Rumania. Këto toka zakonisht janë të kullueshme, mjaft të thata në stinën e verës dhe në disa raste mbajnë ujë në pranverë. Sidoqoftë, shparthi nuk mund të durrojë përnbytje ose nivele të larta të ujit në tokë. Ai është gjithashtu jashtëzakonisht i ndjeshëm nga prania e niveleve të larta të gëlqeres në tokë. Pyjet e dushqeve të tipit Quercetum frainettocerris Rud, janë ndër më të përhapurit në Ballkan, dhe në Serbi ato përfaqësojnë pyje të vërtetë. Ky lloj dushku përfaqëson një lloj druri mjaft të preferuar për kopshte dhe parqe të ndryshëm.

III.2. Qarri QARRI Familja: Fagaceae Gjinia: Quercus Lloji: Quercus cerris

Qarri (Quercus cerris) është dushk natyror i Europës jugperëndimore dhe Azisë së Vogël.

42

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

Ky është një ndër përfaqësuesit që karakterizohet nga gjethe verigore të stërgjatura dhe sythe që maturohen për një periudhë prej 18 muajsh.

Figura 15. Qarri-Quercus cerris

Ai është një dru i lartë gjetherënës që arrin rreth 35-40 m dhe me një trung me diametër gati 2 m. Gjethet arrijnë 7-14 cm gjatësi dhe 3-5 cm gjerësi, me 6-12 lobe trekëndore në secilën anë; rregullueshmëria e lobimeve varion në drurë të ndryshëm. Ato kanë vendosje të këmbyer, janë të thjeshta, me lobe të dhëmbëzuara, vezake të zgjatura, gjithashtu kanë dellëzim pendor dhe janë rënëse gjatë stinës së dimrit. Lulet kanë periudhë të gjatë maturimi, rreth 18 muaj pas pjalmimit; Ato janë pa petla, të vogla dhe me ngjyrë kafe të çelur, të radhitura në një bosht të varur që quhet levare. Janë njeseksore dhe celin herët në pranverë. Fruti është një lajthizë e thatë që quhet lende, 2.5-4 cm e gjatë dhe 2 cm gjerë, dyngjyrëshe: me portokalli në bazë deri në të gjelbër në kafe më sipër në formë vezake, e futur përgjysëm në një mbështjelle që quhet kupule ose gishtje. Fruti përmban lëndë ushqyese, e cila pëlqehet nga derrat dhe gjitarë të tjerë. Qarri është kultivuar dhe natyralizuar në shumë vende të Europës. Kjo dhe për shkak të rritjes dhe zhvillimit të tij që është relativisht i shpejtë. Ai përdoret si dru zbukurues dhe është një lloj që mund të takohet dhe në zona bregdetare. Lënda e drurit të tij ka karakteristika të njëjta me atë të dushqeve të tjerë.

43

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

Trarët që nxirren nga qarri punohen lehtë, durojnë përkulje dhe përdoren gjërësisht për qëllime të ndryshme ndërtimi. Ekzemplarët e vjetër formojnë një kurrorë tepër të gjërë me një pozicionim tepër interesant në një peisazh të dhënë. Qarri mund të zhvillohet në toka me diellëzim të plotë ose të pjesshëm duke toleruar të gjitha llojet e tokave me përjashtim të atyre të lagura. Është një lloj që duron thatësira ekstreme, aftësi të zhvillohet edhe në toka të varfëra.

III.3. Bulegeri BULGËRI Familja: Fagaceae Gjinia: Quercus Lloji: Quercus trojana

Gjethet me bishta me të shkurtër se 8 mm. Llapa e saj është mbi dy herë e gjysmë më e gjatë se e gjerë, përsipër e shkëlqyshme dhe gati e shogët (pa qime), poshtë me qime të pakta e të imta. Gjethet me 8-14 palë dhëmbë të mprehteë të dalluar shumë mirë, rrallë kanë një thumb të vogël gati 1 mm. Lulet i ka të ngjashme me të dushqeve të tjerë të përshkruar më sipër. Lulëzon gjatë muajit prill-maj. Frytet janë lajthiza me emrin lende, e shumta deri 3 cm të gjera. Është mjaft i përhapur në vende të thata e shkëmbore të zonave kodrinore e malore. Ky lloj ndodhet mjaf në pellgun e Prespës, i përzier dhe me shkurre të tjera ndër të cilat dhe me venjen (Juniperus excelsa).

Figura 16. Bulgëri, Qarrziu - Quercus trojana

44

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

III.4. Venja VENJA Rendi: Coniferales Familja: Cupresaceae Lloji: Juniperus excelsa

Figura 17. Juniperus excelsa në Kallamas (Prespë)

Venja është dru, rrallë shkurre, me lartësi maksimale 20-25 m. Zakonisht ka një degëzim monopodial të kërcellit; degët e rangut të parë vendosen horizontalisht ose të lëshuara poshtë, në drurët e vjetër; në drurët e rinj, degët e rangjeve të larta janë pak a shumë të lëshuara. Gjethet janë të degëzuara në numër të madh, në drejtim dorsoventral (degët e reja) dhe shpesh herë me parregullsi, mjaft të dendura, vecanarisht në mjedise të thata. Degët fundore janë të mbuluara me gjethe, mjaft fine me diametër 0.7-1 mm, të qëndrueshme. Bocet mashkull: janë të shumta në numër, të grupuara ose fundore në degët e fundit, me përmasa 3-4 x 2-3 mm; microsporofilet 8-10, petalet me margina të rrumbullakta dhe të holla, duke mbajtur secila nga 3-4 qeska pjalmi. Bocet femer: të shumta në numër, të grupara ose vendosura në pozicion aksial, gjysëm fundore;

45

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

Areali i përhapjes Venja është e përhapur në Shqipëri, Maqedoni, Greqi, Bullgari, Turqi, Qipro etj. "Juniperus excelsa M.-Bieb. subsp. excelsa është e pranishme në kodra dhe pjesët malore të bazenit Lindor të Mesdheut, Detin e Zi dhe zgjatet në formë vargu deri në ujëmbledhësin e Detit Kaspik. Përhapja e saj vjen duke u rralluar në drejtim të pjesës lindore të shpateve malore Venja nuk takohet në zona që kanë nivel rreshjesh më pak se 500 mm. Druri është shumë i fortë dhe i një cilësie shumë të lartë (Vidakovic 1991). Maqedonia përfaqëson kufirin veriperëndimor të përhapjes. Përhapje të konsiderueshme ka dhe në pellgun ujëmbledhës të Liqenit të Prespës (Vidakovic 1991). Në pjesën Shqiptare të Prespës, venja përfaqëson një habitat me vlera të veçanta. Në zonimin e Parkut Kombëtar Prespa, pjesa e gadishullit të Kallamasit (Manastiri) përfaqëson elementë të zonës qëndrore. Liphschitz et al. (1979) në studimin e tij për dendroklimën tregojnë se nënlloji polycarpos paraqitet me ekzemplarë të rrallë dhe tepër të vjetër. Ai ka gjetur dru me moshë 318 vjecare dhe se zhvillimi i tij është kushtëzuar nga ulja e temperaturës dhe rreshjeve sipas një korelacioni pozitiv. Vendet ku rritet kjo bimë janë kryesisht shpatet kodrinore e malore të thata, shkëmbore, gëlqerore ose dhe jo gëlqerore. Ajo formon grupime të pastra, pyje të hapura, të përziera me Junipërus foetidissima ose konifere të tjera. Zona fitoklimatike e venjës në Shqipëri i takon asaj të dushkajave. Këtu ajo nuk formon formacion të pastër më vete, por shoqërime të përziera me shkurre të tjera të tipit të friganave. Më vështirë është ta dallosh atë nga bërsheni (Juniperus foetidissima), e cila këtu është më e rrallë dhe përgjithësisht ka një fenotip të ngjashëm me venjën. Frutat janë kokrra të tulëzuara, 8-13 mm , me ngjyrë të murrme në purpur të errët gati të zezë, me një pah ngjyrë qielli të çelur. Kokrra përmban 3-6 fara. Venja dallohet për numurin e madh të sinonimeve: Juniperus sabina var. taurica Pall., Fl. Ross. 1789; Juniperus sabina var. excelsa (M.-Bieb.) Georgi 1800; Juniperus foetida var. excelsa (M.-Bieb.) Spach 1841; Juniperus isophyllos K. Koch 1849; Sabina excelsa (M.Bieb.) Ant. 1857; Sabina religiosa Ant. 1857; Sabina isophyllos (K.Koch) Ant. 1857; Sabina olivieri Ant. 1857; Juniperus taurica (Pall.) Lipsky (non Lindl.) 1912; Juniperus excelsa var depressa O. Schëarz 1934 (Farjon, 1992); J. olivieri Carr. (Vidakoviç,1991). Lloji ka dy subspecie: excelsa dhe polycarpos (K.Koch) Takhtajan 1972. Juniperus excelsa M.-Bieb. subsp. excelsa mbulon faqet e kodrave dhe maleve të pellgut lindor të Mesdheut, të Detit të Zi dhe pjesën jugore të Detit Kaspik. Ajo fillon të mbulojë sipërfaqe kodrinore në vende ku nuk i kalojnë 500 mm rreshje vjetore dhe vazhdon pastaj deri në kufijtë e 1000 mm. Venja formon popullime nga lartësia 100 m mbi sipërfaqen e detit (Krime) e deri në 2300 m në Kaukaz e Turqi.

46

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

III.2. Karakteristikat e drurit të llojeve të dushkut dhe venjës

III.2.1. Cilësitë e llojeve të gjinisë Quercus Druri i dushqeve njihet me lehtësi, por përcaktimi i llojit të dushkut është mjaft i vështirë. Tek të tre dushqet e mësipërm poret e drurit të hershëm janë vendosur në unazë tipike, poret dhe rrezet palcore duken qartë me sy. Këto të fundit janë të dy madhësive: rreze palcore të gjera, të dukshme shumë mirë me sy dhe rreze palcore të ngushta, shumë fine, të mezidukshme me sy. Blanda është e bardhë në të verdhë deri në të verdhë në të murrme të hapur. Myja (zemra) është e murrme deri në të murrme të kuqërremtë, me ngjyrim të njëllojtë. Tekstura është e njëllojtë. Druri është i fortë dhe i rëndë. Karakteristikat teknike Densiteti i drurit të lisave në 15% lagështirë është 600-850 (mesatarisht 700) kg/m3. Pika e ngopjes së fibrave te druri i dushkut varion nga 25 – 35%. Tkurrja vëllimore totale nga 12 – 18%; në drejtim rrezor 3 – 6% dhe në drejtim tangencial 7.5 – 12%. Në mënyrë të përgjithshme druri i dushkut është mjaft rezistent në shtypje dhe në përkulje statike. Rezistenca në shtypje shkon nga 500 – 600 kg/cm2, moduli i elasticitetit 90 000 – 140 000 kg/cm2. Përdorimi i drurit të dushqeve Druri i dushqeve është një nga drurët më të çmuar. Ai është vlerësuar shumë që në kohët më të vjetra për ndërtim banesash dhe institucionesh, për mobilje, orendi etj. trupat e dushqeve me cilësi të lartë përdoren për prodhimin e rimesos, me të cilën vishen pllakat përbërëse të mobiljeve për dhoma gjumi, ambjente ngrënie, ambjente studimi, mobilje shkollore, për zyra etj. Trungjet e cilësisë së I dhe të II çohen në degë vozash, të cilat përdoren për prodhimin e vozave dhe buteve të verës, rakisë, konjakut dhe pijeve të tjera alkoolike. Zgjedhja e drurit për ndërtimin e enëve të verës ka rëndësi të madhe teknike dhe ekonomike, sepse nga druri varet jo vetëm jeta e enëve (koha e amortizimit të tyre) dhe shpenzimet që do të bëhen, por ajo që ka një rëndësi të dorës së parë, se nga druri i mirë ose i keq që do të ndërtohen enët e verës, varet dhe cilësia e saj. Pjesët e drurit të papërshtatshëm për voza përdoren për prodhimin e parketit. Trungjet e cilësisë së I dhe të II mund të sharrohen në dërrasa, të cilat përdoren për prodhimin e qytave të armëve, për prodhimin e dyerve, dritareve dhe të shkallëve lluksoze. Ato mund të përdoren për ndërtimin e anijeve, për ndërtime hidraulike dhe detare, për prodhimin e disa pajisjeve të makinerive, si deh për prodhimin e karroqerreve, të vagonave të hekurudhës etj. dërrasat e dushkut përdoren edhe për prodhimin e pjesëve masive të mobiljeve të shkollave, për karrige luksoze, etj.

47

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

Trupat e lisit përdoren për prodhimin e traversave të hekurudhës, këto traversa, kur përmbajnë blanën e drurit, imprenjohen me kreozot, ndërsa kur janë të përbëra vetëm prej myjes së drurit, imprenjimi nuk është i nevojshëm. Mbeturinat e shfrytëzimit të pyjeve dhe ato të përpunnimit industrial të drurit (anie, listela etj) përdoren si arka amballazhi, për parket, për dru zjarri ose për prodhimin e qymyrit të drurit. Mbeturinat e përpunimit të drurit mund të përdoren edhe për prodhimin e zdrukthit, të shtresës së mesme të pllakave të zdrukthit. Lëvorja e drurit të lisave përmban rreth 11% taninë, i cili përdoret në rregjien e lëkurëve. Dushqet janë drurë të qëndrueshëm, d.m.th. kanë aftësi që t‟i rezistojnë për një kohë të gjatë veprimit shkatërrues të faktorëve mekanikë, kimikë dhe biologjikë (kërpudha dhe insekte). Kjo veti është shfrytëzuar mjaft mirë nga njeriu, ndër të tjera edhe për përgatitjen e dyerve dhe dritareve në objektet e kultit në zonën Jug – Lindore të vendit. Dritaret dhe dyert e jashtme të kishave duke u klasifikuar në klasin e tretë të rrezikshmërisë gjatë përdorimit të drurit, ndodhen në alternime të tharjes me njomjen e tyre. Rreziku biologjik i dëmtimit të drurit në këtë klasë është kalbja e shkaktuar nga kërpudhat, dëmtimi nga insektet dhe termitet. Kjo ka bërë të domosdoshëm përdorimin e drurit të dushqeve për dyert e jashtme dhe dritaret në objektet e kultit në këtë zonë. Përdorimi i drurit të dushqeve në prodhimin e dyerve dhe dritareve të kishave të zonës Jug – Lindore të Shqipërisë është stimuluar ndër vite edhe nga prania e rezervës së këtij materiali të çmuar për pyjet e kësaj zone. Llojet e dushqeve që rriten shpejt me rrathë të gjërë janë më të fortë e më të rëndë se llojet me rritje më të ngadaltë. Cilësitë përpunuese: druri i llojeve të ndryshme të dushqeve ka cilësi të mira përpunimi. Ai mund të pritet dhe latohet me lehtësi dhe saktësi, mund të fitojë mbrehje etj. ka tendencë bashkimi të copave të vogla të prera dhe lëna afër. Drurit mund t‟i jepen finesa dhe punime sipërfaqësore të ndryshme. Qëndrueshmëria: druri i lisit dallohet për rezistencë të lartë dhe kjo e fundit fiton parametra më të larta në pjesën qendrore të tij. Ruajtja: llojet e grupit të dushqeve të bardhë, dhe në vecanti pjesa qendrore e tyre rruhet mirë, ndërkohë që llojet e kuq penetrojnë lëndë në brendësi të tyre në mënyrë më të lehtë. Përdoren në ndërtimin e anijeve, binarëve të hekurudhave, trarëve të urave, dru zjarri, mobilje, dyer, dritare, etj.

III.2.2. Cilësitë e llojeve të gjinisë Juniperus

48

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

Mjaft përfaqësues të gjinisë Juniperus, dallohen për fortësinë e madhe të drurit të tyre, i cili mund të durojë dhe mbështesë kërkesa të transportit dhe peshës. (Gross et alt, 2003). Sipas kërkimeve të Grose et alt, lloji Juniperus communis është një lloj që plotëson mjaft kërkesa për materiale të qëndrueshme. Druri i Juniperus communis ëshët mjaft i dendur, i fortë duke pasur nga ana tjetër vajra natyrore të imprenjuara të cilat luajnë rolin e cilësive atiseptike. Lloji në fjalë është element i rëndësishëm i vegjetacionit në Parkun Kombëtar Prespa. Kjo, është arsyeja që shkallët e larta të kishave eremite përgjatë bregut të liqenit në vendin tonë dhe Greqi në të shumtën e rasteve janë të ndërtuara prej drurit të venjës. Qëndrueshmëria e tij ndaj faktorëve të mjedisit është tejet e admirueshme. Kështu sipas Carsadorakis (Catsadorakis, 2000) kisha eremite në afërsi të fshatit Psarades, ruan edhe në ditët e sotme shkallët tipike të ndërtuara me dru venje. Sterilizimi i drurit të venjës në ujë në zjerje zvogëlon modulet e elasticitetit në nivele të tilla që qëndrojnë në mënyrë perfekte me tërësinë e elementit të prodhuar si shkallë, parmak, dritare etj. (Gross et alt, 2003).

49

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

KAPITULLI IV

Rezultate dhe Diskutime IV.1. Analiza e stileve të dyerve dhe dritareve në kuadër të arkitekturës biznatine dhe pasbizantine

IV.1.1. Dyert Prej kohësh në kërkime të ndryshme të bizantologëve është vlerësuar se dyert dhe dritaret kanë luajtur rol shumë të rëndësishëm në arkitekturën bizantine dhe kulturën në përgjithësi. Pamvarësisht kësaj, përpjekjet për studimin e aspekteve të ndryshme të lidhura me to të cilat janë subjekt edhe në këtë diskutimre janë tejet të rrallë dhe në mjaft raste të pamjaftueshme. Në shumicën e këtyre studimeve dhe velrësimeve dyert dhe dritaret kanë një trajtesë „ikonografike‟ dhe jo teknike, si në rastin e aspekteve të tjera të arkitekturës bizantine. Prandaj, praktika e zakonshme është për të studiuar aspektet kryesore të hapjes dhe forma e disa pjesëve të veçanta, të tilla si zbukurimet në kornizat e tyre dhe pjesëve të tjerë të mermerta, ndërsa shumë pak ose asgjë nuk është thënë në lidhje me strukturën e tyre (Figura 18). Studimi i dyerve dhe dritareve në arkitekturën bizantine është e shoqëruar me një numër të konisderueshëm vështirësish. Më të rëndësishme në mesin e tyre janë faktet se materialet origjinale edhe pse në një masë të konsiderueshme janë të shpërndara gjerësisht, si dhe faktin se dokumentimi i tyre është tejet i vështirë. Në një situatë të tillë së paku një vizatim i përpiktë ose vrojtim (së paku nje plan, nje seksion, dhe substance e brendhshme tdhe e jashtme janë të domosdoshme) është absolutisht i nevojshëm për dokumentimin. Përveç kësaj, studiuesit gjithashtu duhet të kryejnë një analizë të përpiktë teknike, shpesh në lidhje me zbulimet arkeologjike dhe hulumtime, si elemente delikate origjinale që shpesh herë janë ndryshuar dhe kalbur, duke e bërë rindërtimin e tyre edhe më e vështirë. Një vështirësi tjetër që nuk lind vetëm në studimin e kësaj teme, por në tërësi i arkitekturës bizantine në përgjithësi, është fakti se monumentet e mbetura, ndonëse të shumta, përfaqësojnë vetëm një pjesë të prodhimeve arkitektonike të periudhës së cilës ata i përkasin. Për më tepër, duke ditur se monumentet janë të shpërndara në mënyrë disproporcionale në një rajon të gjerë gjeografik, dmth disa rajone mund të posedojnë qindra e monumente, ndërsa të tjerët shumë pak ose asnjë. Së fundi, hulumtimi detyrimisht duhet të përqëndrohet vetëm në lloje të caktuara të ndërtesave, kryesisht kisha dhe fortifikime, dhe në veçanti vetëm në monumentet e pasura, tek të cilët cilësia e ndërtimit ka kontribuar për ruajtjen e tyre deri më sot. Në këtë mënyrë ajo do të mundësojë në mënyrën më të lehtë për të kuptuar se si një mostër të vogël mund të çojë në përfundime të sakata ose të gabuara.

50

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

Burime të ndryshme bibliografike përfshijnë botime të lidhura me dekorimin e mermerit ose materialeve të drurit, strukturave të dritareve, parmakëve dhe kornizave, ndërkohë që janë mjaft të rralla studimet në lidhje më detajet e e rëndësishme strukturore duke i konceptuar dhe studiuar në kontekstin e karakterit të përgjithshëm dhe zhvillimin e arkitekturës bizantine (Antoniadis, 1907; Athanasoulis, 2006; Borboudakis, 2007; Bouras, 1981). Përpjekje më sistematike në studimin e dyerve dhe driareve janë të kryera nga Charalambos dhe Boura duke realizuar lidhje me arkitekturën kishtare në shekullin e 12të në Greqi (Bouras, 1994, 2010). Megjithatë këto kërkimë kanë qënë më të gjëra dhe monumentet e studiuara janë të kufizuar në një zonë të vogël gjeografike dhe kohore, pra, gjerësia dhe thellësia e studimit të subjektit në fjalë është e kufizuar. Qëllimi i interpretimit dhe analizës sonë në vijim nuk pretendon të bëjë një mbulim të plotë për të gjitha aspektet e lidhura me strukturat e dyereve dhe dritareve, ndërkohë që materiali faktik është i kufizuar për shkaqe nga më të ndryshme. Përkundrazi, qëllimi është më tepër për të nxjerrë përfundime të dobishme, mbi bazën e analizës arkitektonike dhe të integruar në stilin bizantin dhe pasbizantin. Ky lloj i përafrimit mund të ndihmojë në kategorizimin dhe më tej duke analizuar aspektet bizantine të dyerve dhe dritareve edhe në kontekstin e krahasimit me vendet fqinjë. Para se të ndërmeret një përpjekje për një studim sistematik për çështje që i përkasin ndërtimi, strukturave dhe formës së hapjeve, është e dobishme që të jepen disa sqarime në lidhej me aspektet e terminologjisë, për të shmagur keqinterpretimet që mund të lindin ose nëpërmjet përdorimit të përditshme të pasaktë ose për shkak të zhvillimit të vazhdueshëm dhe kompleksitetit në rritje të aspekteve gjuhesore. Nisur nga fakti historik i perdorimit të gjuhës greke ne periudhën byzantine dhe pasbizantine dhe përdorimit të saj në të gjitha intermretimet e objekteve në analizë, ne i referehemi asaj. Kështu, „hapje e derës‟ (άνοιγμα θύπαρ) apo „hapje e dritares‟ (άνοιγμα παπαθύπος) i referohet një hapjeje në një mur përmes të cilit hyet në një vendbanim apo në përgjithësi në një objekt të mbyllur dhe të mbuluar (Orlandos & Travlos, 1986) si dhe për një hapje në një mur të përdorura për të siguruar ventilim dhe ndriçim në një hapësire (Dimitriakos, 2002) të brendshme, respektivisht. Një kasë dere (πλαίσιο τος ανοίγματορ θύπαρ, θύπωμα, πεπίθςπο, πεπιθύπωμα) apo dritareje (πλαίσιο τος ανοίγματορ παπαθύπος) i referohet strukturës që korniza kufizon hapjen. Lidhur me termin grek κούυωμα-korniza (ξύλινο θςπόυςλλο ή παπαθςπόυςλλο μετά τος πλαισίος τος), ajo duhet të theksohet se termi grek dhe kuptimi duhet lidhur me arkitekturen bizantine dhe pasbizantine) i referohet si dyerve ashtu edhe dritareve të këmbyeshme; kjo nënkupton se ato janë ndërtuar prej druri, dhe, për më tepër, ajo mbulon gjithë strukturën vendosur në një hapje, dmth të dyja anët në derë kornizë-dhe dhe në të gjitha pjesët e lëvizshme, të tilla si mberthesa, kasa, kapake etj.

Për shkak të mungesës së një përshtjeje të plotë gjuhesore do të përdorim terminologji të ndarë për dyetrt dhe dritaret. Një kasë dere apo dritareje (πλαίσιο τος κοςυώματορ, κάσσα)

51

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

nënkopton material druri, metali ose strukture tjetër mbërthyese. Së fundi, termi kornizë i referohet një strukturë fikse që përcakton hapjen e dritares. Tashmë njihet mirë se ndërtuesit në periudhën bizantine dhe pasbizantine e bazonin teknologjinë dhe ndërtimin në një masë të konsiderueshme në modelet e gjetura në arkitekturën romake, nëpërmjet të cilave ajo gjithashtu ka trashëguar elemente të ndërtesave si dhe modele që datojnë që nga kohërat e lashta edhe më herët. E njëjta gjë duket se ka ndodhur në rastin e dyerve dhe dritareve, të cilat shumë herë përputhen, shpesh me afërsi të ngushtë, tek modele antike dhe jo vetëm romake, por edhe helene dhe madje klasike.

Figura 18. Tipologjia e hapjeve të dyerve në arkitekturën e lashtë greke dhe romake Hapjet e dyerve dhe dritareve në objektet e arkitekturës së lashtë greke dhe romake kanë qenë shpesh studiuar, në mënyrë të pavarur ose në bashkëpunim me elemente të tjera arkitektonike, në mënyrë analitike dhe nga pikëpamja sistematik dhe sintetike. Në këtë këndvështrim duhet të përmendim tre studime mjaft interesante të kohëve të fundit: studimi i René Ginouvès, Roland Martin etj. (Ginouvès, Martin et al. 1992), dhe Naif Haddad (Haddad

52

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

1995.), të cilat përfshijnë së bashku me një diskutim mbi këtë temë, bibliografi të vjetër dhe ilustrime të shumta, si dhe atë të Korres Manolis në hyrje perëndimore të Partenonit, e cila përmban disa përgjithësime dhe komente me vlerë (Korres 1994, ). Bazuar në këto studime, ka mundësi që të përshkruhen stile dhe mënyra të ndryshme të hapjeve të dyerve së bashku me zhvillimin e ndërtimit të tyre, formës dhe karakterizimit të epokës nga epoka e parë e lashtë greke në fund të kohës romake, dhe vonë Antikiteti siç paraqiten në Figura 14 dhe Figura 15. Lloji i thjeshte, dhe ndoshta më i vjetër i derës (Fig. 14Α), ishte ajo me një hapje të thjeshtë në mur, pozicionimi i së cilës ishin pingul me faqen e murrit. Një lloj i dytë dere (Fig. 14Β), kryesisht i hasur edhe në epokën klasike dhe Helenistike, ndryshonte nga e parë pasi në këtë rast korniza e drurit, trau ose guri, nuk shtrihet përgjatë gjithë gjerësisë së murit, por shkojnë me një shtresë (prag) të cekët në anën e brendshme. Në këtë prag dera përshtatet me mbërthesat dhe në këtë mënyrë mund të rrotullohem pak më shumë se 90 ° dhe të shtrihet pothuajse pingul me sipërfaqen e brendshme të murit. Lloji i tretë i dyerve (Fig. 14C), të cilat duket se kanë qënë të zhvilluara shumë më herët, që nga era miken, por të përhapura gjerësisht në kohën romake, kanë një zgjatje të vogël rreth hapjes në jashtme, pas të cilit mbërthehet dera. Kjo zgjatje ishte ose pjesë integrale me kornizën e drurit, ose mori formën e një guri kuadrat ose thjesht kornizë tratësh.

Figura 19. Dere me hapje dyfishe sipas tipologjise C2 (Shen Kolli Voskopoje)

Përsa i përket formës së përgjithshme e dritareve, kërkimet e kohëve të fundit tregojnë se në kohët më të lashta dhe pak më vonë, hapësirat dhe në tërësi elementet sekondare të ndërtesave kishin dritare të ngushta. Hapësirat në katin e parë dhe të dytë ishin të pajisura me

53

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

dritare të vogla ose më të mëdha që ishin të siguruara me mbajtëse hekuri të fiksuara tek dritarja dhe trau. Këto dritare ndryshonin pak nga dyert e asaj periudhe përsa i përket strukturës dhe formës së tyre. Përsëri ndeshim një prag relativish të ngushtë në anën e jashtme pas të cilit vendoset kasa. Dritare që nuk posedojnë kasë hapjeje ishin të siguruara me materiale hekuri ose me punime të tjera në formën e kornizës.

Figura 20. Tipet e hapjes së dyerve në arkitekturën e Greqisë antike dhe Romake (siaps Haddad 1995).

54

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

Figura 21. Tipologjia e arkitrarëve të dyerve dhe harqet shoqëruese në arkitekturën Bizantine Bazuar në burimet të ndryshme bibliografike mund të konkludohet se lloji më i zakonshëm i dyerve në arkitekturën Bizantine dhe pasbizantine ishte i shoqëruar me një zgjatje pragu në anën e jashtme, ndërkohë që elementet fiksuese ishin të vedosura nga brenda (Fig. 17C). Nuk ka asnjë dyshim se ky lloj është një vazhdim i tipit, që e ka origjinën në kohët e lashta dhe u përhapën gjerësisht në kohët romake, siç u përmend më parë. Pragjet e dyerve zakonisht janë

55

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

të ndërtuara prej një copë të vetme guri. Po kështu ndeshen në periudhën e antikitetit edhe dyer me pragje të përforcuar me material drunor (Mamaloukos 2005). Arkitraret e dyerve (Fig. 16) janë të ndërtuar prej druri, guri, ose një kombinim i tyre. Këto elemente ndeshen gjerësisht ne ndërtime bizantine dhe pasbizantine në treva të ndryshme të vendit tone duke manifestuar në shumicën e rasteve përdorimin e materialeve të rethinës gjeografike ku ato janë ndërtuar. Mbi këto arkitraret qëndronin harqe, të cilit mund të kishin hapësirë të vogël, e barabartë kjo ose rrallë herë më e madhe se ajo e hapjes së derës, apo rrallë e madhe se ajo e derës hapjes dhe e cila funksiononte si një pjesë integrale në konceptim. Në këto siatuata harqet e mbullura dhe fiksuara në mermer ose korniza gipsi funksiononin si shtesë ndriҫimi. Në raste të tjera, dritaret fiksoheshin me panele murature të vendosura zakonisht në anën e jashtme, duke formuar kështu harqet e verbër. Harqet e verbër mbi dyert e kishës janë pikturuar zakonisht, dhe janë përmendur shpesh në bibliografinë përkatëse si Boura (2002). Në shumë raste edhe hapjet e dyerve nuk kanë arkitrarë horizontale, në mënyrë që të siguronin dukshmërinë prapa kasës së derës (Fig. 27b). Në këtë tip të dyerve ka pasur nje evoulim për shak të pranisë së dy kanateve dhe hapja realizohej në drejtim të brendshme përgjatë gjerësisë së murit (Fig. 21C), dhe kjo e fundit u sigurua me anë të fiksimit të përbashkët përmes një bosht integral të përshtatur në pragun e vet derës (Fig.21) dhe arkitraun (Fig. 22) e hapjes. Në mënyrë alternative, kryesisht në rastin e pragjeve kuadrat, këto pjesë hapeshin në prag duke e mbajtur në mënyrën e duhur boshtin e arkitraut ose me traun dhe strukturen e gurit, ose në një strumbullar druri apo hekuri i pozicionuar prapa tij (Fig. 21, 6).

Figura 22. Pamje e pragut te nje dere (Butrin)

56

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

Figura 23. Pamje e një qemeri (Butrin) Në rastin e analizën historike dyert e periudhës Bizantine vijuan të përdoren edhe në atë pasbizantine dhe tipet arkitektonike tradicionale, ku fiskuesit ishin bashkangjitur, nëpërmjet boshteve prej hekuri dhe vareshin në një kornizë me katër anët, kasa e pozicionuar mbarapa në anën e jashtme të murit (Fig.21). Disa variacione të veçanta të këtij tipi të derës, hasen në rastin ku një kasë dere ka një arkitra ose pa mbajtse anash (Fig. 21), dhe ku ka pasur mbajtëse anash, por jo qemer. Nuk janë të njohur shembuj të këtij variacionit të dytë, ku anët e kasës së derës ishin bashkuar direkt me arkitraun prej druri, përmes një prerjeje diagonale (Fig. 24).

Figura 24. Variacion bashkimi i arkitraut me me traun

57

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

Figura 25. Shen Meria, Lushnje (Sh. 12te)

Figura 26. Dera hyrëse në kishën e Shën Kollit, Voskopoje Tipizime interesante ndeshen në rastin e kishave të Voskopojës dhe Vithkuqit, tek të cilat mënyra e hapjes së derës i përket profilit të paraqitur n figurën 26.

58

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

Figura 27. Kishe ne Permet (dera e mbyllur)

Figura 28. Kisha e shelcanit (Elbasan)

59

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

Figura 29. Tipologjia e pragjeve kuadrat në arkitekturën bizantine

60

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

Kornizat e pragjeve të dyerve bizantine (Fig. 29) janë bërë zakonisht prej druri ose në mjaft raste dhe prej guri-mermer. Pjeset e gurit zakonisht perbeheshin nga dy fiksuese të dyerve dhe nga arkitrau që ishin përshtatur së bashku në një kënd 45°. Anët e dyreve dhe qemeri kishin një seksion tipik në formë kryqi, të cilat ndryshonin sipas të rajoneve dhe kohës. Ndonjëherë ata kishin një seksion të pjerrët të plotësuar me me dekorime të skalitura, ndërsa në raste të tjera ata mund të kenë një seksion edhe më të ndërlikuar kryq, i përbërë nga mbulesë dhe brinjë në formë S-je (Fig. 29 a, b, c). Fundet e këtyre dyerev idhin të projektuara direkt mbi mure (Fig. 29d). Mbi arkitraun shpesh qëndronte një kurorë e pjerrët derë apo kornizë me dekorimin skulpturore. Skajet e kësaj kurore derë apo kornizë zgjateshin më tej në të dyja anët, dhe ishin projektuar mbi mur. Një forme e posaçme e këtij kornizë lejonte që ajo të përshtatej mbi arkitraun e derës (Fig. 25).

Figura 30. Mali Athos. Manastiri Vatopediou. Katholikon (fundi i shek 10.). Mesonyktikon. North derë (Mamaloukos 2001)

Shumica e mostrave të vjetra të mermerta të kornizave të dyerve bizantine, ato të Antikitetit të vonë, dhe më në fund disa prej atyre që u takojnë ndërtesave të larta të periudhës së mesit dhe të fundit Bizantine, anët e dyreve dhe arkitrarët morrën formën e pllakave të mëdha guri të gjerë, me gjerësi të barabartë me atë të anëve të hapjes, dhe kishin një formë L-seksion kryqi. Ky seksion kryqi formonte zgjatje prapa të cilat e mbanin derën në pozicionin e varur (Fig. 29a, 30). Në rastin e veshjeve prej mermeri muret dhe pragjet e tilla ishin të bashkuar të dyja morfologjikisht dhe strukturalisht me veshje mermeri duke duke formuar një pjesë përbërëse e tij. Ky lloj i derës kornizë ndjek nga afër rrugën romake të pragjeve në ndërtim, të

61

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

cilat për shkak të shpenzimeve të saj dhe nga vështirësia e marrjes së mermerit në Periudhën e mesme dhe të vonë bizantine u braktis. Kështu, disa nga pragjet datojnë nga periudha që përkasin tipologjive të dyerve ku trarët e shtyllave në formë të L, formoheshin nga pllaka guri, por me një gjerësi më të vogël se anët e hapjes, e cila nuk mbulohej plotësisht (Fig. 29b). Megjithatë, shumica e pragjeve të tilla më vonë kanë anë dyersh dhe paramkë të shtyllave të një formë të thjeshtë lineare, me një seksion të vogël në formë kryqi, i vendosur mbi anën e jashtme të murit (Fig. 29c, 30A). Në disa raste janë bërë përpjekje për të përmirësuar disa hapje të rëndësishme nga veshja duke zbuluar pllaka meremri të veçanta, përveç pjesëve anësore të vetë strukturës së mermerit.

Figura 31. Kasë dere e një bazilike të hershëm krishtare (Orlandos, 1994)

62

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

Përkundër faktit të natyrshëm se shumë pak mostra kornizash drurit të periudhës bizantine kanë mbijetuar, tashmë është e sigurt të supozohet se këto ishin gjerësisht të përhapura edhe duke vazhduar sipas një tradite të lashtë ndërtimesh fisnike (Fig. 31,32). Pragjet e tilla druri ishin përbërë nga tre copa druri, në një strukturë sipas Π-formës, apo numrit katër. Trarët e pragjeve të një forme të tillë si Π-ja ishin fiksuar tek guri apo druri nëpërmjet një foleje dhe kunji të përbashkët (Fig. 23), një praktikë kjo që takohet edhe gjatë epokë romake (Haddad 1995). Kornizat e drurit me trarë katër-copëshe, sidomos në rastin e drurit të fiksuar në muret e përforcuar, ishin fiksuar në hapje duke u lidhur me përforcime druri, një praktikë kjo gjithashtu e zakonshme gjatë kohëve të fundit, duke e emërtuar në këtë mënyrë si një formë e arkitekturës "tradicionale". Ne duhet të supozojmë që ndër-seksionet e kornizave të drurit dhe arkitrarëve të shtyllave ishin të thjeshta, ose drejtkëndëshe. Sidoqoftë, takohen edhe dias ekzemplarë në periudhën e vonët bizantine ku në ndërtesat e pragjet drurit me komplekse ndër-seksione, dhe dekorim që imitojnë me gdhendje mermeri të ngjashme ngjashme me formën e derës (Fig. 25). Vlen të përmendet se në disa raste kishte edhe pragje druri e dërrasa druri mbuluese duke imituar elemente të ngjashme mermeri, siç u përmend më sipër (Fig.23).

Figura 32. Kuadri i derës tipike te Kishave te Prespës (Blloshtojna) (Shekulli 12-13te)

Kjo tipologji është ndër të rrallat në vendin tone, e cila rruhet në Muzeun e Artit Mesjetar në Korҫë dhe shërben si bazë për karakterizimin rajonal të kishave pas bizantine të karakterit eremit. Të till gjenden kryesisht në tre anët e Liqenit të Prespës dhe vendet fqinjë.

63

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

Figura33. Dere tipike i kishave eremite, Prespe

Figura 34. Kisha e Kosines, Dera jugore (Fillimi i shekullit 14te)

64

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

Figura 35.Kornize dere Kisha e Ristosit (Mborje)

Pjesa integrale e kornizës së dyerve bizantine (Fig. 35, 36) formohej nga sipërfaqja e jashtme e mureve dhe ishin bashkuar me muraturën. Anët e dyerve janë ndërtuar ose si pjesë e muraturës, ose si e gdhendur enkas, duke formuar në mjaft raste struktura monolite. Në disa raste të rralla dhe të izoluara, kryesisht portat me arkitrarë shtyllash të mëdha dhe të rënda monolite ishin të shoqëruara me mbajtëse ose konsole të dukshme (Meyer-Plath and Schneider 1943) (Fig. 32). Megjithatë konsolet ose mbajtëset ishin për më tepër një praktikë e rrallë në arkitekturën bizantine, në kontrast me, për shembull, arkitekturën mesjetare evropianearchitecture, përmes të cilit kjo praktikë ndeshet e përhapur në periudhën e vonë mesjetare edhe në Lindje. Në mjaft raste kapitelet e shtyllave mernin formën e sheshtë të harqeve (Goulaki-Voutyra 2003) (Fig. 33), sidomos në dyert me një hapësirë më të madhe. Sidoqoftë, shumica e arkitrareve ishin struktura monolite (Fig. 33). Shpesh harë ata shoqëroheshin me dekoracione tipike për rajonin dhe periudhën në fjalë.

65

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

Figura 36. Prespe. Kisha e Shen Pavlit (Sek. 12-14te). Tipi „Royal door‟. Elemente te tilla ndeshen në kishat tona në Voskopojë. Shumë herë harqet ishin ndërtuar mbi kapitelet e shtyllave, nganjëherë të lidhur me harqe të ngjashme mbi kornizat e dritareve. Mostra të shumta të pragjeve integrale kanëë mbijetuar në rajone të ndryshme bizantine, që datojnë nga koa e Antikitetit të Vonë deri në periudhën e vonë bizantine.

Figura 37. Tip dere me hrak nga siper

66

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

Figura 38. Pjese nga bazilikat ne Butrint/Dere

Figura 39. Kstandinopoje. (sipas Krischen 1938)

67

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

Përveҫ faktit të pranisë së një tipi të përbashkët të dyerve, në të cilat ndeshet një zgjatje e vogël në faqen e jashtme e murit duke formuar prapa një kornizë të cilat ishin fiksuar dera, në arkitekturën bizantine ndeshen dhe dy lloje të tjera dyersh. Këto dy lloje, përkundër të qenit relativisht të përhapura në rajone të ndryshme dhe periudha kohore janë më pak të studiuara dhe praktikisht nuk përshkruhen në bibliografi.

Figura 40. Mali Sinai. Manastiri i Hagia Aikaterini. Porta kryesor) (Sipas Myriantheos).

Lloji i parë i dyerve të kësaj kategorie (Fig. 13Α) është i njohur nga një ekzemplari që datojnë që nga Shekulli i 6të (Fig. 24). Dyert e këtij lloji janë të përbërë nga një hapje e thjeshtë, që zbulohet pingul në faqen e murrit, trarë të thjeshtë apo elemente monolite, duke qëndruar në një prag dhe një qemer të sheshtë (Mamaloukos, 2004; 2005; 2006 dhe 2007). Dyert ishin vendosur në anën e brendshme dhe një pozicion 180°, shesh pushimi i hapur në pjesën e brendshme të murrit. Ato mbështeteshin dhe ishin të varurt në mënyrë tipike antike që është përshkruar në pjesën e mësipërme të këtij diskutimi.

68

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

Figura41. Kisha e Hagios Nikolaos ( shekulli 12te.) (Bouras – Boura 2001).

Figura 42. Butrint, Tip „Royal door‟

69

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

Dyert e llojit të dytë (Fig. 1Β), shembuj të të cilave për momentin gjendet në Attika (Fig 26), përbëhen nga një hapje të thjeshtë me paraqitje pingule tek faqja e murrit dhe nje ndërprerje e cekët qe formohet në faqen e brendshëme të murrit, në të cilën përshtaten fiksimi i derës, mbështetur dhe varrur me anë të një bosht integral në prag dhe arkitraun. Në këtë situatë duhet të nënvizojmë një vështirësi në dallimin ndërmjet një B tipit dhe llojit të përshkruar vetëm G të derës, ku gjerësia e pushimeve është pothuajse e barabartë. Një variant i këtij lloji ka qenë hasur në dyert e disa kishave të hershme në Naxos island (Mamaloukos, 2007) (Fig. 27), dhe disa kasha eremite të Zonës së Prespës (Shumka, L. 2010) si primitive në stilin e tyre dhe me një lartësi shumë të vogël derë (shpesh jo më shumë se 1m), në të cilat kasa e derës kishte një pushim vetëm mbi arkitraun, ndërsa dera-mbajtësja formonte një pozicion pingul me faqen e murrit. Është interesante se pragjet e tilla arkaike në Prespë (kryesisht Shqipëri dhe Greqi) dhe në Ohër (Maqedoni) kishin harqe të verbër në pjesën e jashtme, të ndërtuara me gurë të prerë. Në raste të tilla, këto elemente duhet të trajtohen në vijim gjatë diskutimeve për arkitekturën duke përcaktuar pararendjet dhe për të nxjerrë në pah portat, dhe rrjedhimisht ndërtesën në tërësi. Megjithatë, elemente të tilla të izoluara morfologjike janë ndërtime të një mënyre improvizimi dhe rezultoi në lloje të cilat sot mund të kategorizohen si hibride.

Figura 43. Permet, Kisha e Kosines (Sh. 10), Dera lindore Një grupim i veçantë i dyerve të hershme pas byzantine në Prespë i përket dyerve të caktuara me hapje hark, α arkitraun dhe të vendosura në qendër të gjerësisë së murit, shpesh më të larta se hapja e vet harkut. Vetulla ishte e vendosur mbi arkitraun, ndërsa nganjëherë prapa saj nuk ishte një element druri horizontal ose qemer me pjesë për mbështetjen e derës (Fig. 28). Kjo situatë takohet në kishat e Voskopojës, ku përmendim elemente të tilla në

70

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

manastirin e Shën Prodhomit. Megjithatë, janë të nevojshme kërkime të mëtejshme për të kuptuar plotësisht formën dhe funksionin e këtyre dyerve.

Figura 44. Dere jugore ne Kishen ei Theodoroi (12th c.). Sipsa Bouras and Boura 2001).

Figura 45. Dere e tipit B, Manstiri i Shen Gjergjit te Demes (Butrint)

71

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

Figura 46. Athine, Kisha e Gorgoepekoos (Sipas Mamaloukos, 2006shekulli 12te.). Të dy llojet e sipërpërmendura bizantine të dyere ndjekin në mënyrë të qartë formën e përgjithshme të llojeve A dhe B, dy llojet e mëparshme të arkitekturës së lashtë greke dhe romake që ne i kemi përshkruar më herët në këtë studim. Shembujt më të njohur të këtyre llojeve janë përgjithësisht të hershme. Megjithatë, shembuj të këtyre tipeve mund te haset të paktën deri në shekullin e 12të. (Fig 33).

Pavarësisht vëzhgimeve të kryera nga Orlandos, sipas të cilit morfologjia e bizantine e kornizave të dyerve (Orlandos 1994), rrallë herë dhe pastaj vetëm në ekzemplarë të mëparshëm ndjekin traditën antike, spas Mamaloukos (2007) studimet më të plota për periudhën bizantine dhe pasbizantine dëshmojnë se se dizajni i tyre trashëgoi parimet themelore të arkitekturës së lashtë greke dhe romake.

Që këtej, përmbi kapitelet e shtyllave dhe kasës së dyerve ose kornizat e gdhendura me dekoracione me një kthesë 45° që identifikon një tip të caktuar zhvillimi që paraqitet në Figurën 30. Nga ana tjetër Mamaloukos (2007) nënvizon se në pragjet ku qemeri zgjatet nga brenda sjell identifikimin e një tipi të lashtë bizantin Dorik (Fig. 32).

72

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

Figura 47 A dhe B: Evoluimi i tipit Jonik te dyerve. A: Athina, Akropolis. Dera veriore dhe B. Mali Athos, tip dere „Royal‟. Arkitektura bizantine dhe pasbizantine pasqyron të tre llojet e lartpërmendura të dyerve, në rajone dhe periudha të ndryshme përmes manifestimit të elementeve specifike dhe individuale. Përsa i përket rajoneve dhe kohës së shpërndarjes së këtyre llojeve, para së gjithash duhet të nënvizojmë se ato janë në korelacion me materialet e ndërtimit dhe metodat e ndërtimit përgjatë gjithë arkitekturës bizantine dhe pasbizantine. Praktika e dyerve dhe kornizave integrale janë të përhapura në rajone dhe periudha gajtë të cilave elementet e muraturës dhe gdhendjes ishin të zhvilluara, si për shembull në Siri dhe lindje në Azinë e Vogël gjatë Antikitetit të Vonë dhe në Greqi gjatë shekullit të 12-të dhe 13-të. Megjithatë, dukets e se pragjet kuadrat janë ndërtuar në të njëjtën kohë së bashku me pragjet integrale, në lidhje me llojin e ndërtesës, disponueshmërisë i materialeve të ndërtimit, si dhe metodat lokale të ndërtimit, por edhe në bazë të ndikimeve të ardhura nga zona të tjera. Është shumë interesant fakti se në disa raste mund të takohen llojet e ndryshme të dyerve në njëjtën periudhë, të njëjtin rajon, madje dhe të njëjtën ndërtesë. Për shembull, muret e Theodosian Kostandinopoja (gjysma e parë e shekullit të 5-të) kanë llojin C të portës me kornizë integrale dhe kuadrat.

Në bazilikën e Taxiarxis në Empola, Vathy, në Ishullin Kalymnos, hyrja kryesore është një tip A dere, ndërsa hyrja në jug të kishës është një tipi A por me një kasë dere druri, kuadrat. Më në fund, në periudhën e mesit bizantine, ne te arkitekturën e rajonit Helladic, mizotëron

73

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

tipi C i dyerve, në variacione me kombinim elementesh integrale dhe kuadrat, me një preferencë për këtë të fundit. Po kështu në disa raste mund të takohen gjithashtu dyer të tipit B. Në disa raste, të dy llojet e dyerve mund të të gjenden në të njëjtën ndërtesë. Në Askitirion në komplekse e shpellave të Kishës Penelihës (Shekulli 10-të) Hyrje në jug është e paisur më një derë të lloji B derë, ndërsa në atë perëndimor ishte një lloj A me një kasë dere integrale, prej druri. Në Manastirin Kaisiariani (Shekulli 12-të), hyrja në veri ishte me një tip B dere, ndërsa tri hyrjet në murin perëndimor kishte lloj C me pragjet kuadrat mermeri. Së fundi, ne Kisha e Gorgoepikoos në Athinë (Shekulli 12-të) hyrja perëndimore kishte një tip B, ndërsa të tjera tip C me kornizat kuadrat, mermerit, nga të cilat dy anët, ndërsa dera kryesore kishte kornizë hyrjeje të një varianti atipik.

Figura 48 A dhe B: elemente te evoluimit A: Vergina dhe tipi e Derës B: Athina, Kisha e Gorgoepekoos (shekulli 12te.).

Sa për i përket ndryshimeve të cilat u ndikuan nga fakorë të jashtëm në lidhje me morfologjinë dhe formën e përgjithshme, madje edhe për preferencat në lidhje me tipe të caktuara të dyerve, mbase shembujt më tipikë takohen në zona të ndryshme të Ballkanit si në Greqi dhe Serbi. Ndikimet e fuqishme të arkitekturës perëndimore mbase janë përcaktuar nga

74

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

lidhjet e fuqishme me predominimin e Francës dhe në përgjithësi me kulturën perëndimore. Lloji që mbizotëronte në këto zona gjatë përiudhës së Vonë Bizantine dhe më vonë gjatë sundimit otoman, por pa zëvendësuar tërësisht të gjitha llojet e tjera, ishte një derë e llojit C, derë kjo me një kasë përbërëse dhe me veçoritë morfologjike të caktuara, e quajtur shepesh herë si “derë me hapjen në një kornizë kuadrat" (Mamaloukos 2004). Dyert e këtij grupimi moren formën e një hapjeje me një zbulim pingul në mure, ose ndonjëherë edhe me një zgjerim në drejtim të anës së brendëshme, ose me një pjesë druri horizontale druri ose qemer guri (Fig 32), ose nje material guri që zakonisht paraqitej me harkim të segmentuar (Fig 33). Pjesa e jashtme në anën e hapjes kishte një kornizë mjaft të hollë guri, me ose me hark, që disa raste përcaktonin qemerin (Fig. 34). Në shumë raste ndeshen ngjashmëritë në aspektet morfologjike dhe në ndërtim të cilat janë mjaft të spikatura në arkitekturën Gotike (Fig. 35).

Figura 49. Kisha e Panagitsa (Shekulli 14te). Dere jugore

75

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

Figura 50. Kisha e Panagitsa (Shekulli 14te). Dere jugore

Figura 51. Kisha e Hagios Georgios Kapele, dere jugore

76

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

Figura 52. Pamje e pjeses jugore me dyert e ngjashme me Fig. 30. Kisha e Manastirit të Shën Kollit në Mesopotam

Figura 53. A: Vizatim në formë kuadrati. B: Derë me një kuadrat integral (Mamaloukos 2007)

77

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

Figura 54. Viannos, Crete. Hagia Moni. Katholikon (14th c.).

IV.1.2. Dritaret

Bazuar në analiza të ndryshme krahasuese, në arkitekturën Bisantine dhe pasbizantine takohen dy tipa bazë dritaresh: tipi (lean-out) me prag të gjërë nga jashtë dhe tipi i dritares ndriҫuese. Tipi i parë (Fig. 32), i cili ekzistonte edhe në ndërtesat qytetare, por edhe në ndërtesa e kultit, dhe nga të cilat ne kemi disa ekzemplarë që kanë mbijetuar, kishin dritare të vendosura në hapje dhe me kanate të parapara për ndriçimi dhe ventilim duke lejuar dhe mundësuar pamjen e jashtm6.

78

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

(b)

Figura 55. Dritare te tipit Lean-out: Kostandinopoje (a) dhe (b) Kisha e Manastitrit te Shen Merise ne Apolloni Lloji i dytë i dritares (Fig. 37), e cila ishte më e përhapura, ishte e fiksuar në kuadrat duke mundësuar vetëm ndriçimin e anës së brendëshme të hapësirës. Në rastin e ndërtesave të përkulura ose hapësirat që posedonin fuksione të tjera ose shërbenin për qëllime mbrojtëse, sigurohej një ndriçim esencial ose bazë dhe siguri, si në lashtësi përmes ndriçimit të copëzuar (përmes të çarave) që më vonë u quajt ndriçim me copëzim shigjetor duke siguruar ose shërbyer për qëllime mbrojtëse. Këto dritë-vrima, ose copëza ndriçimi, nuk kishin korniza të përhershme, por duhet të ketë qenë vulosur me elementet e tjera, gjë që ndeshet edhe në në raste të ngjashme të arkitekturës "tradicionale". Ndryshe nga kishat e tjera Bizantine në Shqipëri që janë të tipit provincial, ky monument pra Kisha e Manastitrit te Shen Merise ne Apolloni dallohet nga to se ka një hapësirë ndërmjet apsidës dhe harkut lindor të kryqit, shenjë kjo e një influence të qartë kryeqytetase. Mendohet se kisha duhet të jetë ndërtuar apo rindërtuar brenda periudhës 1264-1282, kohë në të cilën bashkësundonin Mihali i VIII Paleologu dhe I biri Androniku i II Paleologu, që janë paraqitur në skenën e pikturës murale në eksonarteks. Kisha përbëhet nga eksornarteksi, narteksi, naosi dhe ambjenti i altarit, nëpërmjet të cilit lidhet në anën veriore me një skevofilakion (vend i ruajtjes së enëve të kultit). Pranë kishës në anën veriore, ngjitur me skevofilakion është një paraklis i vogël, që sipas një gojëdhëne i atribuohet Shën Mitrit.

79

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

Figura 56. Pamje e tipit 2te dritareve - Labove e Kryqin. Kisha e Shen Merise. Forma e përgjithshme dhe zhvillimi i tipit të dritares lean-out në arkitekturën bizantine ndryshon pak nga ajo e dyerve. Hapjet e dritareve kishin një zbulim pingul në faqen e murrit dhe një zgjatje të ngushtë në faqen e jashtme, prapa të cilev ishte e vendosur kasa e tyre e mbështetur dhe fiksuar në një mënyrë të ngjashme me dyert (Fig. 38). Anët e dritareve dhe pragjet e tyre zakonisht ishin të ndërtuara me muraturë të thjeshtë. Arkitrarët ishin mjaft të ngjashëm me ato të rastit të dyerve dhe përbëheshin nga material druri, guri, ose të dy materialet të kombinuara. Ashtu si në rastin e dyerve, mbi arkitrarët e shtyllave qëndronin lehtësime apo harqe të verbër. Zgjatjet rreth kornizave të dritareve mund të ishin si pjesë integrale ose në formë të kuadratit. Variacione të këtij lloji të dritareve, shembuj të të cilave kanë qenë të përhapur edhe në vendin tonë si në rastein e Butrintit dhe kisha të tjera të lashta, sipas Orlandos (1939) janë quajtur "dritare me një timpanim shtesë” (Fig. 39). Ato ishin dritare tipike të harkuara me një qemer prej druri nga ana e jashtme e faqes së murrit mbi të cilin qëndronte një timpanon. Dizajni i tyre i përgjithshëm i ngjan dyerve të harkuara që përshkruam në pjesën e mësipërme të diskutimit. Mënyra e saktë e funksionimit të tyre ka akoma elemente të panjohura nga kërkuesit e periudhës bizantine dhe pasbizantine, si në aspektin e veҫuar si elemente, ashtu edhe si pjesë integrale e arkitekturës së kohës në fjalë.

80

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

Figura 57.Dritare (Orlandos 1937) Pjesa e brendëshme e kornizave të dritareve ishte e ndërtuar me material druri ose mermer. Në rastin e parë ato ishin6shumë të ngjashme me pragjet e dyerve që tashmë u diskutuan në materialin më lartë (Fig. 36). Shpesh herë kornizat e dritareve kishin një element vertikal që vendosej në mes në formën e një kryqi të ngjashëm me anët dhe që lidheshin sëbashku siҫ paraqitet në Figurën 40. Këto dritare mund të quhet edhe si dritare me ndriҫim të dyfishtë duke paraqitur ngjashmëri me dritaret në antikitet. Kornizat e dritareve me material druri siҫ duket kanë qënë të bashkëlidhura me hapjen në mënyra të ngjashme me atë të dyerve përkatëse (Fig. 38,39). Pjesa integrale e kornizave të dritareve të periudhës Bizantine dhe pasbizantine në rastin e tipit të pare (lean-out), kanë qënë si në rastin e dyerve të ngjashme, të vendosura në faqen e jashtme të mureve, të inkorporuara në muraturë. Pjesët anësore të dritareve ishin të ndëruara nga i njëjti material si vet murret ose përbëheshin nga gdhenje të posaçme, nganjëherë me elemente monolitike. Edhe në këtë raste takohen harqe përmbi arkitrarët e tyre. Harqet mund të ishin të lidhura ose jo me arkitrarët.

81

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

Figura 58. Mali Athos, Kompleksi i ndriçimit

Dritaret e tipit të dytë, ato të ndriçimit në arkitekturën bizantine zakonisht ishin të harkuar dhe konceptoheshin me anë të ndriçimit të njëfishtë, dyfishtë trefishtë dhe shumëfishtë. Ato i përkisnin ose tipi "Arcade" ose atij "komplekse" (Megaë, 1931; Vocotopoulos 1969, 163; Bouras and Boura 2002), ose një kombinimi të tyre. Dritarja zbulohej në një front pingul në faqen e murit (madje edhe edhe pse kjo nuk ishte gjithmonë e vërtetë për format e ndërtesave konike) dhe lobet e harkuara shtriheshin përgjatë gjithë gjerësisë së e mureve. Lobeit ishin të ndara dhe zakonisht kishin forma si kolona të vogla të dyfishta (Fig. 37a). Ne raste mjaft të ralla ndeshen forma të tjera të dritareve të tipit me ndriçim, si drejtkëndësh, kryq ose rethore në arkitekturën bizantine (Bouras and Boura 2002). Hapjet e ndriçimit të dritareve ishin të vulosura me korniza fikse të pregatitura prej mermeri, gips-llaçi, metali ose druri. Studimi i dritareve në arkitekturën bizantine paraqet interes të madh në rastin kur përafrimi ose trajtimi përfshin hapjen e tyre si kompleks, pra si ato që paraqesin tipin me harkim të madh, ashtu edhe ato mbushin hapjen ose hapësirë midis formave dyfishe, trefishe dhe të shumëfishta (Fig. 44,47). Hapjet komplekse janë gjetur në ndërtesa të rëndësishme të periudhës së Antikitetit të Vonë, gjatë peridhës së mesme dhe të vonë bizantine, madje dhe më vonë gjatë periudhës pasbizantine, osmane, dhe deri në fund Shekullit të 19-të, në ndërtesa dhe kisha që jo detyrimisht ndjekin traditën bizantine ((Schultz dhe Barnsley 1901 ). Aspektet e hapjes komplekse janë nxjerrë nga arkitektura romake, dhe në rastin e periudhës së mesme e të vonë bizantine, ato janë karakteristika të Shkollës së ashtuquajtur të Konstandinopojës (Millet 1916; Vocotopoulos 1981). Shembuj të hapjeve të ndërlikuara janë hasur në rajone të ndryshme të perandorisë bizantine, si në ndërtesa të rëndësishme, ashtu edhe jo të rëndësishme, por edhe në kishat. Siҫ duket kjo gjë është e lidhur me një përpjekje për të përmirësuar cilësinë e hapësirave të brendshme me ndriçim të mirë, në përputhje me

82

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

qëllimet dhe mjetet e patronit. Hapjet komplekse të përfshiini të dy tipet e dritareve si atë lean-out, ashtu edhe atë të ndriçimit, mbi parapa mermeri, dhe shpesh herë edhe tek dyert.

Figura 59. Driate me lobe të shtrira përgjatë gjithë gjerësisë së murit. B: Dritare me kornizë integrale

Figura 60. Konstantinopoje. Kisha e Sh. Sofisë. Hapje komplekse (sipas Antoniadis 1907)

83

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

Figura 61. Kompleks hapjeje (Sipas Mamaloukos, 2006) Forma e përgjithshme e dritareve me lobe të shtrira në të gjithë gjerësinë e e mureve, siç duket në shumicën e rajoneve bizantine mbetet e pandryshuar që nga Antikitetit të Vonë deri në shekullin e 19-të. Kjo qëndrueshmëri është vërejtur kryesisht në dritaret e ndriçimit. Sidoqoftë, në zonët të cilat ishin nën ndikimin e arkitekturës Evropiane Perëndimorë, dizajni i dritareve, ndërtimi dhe konstruksionet, si dhe aspektet morfologjike të tyre në përgjithësi, kishin ndikime të thelal, gjë që ka ndodhur edhe në rastin e dyerve (Mamaloukos 2004). Ndryshimi më i rëndësishëm në dizajnin e dritareve është përhapja e një lloji të dritares që si në rastin e asaj lean-out, ashtu edhe asaj të ndriçimit u pajisën me kornizë integrale, e cila kishte formën e një hapje me një zbulim pingul në faqen e murit ose me zgjerim siç paarqitet në Figurën 41. Dritaret e këtij lloji ishin ose drejtkëndëshe, me arkitrarë horizontale prej druri apo guri (kryesisht në dritaret e përmasave të vogla), ose të harkuara, me një hark të plotë os eme një hark të segmentuar. Një kornizë integrale, mjaft e vogël prej guri, formojeh në anën e jashtme, drejtkëndëshe ose hark, me ndriçim të njëfishtë, ndriçim të dyfishtë os eme hark të lobuar (Orlandos 1937). Në këtë diskutim duhet të nënvizojmë se dritaret e tipit të ndriçimiit nuk janë të pajisura me trarë anësorë. Ngajshmëritë morfologjike dhe strukturore me dritaret e Evropës Perëndimore mesjetare, romake dhe gotik janë me të vërtetë mjaft të goditura (Figura 44). Ndryshime të konsiderueshme janë bërë edhe në ndërtimin dhe morfologjinë e hapjeve, e cila në shumë raste çoi në humbjen e plotë të unitetit të formës fillestare. Përsëri korniza e dritares u ruajt si një nga karakteristikat themelore të morphologjisë së (Figura 45).

84

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

Figura 62. Dritare e vecante (Krete)-Hagia Moni. Katholikon (14th c.). Dritare lindore (Sipas Mamaloukos, 2006)

Figura 63. Kisha e Hodegetria (Sipas Mamaloukos, 2006, shekulli 14te.) Duke u mbështetur në hulumtimet e sotme, mund të theksojmë në mënyrë të sigurtë se projektimi i dritareve dhe dyerve ofron një fushë mjaft interesante për studimin e mëtejshëm të modeleve të njohura tashmë të ndikimit të arkitekturës bizantine, si në zhvillimin e ashtuquajturës "Shkollës Helladike" në shekullin e 11 dhe 12, siç është ndikimi në arkitekturën bizantine e arabe fillimisht, dhe më vonë, ajo e Evropës perëndimore dhe arkitekturës formale osmane.

85

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

IV.2. Studimi i stileve arkitektonike tw kishave pas bbizantine tw vendit tonw Ndër monumentet e kulturës shqiptare, një vend të rëndësishëm zenë dhe ndërtimet e kultit të shek. VII-XV. Këto ndërtime të Mesjetës së Hershme e të Mesme, të cilat shtrihen në të gjithë territorin e vendit, janë dëshmi materiale autentike me vlera të jashtëzakonshme për studimin e historisë së arkitekturës të ndërtimeve në përgjithësi dhe të vetë historisë së popullit tonë . Studimi i kishave të kësaj periudhe tepër të rëndësishme historike kur formohet popullësia arbëreshe, shqiptarët e sotëm, paraqet rëndësi të madhe, sepse ato, krahas fortifikimeve, janë sot për sot, dëshmia e vetme që ruhet për tu njohur me arkitekturën mesjetare shqiptare. Kishat paraqesin një gjini të veçantë ndërtimesh të përcaktuara qartë dhe tërësisht të dallueshme nga ndërtimet e tjera si në aspektin e programit dhe të funksionit, edhe në atë të zgjidhjeve e të ndërtimit planimetriko-vëllimor. Ecuria në kohë dhe zhvillimi i arkitekturës së kultit, mbart vulën e pashmangshme të historisë së popullit tonë gjatë Mesjetës. Në përfshirjen e arkitekturës mesjetare shqiptare në këtë apo atë drejtim të madh të arkitekturës mesdhetare e ballkanike, veç rrethanave historike e politike, veç kushteve ekonomiko-shoqërore, kanë ndikuar dhe karakteristikat e veçanta kombëtare, që në kohë shfaqen në mënyra të ndryshme. Të gjitha ndryshimet në teknikën dhe në materialet e ndërtimit, në parimet dhe në shijet estetike, liturgjike të kohës nuk kishin si të mos pasqyroheshin në këtë gjini në tërësi dhe në anë të veçanta të çdo ndërtimi. Shoqëria e atëhershme përdorte për këto ndërtime mjete të shumta, gjithnjë në përputhje me mundësitë e veta dhe vinte në punë mjeshtrit më të mirë që mund të siguronte. Studimi i arkitekturës së kishave mesjetare ka arritur në përfundimin se jo të gjitha kishat janë ndërtuar për të plotësuar kërkesa estetike. Mjaft prej tyre janë ndërtime të thjeshta, ku plotësimi i funksionit ka qenë e vetmja detyrë për krijuesit e tyre. Në përputhje me shkallën e zhvillimit të shoqërisë mesjetare shqiptare, përpara ndërtuesve në mjaft raste ka dalë edhe detyra që të krijonin kisha që të shquheshin për nivelin arkitektonik. Në të gjitha rastet, këto krijime bëheshin në bazë të shijes arkitektonike tashmë të formuar dhe të impulseve të ndryshme që vinin nga qendrat e drejtimeve të mëdha të arkitekturës ballkano-mesdhetare. Në periudhën e parë, shumica e ndërtimeve janë kisha njënefshe dhe vetëm disa janë bazilika. Të gjitha këto, në anën e jashtme karakterizohen nga trajtimi i thjeshtë i mureve dhe mungesa e zbukurimores. Në brendësi duket se kemi praninë e skulpturës me arkitrare, ikonostase, kapitele e relieve të ndryshme që dëshmojnë për futjen shkallë-shkallë të kërkesave për një trajtim të ndryshëm të sipërfaqes së mureve dhe të brendësisë. Përdorimi i tipave bazilikale është një dëshmi e kërkesave për një hapësirë të brendshme dinamike, në dallim nga brendësia statike e kishave njënefshe që përftohet menjëherë. Në shek. IX ngritja e zhvillimit ekonomik e shoqëror të vendit bën shtimin e ndërtimeve të reja. Ky ndryshim i shijes, këto kërkesa të reja dallohen edhe në përdorimin e teknikës me gurë e tulla, te dritaret e shumta 86

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

dhe me harqe tullash që thyejnë monokromatizmin e deriatëhershëm dhe mungesën e trajtimit të anës së jashtme. Në fund të periudhës së parë kemi kontakte më të mëdha me qendrat kryesore të arkitekturës mesdhetare, në Shqipërinë e Jugut fillon të futet tipi kryq i brendashkruar me kupolë. Edhe pse mbizotëron në ndonjë rast aksi gjatësor dhe konceptimi bazilikal, shohim krijimin e një hapësire të brendshme, karakteristike për arkitekturën bizantine. Kështu kemi zgjerimin e kësaj hapësire nga qendra nën kupolën e anës e një aksi vertical me kupolën mbi tambur, afreskun që nivelon paretet, dritaret e shumta që fusin dritë në mënyrë të shpërndarë etj. (*Në anën e jashtme kemi ndërtimin piramidal të tërësisë që kulmon me kupolën mbi tambur, zbukurimin keramoplastik me gurë e tulla (futjen e kluasonazhit), si dhe trajtimin piktoresk të anës së jashtme. Të gjitha këto fusin në arkitekturën tonë kategorinë e së madhërishmes, elementë të veçantë, përbërës të mjeteve të së cilës parapëlqehen nga ndërtuesit vendas. Të tilla janë ndriçimi i pakët, trajtimi piktoresk jorigoroz i mureve anësore, karakteristika që vrojtohen edhe më vonë. Në periudhën e dytë, në Shqipërinë e Jugut, tek ndërtimet me kërkesa arkitektonike përgjithësisht përdoret tipi kryq i brendashkruar me kupolë, ashtu siçkemi dhe raste unikale. Këto ndërtime si në brendësi, ashtu dhe në anën e jashtme, kanë, në aspektin e hapësirës, karakteristikat e arkitekturës bizantine të kohës. (*Në anën e jashtme ato karakterizohen nga ndërtimi pyramidal, që kulmon me kupolën mbi tambur, i cili theksohet dhe nga trajtimi zbukurimor i secilës pjesë, dhe që fillon e përpunohet më tepër me kahe nga poshtë – lart. Në pjesën e poshtme kemi mur me gurë dhe copëra tullash, që me ngjyrën e tyre të kuqërremtë thyejnë koloritin gri të gurëve, ndërsa më lart, përdoret kluasonazhi me një përdorim të madh të tullave në pjesën e frontoneve të krahëve të kryqit. Ndërsa lart, ndërtesën e kurorëzon tamburi, i cili në përgjithësi ndërtohet vetëm me tulla. Shkallëzimi dhe përpjesëtimi i pjesëve të veçanta në anën e jashtme është në përputhje edhe me vendin e tyre në brendësi të kishës. Sigurisht, këto tipare nuk janë njëlloj të arrira në të gjitha kishat. Dallimet i gjejmë në trajtimin e mureve, në përpjestimet e anëve të veçanta me tërësinë, ku vërehet një hedhje në lartësi e cila i jep një hijeshi të veçantë ndërtesës. Me interes është se në trajtimin e jashtëm vlerësohet piktoreskja. Në ndërtimet e arkitekturës bizantine mbizotëron aksi vertical që theksohet nga ngritja lart e qemerëve të krahëve të kryqit dhe tamburit me kupolë. Hapësira e brendshme zgjerohet pafundësisht nga copëtimi i saj rreth vëllimit qëndror, nga kolonat dhe pilastrat në mjediset këndore, duke vijuar tej dyerve e dritareve. Në këtë drejtim ndihmon ndriçimi i shpërndarë që përftohet nga dritaret, relativisht të pakta, dhe sidomos rrafshimi i pareteve nga piktura murale, që vesh tërë muret e kishës. Në shumicën e kishave, të cilat për nga përmasat në brendësi kanë një karakter të theksuar intim, karakteristika bazë e arkitekturës bizantine, e madhërishmja, arrihet me vështirësi. Prirja për piktoresken realizohet nga ndërtimi i mureve me gurë e tulla, nga vendosja në dukje

87

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

e shkujdesur e dritareve, dyerve dhe e nikeve. Përbërës të veçantë të formës arkitekturore kanë vendin e vet për arritjen e rezultatit të kërkuar estetik. Përpjestimet, përmasat dhe format e tyre luajnë një rol vendimtar në këtë drejtim. Zgjidhjet tradicionale e siguronin ndërtuesin për rezultatin përfundimtar, ndërsa zgjidhjet e veçanta e vinin atë në një provë, kalimi me sukses i së cilës dëshmonte aftësitë e ndërtuesit dhe personalitetin e tij krijues.

IV.2.a. Fronteret e aneve te kryqit Frontonet e anëve të kryqit kanë një rol të rëndësishëm në arkitekturën e kishave bizantine. Ato janë trajtuar me një nike të madhe duke nënvizuar në mënyrë të veçantë krahun e tij, i cili është vendosur menjëherë nën kornizën e çatisë. Në brendësi, këtij harku i takon qemeri i krahëve të kryqit. Fusha brenda tij krijon një nike, në të cilën është dhe dritarja, përgjithësisht dykanatshe. Në disa raste, anash dritares janë dy nike të tjera të mbuluara me hark tullash çerekrrethi, duke formuar një tërësi harqesh të shkallëzuar, që me dritë-hijen e tyre krijonë efekte jo të vogla estetike. Në tërësinë e faqeve anësore, nikja shquhet jo vetëm për trajtimin e formave të saj, por dhe për ngjyrën, rrjedhojë e ndërtimit vetëm me tulla. Karakteristike e kornizave të frontoneve janë vijat e drejta.

IV.2.b. Kupolat me tamburin Kupolat me tamburin, me vendndodhjen e tyre, kanë një rol të dorës së parë përsa i përket anës estetike. Ato kurorëzojnë ndërtesën dhe njëherazi e paraqesin atë që në kontaktin e parë me shikuesin. Këtë e kanë ditur më së miri ndërtuesit, përderisa u kanë kushtuar një vëmedje të veçantë formave dhe zbukurimit të saj. Në shqyrtimin e përpjestimeve të kupolave, raporti diametër – lartësi e tamburit, në vija të përgjithshme kemi një hedhje më të madhe në lartësi në arkitekturën e shekujve të fundit. Kjo rritje e aftësive tekniko-ndërtimore, e pandarë nga një përsosje estetike e formave është rezultat i nivelit të përgjithshëm ekonomik e shoqëror të Shqipërisë mesjetare. Pjesa më e madhe e kupolave në vendin tonë përfundojnë me korniza të rrafshta mbi tambur. Në disa raste tamburi prizmatik përfundon me kornizë të valëzuar , sipas harqeve që mbulojnë faqet me nike dhe dritaret e tamburit. Vërejmë pra, gjatë fundit të shek. XIII dhe shek. XIV, një ndryshim në shijen estetike, një shmangie nga zgjidhja tradicionale. Ky ndryshim duhet marrë si një zhvillim në vlerësimin e anës së jashtme në të tilla ndërtime. Gjithashtu duhet të nënvizojmë faktin se në këto kisha me përmasa të vogla, zgjidhja me kornizë të rrafshtë do të bënte të humbnin mjaft nga vlerat e tyre.

88

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

Tamburet e kishave tona janë cilindrike ose prizmatike shumëfaqëshe. Në të gjjitha rastet kemi vetëm katër dritare të vendosura sipas pikave kryesore të horizontit, zgjedhje të kushtëzuar nga vendndodhja rrëzë shkëmbit me tri dritare. Dritaret janë pak a shumë të ulta dhe në përgjithësi njëkanashe. Dritaret dyshe janë rezultat i përmasave mjaft të mëdha të tamburit, por edhe këtu ato janë të ulta, pot ë kemi parasysh lartësinë e tamburit. Monumentet tona kanë vetëm katër dritare në tamburet e kupolave, çka përbën një veçori mjaft të qartë dalluese të tyre, po t‟i krahasojmë me ndërtimet e vendeve fqinje, të Greqisë, Maqedonisë, Serbisë e Bullgarisë. Në rastin e tambureve tetëfaqësh, faqet e zbukuruara me koloneta dhe harqe të shkallëzuar kanë në qendër të tyre dritare e nike që këmbehen. Në formulimin arkitektonik të ndërtesave marrin pjesë dhe konizat, të cilat jo vetëm përfundojnë muret e jashtme, por dhe i nënvizojnë ato. Për këtë janë të ndërtuara në formë dhëmbësharre, një zgjidhje kjo karakteristike për arkitekturën bizantine. Ato janë njëfishe apo dyfishe, sipas madhësisë së kishës dhe numrit të tyre në arkitekturën e ndërtetsës. Kornizat janë prej gurësh, të thjeshtë apo të profiluar, të nxjerrë jashtë faqes së murit. Një vend i rëndësishëm në trajtimin e anës së jashtme të kishave u është lënë faqeve lindore dhe absidave. Këto anë i janë nënshtruar një përkujdesjeje të veçantë që shihet në punën e rregullt, në zbukurimet e nikeve dhe të dritareve dhe në zbukurimet me tulla.

IV.2.c. Kluasonazhi Muret janë me dy breza, kluasonazhi zë tërë faqen e murit lindor. Ana lindore zbukurohet me harqe të vëna mbi mbulesat e dritareve dhe të nikeve të absidës. Madje, kur në shek. XIIIXV shtohet një mjedis në anën jugore, edhe ai zbukurohet më shumë në faqen lindore. Me interes Brenda natyrës së ndërtimit me gurë të mëdhenj të skuadruar është dhe absisa e Apollonisë, me një ndërtim tepër rigoroz që vlerësohet nga copëzimi vertikal në pesë faqe dhe nga dritaret harkmrehta të zbukuruara me një reliev antropomorf. Shumë nga këto forma arkitektonike të përmëndura deri tani , u takojnë kishave me karakteristikat e arkitekturës bizantine. Ndryshe nga kishat e thjeshta ku ndërtuesit kanë përdorur të tjera mjete shprehëse. Muret e tyre ndërtohen, me mure të skuadruar, ku janë gdhendur më mirë shpatullat e dyerve dhe të dritareve, harqet mbi to, pilastrat e kornizat, etj. Në to kemi një modelim më të kujdesshëm të vëllimit të jashtëm, përdorimin e pilastrave dhe të harqeve të verbër, të kornizave të profiluara e të frizave me harqe të verbër. Në përgjithësi ato janë ndërtuar në mënyrë të tillë që të perceptohen si një bllok njëcopësh, rezultat dhe i strukturës e i ndërtimit të thjeshtë planimetrik e vëllimor. Në këto kisha, ndërtimi vetëm me gurë, me fuga të holla e të kujdesshme, bie një trajtim pak a shumë rigoroz të formave të jashtme. Në këto raste, një rol të rëndësishëm luan punimi i

89

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

gurit. Në përgjithësi në kishat e varfëra, tregohet kujdes për mënyrën e ndërtimit të mureve me rreshta me prirje horizontaliteti të rrathëve, duke i punuar më mirë gurët e qosheve, shpatullat e dyerve e të dritareve. Në këto ndërtime, një rëndësi merr punimi i elementëve të veçantë, si dyert, dritaret, konizat që kthehen në elementë zbukurues për ndërtesën.

IV.2.d. Ndërtime me ҫati dyujese Në këto kisha vëllimi i jashtëm është paralelopipedik që kurorëzohet nga çatia e madhe dyujëse, e cila në lindje e në perëndim delme frontone. Pikërisht për të gjallëruar këtë vëllim , ndërtuesit përdorin copëzimin e mureve me pilastra, të cilat shtojnë vertikalitetin. Këto ndërtime përbëjnë shembuj interesantë për arritjen e rezultatit arkitektonik me mjete të kufizuara në varësi të kushteve konkrete të këtyre zonave. Mënyra e trajtimit ndërtimor të mureve ndikon në rezultatin përfundimtar. Në këto kisha (në jug të Shqipërisë) kemi zbukurimin keramoplastik të mureve të jashtëm nëpërmjet ndërthurrjes së gurit me tullën, si dy materiale me ngjyra të ndryshme, të cilat përpunohen me mënyra nga më të ndryshmet. Forma bazë e zbukurimit keramoplastik janë vetë teknikat e ndërtimit, ajo me gurë e tulla ndërmjet fugave, rasti më i arirë është ai me kluasonazh. Veç kësaj, me tulla kryen vizatime të ndryshme. Me tulla të vendosura zig-zag apo kurriz peshku zbukurohen niket e kupolave, të absidave, të frontoneve, të harqeve të kryqit si në Mborje, apo trapezeria e Pojanit. Me tulla kryhen vizatime nga më të ndryshmet duke i gdhendur tullat si për të gjallëruar zbukurimin, ashtu dhe për të patur përmasat dhe përpjestimet e duhura. Në disa raste zbukurimi me tulla merr përmasa dhe forma të tilla që mund të thuhet se kthehet në qëllim në vetvete. Ndërtimet e kultit përbëhen nga elementë të veçantë, ato janë pjesë përbërëse e arkitekturës së ndërtesës, si elementë që me ndërtimin dhe trajtimin e tyre luajnë një rol në rezultatin arkitektonik. Pozicioni gjeografik i pjesës juglindore të vendit tonë dhe kushtet socio-ekonomike të periudhës Bizantine dhe pas Bizantine të cilat mbizotëronin në rajonin më të gjërë, e kthyen këtë territor në një qendër të lulëzimit të kulturave dhe stileve të ndërtimit. Modelet e jetës, ndërtimit dhe praktikave të kultivimit, gërshetonin elemntë të lashtësisë, Romake dhe Greke. Në një vështrim të përgjithshëm, tërësia e objekteve të kultit në Prespë, Ohër, Korcë dhe Voskopojë janë dëshmi e një gërshetimi të tillë. Zhvillimet historike dhe socio-ekonomike të periudhës vijuese nën pushtimin otoman, sollën një tendosje ose „konservim” të teknikave të ndërtimit dhe materialeve të përdorura.

90

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

Në të gjitha vëzhgimet tona konstatohet prania e stileve lokale të shoqëruara me ndikime të karakteristikave të rrethinës (rasti i kishave eremite në Prespë, si Shën Pavli në Maligrad; koshave eremite në pjesën Greke të Liqenit të Prespës etj). në kontekstin e përfshirjes së dyerve dhe dritareve në një situatë të tillë vërehet elementi i adaptimit (Fig..) që lidhet edhe me formën dhe jo vetëm me përmasat e elementeve të drurit. Një situatë e ngjashme përshkruhet edhe nga Giorgos (Giogos, D., 2006) për objekte kulti në Rhodes të Greqisë gjatë përshkrimit të objekteve të kultit që datojnë nga Shekujt VII - XIVtë.

IV.2.e. Dyert Nëse do të realizojmë një klasifikim paraprak të stileve të dyerve dhe dritareve për objektet tona të marra në konsideratë, atëherë ato duhet t‟i klasifikojmë sipas mënyrës së mëposhtme duke marrë parasysh dhe ndikime të shumta kulturore:

i. Forma e dyerve dhe dritareve me ndikime romake: - Stile me korniza (konture në rastin tonë) drejtkëndëshi (Shën Pavli-Maligrad; Shën Marija Blloshtojna Glloboko, Shën Erazmo – Ohër; Shën Gjergji-Kurbinovo; Shën EvangjelizmoPrespë; Shën e Premtja – Shën Naum etj). (Fig.....). Në këto raste jo vetëm korniza, por edhe hapja është në formë drejtkëndëshi. Pjesët përbërëse janë dërrasa me përpunim të thjeshtë (pra pa sipërfaqe të lëmuara). Duhet të përmendim faktin se ky element është mjaft i pranishëm në rajonin ndërkufitar. Dera e vogël e Kishës Shën Pavli e Maligradit (tashmë ruhet në Muzeun e Artit Mesjetar në Korcë) është një personifikim i elementëve rajonal të ndikimit që janë të pranishme në të mjaft objekte kulti. - Dritaret e këtyre objekteve (Kisha e Shën Pavlit në maligrad, Shën Marenës në PodgozhanMokra e sipërme; Evangjelizmosë në Prespë etj, paraqesin forma katërkëndëshe të kornizës dhe dritareve. Në të gjitha rastet ato janë me përmasa të vogla. Kjo lidhet ngushtë me përmasat e objekteve në tërësi dhe elementët e përdorur në prëgatitjen e tyre.

ii. Forma-Korniza të dyerve dhe dritareve sipas ndikimeve bizantine dhe romake:

- Dyer drejtkëndëshe vertikale me të harkuara në pjesën e sipërme, me vetullë sipër dërrasave lidhëse ose jo. Këto lloje takohen në Kishat e Voskopojës si Shën Kolli, Shën Prodhomi etj. Nisur nga fakti i ndërhyrjeve të shumta, tashmë deri si element nuk egziston, por konturi ose foleja e saj është dëshmi e padiskutueshme (Element Bizantin i përhapur gjërësisht në Greqi e Maqedoni, gjatë ndërtimit të dyerve). Sipas autorëve të ndryshëm (Giorgos, 2006 etj), ky

91

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

element stilistik në ndërtimin e dyerve duhet shpjeguar si me aspektet funksionale të objekteve të kultit, ashtu edhe me zhvillimet arkitektonike në tërësi. - Dyer drejtkëndëshe të harkuara nga sipër, ku mungon sipër pjesa e harkuar e drurit dhe në vend të saj janë vendosur copa tullash ose materiale të tjera që përdoreshin gjatë ndërtimit të objekteve. Përmendim Katerdralen e Shën Sofisë në Ohër dhe hyrja e manastirit të Shën Naumit. Ndërhyrjet e mëvonshme gjatë periudhës otomane, shpesh këtë element stilistik e kanë mistifikuar duke e zënë pjesën e harkut dhe zëvendësuar me një derë tjetër pa shumë stilizime. - Dyer dhe dritare drejtkëndëshe me shpatulla lineare dhe hark nga sipër, si në rastin e Shën Naumit. - Dyer dhe dritare drejtkëndëshe që mund të konceptohen si “kamare” ose të vendosura në kamare, ku në këtë rast përmendim raste të derës dhe dritares së Kishës eremite në Kalishte dhe Evangjelizmo në Prespën e Madhe. Trashësia e madhe e murreve ndërtuese ose të shfrytzuara në rastin e ermiteve (në disa rate mbi 65 cm) kushtëzonte këtë stil të ndërtimit dhe përfshirjes së dyerve dhe driatreve. - Dyer me harqe të segmentuar (pra disa copa të mbivendosura) që në të shumtën e rasteve janë dyert e hyrjes së Manstireve dhe Kishave më të mëdha.

Dyert e ndërtesave të kultit përbëhen nga kasa e tyre, të vendosura në mur, dhe nga vetë dera. Dyert, si rregull, janë me mbulesë prej arkitrau të rrafshët, me mbulesë harku të ulët, me mbulesë harku gjysmërrethor si dhe me mbulesë harku të mprehtë. Pjesa më e madhe e tyre në anën e brendshme mbulohet me një arkitra të rrafshët prej guri njëcopësh, me hark të ulët ose me arkitrare druri. Kjo gjë bëhet që porta të jetë me kanata të rrafshta në pjesën e sipërme. Nga portat kemi fare pak të dhëna për të gjykuar përfundimisht. Ruhet pjesërisht vetëm porta e kishës së Maligradit, e ndërtuar me dërrasa të zbukuruara me elementë druri të mbivëna. Nga gjurmët e ruajtura në vetë pragjet e dyerve apo në arkitrare mund të gjykojmë për formën e tyre dykanatshe që lëvizin rreth akseve vertikale. Gjurmë të tilla mjaft të qarta bëjnë që të arrihet të kuptohet dhe mënyra si futej porta e gatshme në vendin e vet. Gjurmë të mbërthimit dhe të lëvizjes së portave gjejmë në mjaft raste si në pragjet e tyre të gurta, ashtu edhe në shpatullat. Në mjaft prej dyerve, në pjesën e sipërme , kemi dhe nike, të cilat mund të kenë qenë me afreske; e theksuar kjo më shumë në ndërtimet ekësaj zone, në Shqipërinë e Jugut.

92

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

Figura 64. Dera e Kishës së Maligradit, e ekspozuar edhe në Muzeun e Luvrit

Në formulimin arkitektonik të kishave zakonisht veçohen hyrjet kryesore për në kishë. Këtyre u bëhet një trajtim i veçantë në shpatulla, në arkitraun apo në harkun, në niket që i shoqërojnë dhe në vetë punën e muraturës përreth. Veç kësaj, përmasat e tyre flasin qartë se janë hyrjet kryesore për në brendësi të kishës. Hasim shpatulla një copëshe e arkitra të punuar dhe të profilizuar. Pikërisht në to ndodhen dhe mbishkrimet ndërtimore. Mbi portë ndodhet një nike dhe një hark shkarkues, ku dallohet punimi i pastër i gurëve, për zbukurimin me profilim të arkitraut dhe të nikes mbi të. Në dyert e kishave të zonës Jug – Lindore të vendit mbizotëron druri masiv nga druri i dushkut. Dyert përbëhen kryesisht nga traversa vertikale të gjera 100 – 150 mm dhe të trasha 45 – 50 mm. Edhe traversat e sipërme dhe ndërmjetëset bëhen të gjerësive 100 – 150 mm,

93

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

kurse traversat e poshtme bëhen akoma më të gjëra: 150 – 300 mm. Zemrat e dyerve të krijuara nga druri masiv vendosen midis traversave pa ngjitje. Tek zemrat mbizotëron gdhendja e drurit duke formuar figura të ndryshme. Në shumë raste edhe traversat si ato vertikale dhe ato horizontale bëhen me gdhendje. Lidhja e traversave që formojnë fletën e derës në shumicën e rasteve është kryer me thith përshkues ose gjysëm përshkues dhe të forcuara me lidhësa metalikë të kapura me vidha ose me gozhdë. Si menteshat ashtu edhe bravat që janë përdorur janë të tipit të vjetër, të rënda, për të përballuar peshat e mëdha të konstruksionit të derës. Në disa kisha që ndodhen në bregun e liqenit të Prespës mbizotëron lartësia e ulët e dyerve, që shkon 1700 – 1900 mm dhe gjerësi që për dyert me një kanat 600 -1000 mm, kurse me dy kanata 1000 – 1400 mm. Edhe kasat e dyerve janë ndërtuar me seksion të trashë, të lidhura me thitha përshkues she të forcuar me elementë metalikë. Edhe tek kasat e dyerve vihen re gdhendje të drurit.

Figura 65. Pozicioni i derës dhe dritareve në Kishën e Maligradit

Hyrjet kryesore (perëndimore, veriore e jugore) dallohen nga përmasat, nga punimi me tulla të profilizuara i harqeve mbi to, nga pilastrat anash, si dhe nga theksimi në këtë vend i portikut paraprijës. Këto parime i hasim thuajse në të gjjitha kishat e vendit tonë. Edhe ndërtimet më të varfëra me mjete të thjeshta bëjnë që të dallohet hyrja kryesore për në kishë.

94

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

Figura 66. Dera e tipit me kornizë mbizotëruese (Kisha e Shën Stefanit, shkodër, Shekulli XIII)

IV.1.e. DRITARET Dritaret e kishave, për vetë numrin e tyre të madh, paraqesin një element, i cili i nënshtrohet një përkujdesjeje të veçantë. Me format dhe vendndodhjen e tyre, ato marrin pjesë aktive në formulimin arkitektonik të anës së jashtme të monumentit dhe të faqeve të veçanta. Në të njëjtën kohë, dritaret, me numrin e madh të tyre, madhësinë dhe dritën që fusin, marrin pjesë aktive në krijimin e hapësirës së brendshme. Më i dukshëm është ky fakt në ndërtimet e arrira dhe me kërkesa. Në shumicën e kishave me kupolë, ndriçimi dhe mënyra e dhënies së tij janë me rëndësi për krijimin e hapësirës së brendshme, karakteristike për akitekturën bizantine. Stili arkitektonik i dritareve në shumicën e kishave të zonës Jug –Lindore të vendit tonë bazohen kryesisht me harqe në pjesën e sipërme dhe drejtkëndësh në pjesën e poshtme. Dritaret janë ndërtuar nga suaza druri me xham tek dhe të lidhura me thith përshkues. Lidhjet këndore të dritareve nuk janë forcuar me kunja, por me elementë metalikë. Edhe tek dritaret nga pjesa e brendshme e tyre vërehen zbukurime të drurit me anë të gdhendjes. Sipas të dhënave të grumbulluara, lidhjet këndore të dritareve, po ashtu edhe të dyerve janë te ngjitur ne menyre natyrale me material të quajtur tutkall i fortë ( tutkall kockash, peshku, i lëkurës etj.). Kjo për faktin se tutkallët sintetik u shfaqën në fillim të shek. XX të dhe sidomos pas Luftës së Dytë Botërore.

95

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

Figura 67. Dyert dhe dritaret e stileve te ndryshme – Shën Triadha Berat Shekulli XIII-XIV (posht druri dhe lart kombinime me qelq e qeramike)

Rikonstruksionet që i bëhen dyerve dhe dritareve të kishave, në kohën e sotme, ngjiten me tutkall sintetik që në përgjithësi janë më të qëndrueshëm ndaj agjentëve atmosferikë.

96

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

Figura 68. Dyert dhe dritaret e stileve te ndryshme –Shën Triadha Berat-Apolloni dhe Labova e Kryqit

Megjithatë, duhet thënë se në shumicën e ndërtimeve të kultit, kryesisht te kishat njënefshe, është karakteristike ndriçimi i paktë, me dritare të vogla. Në një sërë kishash, dritaret janë vendosur vetëm në anën jugore. kjo veçanti vërehet dhe në numrin katër të dritareve të tamburit të kupolës. Në tërësinë e shkaqeve që kanë prurë një dukuri të tillë, nuk mund të mos vërehet dhe një element tradite në shijet estetike. Në anën e jashtme, dritaret janë me harqe dhe shpatulla të shkallëzuara, brenda nikeve më të mëdha. Kur dritaret janë dykanatshe, ato kanë kolona e kapitele. Një trajtim të kujdesshëm kanë dritaret e kishave bizantine.

Figura 69. Dritare, stili me kornizë të mbështetur dhe hark nga sipër (Shirgj)

Dritaret, duke qenë në përgjithësi të brishta dhe të shtuara strukturës së murit, ato janë dëmtuar kudo dhe janë zëvendësuar në periudha të ndryshme kohe. Në rrethana të tilla, ka shumë pak shembuj të ruajtur. Dritaret janë pllaka të gurta, te të cilat janë hapur vrima të rregullta për ndriçim

97

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

Figura 70. Dritare, stili me kornizë të mbështetur dhe hark nga sipër (Cete)

Në rast tjetër në kupolë ruhet dritare me skelet gëlqereje, në vrimat e së cilës ka patur xhama me ngjyra të ndryshme.(në Shën Triadhë ruhej deri vonë një skelet me vrima drejtkëndshe për xhama dhe i zbukuruar me inçizim. Dritaret që fusin dritë të shpërndarë, marrin pjesë active në brendësi dhe me pamjen e tyre ndikojnë ndjeshëm në formulimin e jashtëm . Stili arkitektonik i dritareve në shumicën e kishave të zonës Jug Lindore të vendit tonë bazohet kryesisht me harqe në pjesën e sipërme dhe drejtkëndore në pjesën e poshtme. Dritaret janë të ndërtuara nga suaza druri me xham tek dhe të lidhura me thith përshkues. Lidhjet këndore të dritareve nuk janë forcuar me kunja por me elemente metalike. Edhe tek dritaret në pjesët e brendshme të tyre vërehen zbukurime të drurit me anë të gdhendjes. Në bazë të të dhënave të grumbulluara lidhjet këndore të dritareve, ashtu sikurse të dyerve janë të ngjitura me tutkall natyral të quajtur tutkall të fortë (tutkall kockash, peshku, lëkure etj.). kjo për arësye se tutkallët sintetik janë shfaqur në fund të shek.XX dhe sidomos pas Luftës së Dytë Botërore. Rikonstruksionet që i bëhen dyerve e dritareve të kishave në ditët e sotme aplikojnë ngjitje me tutkall sintetik që në përgjithësi janë më të qëndrueshëm ndaj agjentëve atmosferik (Ajdinaj dhe Marku, 2008). Gjithashtu nga vrojtimet e kryera në kishat e parikonstruktuara, se si në rastin e dyerve ashtu edhe në atë të drtareve, vërejmë dmtime të mëdha të pjesëve konstruktive të tyre. Këto dëmtime janë më të theksuara në pjesët e poshtme të dritareve si dhe në kontaktin e kasave të dyerve me tokën. Këto dëmtime kanë ardhur kryesisht nga veprimi i kërpudhave dhe insekteve. Dëmtimet e dritareve të ndërtuara nga druri venjës vijnë nga Hulotrupes bajulus ,Xestobium rufovillosum , si edhe nga termitet. Kurse ato të ndërtuara nga druri i lisit janë të dëmtuara nga Hesperofane cinereus .

98

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

IV.2.f. Portiket Portikët janë elementë me mjaft vlerë në pamjen e jashtme të ndërtesës. Me vendndodhjen, shtrirjen planimetrike dhe ndërtimin e tyre, ato ndihmojnë në krijimin e një hapësire të jashtme të kërkuar. Portikët që hasim në kishat tona, janë disa tipesh. Më të rëndësishme janë ato që marrin pjesë në funksionin e ndërtesës. Për të nënvizuar hyrjet për në kishë, krahas gjallërimit të pamjes së ndërtesës në disa raste janë ndërtuar portikë të vegjël. Në përgjithësi, portikët janë ndërtuar me harqe mbi pilastra e kolona, duke krijuar një tejdukshmëri të murit anësor. Në Mesopotam shohim lidhjet me Kostandinopojën (((në raste të tjera ndikimin e arkitekturës kishtare perëndimore.))

IV.2.g. Kambanarja Kambanorja futet në vendin tonë nëpërmjet lidhjeve me kishën e perëndimit ose si ndikime të arkitekturës perëndimore. Më të përhapura janë në Shqipërinë e veriut por i gjejmë dhe në jug. Ato janë të veçuara apo të ndërtuara mbi muret perëndimore të kishave.

IV.2.h. Mjedisi i altarit Mjedisi i altarit përbën njërin nga mjediset më të rëndësishme në funksionimin e një kishe në aspektin e zhvillimit të liturgjisë. Në kishat tona ai në përgjithësi ka qenë i ndarë nga ikonostasi dhe përbëhet nga bema, vëllimi përpara absidës, nga protezisi në anën veriore dhe nga diakonikoni në atë jugore. Në ndonjë rast, si në Apolloni, kemi dhe një mjedis të veçantë për ruajtjen e enëve të shenjta, skevofilakion, të ndërtuar në anën veriore praën protezisit. Në disa raste kemi një ndarje të qartë të këtyre tri vëllimeve. Një gjë e tillë ndodh në të gjitha kishat e tipit kryq i brendashkruar dhe në disa bazilika, si në Perhondi e Çiflik. Në kishat e tjera mjedisi i altarit paraqitet si një tërësi, ku, për të lehtësuar kryerjen e funksioneve, shërbejnë dhe absidat e tjera ose niket në murin lindor dhe atë verior e jugor. 114 Kishat mesjetare të Shqipërisë përgjithësisht janë me një ose tri absida. Më të shumta nga numri janë të parat, më të pakta të dytat. Kemi dhe disa raste kishash me dy absida, si dhe 3 ndërtime trikonkshe. Absida është gjysmërrethore në brendësi dhe gjysmërrethore, trefaqëshe apo pesëfaqëshe në anën e jashtme…..

99

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

IV.2.i. Narteksi Narteksi përbën një mjedis të nevojshëm në aspektin funksional, por që nuk e gjejmë në të gjitha kishat. Në disa prej tyre ai shtohet më vonë, në një kohë të dytë. Zakonisht narteks kanë kishat e mëdha dhe të zhvilluara në aspektin tipologjik, ndërsa kapelave u mungon. Në Mesopotam, ai ndodhet i veçuar brenda naosit, në trajtën e endonarteksit. Në pikëpamjen e ndërtimit planimetrik e vëllimor, nartekset paraqiten të thjeshtë. Ata mbulohen njëlloj si dhe naosi. Ndër kishat e tipit kryq i brendashkruar që kanë narteks ( nga shtatë bazilikat që hasim në vendin tonë), kanë narteks vetëm tri prej tyre: Perhondia, Çifliku dhe Dhërmiu, prej të cilave Çifliku e ka me dy kate.

100

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

KAPITULLI V V.1. Përshkrimi i disa prej objekteve të kultit V.1.a. Kisha eremite Shën Erazmo Pamja e sotme e konstruksionit dhe arkitekturës së kishës eremite Shën Erazmo është rrjedhojë e mjaft ndërhyrjeve në një periudhë të gjatë historike të egzistencës së saj. Kërkimet e deritanishme tregojnë se konstruksioni aktual ka mundësi të jetë i realizuar në disa faza të caktuara. Duke folur më qartë, kisha ka historinë e saj të ndërtimit dhe të rinovimeve të herëpashershme. Faza e parë e ndërtimit Për fazën e parë dhe më të hershme të kësaj kishe mund të flitet në bazë të afreskes më të vjetër të vendosur në shek. XIII dhe vizatuar mbi shkëmb që i kushtohet imperatorit bizantin Shën Erazmo i Lihnidës. Faza e dytë e egzistencë Kjo fazë është e lidhur me ndërtimin e mjedisit për jetesë të monakut ose eremitit dhe kjo përputhet edhe me ngjarjet e shekullit XIV kur në rajonin përreth Lihnidës kjo mënyrë e jetës shënoi përhapje të konsiderueshme.

Faza e tretë e jetës së kishës eremite Ndërtimet e para dhe të vërteta arkitektonike në këtë objekt janë të ndërthurura vetëm gjatë fazës së tretë të historikut të tij. Në këtë kuadër mund të përmendim edhe kombinimin e materialeve të ndryshme duke përfshirë edhe drurin. Kisha në këtë fazë, pra në shekullin e XV u shoqërua me ndërtimin brenda shpellës së tre mureve rrethuese. Duke u mbështetur në planin e vendosjes dhe ndërtimin janë integruar mjaft mirë dera e vogël dhe dritarja që orientohet në anën jugore të saj. Madhësia e derës dhe dritares janë shumë të ngjashme me të tilla ndërtime në rajonin e Prespës.

Faza e këtërt Kjo fazë është e lidhur me ndërhyrje kryesisht të natyrës së rikonstruksionit dhe mirëbajtjes. Këto të fundit janë kryer në shekujt XVIII-XIX.

101

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

V.1.b. Manastiri i Aredenicës Duke u mbështetur në të dhëna të shumta, mendohet se themelet e këtij manastiri janë hedhur në vitin 1282 me nismën e perandorit Andronik II Paleolog të Bizantit, i cili e ngriti këtë tempull pas fitores mbi anzhuinët në Berat (Meksi, 2004). Shtysë për këtë veprim do të jetë bërë ndodhja në atë vend e kapelës së Shën Triadhës, e ngritur aty shekuj më parë. Ekziston hipoteza se kapela mund të jetë ndërtuar në themelet gërmadhë të një tempulli pagan, i cili ka qenë ndërtuar për nder të hyjneshës Artemisa nga vjen dhe emri i sotëm Ardenica. Fare pranë këtij tempulli, në rrethinat e të cilit sot ndodhet manastiri, kalonte dega jugore e rrugës antike Egnatia, pikërisht 1 km në perëndim të tij. Për rreth manastirit shikohen, aty-këtu, ndërtime të vjetra, të cilat të krijojnë mendimin se rreth tij ka patur ndoshta një qendër të banuar Manastiri është i tipit bizantino-ortodoks. Ai, së bashku me konaket që i janë shtuar më vonë, zë një sipërfaqe prej 2.500 m2. Ky monument përbëhet nga kisha e Shën Mërisë, kapela e Shën Triadhës, konaket, mulliri vajit, furra, stalla, etj.. Në qendër të tij ndodhet kisha "Lindja e Shën Mërisë", e cila është ndërtuar pjesërisht me gurë të sjellë nga Apollonia dhe gurë shtufi. Kisha është e tipit Bazilikal. Ajo zë një vëllim të madh dhe është e mbuluar nga një çati druri me tavan të rrafshët. Mjediset që përbëjnë këtë kishë janë: naosi, narteksi, egzonarteksi dykatësh, ku në fund u bashkëngjitet këmbanorja e lartë 24 m. Në anën jugore ndodhet portiku i hapur i ndërtuar me kolona dhe harqe.. Në vitin 1743 me nismën e peshkopit të Beratit, Metodit, i cili ishte me origjinë nga Bubullima (Myzeqe), u bënë në këtë manastir punime rregulluese përfshirë edhe kishën e Shën Mërisë. Kapela e Shën Triadhës shtrihet në pjesën verilindore të manastirit dhe ka përmasa 7.50 x 3.70m. Hyrja e saj është në anën perëndimore dhe është e pajisur me dy dritare të vogla në faqen jugore. Kjo kapelë është ndërtuar me gurë shtufi dhe është e pajisur me një hapësirë, muri gjysmërrethor i së cilës e ndan atë nga një sternë uji. Porta e kapeles është mbuluar me harkë guri, pranë dritares lindore të saj ndodhet edhe një reliev qeramike.

V.1.c. Kisha e lindjes së Hyjlindjes në Pazarin e Përmetit Arkitektura e Kishës Kisha e Lindjes së Hyjlindësjes në Pazarin e vjetër të Përmetit ka patur të paktën katër faza konstruktive. Ndryshimet që këto faza i kryen kishës u bënë për të plotësuar nevojat e zmadhimit të ndertëses kishtare për arsyen e përmasave të vogla të saj nga njera anë, dhe nga tjetra për „nderim‟. Studimi i arkitekturës së saj u bazua kryesisht mbi të dhëna të mbledhura

102

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

në dy ekspedita, gjithashtu edhe pas kërkimeve në burime bibliografike dhe dokumentare (Giakoumis, 2002). Sipas traditës vendase, që transmentojmë duke qenë të rezervuar, kisha u ndërtua afër viteve 1600 dhe ka qenë e vogël. Sot, asgjë nuk ka mbetur nga kjo kishë, për të cilën vetëm gërmime ose kërkime sistematike në bibliografi mund të na japin të dhëna të reja. Zhvillimi i Pazarit të vjetër të Përmetit gjatë shekullit të XIX-të dhe rritja e popullsisë së krishtere që kishin nevojë për kishën, rezultuan në zmadhimin gradual të kishës. Faza e dytë konstruktive, që përfshinte një zgjerim të kishës, u realizua, siç e thamë më përpara në kohën e Metropolitit të Korçës Meletit (1816-1827). Një pjesë e kësaj faze konstruktive ka mundësi të ndodhet nën strukturën e sotme të kishës, ndoshta në anën lindore, ku, pas gërmimit të pjesshëm dhe eksperimental në brendësinë e kishës, u zbuluan gurë të muraturës me ngjyrë të ndryshëm nga gurë të tjerë të kishës. Sidoqoftë, vetëm pas gërrmimit të suvasë së mureve dhe restaurimit të plot të kishës, mund ta mbështesim në fakte konkrete këtë hipotezë. Më pak se 100 vjet pas fazës së dytë konstruktive, më 1929, ndoshta për arsyen e dëmtimeve të shumta të kishës nga djegiet, si atë midis viteve 1865-1870 dhe sigurisht për shkak të përmasës së vogël të kishës që nuk kishte më mundësinë të plotësonte nevojat e shumta të krishterëve, kisha pati një fazë të tretë konstruktive. Duhet përmendur fakti se në përdorimin e materialeve të drurit, trarët, catia etj., predominojnë lloje të pishës dhe dushkut. Nga ana tjetër nisur nga ndërhyrjet e shumta dyert dhe dritaret janë ndryshuar disa herë.

V.1.d. Kisha e Shën Mërise në Greshanice Kjo kishë e shekullit të XIV, gjendet në këmbët e Malit të Pelisterit aty ku akoma duken gjurmët e rrugës Egnatia ose rrugës së Manastireve, në fshatin Graeshnica. Ajo gjendet në lartësinë 660-670 m mbi nivelin e detit. Sipas shënimeve turke të vitit 1468, kjo zonë zotërohej dhe drejtohej nga Pasha Sanxhaku dhe ka qënë e populluar nga popullsi me besim kristian. Kisha në fillesat e saj ka qënë e mbuluar me pllaka guri që vonë janë zëvëndësuar me tjegulla. Në këtë mënyrë dera dhe dritaret tashmë janë të përputhura edhe në përmasa, që do të thotë se ato i ngjajnë më shumë elementeve të kohëve më të reja. Ashtu si konstruksionet e mbulesës edhe materialet e ndërtimit të dyerve dhe dritareve janë prej lisi. Llojet që mbizotërojnë këtu janë Quercus ceris (Qari) dhe Quercus fraineto. Pikërisht ky është dhe materiali i përdorur në ndërtimin e dyerve dhe dritareve që dallohen për një qëndrueshmëri të admirueshme. Hapësirat e dritareve janë mjaft të thjeshta të vendosura në anët jugore dhe veriore. Tavani është i mbuluar me dërrasa lisi. Po kështu, materiale të njëjta janë përdorur edhe mbi dritare, parmakë të ruajtur mirë deri në ditët tona (Fig. 16). Poshtë pllakave të mbulesës dallohen edhe trarët e profilizuar (Fig. 17 ).

103

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

V.I.e. Konsiderimi i rëndësisë së dritës në kishat bizantine dhe pas bizantine Shumica e problemeve mjedisore në kisha dhe ndërtimet e tjera fetare janë të lidhura me mungesën e mirëmbajtjes, lënë pas dore në mënyrë kronike dhe problemet e ndërtimit çojnë në hyrje të ujit, kondensimin, etj. Përkeqësimi i gjendjes së materialeve të ndërtimit në kisha, monumente dhe objekte me interes historik dhe arkitektonik i është atribuar elementeve të ndryshimet në mjedisin përeth ndërtimit. Parametrat kryesore mjedisore që ndikojnë në prishjen e materialeve janë rreshjet, lagështia, temperatura, drita UV dhe mungesa e ventilimit.

Figura 71. Vlerat e parametrave kryesorë mjedisor në rrethinën e Kishës së Shën Mërisë, Leusa Në përgjithësi ka shumë pak studime të cilat lidhin dizajnin kishës, planin e ndërtimit, depërtimit e dritës, lagështinë dhe elementet e degradimit të brendshëm. Nga ana tjetër nuk ka hapësirë shtëpie që është sterile dhe e lirë nga ndotja mikrobike dhe prania e ndotesve biologjike në përqëndrime të ulëta mund të trajtohet si një gjendje "normale".

104

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

Figura 72. Vlerat e parametrave kryesorë mjedisor në rrethinën e Kishës së Shën Mërisë, Bishqethëm Kërpudhat janë elemente thelbësore për mbijetesën tonëe ekologjike, por ato mund të paraqesin një kërcënim serioz për shëndetin e banorëve kur ato zhvillohen në ndërtesat tona. Problemi i ndotjes mikrobike të hapësirave të brendshme lidhet me bio-përkeqësimin e materialet dhe ndërtesat që shoqërojnë. Ruajtjen e ndërtesave të lashta është një problem i madh për shoqëritë moderne, si nga pikëpamja ekonomike ashtu dhe kulturore. Informacioni në lidhje me trashëgiminë e lashtë në ndërtime është jetik për të planifikuar masat e duhura për të rregulluar. Monumentet dhe ndërtesa me interes historik dhe arkitektonik funksionojnë si pjesë e ekosistemeve hapësinore të mjedisit dhe të sigurojë nisha ekologjike dhe xhepat e mikroklimës në mjedisin e tyre të ndërtuar për zhvillimin e ndërtimit të patologjinsë dhe duhet të kuptohet si një e tërë. Sipas Tancheva et al. (2010) për shkak se shumica e dritareve në çdo kishë janë mbyllur përgjithmonë, nuk është e të jetë e mundur për të kryer ndonjë vëzhgimin e drejtpërdrejtë të asaj se si drita hyn në dritaret e shenjtërores. Ne kemi ballafaquar në mënyrë të ngjashme problemin dhe për këtë arsye metodologjia e hartuar ndihmon në kapërximin e këtij problemi. Në thelb të metodës është natyra ciklike e modeleve vjetore dhe të përditshme të lëvizjeve të Tokës rreth diellit dhe aksit të saj. Në arkitekturës bizantine fetare, nuk duket të ketë rregulla të caktuara në përdorimin e ditës. Depërtimi i rrezeve të diellit në brendësi dhe përshtypja solemne për adhuruesit duket se ka organizuar planin e ndërtesave (Antonaki et al., 2007). Lëvizja e ditës gjatë liturgjisë përcakton aksin kryesor të planit të ndërtesës. Boshti i dytë vertikal i dritës depërtuese përcakton pozicionin e imazhit. Bazuar në hulumtimin tonë duhet theksuar se në Kishat bizantine drita është konceptuar në mënyrë që të motivojë aktivitetet njerëzve. Kishat bizantine ishte bazuar në atë lëvizje nga hyrja nëpërmjet narteksit në qendër të kishës. Tranzicioni zhvillohet nga e jashtme e mirë ndriҫuar drejt interiorit.

105

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

Figura 73. Kisha e Shën Mërisë, Leusa, Përmet në konteksin e raportit midis aksit të orientimit të ndërtimit dhe pozicionit të diellit gjatë vitit

Bazuar në të dhënat e paraqitura në Figurat e mësipërme dhe Tabelën vijuese, plani devijimit nga lindja e vërtetë në Kishën e Shën Mërisë në Leusa, Permet është -3 °, ndërsa në Kishën e Shën Mërisë në Bishqethem Lushjnja është -12°. Duke vëzhguar në brendësinë e këtyre shmebujve të spikatur të periudhës pas bizantine, gjendja reflekton direkt në kuadërin aktual të ndriçimit dhe pozicionet e dritareve.

Tabela. Vlerat e devijimit të orientimit nga lindja e saktë Kisha Shën Mëria, Leusa Shën Mëria, Bishqethëm

Matja (Vlera ±0.5°) 102 87

Devijimi nga Lindja -3 -12

Në rastin e dy shembujve të vëzhguar dhe paraqitur në tabelën më sipër, aspekte intriguese të dinamikës në mes të gjendjes së brendshëm tek Shën Mëria, Leusa dhe kishave të tjera të zonës, dritareve dhe pozicionit të diellit gjatë muajve të verës dhe dimrit. Nuk është e vëhstirë që të konkludohet se dielli është pak a shumë një linjë me hapjet në ose në lidhje me kohën e orëve kanonike sipas traditës së Kishës Lindore. Kjo gjithashtu është vërejtur në kisha të ndryshme në Bullgari (Tancheva et al., 2010).

106

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

Figura 74. Kisha e Shën Mërisë, Bishqethëm Lushnjë në konteksin e raportit midis aksit të orientimit të ndërtimit dhe pozicionit të diellit gjatë vitit

107

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

KAPITULLI VI Përfundime dhe Rekomandime Bazuar në analizën dhe diskutimin e mësipërm në lidhje me aspektet e projektimit, ndërtimit dhe morfologjisë së përgjithshme të dyerve dhe dritareve të arkitekturës bizantine dhe pasbizantine, mund të nxiren një sërë konkluzionesh, të cilat janë gjithashtu vlefshme për aspekte të tjera të ndërtimit dhe morfologjisë në arkitekturës bizantine në përgjithësi: 

Vazhdimësia e teknologjisë së ndërtimit nga antikiteti në periudhën Bizantine është një aspekt esencial dhe i padiskutueshëm.



Nga një hulumtim i kujdesshëm vërehet një qëndrueshmëri kohore dhe stilistike e habitshme e llojeve të ndërtimit dhe formave që nga periudha romake, helene, dhe madje edhe të antikitetit klasik, edhe në Bizantine dhe Pasbizantine Periudhat (dhe nganjëherë madje të pranishme deri në ditët tona).



Është e dukshme se lloje të ndryshme të vjetra dhe të reja të dyerve dhe hapjeve të dritare janë përdorur në të njëjtën kohë, pra në mënyrë të simultuar. Edhe pse ëshët e vështirë të përcaktoj shkallën e përdorimit të formave të vjetra krahas atyre të reja, ky fenomen tashmë është i pashmangshëm.



Janë konstatuar zhvillimet e ngadalta, me disa ndryshime ndryshimet e vogla në disa aspekte të ndërtimit, dhe rrjedhimisht në aspekte të morfologjisë dhe në tipologji. Këto të fundit kryesisht i atribuohet përkeqësimit të përgjithshëm dhe graduale të teknologjisë së ndërtimit, dhe mungesës e materialeve. Këto dy fenomene janë karakteristike të arkitekturës bizantine, kur bëhet fjalë për aspekte të krahasimit me arkitekturën e lartë Romake.



Është vërejtur se në disa ndërtesa të një lloji të përulur apo edhe primitive janë bërë përpjekje për të nxjerrë në pah mënyra e vjetra të hapjeve përmes përdorimit të elementeve të arkitekturës formale, duke rezultuar në lloje të reja hibride.



Ndryshime të thella dhe më të spikatur janë vërejtur gjatë periudhës pas-bizantin, dhe këto i atribuohet ndikimit të arkitekturës bizantine tashmë të krijuar si dhe arkitekturës së Evropës Perëndimore. Ky ndikim u kushtëzua dhe fuqizua nga programet e orgaizuara të ndërtimit gjatë sundimeve perëndimorë dhe përmes lidhjeve sociale që u zhvilluan gjatë kësaj kohe në zonën më të gjerë të Mesdheut lindor. Përfitimet praktike të tipit të ri të hapjeve, së bashku me përmirësimet në prerjet dhe përpunimet e gurit dhe uljen e përdorimit të mermerit, çuan në zëvendësimin e llojeve të hapjeve të vjetra, kryesisht tek dyert, madje shpesh herë dhe tek dritaret. Sidoqoftë, tipet e vjetra nuk zhduken krejtësisht, por ruhen kryesisht në ndërtesat e një lloji më

108

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

popullore. Më pas, gjatë shekullit të 15-të dhe deri në fillim të shekullit të 19-të, ndryshimet e tilla në hartimin dhe ndërtimet e hapjeve janë ulur, edhe pse ata ende ndeshen në morfologjinë e ndërtimit të përgjithshëm. 

Arkitektura, muret, dyert, dritaret dhe piktura gjatë mesjetës në Shqipëri si rregull bashkëjetuan në një unitet të plotë stilistik. Muret e trashë e masivë të shumicës së tempujve kristianë e humbasin përshtypjen e peshës reale nga zbukurimet e sajuara prej kombinimit me fantazi të motiveve të ndryshme prej tulle.



Në periudhën nga shekulli i IXtë deri XIVtë, forma dhe materialet e kishave (përfshirë edhe elementët e saj si dyert, dritaret, shkallët etj) u konstruktuan sipas konceptit të shfrytëzimit të një hapësire të vogël, mjaft të dallueshme nga stili i bazilikave. Në të gjitha rastet arkitektura përfshinte dyer dhe dritare të thjeshta dhe në përputhje me strukturën e përgjithshme.



Fillimet e arkitekturës në vendin tonë i shënon banesa prehistorike (deri në shekullin 8 p.e.s.), e zbuluar në Zaroshkë Prespë and Dunavec – shekulli 5 p.e.s (vendbanim buzë-ujor palafite) që i takojnë neolitit të mesëm, dhe në Maliq që i takojnë neolitit. Banesa ndërtohej mbi një platformë druri që mbështetej mbi hunj të ngulur vertikalisht në taban. Në Dunavec janë gjetur 87 hunj të tillë të shpërndarë në mënyrë të cregullt.



Në vendin tonë nuk egzistojnë metoda të standartizuara dhe të detyrueshme për kryerjen e analizave dhe kërkimeve rreth materialeve historike. Mënyrat e testimit të përshkruara nga Schramm-Hering ”Historische Malmaterialien und ihre Identifizierung“, përdoren gjerësisht në mjaft vende të Ballkanit për kërkimet sipas aplikimit të polikromatisë. Kjo, lidhet edhe me teknikat dhe paisjet laboratorike, të cilat janë larg kërkesave për kërkime të avancuara.



Duke u bazuar në të dhëna të larmisë biologjike dhe vegjetacionit të vendit tonë (SMBPV, 1999), si dhe të rajonalizimit floristik vërejmë se llojet më kryesore të dendroflorës, të cilët dhe përbënin materialin bazë për ndërtimin e dyerve dhe dritareve i përkasin dushqeve dhe venjës.



Mjaft përfaqësues të gjinisë Juniperus, dallohen për fortësinë e madhe të drurit të tyre, i cili mund të durojë dhe mbështesë kërkesa të transportit dhe peshës. (Gross et alt, 2003). Sipas kërkimeve të Grose et alt, lloji Juniperus communis është një lloj që plotëson mjaft kërkesa për materiale të qëndrueshme. Druri i Juniperus communis ëshët mjaft i dendur, i fortë duke pasur nga ana tjetër vajra natyrore të imprenjuara të cilat luajnë rolin e cilësive atiseptike.

109

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë



Pozicioni gjeografik i pjesës juglindore të vendit tonë dhe kushtet socio-ekonomike të periudhës Bizantine dhe pas Bizantine të cilat mbizotëronin në rajonin më të gjërë, e kthyen këtë territor në një qendër të lulëzimit të kulturave dhe stileve të ndërtimit. Modelet e jetës, ndërtimit dhe praktikave të kultivimit, gërshetonin elementë të lashtësisë, Romake dhe Greke. Në një vështrim të përgjithshëm, tërësia e objekteve të kultit në Prespë, Ohër, Korcë dhe Voskopojë janë dëshmi e një gërshetimi të tillë. Zhvillimet historike dhe socio-ekonomike të periudhës vijuese nën pushtimin otoman, sollën një tendosje ose „konservim” të teknikave të ndërtimit dhe materialeve të përdorura.



Në të gjitha vëzhgimet tona konstatohet prania e stileve lokale të shoqëruara me ndikime të karakteristikave të rrethinës (rasti i kishave eremite në Prespë, si Shën pavli në Maligrad; koshave eremite në pjesën Greke të Liqenit të Prëspës etj). Në kontekstin e përfshirjes së dyerve dhe dritareve në një situatë të tillë vërehet elementi i adaptimit që lidhet edhe me formën dhe jo vetëm me përmasat e elementeve të drurit.



Stile me korniza (konture në rastin tonë) drejtkëndëshi (Shën Pavli-Maligrad; Shën Marija Blloshtojna Glloboko, Shën Erazmo – Ohër; Shën Gjergji-Kurbinovo; Shën Evangjelizmo-Prespë; Shën e Premtja – Shën Naum etj), në këtëo raste jo vetëm korniza, por edhe hapja është në formë drejtkëndëshi. Pjesët përbërëse janë dërrasa me përpunim të thjeshtë (pra pa sipërfaqe të lëmuara). Duhet të përmendim faktin se ky element është mjaft i pranishëm në rajonin ndërkufitar. Dera e vogël e Kishës Shën Pavli e Maligradit (tashmë ruhet në Muzeun e Artit Mesjetar në Korcë) është një personifikim i elementëve rajonal të ndikimit që janë të pranishme në të mjaft objekte kulti.



Dritaret e këtyre objekteve (Kisha e Shën Pavlit në Maligrad, Shën Marenës në Podgozhan-Mokra e sipërme; Evangjelizmosë në Prespë etj, paraqesin forma katërkëndëshe të kornizës dhe dritareve. Në të gjitha rastet ato janë me përmasa të vogla. Kjo lidhet ngushtë me përmasat e objekteve në tërësi dhe elementet e përdorur në përgatitjen e tyre.



Forma-Korniza të dyerve dhe dritareve i përkasin ndikimeve të ndryshme bizantine dhe romake:



Dyer drejtkëndëshe vertikale me të harkuara në pjesën e sipërme, me vetullë sipër dërrasave lidhëse ose jo. Këto lloje takohen në Kisha të Voskopojës si Shën Kolli, Shën Prodhomi etj. Nisur nga fakti i ndërhyrjeve të shumta, tashmë ato nuk egzistojnë si element, por konturi ose foleja e saj është dëshmi e padiskutueshme (Element Bizantin i përhapur gjërësisht në Greqi e Maqedoni, gjatë ndërtimit të dyerve). Sipas

110

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

autorëve të ndryshëm, ky element stilistik në ndërtimin e dyerve duhet shpjeguar si me aspektet funksionale të objekteve të kultit, ashtu edhe me zhvillimet arkitektonike në tërësi. 

Dyer drejtkëndëshe të harkuara nga sipër, ku mungon sipër pjesa e harkuar e drurit dhe në vend të saj janë vendosur copa tullash ose materiale të tjera që përdoreshin gjatë ndërtimit të objekteve. Përmendim Katerdralen e Shën Sofisë në Ohër dhe hyrja e Manastirit të Shën Naumit. Ndërhyrjet e mëvonshme gjatë periudhës otomane, shpesh këtë element stilistik e kanë mistifikuar duke e zënë pjesën e harkut dhe zëvendësuar me një derë tjetër pa shumë stilizime.



Dyer dhe dritare drejtkëndëshe me shpatulla lineare dhe hark nga sipër, si në rastin e Shën Naumit.



Dyer dhe dritare drejtkëndëshe që mund të konceptohen si “kamare” ose të vendosura në kamare, ku në këtë rast përmendim raste të derës dhe dritares së Kishës eremite në Kalishte dhe Evangjelizmo në Prespën e Madhe. Trashësia e madhe e murreve ndërtuese ose të shfrytzuara në rastin e ermiteve (në disa rate mbi 65 cm) kushtëzonte këtë stil të ndërtimit dhe përfshirjes së dyerve dhe driatreve.



Dyer me harqe të segmentuar (pra disa copa të mbivendosura) që në të shumtën e rasteve janë dyert e hyrjes së Manstireve dhe Kishave më të mëdha.

111

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

Përmbledhje Studimi i dyerve dhe dritareve në arkitekturën bizantine është i shoqëruar me një numër të konsiderueshëm vështirësish. Më të rëndësishme në mesin e tyre janë faktet se, materialet origjinale, edhe pse në një masë të konsiderueshme janë të shpërndara gjerësisht, si dhe faktin se dokumentimi i tyre është tejet i vështirë. Në një situatë të tillë së paku një vizatim i përpiktë ose vrojtim (një plan, një seksion, substanca e brendshme dhe e jashtme janë të domosdoshme) është absolutisht i nevojshëm për dokumentimin. Përveç kësaj, studiuesit gjithashtu duhet të kryejnë një analizë të përpiktë teknike, shpesh në lidhje me zbulimet arkeologjike, hulumtime, si elemente delikatë origjinalë që shpesh herë janë ndryshuar dhe kalbur, duke e bërë rindërtimin e tyre edhe më të vështirë. Një vështirësi tjetër që nuk lind vetëm në studimin e kësaj teme, por në tërësi i arkitekturës bizantine, është fakti se monumentet e mbetura, ndonëse të shumta, përfaqësojnë vetëm një pjesë të prodhimeve arkitektonike të periudhës së cilës ata i përkasin. Për më tepër, duke ditur se monumentet janë të shpërndara në mënyrë disproporcionale në një rajon të gjerë gjeografik, d.m.th. disa rajone mund të posedojnë qindra monumente, ndërsa të tjerët shumë pak ose asnjë. Së fundi, hulumtimi detyrimisht duhet të përqëndrohet vetëm në lloje të caktuara të ndërtesave, kryesisht kisha dhe fortifikime, dhe në veçanti vetëm në monumentet e pasura, tek të cilët cilësia e ndërtimit ka kontribuar për ruajtjen e tyre deri më sot. Në këtë mënyrë, ajo do të mundësojë në mënyrën më të lehtë për të kuptuar se si një mostër e vogël mund të çojë në përfundime të sakta ose të gabuara. Qëllimi i interpretimit dhe analizës sonë në vijim nuk pretendon të bëjë një mbulim të plotë për të gjitha aspektet e lidhura me strukturat e dyerve dhe dritareve, ndërkohë që materiali faktik është i kufizuar për shkaqe nga më të ndryshmet. Përkundrazi, qëllimi është më tepër për të nxjerrë përfundime të dobishme, mbi bazën e analizës arkitektonike dhe të integruar në stilin bizantin dhe pasbizantin. Ky lloj i përafrimit mund të ndihmojë në kategorizimin dhe më tej duke analizuar aspektet bizantine të dyerve dhe dritareve edhe në kontekstin e krahasimit me vendet fqinjë. Pyetja kërkimore themelore e paraqitur që në fillim të këtij studimi e të kësaj teze e ka burimin e saj të bazuar në punët pararendëse të autores, si punimi i masterit shkencor, kariera profesionale e punës me kishat bizantine dhe pasbizantine, si dhe botime të ndryshme të realizuara pas vëzhgimeve intensive në terren në vendin tonë. Ajo ishte rezultat edhe i vështrimeve krahasuese në kontekstin e rajonizimit dhe të kohës. Hipoteza kryesore e punimit: 

Dritaret dhe dyert e arkitekturës së kishave pasbizantine kanë tipologji të lidhur ngushtë me arkitekturën e vet kishave, funksionin dhe karakterin estetik.

112

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

Hipoteza të tjera të disertacionit: 







Dritaret dhe dyert e arkitekturës së kishave pasbizantine janë të lidhura ngushtë me përafrimin rajonal në kuptimin e materialeve të përdorur, cilësive të ndërtimit dhe preferencave të ndërtuesve. Dritaret dhe dyert e arkitekturës së kishave pasbizantine janë elemente funksionale të lidhura me vet objektet duke synuar vendosjen në qendër të njeriut dhe zotit. Pozicionet e dritareve dhe dyerve të kishave pasbizantine janë elemente të lidhura me pozicionin gjeografik dhe planin e ndërtimit të vetë objekteve të marë në analizë. Roli parësor i faktorëve të mjedisit në konteksin e kohës dhe mbijetesës së materialeve është një fakt.

Duke u bazuar në të dhëna të shumta njihet mirë se ndërtuesit në periudhën bizantine dhe pasbizantine e bazonin teknologjinë dhe ndërtimin në një masë të konsiderueshme në modelet e gjetura në arkitekturën romake, nëpërmjet të cilave ajo gjithashtu ka trashëguar elemente të ndërtesave si dhe modele që datojnë që nga kohërat e lashta edhe më herët. E njëjta gjë duket se ka ndodhur në rastin e dyerve dhe dritareve, të cilat shumë herë përputhen, shpesh me afërsi të ngushtë, tek modele antike dhe jo vetëm romake, por edhe helene dhe madje klasike. Hapjet e dyerve dhe dritareve në objektet e arkitekturës së lashtë greke dhe romake kanë qenë shpesh studiuar, në mënyrë të pavarur ose në bashkëpunim me elemente të tjera arkitektonike, në mënyrë analitike dhe nga pikëpamja sistematike dhe sintetike. Bazuar në mjaft studime, ka mundësi që të përshkruhen stile dhe mënyra të ndryshme të hapjeve të dyerve së bashku me zhvillimin e ndërtimit të tyre, formës dhe karakterizimit të epokës nga epoka e parë e lashtë greke në fund të kohës romake, dhe vonë Antikiteti të cilat janë pjesë integrale e kësaj teze. Zbulimet e qytetërimeve më të lashta të vendit tonë, pra ato të periudhës së Paleolitit dhe më vonë të Neolitit janë dëshmi e qartë se njeriu si në mjaft vende të tjera të globit ka filluar të ndërtojë banesën e vet duke u mbështetur në materialet rrethanore, pra në ato lëndë të para të ndërtimit që gjendeshin në rrethinat e tij. Në këtë kuadër materialet e drurit, përfaqësonin elementin më të rëndësishëm. Bazuar në analizën dhe diskutimin e të dhënave të ndyshme në lidhje me aspektet e projektimit, ndërtimit dhe morfologjisë së përgjithshme të dyerve dhe dritareve të arkitekturës bizantine dhe pasbizantine, mund të nxiren një sërë konkluzionesh, të cilat janë gjithashtu të vlefshme për aspekte të tjera të ndërtimit dhe morfologjisë në arkitekturën bizantine në përgjithësi: (a) Vazhdimësia e teknologjisë së ndërtimit nga antikiteti në periudhën Bizantine është një aspekt esencial dhe i padiskutueshëm; (b) Nga një hulumtim i kujdesshëm vërehet

113

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

një qëndrueshmëri kohore dhe stilistike e habitshme e llojeve të ndërtimit dhe formave që nga periudha romake, helene, dhe madje edhe të antikitetit klasik, edhe në Periudhat Bizantine dhe Pasbizantine (dhe nganjëherë madje të pranishme deri në ditët tona); (c) Është e dukshme se lloje të ndryshme të vjetra dhe të reja të dyerve dhe hapjeve të dritare janë përdorur në të njëjtën kohë, pra në mënyrë të simultuar. Edhe pse është e vështirë të përcaktohet shkalla e përdorimit të formave të vjetra krahas atyre të reja, ky fenomen tashmë është i pashmangshëm; (d) Janë konstatuar zhvillimet e ngadalta, me disa ndryshime të vogla në disa aspekte të ndërtimit, dhe rrjedhimisht në aspekte të morfologjisë dhe në tipologji. Këto të fundit, kryesisht i atribuohet përkeqësimit të përgjithshëm e gradual të teknologjisë së ndërtimit dhe mungesës së materialeve. Këto dy fenomene janë karakteristike të arkitekturës bizantine, kur bëhet fjalë për aspekte të krahasimit me arkitekturën e lartë Romake; (e) Është vërejtur se në disa ndërtesa të një lloji të përulur apo edhe primitive janë bërë përpjekje për të nxjerrë në pah mënyrat e vjetra të hapjeve përmes përdorimit të elementeve të arkitekturës formale, duke rezultuar në lloje të reja hibride; (f) Ndryshime të thella dhe më të spikatur janë vërejtur gjatë periudhës pasbizantin, dhe këto i atribuohet ndikimit të arkitekturës bizantine tashmë të krijuar si dhe arkitekturës së Evropës Perëndimore. Ky ndikim u kushtëzua dhe u fuqizua nga programet e organizuara të ndërtimit gjatë sundimeve perëndimorë dhe përmes lidhjeve sociale që u zhvilluan gjatë kësaj kohe në zonën më të gjerë të Mesdheut lindor. Përfitimet praktike të tipit të ri të hapjeve, së bashku me përmirësimet në prerjet dhe përpunimet e gurit dhe uljen e përdorimit të mermerit, çuan në zëvendësimin e llojeve të hapjeve të vjetra, kryesisht tek dyert, madje shpesh herë dhe tek dritaret. Sidoqoftë, tipet e vjetra nuk zhduken krejtësisht, por ruhen kryesisht në ndërtesat e një lloji më popullor. Më pas, gjatë shekullit të 15-të dhe deri në fillim të shekullit të 19-të, ndryshime të tilla në hartimin dhe ndërtimet e hapjeve janë ulur, edhe pse ato ende ndeshen në morfologjinë e ndërtimit të përgjithshëm.

114

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

Literatura Adhami, S. (1982): „Urbanistika dhe Arkitektura „Mbi Urbanistikën dhe Arkitekturën e Pazarit të Vjetër të Përmetit‟ (Sur l‟ urbanisme et l‟ architecture du vieux bazaar de Përmet), Monumentet, v. 2 (1982), p. 43-41. Adhami, S. (2001): Përmeti dhe përmetarët Udhëpërshrkimet e të Huajve dhe në Kujtimet e Popullit, pp 35. Adhami, S. (2001): Përmeti në histori. Përmeti dhe Përmetarët në Faqet e Historisë – Nga Lashtësia deri në 1939, Tiranë. Neraida Publications.pp 54. AKM, (1999): Strategjia Kombëtare për Ruajtjen e Biodiversitetit dhe Plani i veprimit në Shqipëri. Tiranë Antonaki, T. (2007): Lighting and Spatial Structure in Religious Architecture: A Comparative Study of a Byzantine Church and an Early Ottoman Mosque in the city of Thessaloniki. Proceedings, 6th International Space Syntax Symposium, İstanbul, 34-45 Antoniadis, E. (1907): Ekfrasis of Hagia Sophia (Athens). Athanasoulis, D. (2006): The architecture in Episkopi Olena during middle and late Byzantine period (Ph.D. diss., Univ. of Aristotle University of Thessaloniki). Boone, R.S.; Kozlik, C.J.; Bois, P.J.; Wengert, E.M. (1988): Dry kiln schedules for commercial woods-temperate and tropical. Gen. Tech. Rep. FPL-GTR-57. Madison, WI: U.S. Department of Agriculture, Forest Service, Forest Products Laboratory. Borboudakis, M. (2007): "Doors and windows in churches in Crete (late 14thmid 15th century), "in. O. Gratziou (ed.) 2007. Sculpture and stone sculpturing in Latin East. 13th-17th century. (Rethymno), 60-89. Bouras, Ch. (1981): Nea Moni of Chios. History and Architecture (Athens). Bouras, Ch. (1994): History of Architecture, v.2. Islam and Western Europe in the Middle Ages (Athens).

Architecture

in

Byzantium

Bouras, Ch. (2010): Byzantine Athens, 10th-12th century (Athens). Bouras, Ch. (1964): Les portes et les fenêtres en architecture byzantine (Thèse 3ème cycle (polycopie)(Paris). pp.98 Bouras, Ch. (1975): "The byzantine bronze doors of the Great Lavra Monastery on Mount Athos," JÖB 24, 229-250.

115

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

Bouras, Ch. (1990): "The Olympiotissa wood-carved doors, reconsidered," DChAE 15, 32. Bouras, Ch., Boura, L. (2002): The Helladic church architecture in the 12th century (Athens). Carsadorakis, K. (2000): Prespa: The Man and Nature. The publication of the Society for the Protection of Prespa. Aghios Germanos. Greece Ćurčić, Sl. (1987): Hilandar Monastery: An archive of Architectural Drawings, Sketches and Photographs (Princeton). Demiri, M. (1984). Flora ekskursioniste e Shqipërisë. ASHRSSH. Tiranë Dhamo, Dh. (1974): Piktura murale e Mesjetes në Shqipëri. Shtëpia Botuese “8 Nëntori” Tiranë Eusebius, I. (1965): “The History of the Church”, trans. G.A. Williamson (New York, 1965), bk. 10, 4:42 ff., 393. Gavrilovič, P., Ginell, W., Šendova, V. (1996): Correlation Betëeen Experimental and Actual Results on Seismic Strengthening of Byzantine Churches," Conference Proceedings: 11th World Conference on Earthquake Engineering, Acapulco, Mexico (1996)

Giakoumis, K. (2002): The Monasteries of Jorcucat and Vanishtë in Dropull and of Spelaio in Lunxhëri, as Monuments and Institutions during the Ottoman Period (15th-19th Centuries) in Southern Albania, Ph.D. thesis submitted at the Centre for Byzantine, Ottoman and Modern Greek Studies, The University of Birmingham, Birmingham 2002. Ginouvès R., Martin R. et al. (1992): Dictionaire Méthodique de l' Architecture Grecque et Romaine, Tome 2, Eléments constructifs : Supports, couvertures, aménagements intérieurs (Roma) Girgos, D. (2006).The Church Architecture of Hospitaller Rhodes (1309-1522) and Ëestern Influence. 21st International Byzantine Congress, London Gross, K and Ezerietis, E, (2003): Juniper wood as a possible implant material. Journal of Biomedical Materials Research Part A Volume 64A, Issue 4 , Pages 672 – 683 Farjon, A. (2001): World Checklist and Bibliograpy of Conifers. 2nd edition. The Royal Botanic Gardens Haxhidakis, M. (1989): Kastoria, Athens Haderman, L. (1977): Uno longue tradition byzantine, la decoration exterieure des eglise, Zograf 7. Belgium

116

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

Iacobini, A. (2007): “Arte e tecnologia bizantina nel Mediterraneo. Le porte bronze dell‟XIXII secolo,” in A. C. Quintavalle (ed.), Medioevo mediterraneo : l'Occidente, Bisanzio e l'Islam : atti del convegno internazionale di studi, Parma, 21-25 settembre 2004 (Milano) 496-510. Iacobini, A. (2009): Le porte del Paradiso. Arte e tecnologia bizantina tra Italia e Mediterraneo (Roma) Krischen, Fr. (1938): Die Landmauer von Wiederherstellung mit Begleitendem Text (Berlin).

Konstantinopel,

T.1,

Zeichnerische

Lato, E. (2005): Studimi mikroskopik i llojeve drunore. Disertacion - UBT. Tiranë. Lemerle, P. (1945): Philippes et la Macédoine orientale à l'époque chrétienne et byzantine: recherché d'histoire et d'archéologie (Paris). Liphschitz et al. (1979). Në (http://www.sl.ch/dbdendro/index).

botimin:

Bibliography

of

Dendrochronology

Mamaloukos, S. (1991): "The pillar of the Monastery of St. John the hunter to Hymettus, "in the joint. Festschrift to Professor NK Moutsopoulos for 25 years of intellectual bid University (Thessaloniki), 1107 - 1119. Mamaloukos, S. (2004): "The church of St. Polycarp at Tanagra (Bratsi) Boeotia, "DChAE 25, 127-139. Mamaloukos, S. (2005): "The building technology in Byzantium," Archaeology and Arts 96 (September 2005), 8-17 (with a summary in English: Building Technology in Byzantium, 17). Mamaloukos, S. (2006): "Supplementary information on the architecture of Catholic Church (Fatih) Mosque of Enos / Additional notes on the architecture of the "Katholike Ekklesia" (Fatih Camii) at Ainos (Enez), "On Thrace 5, 11-39. Mamaloukos, S. (2007): 'Remarks on the formation of door openings and windows in Byzantine architecture, 'in Twentieth Symposium EΈvdomo Byzantine and Post-Byzantine Archaeology and Art. program and Abstracts of Papers and Communications (Athens) 68-69. Matthews, T. (1977): The early churches of Constantinople, Pennsylvania State University Press, page 65. Meksi, A. (2004): Arkitektura e kishave te Shqiper ise (shekujt VII-XV). Tirane: Shtepia Botuese UEGEN

117

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

Megaw, A.H.S. (1990): “The Chronology of Some Middle-Byzantine Churches,” BSA 32, 90-130. Meyer-Plath B. and Schneider A. M. (1943): Die Landmauer von Konstantinopel, T.2, Aufnahme, Beschreibung und Geschichte (Berlin). Millet, G. (1916): L‟ école grecque dans l‟ architecture byzantine (Paris). Miljkovic, P. (1994): The carven church St. Erazmo near Ohrid. Publication of Institute for Protection of Cultural Monument. Skopje Mihajllovski, R. (1994): The church of St. Maria in the village of Graesnica.The jounal of Cultural Heritage, 17, 123-136. Orlandos, A. (1937): "The palaces and homes of Mystras," Archives of Byzantine Monuments of Greece 3 3-114. Orlandos, A. (1994): The three-aisle basilica of the Mediterranean basin, (repr. of 1952-1956 edn., Athens). Orlandos, A. and Travlos, J. (1986): Dictionary of ancient architectural terms (Athens). Ousterhout, R. (1991): “Constantinople, Bithynia, and Regional Developments in Later Palaeologan Architecture,” in Sl. Curcic and D. Mouriki (edd.), The Twilight of Byzantium. Aspects of Cultural and Religious History in the Late Byzantine Empire, Papers from the Colloquium Held at Princeton University 8-9 May 1989 (Princeton), 75-110. Ousterhout, R. (1999): Master Builders of Byzantium (Princeton University Press). Popa, Th. (1955): Piktor Konstadin Shpataraku, Buletini per Shkencat Shoqerore, Tirane, 4. Popa, Th., (1958): Mbishkrimet e kishave te Shqiperise si burime historike, Buletini i Universitetit Shteteror te Tiranes, 1. Popa, Th., (1959): Piktoret korcare Konstandin dhe Athanas Zografi dhe afresket e tyre me skenat e apokalipsit. Buletini i Universitetit Shteteror te Tiranes, 1. Popa, Th., (1959): Piktoraet grabovare Cetiri dhe familja Katro. Buletini i Universitetit Shteteror te Tiranes, Seria e Shkencave Shoqerore,3 Popa, Th., (1967): Disa konsiderata te pergjithshme rreth pictures basbizantine ne Shqiperi. Studime historike, 2. Popa, Th., (1967): Ikona te miniatures mesjetare ne Shqiperi, Tirane. pp 45 Schramm-Hering. (1999): Historische Malmaterialien und ihre Identifizierung. Bücherei des Restaurators Band 1

118

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

Schultz R. W. and S. H. Barnsley (1901): The Monastery of St. Luke of Stiris, in Phokis and the Dependent Monastery of St. Nicholas in the Fields, near Skripou, in Boeotia (London). Tancheva, E. (2010): Colour and Light in the Post-Byzantine Church Architecture in the Toën of Arbanassi, Bulgaria. Colour and Light in Architecture_First International Conference 2010_Proceedings. pp. 8-34 Thomo, P., (1967): Arkitektura e kishes se Ristozit ne Mborje, Korce, Studime historike, 2. pp.34 Thomo, P., (1972): Mbi dy monumente te arkitektures sone mesjetare ne shek. XI-XIV, Studime historike, 4. 21-34 Thomo, P. (1998): Kishat pasbizantine ne Shqiperine e Jugut. Botim i KASH, pp 226 USDA, (2004): Technology Tranfers Center for Wood Anatomy (http://www.fpl.fs.fed.us/TechSheets/HardwoodNA/pdf_files/quercuseng.pdf)

Research

Van Millingen, A. (1912): Byzantine Churches in Constantinople, Their History and Architecture (London). Viollet le Duc, Eu. (1997): Dictionnaire Raisonné de l‟ Architecture Francaise du Xie au XVIe siècle (2nd. edn., Paris). Vocotopoulos, P. (1981): “The Role of Constantinopolitan Architecture during the Middle and Late Byzantine Period,” JÖB 31/2, 551-573. Vocotopoulos, P. (2000): “Panagitsa. A Byzantine Chapel at Methana. Studien zur Byzantinischen Kunst und Geschichte. Festschrift für Marcell Restle (Stuttgart) Yiannias, J. (2007). Orthodox art and Architecture (ëëë. Ordhodoxchurches. Net)

119

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

CURRICULUM VITAE Laura Shumka Rr. “Margarita Tutulani”, Pall. Orion 1 Email: [email protected]; Tel. 0692534277 TË DHËNA TËPËRGJITHSHME Emri: Mbiemri: Datëlindja: Kombësia: Telefon: Email:

Laura Shumka 20. 03. 1966 Shqiptare 0692534277 [email protected]

ARSIMIMI 1986-1991

Studime universitare në Fakultetin e Inxhinierisë së Ndërtimit, Universiteti i Tiranës Dega Arkitekturë, specialiteti-Urbanist

2006-2008

Universiteti Bujqësor i Tiranës Master në Shkencat Pyjore, Drejtimi “Teknologjia e drurit” “Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve në kishat e zonës jug lindore të vendit”

2011-

Universiteti Bujqësor i Tiranës Doktoraturë në Shkencat Pyjore, Drejtimi “Teknologjia e drurit” “Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë”

KUALIFIKIME TË TJERA 1994-1995

2010

1997-1999 2008

Instituti për Mbrojtjen e Monumenteve të Kulturës, Shkup, Maqedoni, në fushën e Restaurimeve të Arkitekturës së Monumenteve të Kulturës dhe Konservimit të Ikonave. Universiteti Politeknik i Tiranës, Fakulteti i Inxhinierisë së Ndërtimit. Kurs pasuniversitar “Vlerësimi i Pasurive të Paluajtshme”” Kualifikime në programet kompjuterike MË, ME, MA, Corel draë, Auto Cad, GIS, etj. Kualifikim në menaxhimin Opertaiv

EKSPERIENCA PUNE 1993-1994

Arkitekte Urbaniste pranë Qendrës së Pushimeve të Minsitrisë së Bredshme

1994-1995

Anëtar i Projektit për restaurimin e arkitekturëssë monumenteve të kulturës dhe konservimit të ikonave ohër-Shkup.

120

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

Instituti për Mbrojtjen e Monumenteve të Kulturës, Shkup, Maqedoni 1995-1996

Pedagoge e jashtme-Universiteti Bujqësor i Tiranës Fakulteti i Pyjeve, Dega Përpunim Druri për lëndët Arkitektura e Mobiljeve dhe Gjeometri Diskriptive

1996-1999

Profesion i lirë

2000

Anëtar i grupit të punës së Turizmit në kuadër të Projektit të GTZsë për Rajonin Ohër-Prespë-TC

2004-2005

Anëtar i projektit “Heritage Trails” në Rajonin e Liqeneve Ohër-Prespë. EECONET Action Fund

2005-2006

Pedagoge e jashtme-Universiteti Bujqësor i Tiranës Fakulteti i Pyjeve, Dega Përpunim Druri për lëndët Arkitektura e Mobiljeve dhe Gjeometri Diskriptive

2005-2006

Anëtar i grupit të punës së Projektit për Integrimin e Koncepteve të biodiversitetit në planifikimin hapsinor – EURONAUR

2007

Urbaniste pranë Njesisë Bashkiake nr. 5, Tiranë, Sektori i Infrastrukturës dhe Kontrollit Urban-Specialist Mjedisi.

AFTËSI TË TJERA Gjuhë të huaja:

Anglisht, Frengjisht, Italisht, Maqedonisht

PUBLIKIME ARTIKUJ

1. Shumka, L., Marku, M., Shumka, S. 2010: The study of biological decay with church wooden materials in Prespa lake area (Albania). Natura Montenegrina, 9(3) 827-831. ISSN 1800-7155 (IC. 4.45) 2. Shumka, L. 2013: The church of Saint Kolli in Shelcan, Elbasan- A significant example of the post byzantine architecture, Vol. 3(4); 729-732. International Journal of Ecosystems and Ecology Science. ISSN 2224-4980 3. Shumka, L. 2013: Considering Importance of light in the post-byzantine church in Central Albania. International Journal of Innovative Research in Science Engineering and Technology. Vol. 2, Issue 11; 6381-6386. ISSN: 2319-8753 (IF 1.67) KONFERENCA

1. Shumka, L and Marku, P. 2009: Weathering effects on frescoes in icons decay in eremitic churches in Prespa Lake shore. International Conference Lakes and Nutrient

121

Studimi i stileve arkitektonike të dyerve dhe dritareve të kishave të vendit tonë

Loads, Alblakes 01. Pogradec, Albania. Agricultural University of Tirana. AB 55-55. ISBN 978-99956-05-99 2. Shumka, L. 2011: Revitalising cultural elements for a promising development of Dumrea lakes area. International Conference on Carstic Lake bodies. University A. Xhuvani, Elbasan, Albania. 128-129. ISBN 978-99956-16-49-6 3. Marku, M., Shumka, L and Halebi, E. 2011: Extending the durability of furniture and other wood materials against influences of environmental properties. International Conference on Carstic Lake bodies. University A. Xhuvani, Elbasan, Albania. 104105. ISBN 978-99956-16-49-6 4. Shumka, L., Shllaku, J. 2012: Considering Wetlands Conservation in Coexistence with Cultural Elements at the South Western Albania. BALWOIS, Ohrid

5. Shumka, L. 2013: The environmental parameters responsible of the conservation wooden materials in post Byzantine churches in Region of Korca. 3rd International Conference of ecosystems. Tirana, Albania, p. 96-97. ISBN:978-9928-4068-6-6 6. Shumka, L. 3013: Windows and gates of post-Byzantine churches-conservation demands. 1st International Conference on Cultural heritage, media and Tourism. Ohrid, Macedonia. ICCMT 2013

122