УНИВЕРЗИТЕТ „СВ. КИРИЛ И МЕТОДИЈ“ – СКОПЈЕ ПРИРОДНО- МАТЕМАТИЧКИ ФАКУЛТЕТ ИНСТИТУТ ЗА ГЕОГРАФИЈА
МИТЕ РИСТОВ
ФАКТОРИ И ПРИНЦИПИ ЗА ОДРЕДУВАЊЕ НА НАЈПОВОЛЕН ПРОСТОР ЗА ДОМУВАЊЕ ВО ГРАД БИТОЛА - МАГИСТЕРСКИ ТРУД -
Скопје, 2016 год.
Сите права се задржани за авторот. Користење на трудот само со одобрение на авторот или негово цитирање.
Магистерски труд - Мите Ристов
Комисија за оценка и одбрана на магистерската работа
Ментор: Д-р Благоја Маркоски, редовен професор Природно-математички факултет - Скопје Институт за географија
Членови на комисијата: Д-р Благоја Маркоски, редовен професор Природно-математички факултет - Скопје Институт за географија
Д-р Мирјанка Маџевиќ, редовен професор Природно-математички факултет - Скопје Институт за географија
Д-р Свемир Горин, доцент Природно-математички факултет - Скопје Институт за географија
Датум на одбрана: ____________________________________________________________ Датум на промоција: _________________________________________________________ Научна област: ________________________________________________________________
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
СОДРЖИНА 1. Вовед 1.1. Предмет, цели и задачи на истражувањето ...............................................................1 1.2. Методи и материјали користени во истражувањето .......................................... 2 2. Принципи и фактори за одредување на најповолен простор за домување 2.1. Принципи кои влијаат врз просторот за домување ............................................. 7 2.1.1.
Концепт на станбена единица - соседство ............................................ 7
2.1.2.
Концепт на ново и интелигентно урбано планирање ................... 9
2.2. Фактори кои влијаат врз одредувањето на најповолен простор за домување ................................................................................................................................... 12 3. Опис на просторот за истражување 3.1. Географска и сообраќајна положба на Битола ..................................................... 16 3.2. Природно - географски карактерист. на Битола и нејзината околина.. 19 3.2.1.
Геолошка еволуција ........................................................................................ 19
3.2.2.
Тектоника, сеизмичност и орографски карактеристики .......... 20
3.2.3.
Климатски карактеристики ....................................................................... 24
3.2.4.
Хидрографски карактеристики ............................................................... 28
3.2.5.
Педолошки карактеристики ...................................................................... 31
3.2.6.
Вегетациски зони ............................................................................................. 31
3.3. Краток историскo-географски развој на Битола ................................................ 33 3.4. Демографски карактеристики на Битола ............................................................... 36 3.5. Економско-општествени функции на Битола ...................................................... 44 3.6. Урбано-комунални функции на Битола ................................................................... 49 3.6.1.
Комунална инфраструктура ...................................................................... 49
3.6.2.
Урбана структура на градот ....................................................................... 53 3.6.2.1. Територијално ширење на град Битола ............................... 53 3.6.2.2. Дефинирање на границите на опфатот на урбаното подрачје ............................................................................. 56 3.6.2.3. Просторна организација на урбаното подрачје ............... 58 3.6.2.4. Намена на површините во урбаното подрачје .................. 63
Магистерски труд - Мите Ристов
3.7. Квалитет на животната средина во Битола и околината .............................. 71 3.7.1.
Загаденост на воздухот и бучава ............................................................. 72
3.7.2.
Електромагнетно зрачење од далекуводите .................................... 77
3.7.3.
Напланската станбена изградба и присуство на диви депонии ............................................................................................... 80
4. Примена на Географски информациски системи и метод на Аналитичко хиерархиски процес во одредувањето на најповолен простор за домување во град Битола 4.1. Географски информациски системи (ГИС) ............................................................. 82 4.2. Метод на аналитичко хиерархиски процес ............................................................ 85 4.3. Подготовка на критериумски карти .......................................................................... 87 4.3.1.
Природно-географски фактори ............................................................... 87
4.3.2.
Еколошки фактори .......................................................................................... 95
4.3.3.
Инфраструктурни фактори ...................................................................... 101
4.3.4.
Социо - економски фактори ..................................................................... 103
4.4. Подготовка на споредбена матрица ........................................................................ 112 4.5. Одредување на вредноста на факторите и пресметка на нивната конзистентност ................................................................................................................... 113 4.6. Користење на техники на преклопување во ГИС опкружување и подготовка на комбинирана карта .......................................................................... 118 4.7. Преглед на просторот за домување во град Битола според поволноста за домување ................................................................................................................................. 123 4.7.1.
Најповолен простор за домување ......................................................... 124
4.7.2.
Најнеповолен простор за домување ................................................... 130
4.8. Преглед на просторот за домување според градските реони ................... 131 4.9. Преглед на просторот за домување според месните заедници ............... 132 5. Заклучок и препораки .................................................................................................................. 135 Литература ............................................................................................................................................. 138 Прилози .................................................................................................................................................... 143
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
ИЗРАБОТЕНИ ТАБЕЛИ
Табела 1 - Просечна месечна и годишна сума на врнежи во Битола (во mm) ........... 26 Табела 2 - Ветрови во Битола (период 1951 - 1980 год.) ....................................................... 27 ТАБЕЛА 3 – Население со 15 и повеќе години: Лица кои вршат занимање според занимањето и дејноста во која го вршат, на територија на општина Битола ........... 41 Табела 4 - Население во град Битола по национална припадност .................................. 42 ТАБЕЛА 5 - Активни деловни субјекти по сектори на дејност според Националната класификација на дејностите ................................................................................................................ 45 ТАБЕЛА 6 - Големина на градските реони ..................................................................................... 59 Табела 7 - Распределба на станбената зона во градските реони на Битола .............. 64 Табела 8 - Емисии на тешки метали од трите најголеми загадувачи во околината на Битола, споредбено со топилниците ФЕНИ и Макстил ................................................... 73 Табела 9 - Вкупни емисии на загадувачки материи на воздухот во Битола .............. 73 ТАБЕЛА 10 - Вредносна скала на факторите во однос на поволноста за домување во град Битола ............................................................................................................................................... 90 Табела 11 - Скала за оценување на интензитетот (Saaty, 1980) ..................................... 112 ТАБЕЛА 12 - Релативна вредност на факторите вклучени во истражувањето...... 117 ТАБЕЛА 13 - Статистички преглед на вредноста на станбените зони во месните заедници на град Битола ....................................................................................................................... 132
Магистерски труд - Мите Ристов
ИЗРАБОТЕНИ ГРАФИКОНИ Графикон 1 - Средномесечна и годишна температура на воздухот во Битола ........ 25 Графикон 2 - Количество на врнежи во град Битола (во mm) ........................................... 27 Графикон 3 - Ружа на ветрови во Битола ....................................................................................... 28 Графикон 4 - Бројно движење на населението во град Битола ......................................... 37 Графикон 5 - Старосна пирамида на Битола ................................................................................. 38 Графикон 6 - Старосна структура на населението во град Битола .................................. 39 Графикон 7 - Природно движење на населението во Општина Битола (по год.) .... 40 Графикон 8 - Население во град Битола по национална припадност ........................... 42 Графикон 9 - Територијално ширење на град Битола ............................................................ 55 Графикон 10 - Густина на населеност и површина на месните заедници во град Битола ................................................................................................................................................................ 61 Графикон 11 - Среднодневни концентрации на PM 10 честички во Битола (декември 2015 год.) .................................................................................................................................. 74 Графикон 12 - Средномесечни концентрации на PM 10 честички во Битола за 2015 год. ............................................................................................................................................................ 76 Графикон 13 - Процентуална застапеност на станбените зони со различни вредности на домувањето од ангажираната станбена површина во град Битола ............................................................................................... 124 Графикон 14 - Ангажирани станбени површини во град Битола со најповолни услови за домување .................................................................................................................................. 125 Графикон 15 - Статистички преглед на вредноста на станбените зони во градските реони на град Битола .............................................................................................................................. 131
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
ИЗРАБОТЕНИ КАРТИ Карта 1 - Природно-географски и сообраќајни карактеристики на општина Битола ............................................................................................................................................ 17 Карта 2 - Локација на главните активни раседи во битолското подрачје ................ 22 Карта 3 - Алиментационен канал и доводни канали на ХС „Стрежево“ ........................ 30 Карта 4 - Територијално ширење на град Битола ..................................................................... 54 Карта 5 - Граници на урбаното подрачје на град Битола ...................................................... 57 Карта 6 - Просторна распределба на месните заедници во град Битола според бројот на жители ......................................................................................................................................... 62 Карта 7 - Станбена зона на град Битола во рамките на градските реони ................... 65 Карта 8 - Работна зона на град Битола во рамките на градските реони ...................... 66 Карта 9 - Парковска и спортско-рекреативна зона на град Битола во рамките на градските реони ............................................................................................................................................ 68 Карта 10 - Централни функции, специјална намена, улична мрежа и останати функции на град Битола во рамките на градските реони ................................................... 70 Карта 11 - Степен на бучава и емисии на штетни гасови на прометните сообраќајници во град Битола .............................................................................................................. 78 Карта 12 - Штетно влијание на далекуводите врз животната средина во град Битола ...................................................................................................................................................... 79 Карта 13 - Непланска станбена изградба и локација на дивите депонии во град Битола ................................................................................................................................................ 81 Карта 14 - Близина на раседна зона ................................................................................................. 89 Карта 15 - Наклон на земјиштето во град Битола ..................................................................... 89
Магистерски труд - Мите Ристов
Карта 16 - Деградирање на земјоделското земјиште во град Битола ............................ 94 Карта 17 - Закана од поплави во град Битола .............................................................................. 94 Карта 18 - Степен на загаденост на воздухот во град Битола ........................................... 97 Карта 19 - Близина на индустриски објекти .............................................................................. 100 Карта 20 - Близина на шумски комплекси до град Битола ................................................ 100 Карта 21 - Инфраструктурни проблеми во град Битола ..................................................... 102 Карта 22 - Брзи сообраќајници во град Битола (магистрални улици) ....................... 102 Карта 23 - Близина на детски игралишта и спортски терени во град Битола ....... 104 Карта 24 - Близина на детски градинки во град Битола ..................................................... 105 Карта 25 - Близина на основни училишта во град Битола ................................................ 105 Карта 26 - Близина на автобуски постојки во град Битола ............................................... 106 Карта 27 - Близина на центарот на градот ................................................................................. 106 Карта 28 - Близина на пазари и супермаркети во град Битола ...................................... 109 Карта 29 - Близина на здравствени објекти во град Битола ........................................... 110 Карта 30 - Близина на паркови и шумски појаси во град Битола .................................. 111 Карта 31 - Најповолен простор за домување во Битола - Еколошки фактори....... 119 Карта 32 - Најповолен простор за домување во град Битола Природно-географски фактори ......................................................................................................... 119 Карта 33 - Најповолен простор за домување во град Битола Инфраструктурни фактори ................................................................................................................. 120 Карта 34 - Најповолен простор за домување во град Битола Социо-економски фактори ................................................................................................................... 120
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
Карта 35 - Најповолен простор за домување во град Битола Преклопување на сите фактори ........................................................................................................ 125 Карта 36 - Поволност за домување во град Битола ................................................................ 127 Карта 37 - Поделба на месните заедници во град Битола според вредноста на домувањето ..................................................................................................................... 133
Магистерски труд - Мите Ристов
УНИВЕРЗИТЕТ „СВ. КИРИЛ И МЕТОДИЈ“ – СКОПЈЕ ПРИРОДНО- МАТЕМАТИЧКИ ФАКУЛТЕТ ИНСТИТУТ ЗА ГЕОГРАФИЈА
ФАКТОРИ И ПРИНЦИПИ ЗА ОДРЕДУВАЊЕ НА НАЈПОВОЛЕН ПРОСТОР ЗА ДОМУВАЊЕ ВО ГРАД БИТОЛА
Апстракт Пронаоѓањето на најповолен простор за домување во градска средина отсекогаш претставувало предизвик за секого. При лоцирањето на истиот, населението, пред сè, внимава на поврзаноста со останатите жители, достапноста на комуналната и социоекономската инфраструктура, како и квалитетот на животната средина. Затоа, просторот за домување е од особено значење, бидејќи тој врз личноста влијае физички, економски и емоционално. Во овој магистерски труд, најповолниот простор за домување во град Битола е одреден со користење на најзначајните принципи кои влијаат врз домувањето и 23 фактори, кои директно влијаат врз квалитетот на домување. Факторите за домување се групирани во четири групи: природно-географски, инфраструктурни, еколошки и социоекономски. Преку примена на Географски информациски системи, за секој фактор изработени се дигитални карти и истите се конвертирани во растери, кои понатаму се рекласифицирани во пет вредносни скали, од најповолен 5, до најнеповолен 1, простор за домување. Со анкетирање на пет експерти и примена на метод на Аналитичко хиерархиски процес, секој растер/фактор, доби релативна вредност. Сите растери со користење на соодветни ГИС техники беа преклопени и се доби најповолниот простор за домување во град Битола. Резултатите од овој труд ќе бидат од корист за населението при донесување на одлука за домување во одредена населба на град Битола, како и за урбаните планери од локалната самоуправа, кои ќе можат да ги увидат празнините во планирањето и можноста за доближување на елементите за квалитетно домување до граѓаните на овој град.
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
SAINTS CYRIL AND METHODIUS UNIVERSITY - SKOPJE FACULTY OF NATURAL SCIENCE AND MATHEMATICS INSTITUTE OF GEOGRAPHY
FACTORS AND PRINCIPLES FOR DETERMINING THE MOST FAVOURABLE RESIDENTIAL AREA IN THE TOWN OF BITOLA
Abstract Providing the most favorable residential space in an urban area has always been a challenge for everyone. When locating it, people are very cautious, primarily regarding its connectivity to the other inhabitants, the availability of communal and socio-economical infrastructure, as well as the quality of the environment. The space where one lives influences the person in the physical, economic and emotional sense, and is therfore of special importance. In this Masters' paper, the most favourable residential area in the town of Bitola has been defined by using the most important principles which affect housing and other 23 factors which have a direct influence on the quality of housing. Those factors have been allocated into four groups: natural geographic, infrastructural, ecological and socio-economic. By applying the Geographical Information Systems, digital maps have been developed for each factor, which have further been converted in rasters, to be further reclassified into five numerical scales, ranging from 5, for the most favourable, to 1, the least favourable housing. Surveying five experts and applying the method of Analytical Hierarchy Process, each raster/factor matched its relative weight. By using the corresponding GIS techniques, all rasters were overlayed and the most favourable housing space for the town of Bitola emerged. The results of this paper will be useful to the population when taking decisions about residing in a certain area in the town of Bitola, as well as the urban planners of the local authorities who will thus be enabled to notice the gaps in their plans and the possibility for bringing together the elements for high quality housing of this town.
1. Вовед 1.1.Предмет, цели и задачи на истражувањето Како предмет на истражување во магистерскиот труд „Принципи и фактори за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“ е самиот простор за домување кој се протега на територијата на урбаното подрачје на град Битола и влијанието на многубројните принципи и фактори врз поволноста на домување во урбаното подрачје на градот. Истражувањето се темелеше на примена на 23 фактори битни за домувањето, групирани во четири групи: природно-географски, еколошки, инфраструктурни и социо-економски фактори. Основна цел на магистерскиот труд е врз основа на принципите и факторите за домување да се одреди најповолниот простор за домување во градот и да се изработат многубројни дигитални карти за урбаното подрачје во градот, од различен аспект, со цел, подобро визуелно претставување на условите за домување. Сепак, како главна цел се наметна изработката на дигитална карта за поволноста за домување во град Битола, која ќе може да ги информира сите заинтересирани граѓани за условите за домување во одредени простори на град Битола, како и одредени институции, пример: агенции за недвижности и Општина Битола, која врз основа на резултатите од истражувањето ќе може да го подобри квалитетот за домување во оние простори на градот со ниски вредности. За да бидат исполнети целите на истражувањето, беа наметнати повеќе задачи, како што се:
дефинирање на принципите и факторите битни за домувањето;
дигитализирање на просторот на урбаното подрачје на град Битола со сите компоненти битни за постигнување на целите, како: станбени зони,
индустриска
област,
хипсометриски
појаси,
наклон
на
земјиштето, паркови и шумски појаси, водотеци, сообраќајна мрежа, локација на објекти од различен карактер, градски реони и месни заедници и сл. ; 1
Магистерски труд - Мите Ристов
изработка на табели и графикони поврзани со подобро визуелно прикажување на состојбите во градот (демографски карактеристики, загадување на воздухот и сл.), но и на крајните резултати од истражувањето
(преглед
на
вредностите
на
домувањето
за
целокупното урбано подрачје, по градски реони, месни заедници, карактеристични населби и сл.);
изработка на дигитални карти, преку кои се прикажни условите за домување од различен аспект (природно-географски, еколошки, инфраструктурни, социо-економски), но и се презентирани крајните резултати од истражувањето;
анализа на добиените резултати и извлекување на соодветни заклучоци и препораки во функција на подобрување на квалитетот на домување во град Битола.
1.2. Методи и материјали користени во истражувањето При изработката на овој магистерски труд и во остварувањето на целите и задачите на истражувањето, беа користени следниве методи на работа: географски, математичко-статистички, анкетирање и интервју, аналитичко хиерархиски процес, картографски и геоинформатички, односно користење на географски информациски системи (ГИС). Географскиот метод е појдовна точка на секое географско истражување. Овој метод беше искористен во секое поглавје од трудот, но најголема примена најде во третото поглавје, каде е даден опис на градот Битола и неговата блиска околина преку сите географски аспекти. Математичко-статистичкиот метод има огромно значење при обработката на многубројните податоци во истражувањето. Особено голема примена најде во обработка на податоците за природно-географските и демографските показатели на Битола (поглавје 3), како и во обработка на статистичките податоци од крајните резултати на истражувањето (поглавје 4). 2
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
При примената на овој метод беше користен програмот Microsoft Office Excel и беа изработени многубројни табели и графикони за подобра прегледност и споредба на податоците. Како еден од основните методи на работа, без кој не ќе можеше да се направи соодветна споредба на многубројните различни фактори, вклучени во истражувањето, беше примената на методот на аналитичко хиерархиски процес. Аналитичко хиерархиски процес (АХП) е една од најпопуларните методи и техники за донесување на одлуки, развиена од Thomas L. Saaty (1980). Таа се користи при одредување на најдобрата алтернатива, од сет на алтернативи групирани во повеќе категории. Методата целосно е објаснета во четвртото поглавје, особено во точките 4.2, 4.5 и 4.6. Анкетирање и интервју беа користени во непосредната комуникација со различни експерти и одговорни лица во различни институции. За потребите на АХП методот, беше спроведено анкетирање на пет експерти од следиве области: д-р на географски науки, градежен инжењер, сообраќаен инжењер, инспектор за животна средина и агент за недвижнини (прилог 2). Интервју беше извршено со одговорните лица на следниве претпријатија: Водовод, Нискоградба, ЕВН, Комуналец, како и со подрачниот инспектор за животна средина и населението кое живее во Горен Баир, покрај Магистралниот пат М-5 (прилог 3). Картографските методи беа едни од најшироко употребувани методи во истражувањето. Вкупно авторски беа изработени 35 карти со различна тематика. Како значајни елементи во примената на овој метод беа: избор на картографска содржина потребна за дигитализација, одредување на координатен систем, размер на картата, подготовка на картографските основи во векторска форма, одредување симболи на дигитализираните објекти, нивна класификација и изработка на самите карти. Со помош на овој метод овозможена е визуелна претстава на севкупните карактеристики на урбаното подрачје на градот Битола, битни за домувањето, како и визуелен приказ на крајните резултати од истражувањето. 3
Магистерски труд - Мите Ристов
Геоинформатичките методи, претставени пред сè со ГИС-технологијата, во комбинација со картографските методи, беа главна алка во изработката на магистерскиот труд. Во текот на целата изработка се користеше софтверскиот пакет ArcGIS 10.1. Сите карти се изработени во координатниот систем WGS 1984 UTM (Zone
34N) врз основа на растерската подлогата од скенираната карта за границите на урбаното подрачје на град Битола во размер 1:5000 (ГУП-Битола, 1999) и подлогата од сателитски карти (Basemap, World Imagery, ESRI) која е дел од софтверскиот пакет. Најпрво се пристапи кон геореференцирање на скенираната карта, се дигитализираа границите на урбаното подрачје на градот, а потоа се пристапи кон изработка на различни векторски податоци, како: станбени зони, индустриски области, паркови и шумски појаси, водотеци, сообраќајна мрежа, локација на објекти од различен карактер, градски реони и месни заедници и сл., а во понатамошниот дел на истите им се задаваа соодветни атрибутни податоци. За идентификација на станбените објекти и зони беа користени податоците од ГУП на Битола од 1999 год. и од Катастарот на недвижнини на Р.Македонија и нивната веб страница http://gis.katastar.gov.mk/Arec. Станбените зони беа изработени во три категории на полигони: индивидуално домување, колективно домување и неизградено станбено земјиште. За изработка на хипсометриските појаси и наклонот на земјиштето беа искористени податоците добиени од Дигиталниот модел на висини (DEM) на ASTER V2, развиен од НАСА и Јапонското министерство за економија, трговија и индустрија, во координатниот систем WGS-84 (34N) со резолуција од 30x30 метри и соодветни алатки од менито Arc ToolBox. За изработка на картите со растојаниски појаси кои понатаму се користеа во фазата на преклопување на картите, се користеше алатката "Multiple Ring Buffer". Потоа добиените растојаниски појаси (Buffers) се спојуваа (Merge) со границите на урбаното подрачје и на истите им се задаваа соодветни атрибутни податоци. Следеше чекорот на конвертирање на приказот во слика (Feature to Raster), за на крајот секој растер да биде рекласифициран, при што, секој
4
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
растојаниски појас или регион доби соодветна вредност од 1-најнеповолно до 5-најповолно. Во последната фаза на преклопување на факторите/картите се користеше алатката Raster Calculator, каде секоја карта, со својата зададена вредност од АХП калкулациите, се преклопи со останатите карти и се добија четири карти за поволност за домување според природно-географските, инфраструктурните, еколошките и социо-економските фактори. Со последното преклопување меѓу овие четири карти се доби финалната карта за најповолниот простор за домување. За добивање на статистичките податоци по станбени зони, градски реони и месни заедници, се отсекуваше растерот според потребите и со алатката "Zonal Statistics as Table" се извлекуваа потребните податоци од растерот.
5
Магистерски труд - Мите Ристов
2. Принципи и фактори за одредување на најповолен простор за домување „Домувањето“ генерално се однесува на социјален проблем кој треба да осигура дека членовите на општеството имаат дом во кој ќе живеат, без разлика дали тоа е куќа, стан или засолниште (U.S. Department of Housing and Urban Development). Структурата и типот на домот се од големо значење за удобноста во домувањето. До појавата на Индустриската револуција во Велика Британија, домувањето на населението во населбите се одвивало во куќи или одредени засолништа. Кон крајот на 19 век, поради сè поизразената миграција на населението од селата и малите градови во поголемите градови, започнува изградбата на станови за колективно домување. Поради истите причини, во Македонија, особено во град Битола, овој процес започнал во периодот по Втората светска војна, при што, градовите во голема мера територијално се прошириле. Нивото и динамиката на урбанизацијата не биле усогласени со степенот и динамиката на индустријализацијата. Општо земено, урбанизацијата се одвивала со побрзо темпо од стопанскиот развој, развивајќи се како „хиперурбанизација“ (Димитров, 1998). Ваквата урбанизација во град Битола довела до изразито територијално ширење на урбаната средина и создавање на повеќе стамбени единици, пред сè, наменети за колективно станбено домување. Иако структурата и типот на домот се од исклучително значење за домувањето, во последниве години, покрај нив, при барањето на најповолен простор за домување се наметнуваат одредени принципи и фактори, кои на домувањето ќе му дадат повисок квалитет во согласност со современите текови на домување. Овие принципи и фактори, покрај структурата и типот на домот, како многу значајна одлика на домувањето ја истакнуваат и локацијата на истиот во непосредниот простор на урбаното подрачје. Непосредното опкружување на домот е од пресудно значење за донесување на крајната одлука за домување во соодветниот простор на градот.
6
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
2.1. Принципи кои влијаат врз просторот за домување Со забрзаното територијално ширење на градовите во светот се наметнала потребата од ефикасно планирање на станбените зони. Во текот на XX век биле понудени неколку идеи и модели за планирање на станбените зони и организирање на животот на населението во истите. Меѓутоа двата концепти кои во понатамошниот текст ќе бидат презентирани, со своите принципи за домување извршија големо влијание врз планирањето и организацијата на просторот за домување и се актуелни во денешно време.
2.1.1. Концепт на станбена единица - соседство Станбените зони на градот се делат на станбени единици кои можат да бидат со различни големини и називи. Станбените единици се издвојуваат поради проучување и планска изградба на станбените зони во градот. Идејата за станбена изградба по станбени единици се јавува уште во 19 век, но, нивната вистинска примена дошла до израз во 70-тите и 80-тите години на XX век (Вреск, 1990). Една од станбените единици која најчесто се применува е „соседство“. Овој концепт за прв пат е применет во САД благодарение на Clarence Perry (1929). Преку неговата монографија „Станбена единица соседство, шема за уредување на заедница за фамилијарен живот“ Пери нуди конкретни термини и модели за идеален изглед на урбано соседство. Овој модел нуди конкретни насоки за просторната
дистрибуција
на
станбените
објекти,
услужните
дејности,
комерцијалните објекти и улиците во станбената единица (Banerjee, Baer, 1984). Концептот на Пери за станбена единица - соседство претставува желба да се креира станбена зона која ќе ги задоволи потребите на фамилијарниот живот на населението во неа, преку шест значајни принципи (Patricios, 2002).
Принцип 1 - Станбената единица треба да има таков облик, при што, сите нејзини страни треба да бидат подеднакво оддалечени од центарот на 7
Магистерски труд - Мите Ристов
дефинираниот простор за домување (на радиус од околу 0,4 km од центарот);
Принцип 2 - Центарот на резиденцијалното соседство треба да содржи различни институции (како: училишта, детски градинки и сл.) опкружени со зелен простор;
Сл. 1 - Концепт на станбена единицасоседство (Perry, 1929)
Принцип 3 - Локалните продавници и колективните станбени објекти да бидат лоцирани на аглите од станбената единица;
Принцип 4 - Станбената единица да содржи расфрлани мали паркови и отворени простори со соодветни содржини (детски игралишта, спортски терени и сл.) и истите да покриваат најмалку 10% од вкупната површина на соседството;
Принцип 5 - Сите страни на станбената единица да ја опкружуваат колекторски улици;
Принцип 6 - Внатрешните улици да бидат кривулести и дијагонални, со што, ќе се избегне брзо возење и ќе се намали бучавата.
8
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
Идеите за станбена единица - соседство се прифатени во сите земји, при што, изградбата на станбените зони се врши спрема однапред заокружена станбена единица (Вреск, 1990). Бројот на жители во станбената единица варира и се движи меѓу 3000 и 9000 жители (Patricios, 2002). Во Битола изградбата на станбени единици интензивно се одвивала после Втората светска војна, особено во 70-тите и 80-тите години на XX век. Како примери може да се издвојат населбите: Карпош, Ушици, Бактериолошка, Брусничка, Лавчанска, Буковски ливади, Триаголник, Стрелиште, итн. Сепак, дел од населбите не ги задоволуваат сите наведени принципи кои се значајни за една станбена единица, особено принципот 2 и 3. Како заокружени станбени единици кои во голема мера ги исполнуваат горенаведените принципи се: Карпош, Лавчанска населба и Триаголник, а во одредена мера Буковски ливади и Стрелиште.
2.1.2. Концепт на ново и интелигентно урбано планирање Станува збор за две движења од областа на урбаното планирање кои во голема мера го тангираат просторот за домување и сите принципи кои произлегуваат од нив се во функција на дефинирање на идеален простор за домување и работење. И двете движења се настанати во 80-тите години на XX век и денес наоѓаат широка примена во развиените земји и земјите во развој. Овој концепт промовира еколошки навики кај населението преку создавање на простори за домување (соседства) кои содржат широк спектар на домување, како: училишта, градинки, детски игралишта и спортски терени, отворен простор и зелени појаси, услужни дејности, итн (Boeing et al., 2014). Новото и интелигентното урбано планирање се темелат на десет принципи кои треба да ги задоволува просторот за домување при неговото планирање (Benninger, 2002). Принципите во најголем дел се преклопуваат, така што, во понатамошниот текст ќе бидат заеднички презентирани. 9
Магистерски труд - Мите Ристов
Принцип 1 - Баланс со природата. Овој принцип ја промовира проценката на животната средина која ќе може да се подобри преку конзервација, контрола на густината на населеност, планирање на земјиштето и модел на отворен урбан простор (McHarg, 1975).
Принцип
2
-
Баланс
со
традицијата.
Принципот
ги
интегрира
интервенциите во просторот на градот со постоечките културни добра, почитувајќи ги традиционалните практики и стилови на градба.
Принцип 3 - Квалитетен архитектонски и урбан дизајн и објекти за домување од различен тип и големина.
Принцип 4 - Социјална интеракција. Принципот подразбира создавање на простор за индивидуата, за пријателство (разговор, дружење), домаќинство, соседство, заедница.
Принцип 5 - Ефикасност и самоодржливост. Респектирање на екологијата, користење на пријателски еко-технологии, енергетска ефикасност, повеќе пешачење, помалку возење.
Сл. 2 - Концепт на ново и интелигентно урбано планирање (план за развој на Абу Даби, ОАЕ)
10
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
Принцип 6 - Хумано ниво. Овој принцип подразбира урбан лик на просторот за домување кој е ориентиран кон пешачење, возење на велосипед, рекреација, јавни површини каде населението ќе може слободно да се дружи.
Принцип 7 - Средина на можности. Овој принцип го дефинира просторот на градот како средина на можности за индивидуален, општествен и економски развој, преку пристап до голем број на организации, услуги и објекти од различен карактер, како што се: училишта, детски градинки, примарна заштита, рекреација и забава, услужни дејности и угостителство.
Принцип 8 - Регионална интеграција. Се мисли на интеграција на урбаното подрачје со блиската зона и околните населби врз кои има силно гравитационо влијание и поттикнува силни дневни миграции на населението.
Принцип 9 - Балансирано движење и зелен транспорт. Овој принцип се залага за интегриран транспортен систем кој ги содржи пешачењето, велосипедизмот, јавниот транспорт и брзите сообраќајници, како основа за секојдневен транспорт во градот.
Принцип 10 - Институционална интегралност. Сите принципи ќе можат да се остварат само доколку поседуваме одговорна, транспарентна и компетентна локална власт и одговорен цивилен сектор. Концептот на ново и интелегентно урбано планирање во основата го
содржи концептот на станбена единица - соседство на Clarence Perry, но е дополнет со актуелни теми од новото време, поврзани пред сè со еколошките проблеми, зелениот транспорт и самоодржливоста. Доколку го разгледуваме урбаниот простор на град Битола, неговата најново изградена станбена зона во западниот дел на градот, популарно наречена Нова Битола, е најоптимален простор кој би можел да ги опфати најголем дел од дискутираните принципи за домување. Со оглед на тоа, за очекување е токму овде да го идентификуваме најповолниот простор за домување.
11
Магистерски труд - Мите Ристов
2.2. Фактори кои влијаат врз одредувањето на најповолен простор за домување Покрај наведените принципи, при одредувањето на најповолен простор за домување од пресудно значење се и многубројните фактори кои попрецизно ќе го лоцираат наведениот простор. Во стручната литература се среќаваат мноштво од автори кои применуваат различни фактори за одредување на најповолен простор за домување или за идентификување на најповолен простор за изградба на станбена зона (Marina O. et al., 2012; Raghavendran, S., 2001; Miles, M. E. et al., 2000; Qaisar N., 2012; Yao M., 2006; Collins M.G. et al., 2001). Во своето истражување (Raghavendran, 2001) користи мулти критериумски анализи со примена на Системот за донесување на одлуки (DSS) за промоција на најповолните простори за колективно домување во градовите во Индија. Тој користи десет фактори, кои содржат: оддалеченост до центарот на градот, до образовни институции, железничка станица, автобуски постојки, здравствени установи, како и пристап до чиста вода за пиење, канализациона мрежа и сл. Крајната цел од неговото истражување е систем, кој ќе им овозможи на потенцијалните купувачи и продавачи на станови носење на оптимална одлука при одредувањето на најповолен простор за домување. DSS системот е од големо значење, бидејќи една од најголемите одлуки во животот (финансиска и емоционална) е купување на свој дом (Raghavendran, 2001). Qaisar Nadeem (2012) во својот магистерски труд под наслов „Best Living Neighborhood in the City. A GIS based Multi criteria evaluation of ArRiyadh City“, користи пет фактори за кои смета дека се од битно значење за одредување на најдоброто соседство за живеење во главниот град на Саудиска Арабија, Ријад. Според истражувањето, најдобри за живеење ќе бидат оние соседства кои имаат подобра достапност
до
следниве
фактори:
здравствени
институции,
образовни
институции, институции за итна помош (пожарна и брза помош), шопинг центри и јавни паркови.
12
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
При користењето на земјиштето за резиденцијални објекти, истражувачите консултираат повеќе фактори поврзани со локалната економија, социјалното и физичкото опкружување во просторот и истите се користат во различни ситуации, во зависност од големината и типот на населбата. Овие фактори, пред сè, се поврзани со близината на училиштата, водоснабдувањето, економските одлики, вработеноста, деградацијата на животната средина, канализационата мрежа, сообраќајна инфраструктура, болници, вегетација, микроклима на просторот и сл. (Collins et al., 2001). Yao Mu (2006) во својот магистерски труд „Developing a Suitability Index for Residential Land Use: A case study in Dianchi Drainage Area“, се повикува на разновидни фактори за одредување на најсоодветен простор за домување, групирани во три групи: физички (наклон на земјиштето, потенцијални поплавувања на просторот, типови на користење на земјиштето), општествени (близина до училишта, болници, управување со отпадот, канализациона мрежа, главни сообраќајници, близина до банки, супермаркети и ресторани) и животна околина (густина на населеност, отворен зелен простор, близина до водена површина, автобуски постојки, загадување на животната средина, квалитет на водата за пиење). Според Miles, et al. (2000), фактори кои ја одредуваат специфичната локација на ширењето на станбените зони во градот се:
физичките карактеристики на просторот: наклон на земјиштето, почвите, хидролошките карактеристики;
општинските и државните прописи;
пристап и близина до главните сообраќајници;
близина до просторот за работа;
близина до супермаркети;
достапност на удобности во живеењето (водени средини, ресторанти и шопинг центри, спортски терени, паркови);
соседски фактори: близина на училишта, стапка на криминал. 13
Магистерски труд - Мите Ристов
Во фокусот на истражувањето на Marina et al. (2012) е урбаниот развој на станбените зони на град Скопје. Во него, авторите потенцираат две нивоа на урбан развој кој според нив е најмногу адекватен за градот Скопје, односно населбата Тафталиџе, која е предмет на истражување.
Прво ниво - Критериуми за проценка. Пристап до јавен транспорт, добри сообраќајници, социјална инфраструктура, училишта, градинки и сл.
Второ ниво - Метод на мерење. Близина до паркови и зелени појаси, близина до училишта и градинки, до шопинг центар, до спортски терени, до автобуски постојки, до зелен пазар и сл.
Од прикажаните истражувања, евидентно е присуството на различни фактори кои се користат при одредувањето на најполен простор за домување, односно изградба и ширење на станбените зони во градот. Тие, пред сè, зависат од спецификите на просторот, големината на населбата, како и од целта која сака да се постигне со самото истражување. Врз основа на презентираните фактори, при одредувањето на најповолен простор за домување во град Битола, се одлучив за примена на 23 фактори, групирани во четири групи (природно-географски, еколошки, инфраструктурни и социо-економски). Сметам дека со нивна примена во голема точност ќе може да се постигнат целите на магистерскиот труд. Факторите, дополнително, во точка 4.3 од магистерскиот труд ќе бидат образложени.
Природно-географски фактори o Наклон на земјиштето o Близина до раседни линии o Закана од поплави o Деградирање на земјоделско земјиште
Еколошки фактори o Загаденост на воздухот o Близина на индустриски објекти o Близина на диви депонии 14
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
o Близина на прометни сообраќајници o Близина на далноводи и трафостаници o Близина на шумски комплекси
Инфраструктурни фактори o Добро снабдување со електрична енергија o Снабдување со вода за пиење o Депонирање на отпад o Пристап до канализационата мрежа o Близина на главна сообраќајница
Социо-економски фактори o
Близина до основно училиште
o
Близина до градинка
o
Близина до детски игралишта и спортски терени
o
Близина до автобуски постојки
o
Близина до супермаркети и пазари
o
Близина до здравствен дом и болница
o
Близина до паркови и шумски појаси
o
Близина до централното градско подрачје
15
Магистерски труд - Мите Ристов
3. Опис на просторот за истражување 3.1. Географска и сообраќајна положба на Битола Град Битола, како втор по големина град во Македонија, се наоѓа во нејзиниот југозападен дел, на работ на котлината Пелагонија. Сместен е во подножјето на Баба Планина со врвот Пелистер (2601 m), во непосредна близина на грчката граница, оддалечена 13 km (карта 1). Битола, во рамките на урбаното подрачје на градот, се протега меѓу следниве координати: 1
Најсеверна точка: 4103’28’’ СГШ и 21020’54’’ ИГД
Најјужна точка: 4100’6’’ СГШ и 21020’28’’ ИГД
Најисточна точка: 4100’46’’ СГШ и 21022’7’’ ИГД
Најзападна точка: 4102’12’’ СГШ и 21017’18’’ ИГД
Градот се протега од двете страни на реката Драгор, на север е обграден од Баирските ридишта, како дел од Облаковско-снеговската маса со врвот Кале (890m), на југ е ограден со ридот Тумбе кафе (744 m), како огранок на Неолица, односно Баба Планина. Кон исток, Битола широко е отворена кон Пелагониската Котлина, а кон запад е отворена кон плавините на река Драгор, Ѓаватската прегребенска долина и врвот Пелистер. Битола се протега на терен кој е наведнат од запад кон исток и тоа од 720 m до 585 m (ги опфаќа објектите за домување), со средна надморска височина од 652 m, или во рамките на урбаната површина на градот, според ГУП, од 765 m до 573 m, со средна надморска височина од 669 m.
2
Во овие рамки, урбаното подрачје на градот, според границите на ГУП од 1999 год., зафаќа површина од 22,41 km2.
1 2
Пресметано од авторот според нацрт карта од ГУП-Битола (1999) и ArcGIS софтверски пакет. Извор: Aster Global DEM. 16
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
Карта 11 - Природно-географски ии сообраќајни карактеристики нана општина Битола Карта - Природно-географски сообраќајни карактеристики општина Битола 17
Магистерски труд - Мите Ристов
Во однос на сообраќајната положба, може да се каже дека Битола е релативно слабо сообраќајно поврзана. Почетоците на оваа неповолна сообраќајна поврзаност започнуваат уште од почетокот на XX век, кога со прекројувањето на границите голем број на сообраќајни патни правци го изгубија своето значење или целосно исчезнаа, со што, битолското гравитационо подрачје беше смалено и деформирано (Димитров, 1998). Ваквата ситуација скоро и да не е сменета и денес. Така, Битола со главниот град Скопје, соседните поголеми градови Прилеп и Охрид, како и градот Лерин во соседна Грција, е поврзана со магистралниот пат М-5, кој е во релативно лоша состојба и во одредени делници доста небезбеден. Кон ваквата состојба допринесува и неповолната состојба со железничката пруга. Битола, преку Прилеп и Велес е поврзана со железничка линија со останатите градови во Македонија, меѓутоа поради запоставеноста на пругата Битола-Лерин од независноста до денес, градот никогаш не прерасна во транзитен центар, туку се сведе само на второразреден сообраќаен центар. Поради ваквата состојба комуникацијата со останатите градови, особено со главниот град Скопје е забавена и отежната, што секако има исклучително негативно влијание врз севкупниот општественоекономски живот во градот (карта 1). Покрај магистралните патишта од големо значење за Битола се и регионалните патни правци, како: Битола-Крушево, Битола-Демир Хисар-Кичево, Битола-Пелистер, Битола-Новаци-Маково-Старавина, Битола-Бистрица-Драгош и Битола-Бач.3
Службен весник на Р.Македонија бр.54 од 07.10.1994 година. Одлука за утврдување на магистралните и регионалните патишта во Република Македонија, Скопје, 1994 год. 3
18
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
3.2. Природно - географски карактеристики на Битола и нејзината околина 3.2.1. Геолошка еволуција Основната геолошка градба на теренот во рамките на урбаното подрачје на град Битола и неговата поблиска околина го сочинуваат палеозојски и квартерни карпи. Рамничарскиот простор на урбаното подрачје на градот му припаѓа на Пелагонискиот масив, а просторот кон Облаковско-снеговскиот масив, планината Баба
и
Пелистер
ѝ
припаѓаат
на
Западномакедонската
зона.
Во
Преткамбриумската ера, Пелагониската зона претставувала копно, односно хорстантиклинориум, со тоа и самата Пелагониска Котлина била дел од тоа копно, а останатиот дел бил под вода (Димитров, 1996). За време на Палеозојската Ера магматските движења биле доста интензивни. Активен бил подводен базичен интрузивен вулканизам, кога во седиментационите области се создавани вулканогено-седиментни формации. Таков бил гранодиоритскиот и гранитски плутонизам на Пелистер (Стојановиќ, 1989). Палеозојски карпи (гнајсеви и шкрилци, особено биотитски гранитгнајсеви) се откриени во ридчестите предели на Баирот и Тумбе кафе и истите се препокриени со дебели наслаги од алувијални и делувијални седименти во долинскиот дел на градот4,5. Кенозоикот е претставен преку континентален и езерски развиток. Во текот на неогенот, со силни радијални движења копното се распарчува и се создаваат депресии кои се исполнети со езерска вода. Дебелината на езерските седименти во Пелагонискиот басен изнесува над 100m (Димитров, 1996). Во оваа ера
од
геолошката
еволуција
на
просторот
на
град
Битола,
голема
распространетост имаат квартерните седименти. Тие најмногу се претставени со алувијални и делувијални флувиоглацијални наслаги, плавински материјал и Елаборат за геолошкиот состав и инжењерско-геолошките особини на теренот од урбанистичкото подрачје на град Битола и неговата околина. 5 Геолошка карта за листовите Битола - Лерин. 4
19
Магистерски труд - Мите Ристов
црвеница
со
падински
материјал.
Плавинскиот
материјал
настанал
со
седиментација на наносите на Буковска Река, Лавчанскиот и Брусничкиот поток. Овие наносни плавини се составени од земјен и карпест материјал измешан на сите можни начини и пропорции. Истиот има изразена порозност од супер капиларен тип и низ него подземната вода слободно се движи6. Денес на овие плавински материјали, во форма на конус, подигнати се новите населби Брусничко-лавчанска и Буковски ливади. Црвеница со падински материјал се среќава на падините на ридовите Баир и Тумбе кафе, каде е распространета по остатоците на абразивните тераси и природните гребени. Составена е од глина и грубозрнеста фракција на шљунок, глина, кварцен и друг состав. Овој материјал е изразито порозен, поради што е многу водопропусен (Димитров, 1998).
3.2.2. Тектоника, сеизмичност и орографски карактеристики Геотектонската еволуција на битолскиот простор започнува во Прекамбриум, Пелагонискиот
со
расцепување
масив,
кој
во
на
Родопското
тој
период
копно
и
претставувал
формирање типичен
на
хорст-
антиклинориум. Кон средината на Палеозојската ера доаѓа до засилен плутонизам на гранитски и гранодиоритски интрузии во просторот на Пелистер. За време на Мезозојската ера, западно од Пелагониската зона, започнува да се формира Западномакедонската зона и од морска преминува во копнена фаза. Всушност, тогаш започнува и неотектониката на процеси на вертикални движења, издигање и тонење, и создавање на современиот релјеф (Арсовски и Петковски, 1975). За време на Кенозојската ера, во текот на Неоген, со силни радијални движења, доаѓа до распарчување на Пелагониската зона и создавање на депресии - котлини кои биле исполнети со вода. Од овој период датираат плиоценските седименти и слоевите на јаглен пронајдени на источниот раб на Пелагониската Котлина.
Елаборат за геолошкиот состав и инжењерско-геолошките особини на теренот од урбанистичкото подрачје на град Битола и неговата околина. 6
20
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
Во овој период забележително е јасно разграничување меѓу Западномакедонската зона и Пелагониската зона, а самата граница минува низ урбаното подрачје на градот Битола. Пелистер со Баба Планина претставува еден голем хорст со бројни раседни линии и заедно со Облаковско-снеговскиот масив влегуваат во состав на Западно-македонската тектонска зона. Рамничарскиот простор на градот, кон исток и југ, му припаѓа на Пелагониската тектонска зона. Битолското подрачје се наоѓа во југоисточниот дел на западномакедонската сеизмичка зона (Арсовски и Петковски, 1975). Него го сочинуваат блоковите: Плакенски, Пелистерки и Семнички, со депресиите: Преспанската, од запад и Пелагониската, од исток. Границите помеѓу овие морфоструктури претставуваат раседи на кои се среќаваат земјотресите. Пелистерскиот блок е под постојано издигање со брзина од околу 4-6 mm/год., што претставува висок степен на интензивни тектонски движења (Хаџиевски, 1996). На сеизмолошката карта на Македонија јасно може да се воочи Пелистерскиот расед кој морфолошки е доста изразен расед и со него се поврзува постанокот на битолскиот земјотрес од 1.9.1994 год. Пелистерскиот и раседот означен со А на картата 2 (границата помеѓу Пелистерскиот блок и Пелагониската депресија) се главните раседи кои ја условуваат современата сеизмичност на битолското подрачје (Хаџиевски, 1996). Поради поинтензивното издигање на Пелистерскиот блок над останатите блокови, Пелистерскиот расед има активност со висок интензитет. Од извршените истражувања и направените пресметки произлегува дека раседната рамнина за битолскиот земјотрес од 1.9.1994 год. може да се придружи само на Пелистерскиот расед, со што, се заклучува дека битолскиот земјотрес настанал поради активирање на Пелистерскиот расед (Чејковска и Пекевски, 1996). Раседната зона на овој расед започнува на запад од Преспанската депресија и се движи во источен правец покрај селата Кажани, Цапари, Ротино, до селото Трново. Од овде раседот скршнува кон југоисток и продолжува кон селата Брусник, Лавци и Буково, до селото Крстоар, односно до месноста наречена „Кисела вода“. Потоа, раседот скршнува кон југ, се движи покрај источниот раб на планината Баба до грчката
21
Магистерски труд - Мите Ристов
граница7. Епицентарот на земјотресот од 1994 год. се наоѓаше во реонот на Облаковско-снеговскиот масив, меѓу селата Облаково и Секирани (41012’ сгш и 21025’ игд), со длабочина на хипоцентарот од 15 km и утврдена магнитуда од 5,20 (според Сеизмолошката станица во Скопје). По извршени анализи на терен се изврши корекција на податоците и се помести епицентарот западно во близина на село Лера, со длабочина на хипоцентарот од околу 20 km и утврдена магнитуда од 5,40 според Рихтер (Чејковска и други, 1996).
Карта 2 - Локација на главните активни раседи во битолското подрачје
Во последните 90 години во битолското подрачје се случени три посилни земјотреси (1920, 1958 и 1994 год.) со интензитет од VII до VIII степени според MCS скала, со магнитуда од М = 5,3 - 5,40 по Рихтер, кои нанесле прилично големи
7
Геолошка карта за листовите Битола - Лерин. 22
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
штети во градот Битола и околните населени места. Сите три земјотреси се поврзани со активирање на Пелистерскиот расед, така што, за очекување е и во иднина овој расед да генерира нови земјотреси (Хаџиевски, 1996). Според направениот посебен извештај на ИЗИИС-Скопје, од октомври, 1994 год., нагласено е дека: „Врз основа на досегашните сеизмолошки истражувања на територијата на Македонија констатирано е дека во Битолско-ресенското сеизмогено подрачје треба да се очекуваат земјотреси со максимална магнитуда од М=5,70 кои на површината на теренот ќе се манифестираат со епицентрален интензитет од VIII степени според MCS скала“. Од изнесеното произлегува дека во врска со сеизмичноста на битолското подрачје се направени студиски елаборати, но, без толку потребниот завршен дел наречен
„детално
сеизмичко
реонирање
на
општинско
и
сеизмичко
микрореонирање на градското подрачје“8. Урбаното подрачје на градот, орографски гледано, не е разединето и претставува една целина. Повеќе од 3/4 од градското подрачје лежи на надморска височина од 590 до 650 метри. Останатиот дел од градот е изграден на падините на ридовите Баир и на плавинскиот материјал во западниот дел. Тоа се новите станбени населби Стрелиште, Ушици, Буковски ливади и Брусничко-лавчанската населба (Димитров, 1998). Површината на која е распространет градот Битола претставува широка долина која е исполнета со флувиоглацијален и алувијален нанос од реката Драгор. Страничните делови од градот претставуваат страни на околните ридови (опишани во точка 3.1) на кои се забележуваат претежно еродирани абразивни тераси создадени од некогашното Пелагониско Езеро, особено видливи на Баир и Тумбе кафе (Димитров, 1996). Релјефот на територијата на урбаната зона на Битола, дава поволни можности за понатамошно ширење и урбанизација. Просечниот наклон на 8
ГУП на Битола, 1999 год. 23
Магистерски труд - Мите Ристов
просторот изнесува 2,5%, но во повисоките зони на градот, особено во Брусничколавчанската населба, тој изнесува 9%. 9 Затоа, при ширењето на станбените зони на плавинскиот материјал ќе треба да се земат во предвид сеизмичките прописи за градба, сè со цел, намалување на штетите врз објектите во градот при некои идни сеизмички потреси.
3.2.3. Климатски карактеристики Иако Битола е најјужен град во Македонија и од Јадранското и Егејското Море е оддалечен меѓу 130 и 150 km, присуството на топлата медитеранска клима скоро и да не се чуствува. Причина за ваквата состојба се многубројните климатски фактори кои се надополнуваат со климатските елементи и ги формираат климатските одлики на овој простор. Битола е сместена во Пелагониската Котлина, на прилично голема надморска височина. Котлинското дно се наоѓа на надморска височина меѓу 570 и 770 m. Пелагонија од сите страни е опкружена со високи планини, поради што, влијанијата на топлата медитеранска клима се оневозможени и ограничени. Сето ова придонесува во град Битола поизразена да биде умерено-континеталната клима со модифицирање кон континентален климатски тип. Средногодишните температури на воздухот во град Битола, според податоците од графиконот 1, се движат меѓу 11,17 0C и 12,6 0C, така што, евидентно е зголемување на истите во последниве години, особено во летниот период. Најтопол месец е јули, а најладен е јануари. Просечното годишно колебање на температурата изнесува околу 22,5 0C, што укажува на модифицирање на климата кон континентален климатски тип. На ова ни посочуваат и апсолутните температури на воздухот, односно апсолутно минималната изнесува -30,4 0C (измерена на 7.1.1993 год.), а апсолутно максималната изнесува 41,2 0C (измерена
9
ГУП на Битола, 1999 год. 24
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
на 6.8.1988 год.).
Од бројките се гледа дека апсолутната амплитуда на
температурата на воздухот изнесува 71,6
0C,
што претставува најголема
амплитуда во Македонија и е специфика на подрачја со континентална клима. Графикон 1 - Средномесечна и годишна температура на воздухот во Битола 25 20 15
во 0 C
10 5 0 -5 VI
IX
X
XI
XII
годиш но
21,7
17,7
12
6,9
1,5
11,4
21,9
21,5
17,4
11,6
6,2
1,4
11,175
23,6
23,3
18,7
11,7
7,9
2,5
12,2
22,7
23,0
16,8
12,4
8,5
2,9
12,6
I
II
III
IV
V
VII
1926-1995 год.
0,6
1,8
6
11,2
15,6
19,6
22,2
1951-1995 год.
-0,6
2
6,3
11
15,6
19,8
2009-2013 год.
0,1
2,4
7,0
12,0
16,4
20,5
2014 год.
3,1
6,6
8,2
11,3
15,7
20,2
VIII
месеци во годината
Извор: Димитров (1998), Битола, урбано-географски развој и Државен завод за статистика на РМ.
Есента е потопла од пролетта и изразен е силен премин од зима кон лето без доволно издвоени сезони. Како карактеристична појава во текот на зимските денови од годината за Пелагониската Котлина е појавата на „температурна инверзија“. Според
Лазаревски (1993) „екстремно ниските температури во
Битолско Поле се должат на таложењето на студениот воздух, како потежок, на дното на полето, особено кога ова подрачје подолго време е под влијание на високиот воздушен притисок условен од Азорскиот антициклон“. Инверзијата е проследена со екстремно ниски температури во Битола и Битолско Поле, а релативно високи температури, за тој период од годината, на Баба Планина. Разликата понекогаш може да изнесува и над 10 – 15 0C. Овие инверзии често се пропратени со магла, така што во просек годишно Битолско Поле има 25 денови со магла. 25
Магистерски труд - Мите Ристов
Појавата на мразни денови е особено карактеристична за овој простор. Средниот датум на есенскиот мраз за Пелагонија е меѓу 15 и 30 октомври, а на пролетниот мраз меѓу 1 и 15 април. Просечниот број на мразни денови во Битола изнесува 84 денови (Лазаревски, 1993), што особено го отежнува движењето на населението во горните делови на градот во текот на зимскиот период. Подрачјата на Битола спаѓа во оние подрачја кои се карактеризираат со нарушен медитерански плувиометриски режим на врнежи. Овој режим се одликува со врнежи во зимските месеци и со сушни лета (Димитров, 1998). Табела 1 - Просечна месечна и годишна сума на врнежи во Битола (во mm) Период /Месеци
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
XII
годишно
1926-1995 год.
49,9
49,6
46,5
53
57,8
41,6
34,2
33,8
40,6
60,4
77,2
69,3
613,9
1951-1995 год.
51,5
50,3
47,1
48,4
59,4
38,4
39,8
35,3
34,6
54,7
74,1
67,4
601
2009-2013 год.
69,5
69,9
53,0
52,6
77,1
36,6
14,9
21,0
47,2
86,9
61,5
76,4
666,6
2014 год.
24,1
13,1
51,7
114,0
35,5
53,8
65,4
28,8
213,1
81,2
71,2
98,8
850,7
Извор: Димитров (1998), Битола, урбано-географски развој и Државен завод за статистика на РМ.
Средногодишната сума на врнежи во Битола, во сите посочени периоди, се движи над 600 mm. Најголеми количества на врнежи биле измерени во 1935 год. (879 mm), а најмали во 1953 год. (359 mm), а во поблиските години во 2014 год. (850 mm). Распоредот на врнежи во текот на годината е со максимум на врнежи во месец ноември, со секундарен максимум во месец мај, а минимумот на врнежи е во август. Исклучок од ова е 2014 год. кога во месец септември имаше количества на врнежи од 213 mm, што претставува шест пати поголеми количества на врнежи од просекот во тој месец или 1/3 од просечните годишни количества. Бројот на врнежливи денови се движи од 70 до над 140 денови или средногодишно околу 114 денови (Димитров, 1998). Исто така, од големо значење за градот се и податоците кои се однесуваат на максималните дневни количества на врнежи, бидејќи истите може да предизвикаат поплави во градот. Така, за време на врнежливата зима 2014/2015 год. на 1.2.2015 год., за 24 часа е измерено количество на врнежи од 46,4 mm, што е 26
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
едно од најголемите дневни суми на врнежи.10 Снежната покривка е доста карактеристична за битолското подрачје. Просечниот период на траење на снежната покривка е од декември до март. Средногодишниот број на денови со снежна покривка над 1 cm изнесува 34 денови, но се случува во одредени години да изнесува и над 50 денови. Максималната височина на снежната покривка е забележана на 5.12.1984 год. кога паднале 84 cm на снег (Димитров, 1998). Сушите се честа појава за Пелагонија, каде максималното траење на сушата се јавувала во траење од дури 88 денови (1956 год.). Вообичаено деновите со суша се јавуваат во летниот период и истите може да го отежнат водоснабдувањето во градот. 250 200 150
1926-1995 г. 1951-1995 г.
100
2009-2013 г. 50
2014 год.
0 I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
XII
месеци во годината
Графикон 2 - Количество на врнежи во град Битола (во mm), Димитров (1998) и Државен завод за статистика на РМ.
Податоците за ветровите за град Битола (табела 2) јасно укажува дека на просторот на урбаното подрачје дуваат ветрови од сите правци. N
NE
E
SE
S
SW
W
NW
Тишини
Честина ‰
189
63
22
68
134
41
61
83
339
Ср.брзина m/s
2,2
2,2
1,7
2,7
3,7
2,4
3,5
2,4
/
Max. брзина m/s
15,5
15,5
15,5
18,9
18,9
15,5
22,6
18,9
/
Табела 2 - Ветрови во Битола (период 1951 - 1980 год.) Извор: Лазаревски (1993)
10
Републички хидрометеоролошки завод во Скопје.
27
Магистерски труд - Мите Ристов
Од ружата на ветрови (графикон 3) може да се заклучи дека правците на ветровите кои дуваат во Битола се тесно поврзани со конфигурацијата на теренот на Пелагониската Котлина и истите дуваат најмногу од северен и јужен правец.
Ружа на ветрови во Битола за периодот 1951-1980 год. N 200 NW
150
NE
100 50 W
E
0
SW
SE S Честина ‰
Графикон 3 Ружа на ветрови во Битола Лазаревски (1993).
Најголема честина имаат северниот и јужниот ветер, а најмала честина имаат ветровите кои дуваат од источен правец, што е доста поволно за Битола, со оглед на тоа што источно од Битола се наоѓа ТЕЦ Битола. Од друга страна, просечната годишна честина на тишините изнесува 339 ‰, со максимум тишини од октомври до јануари, што пак се поврзува со зголеменото аерозагадување во градот, токму во тој период.
3.2.4. Хидрографски карактеристики Основните хидрографски објекти кои се среќаваат во рамките на урбаното подрачје на град Битола се подземните води, реката Драгор, Сива вода, Раштанска Река и регулираното корито на сите рекички-потоци (бруснички и лавчански), кои го сочинуваат речниот тек Курделес.
28
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
Теренот на урбаното подрачје на Битола е сиромашно со подземни води. Тоа се должи, пред сè, на компактните карпи без пукнатини и на порозниот наносен материјал од плавините, преку кој се врши природна дренажа. Движењето на подземните води е во склад со конфигурацијата на теренот и истото се одвива од запад кон исток, пропратено со слаб капацитет од под 1 l/s до 2 l/s. Нивото на подземната вода во различни делови на градот се движи од 0,5 до 6,5 m (Димитров, 1998). Најзначајната река која поминува низ урбаното подрачје на град Битола, во должина од 7,3 km, е реката Драгор. Таа настанува со спојување на повеќе водотеци кои извираат на падините на Пелистер, како: Сапунчица, Лак поток, Црвена Река и Клисурица, како и Братиндолска Река. Вкупната должина на реката Драгор изнесува 25,1 km, со обем на вододелницата од 67 km, слив од 188 km2 и среден пад на реката од 50 ‰. Количеството на вода во реката зависи од врнежите и нивото на подземните води на Баба Планина со Пелистер. Просечниот протек на вода во реката изнесува 2,21 m3/s, со максимум во април од 4,47 m3/s и апсолутен максимум при вливот во Црна Река од 45 m3/s. Минимумот е во текот на летните месеци со 0,2 до 0,5 m3/s (Гашевски, 1976). Со изградбата на доводниот собирен канал на води за Стрежевското Езеро и ХМС „Стрежево“ (карта 3) се врши регулација на минималниот и максималниот протек на вода, со тоа што, во текот на летните месеци се пропушта дополнително количество на вода во реката, за да се одржува биолошкиот минимум, а при поројни дождови, при максимален протек на вода на Драгор, дел од водата се испушта во собирниот канал и се насочува кон акумулацијата Стрежево (Маркоски и Димитров, 1986). Иако Стрежевското Езеро е оддалечено околу 22 km, сепак тоа е значаен хидрографски
објект
хидромелиоративниот
за
Битола
систем
и
битолско.
„Стрежево“
и
во
Езерото негов
состав
е
дел
од
влегуваат:
алиментационен канал за собирање на водите од Баба Планина (со должина од 62km), насипна брана (висока 76 m, долга 632 m), акумулација (со површина од околу 7,5 km2) и главен доводен канал (со должина од 46 km) со детална цевководна мрежа (со должина од 534 km) (Вржовски, 1998; Маркоски и 29
Магистерски труд - Мите Ристов
Димитров, 1986). Со изградбата на оваа акумулација решен е проблемот со снабдување со вода за пиење на градот Битола, кој во минатото бил евидентен, особено за време на летниот период. Исто така, водите од Стрежевското Езеро се гарант за идни зголемувања на корисниците на ЈП „Водовод“, како и снабдување со вода на околните поголеми населени места, како Могила и Новаци.
Карта 3 - Алиментационен канал и доводни канали на ХС „Стрежево“ Извор: Вржовски, 1998.
30
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
Коритото на реката Курделес во 1976 год. целосно е затрупано и на нејзиното место денес е изградена улица. Нејзиниот горен тек, Брусничка и Лавчанска Река, се регулирани во канал кој минува под Брусничка населба и се влева во реката Драгор кај населбата Довлеџик, како и каналот од населбата Стрчин кон поранешната касарна во V Канал. Сива вода протекува меѓу античкиот локалитет Хераклеа и Буковската населба и во текот на целата година има вода. Во северниот дел на градот, од селото Раштани кон населбата Горно Оризари, поминува Раштанска Река, која е суводолица и има пороен карактер. Овој порој претставува потенцијална опасност за плавење на овој дел од градот, бидејќи нејзиното течение не е соодветно регулирано.
3.2.5. Педолошки карактеристики Врз основа на податоците добиени од Македонскиот почвен информативен систем, на територијата на урбаното подрачје на град Битола, можат да се класифицираат три групи на почви: шумски, делувијални и алувијални почви. Шумските почви се претставени со регосол и лептосол (распространети на Тумбе кафе, подножјето на Неолица и на ридовите Баир), циметна шумска почва (распространета во делот на Брусничка населба, во западниот дел на градот) и кафеава шумска почва (распространета над регосол и лептосол во делот на Неолица и Обаловско-снеговскиот масив). Низ најголем дел од урбаното подрачје на град Битола се среќаваат делувијални почви, а алувијалните почви се застапени единствено во североисточните пониски делови на просторот, покрај реката Драгор.
3.2.6. Вегетациски зони Шумските комплекси на теренот на битолската општина во минатото биле многу поголеми од денешните површини. Тие биле уништувани од страна на населението, пред сè, за добивање на што поголеми земјоделски површини. Денес, шумите во битолската општина се застапени во нејзиниот западен и југозападен 31
Магистерски труд - Мите Ристов
дел (во делот на Баба Планина), каде најголема застапеност има буката, а во северниот дел на планината е застапена моликата и елата. Во рамките на урбаното подрачје на градот Битола, најголем дел од слободните површини се деградирани ридски пасишта или обработливи површини (особено во источниот дел). Шумски комплекси единствено среќаваме во делот на Тумбе кафе, каде во минатото голите ридишта биле пошумени со липа, бреза, багрем и бор. Треба да се спомне, дека до 2007 год., ридиштата на Баир, над градот, беа пошумени со борова шума. За време на големиот шумски пожар од јули, 2007 год., кога беа зафатени над 2000 ha шуми на Облаковско-снеговскиот масив, изгоре целокупната шума во непосредна близина на градот (слика 3).
Сл. 3 - Споредба на површините со борова шума на Баирските ридишта (2003 и 2016 год.) Извор: Google Earth 32
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
Исто така, во југозападниот дел на градот се протега масивот Неолица (како огранок на Баба Планина), на кој претежно се среќава листопадна шума и како таков е најзначаен шумски комплекс во близина на град Битола.
3.3. Краток историскo-географски развој на Битола Најстарите податоци, кои наведуваат на организиран живот, во рамките на урбаното подрачје на град Битола, датираат од античко време. Во 349 год. п.н.е., од страна на Филип II Македонски, во јужниот дел на денешна Битола, бил формиран градот Хераклеа Линкестис. Градот егзистирал сè до катастрофалниот земјотрес во 518 год., кога доживува драстично опаѓање, за да во понатамошните години престане да постои. Хераклеа го доживува својот најголем развој по освојувањето од Римјаните. Наоѓајќи се на патот „Виа Игнација“ таа прераснала во стратешки, трговски, сообраќаен и културен центар. Според одредени проценки, утврдениот град имал околу 2000 жители, а заедно со преградието околу 6000 жители (Димитров, 1998). Кон крајот на VI и почетокот на VII век, доселеното словенско племе Драговити, ги удира темелите на денешна Битола. Според одредени претпоставки, без сигурни археолошки податоци, се смета дека Битола започнала да се развива на левиот брег на реката Драгор, од Германските гробишта до Смилевски Баир. Според друго мислење, Битола започнала со развој во непосредна близина на Хераклеа, кај сегашните Буковски гробишта. Драговитите во нивното освојување кон југ се повлекле кон солунско, а Битола останала во племенската област на Березитите т.е. Брсјаците (Димитров, 1998). Постојат повеќе претпоставки за тоа од каде потекнува името на градот. Една од најупотребуваните е онаа според која, зборот Битола дошол од старословенските
зборови
„обитељ,
обитълъ,
бутел“,
што
значи
„дом,
живеалиште“. Ширењето на христијанството и словенската писменост довело до изградба на многу цркви и манастири. Со тоа се поврзува и преданието за второто 33
Магистерски труд - Мите Ристов
име на Битола „Монастир“. Според авторот на првата битолска монографија, Мехмед Тевфик (1911), Битола го добила името Монастир, поради тоа што, на десниот брег на реката Драгор имало 41 црква и за нивно издржување толкав број и на воденици. Исто така, и на левиот брег имало уште 29 цркви. Бидејќи, просторот на кој денес се наоѓа Битола бил покриен со многу манастири (цркви), градот го добил името Монастир (Димитров и Огненовски, 2009). Во средниот век, за време на Самоиловото Царство, Битола била избрана за една од претстолнините на царот и станала седиште на Битолската Епископија. Во 1018 год. Битола потпаѓа под византиска управа и царот Василиј II. Кон крајот на XI век со крстоносните походи на Битола и биле нанесени големи штети, а во 1334 год. потпаднала под власт на српската феудална држава и Душановото царство, сè до 1383 год. кога Турците ја освоиле Битола (Димитров, 1998). Во текот на XV и XVI век, Битола била седиште на Битолската нахија (која опфаќала околу 150 села), во рамките на Паша-санџак. Според турскиот попис од 1468 год. во Битола имало вкупно 2345 жители, а целата Битолска нахија 48.035 жители. Градот имал седум маала, од кои седум муслимански и едно христијанско маало. Во 1568 год. градот двојно се зголемил и броел 5594 жители, од кои 3169 Муслимани, 1425 Евреи, 727 Христијани и 273 Роми (Димитров, 1998). Во XVII век, покрај полјоделството и сточарството, започнува развојот и на занаетчиството и трговијата. Тогаш во Битола имало 49 вида занаетчии, кои биле групирани во повеќе пазари, во рамките на Битолската чаршија. Центарот на битолската трговија бил Безистенот, во кој имало околу 100 дуќани со најразновидна стока. Во овој временски период, Битола потполно ја менува својата физиономија и добива облик на ориентален град со тесни улички, збиени куќи и многубројни објекти од исламската архитектура. Патеписецот Евлија Челеблија, при посетата на Битола во 1662 год. забележал дека градот Битола достигнал број од околу 3000 мали и големи куќи на приземје и кат, групирани во 21 маало, чаршија со 900 дуќани, безистен, 70 џамии и теќина, 10 дрвени и камени мостови, 40 кафеани (Здравева, 1986). 34
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
Во почетокот на XVIII век, поточно во 1718 год., Битола станува седиште на Румелијскиот валија. Градот во тоа време броел меѓу 10000 и 12000 жители, со што, се зацврстува како стопански, административен и верско-културен центар. Сепак, „златниот период“ на Битола се случил за време на XIX век. Освен Цариград и Солун, ниту еден град во Европска Турција не ја достигнал Битола во тој период. Како седиште на Румелија, градот забрзано се развива како занаетчиски,
трговски,
воено-административен
и
културен
центар
во
југозападниот дел на Балканскиот Полуостров. Од стопанските гранки, особено виден напредок добива занаетчиството. Така, кон средината на XIX век, бројот на занаетчиските дуќани достигнува до над 2000 дуќани, со околу 140 видови занаети, со над 70 еснафски организации (Димитров, 1998). Во овој период бројот на жители во Битолскиот пашалак изнесувал околу 1.400.000 жители, а градот Битола имал околу 46.000 жители. Меѓутоа, при крајот на XIX век, со продорот на индустриски производи од странство се ослабнува занаетчиството, и особено со изградбата на пругата Солун-Скопје (1873 год.), Битола го губи приматот во транзитната трговија и запаќа во економска криза. И покрај тоа, според податоците од 1910 год. Битола има 52.729 жители, што укажува на заздравување и развој на стопанскиот живот. Сето ова ќе се смени во 1912 год. со избувнувањето на Првата балканска војна, а особено после 1913 год., кога со Букурешкиот мировен договор Македонија е распарчена и поделена меѓу соседите. Со поставувањето на границата, јужно од градот, Битола била отсечена од Солун и Егејското Море, поради што, почнала да го губи некогашното стопанско, културно и општествено значење. За време на Првата светска војна, во периодот меѓу 1916 и 1918 год., Битола била интензивно бомбардирана, со што и е нанесена огромна човечка и материјална загуба. Поради неподносливите услови за живот и огромните разурнувања, бројот на жители се преполовил. Така, од град со економски подем, прерасна во град маченик.
35
Магистерски труд - Мите Ристов
По завршувањето на Првата светска војна, Битола се најде во составот на Кралството СХС, а подоцна Кралството Југославија. Вештачки поставените граници, негативно се одразија врз севкупниот економски и општествен живот во градот, со што, од централна позиција, доби периферна позиција во државата. Според првиот попис на Кралството СХС, од 1921 год., во Битола живееле 28.418 жители (Димитров, 1998). За жал и после Втората светска војна, во рамките на СФР Југославија, но, и по стекнувањето на независноста, со јакнењето на Скопје како главен град, Битола продолжи да има периферна позиција во државата. Тоа повторно негативно се одрази врз животот на граѓаните, од економски, инфраструктурен, културен и друг аспект.
3.4. Демографски карактеристики на Битола Повеќе од два милениуми, на урбаното подрачје на денешниот град Битола, постои организиран живот на луѓето. Со текот на годините нивниот број се менувал, но населбата успеала да опстане. Битола, најголемиот развој го доживеала кон крајот на XIX век, како и по Втората светка војна, кога со забрзаната индустријализација и интензивните миграции на релација село-град, територијално доста се проширила. Динамиката на бројното движење на населението во град Битола отсекогаш
била
поврзана
со
природните,
историските
и
општествено-
економските услови во градот. Во целокупниот демографски развој на градот можат да се забележат периоди на зголемување на бројот на населението (во мирнодопски услови), како и периоди на намалување на бројот на населението (за време на војни и економски кризи). Доколку се анализира бројното движење на населението во град Битола од периодот после Втората светска војна, па се до денес (графикон 4), се забележува континуирано зголемување на бројот на населението во градот, до пописот во 36
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
1991 год., што е резултат на индустријализацијата на градот, создавањето на нови работни места и интензивните миграции на релација село-град. Сепак, од периодот на независноста на Македонија до денес се забележува постојано намалување, што пак, се должи на економската криза во која навлезе државата, намалениот наталитет и интензивното иселување на населението во развиените земји. Графикон 4 - Бројно движење на населението во град Битола 90.000 80.000 70.000 60.000 50.000 40.000 30.000 20.000 10.000 0 Број на жители
1948 год.
1953 год.
1961 год.
1971 год.
1981 год.
1991 год.
1994 год.
2002 год.
30.761
37.564
49.001
65.035
78.507
84.002
77.464
74.550
Извор: Државен завод за статистика на Македонија (Попис на населението)
Според последниот реализиран попис на населението во Македонија од 2002 год., Битола брои 74.550 жители. Кон оваа бројка треба да се додаде и бројот на жители во населбата Горно Оризари (2.454 жители), која од 1978 год. е во составен дел на потесното градско подрачје, а во статистичките извештаи сеуште се води како посебна населба во рамките на општина Битола, со што, бројот на жители во урбаното подрачје на градот Битола изнесува 77.004 жители.11 Една од најважните структури на населението, значајна за севкупниот општествен и економски живот во градот е старосната и половата структура. Од старосната пирамида на населението за град Битола (графикон 5) евидентно е
11
ГУП на Битола, 1999 год. 37
Магистерски труд - Мите Ристов
намалувањето на младото население (0-19 год.) во последните 15 години, на сметка на зголемувањето на старото (над 65 год.).
Графикон 5 - Старосна пирамида на Битола 85+ 80-84 75-79 70-74 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 10-14 5-9 0-4
Жени Мажи
Извор: Државен завод за статистика на Македонија (Попис на
4000
3000
2000
1000
0
1000
2000
3000
4000
населението 2002 год.)
Ова се поклопува со податоците од бројното движење на населението, за намалувањето на бројот на жители токму од период на независноста, односно со
Застапеност од вкупниот број на жители
појавата на економската криза и зголеменото иселување на населението.
Графикон 6 - Старосна структура на населението во град Битола 70,00% 60,00% 50,00% 40,00% 30,00% 20,00%
Извор:
10,00% 0,00%
Државен завод за 1971
1981
1991
2002
0-19 год.
36,80%
31,30%
29%
24,60%
20-64 год.
56,90%
61,00%
60,20%
56,60%
Македонија (попис
над 65 год.
6,30%
7,70%
10,80%
14,20%
на населението).
статистика на
38
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
Сето ова, уште подобро може да се воочи од графиконот 6, каде за период од 30 години, се забележува намалување на учеството на младото население за 12,2% и зголемување на старото население за скоро 8%. Според сите показатели, може да се заклучи, дека град Битола се наоѓа во стадиум на демографска старост, со ниска депопулација (Богоевски, 2014).
Во однос на половата структура на населението, карактеристика е тоа, дека, женската популација, со 51,2%, преовладува над машката. Тоа најверојатно се должи на фактот дека голем број на мажи загинаа во борбите од Втората светска војна, и е доста евидентно во старата група на население (над 65 год.), каде застапеноста на жените над мажите изнесува дури 57%. Податоците од старосната структура на населението во град Битола, наведуваат на тоа дека населението навлегло во демографска старост со ниска стапка на депопулација. Овој процес мошне сликовито може да се забележи на графиконот 7, кој го прикажува природното движење на населението во општина Битола. Графикон 7 - Природно движење на населението во Општина Битола (по години) 2000
Број на население
1500 1000 500 0 -500
1966 1971 1975 1981 1985 1991 1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014
Наталитет
1680 1600 1586 1772 1800 1423 1302 948 875 801 802 818 879 895 918 920 989 976 880 881 844 919
Морталитет
880 878 857 963 1046 1128 1203 987 918 1024 1011 1023 1168 1122 1278 1172 1134 1171 1177 1262 1154 1172
Природен прираст 800 722 729 809 754 295
99
-39
-43 -223 -209 -205 -289 -227 -360 -252 -145 -195 -297 -381 -310 -253
Извор: Државен завод за статистика на Македонија (МакСтат база) Димитров (1998) - Битола, урбано-географски развој
39
Магистерски труд - Мите Ристов
Населението во општината преминало во депопулација некаде кон крајот на XX век и за периодот од 2002 до 2014 год. само по основ на негативен природен прираст, општината се намалила за 3346 лица. Како што напоменав и претходно, причините за ваквата крајно алармантна состојба мора да се барат во сè поизразениот низок наталитет на населението (како последица на економската криза), големиот број на немажено-неженето население и зголемениот број на иселувања во странство и тоа на младото фертилно население. Во контекст на претходно реченото, и бројот на домаќинствата во град Битола, во периодот на независна Македонија, се намалува. Така, според податоците од пописот на населението во 2002 год. бројот на домаќинства во градот изнесувал 23.010 домаќинства со просечен број на членови од 3,24 членови. Иако бројот на домаќинства незначително се намалил во споредба со 1994 год. (23.040 домаќинства со 3,36 членови), сепак, доколку се анализираат и претходните пописни години, кога бројот на домаќинства се зголемувал меѓу 3000 и 4000 во секоја декада, се забележува големо намалување, што секако е резултат на претходно дискутираните причини. Според активноста на населението во општина Битола пред новата територијална поделба на Македонија од 2004 год., кога кон општината беа припоени и поранешните општини Бистрица, Кукуречани и Цапари (табела 3), можеме да забележиме високо учество на населението во терциерниот и секундарниот сектор, а со минимално учество во примарниот сектор. Тоа е разбирливо, бидејќи од вкупниот број на жители во поранешната општина (86.408), на град Битола отпаѓаат 77.004 жители (вклучувајќи го и селото Горно Оризари (2.454 ж.), кое е дел од урбаното подрачје на град Битола), со што, со 91% доминира градското население.
40
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
ТАБЕЛА 3 – Население со 15 и повеќе години: Лица кои вршат занимање според занимањето и дејноста во која го вршат, на територија на општина Битола Занимање според дејноста
Број
Земјоделство, лов и шумарство, риболов
1.949
7,5%
86
Вадење на руда и камен Преработувачка индустрија
6.336
Снабдување со електрична енергија, гас и вода
2.914
Градежништво
2.190
Трговија на големо и мало, поправка на моторни возила, предмети за лична употреба
3.277
Хотели и ресторани
641
Финансиско посредување
364
44%
1.457
Сообраќај, складирање и врски
514
Активности во врска со недвижен имот, изнајмување и деловни активности Јавна управа и одбрана
1.663
Образование
1.633
Здравство и социјална работа
2.232
48,5%
862
Други комунални, културни и лични услужни активности и останато
26.130
ВКУПНО:
%
100%
Извор: Државен завод за статистика на Р. Македонија (Попис 2002)
Во однос на националната структура, според податоците прикажани во табела 4, се забележува намалување на македонското, турското и српското население, а забележлив е раст на албанското, влашкото и пред сè на ромското население. Според пописот на населението од 2002 год., на територијата на град Битола во мнозинство се македонските граѓани со застапеност од 88,6 %, втора и трета етничка заедница се Ромите и Албанците со застапеност од 3,4%, односно 3,2% од вкупниот број на жители во градот (графикон 8).
41
Магистерски труд - Мите Ристов
Табела 4 - Население во град Битола по национална припадност Попис
Македонци
Турци
Албанци
Власи
Роми
Срби
Останати
2002 год.
66.038
1.562
2.360
997
2.577
499
497
1991 год.
75.308
2.058
2.232
715
1.274
731
1.684
1981 год.
68.897
3.068
2.347
543
535
843
2.274
1971 год.
57.282
3.061
1.317
500
28
1.143
1.704
Извор: Државен завод за статистика на Македонија (Попис на населението)
Графикон 8 - Население во град Битола по национална припадност
88,6% Македонци Турци Албанци Власи Роми Срби Останати 2,1%
0,7%
3,2% 1,3% 3,4% 0,7%
Извор: Државен завод за статистика на Македонија (Попис на населението, 2002 год.)
Миграционите движења на просторот на битолско датираат од минатото, а се мошне актуелни и во денешно време. После Втората светска војна, особено во периодот на шеесетите и седумдесетите години, со забрзаниот индустриски развој, можностите за вработување и школување, започнуваат интензивни внатрешни миграции на релација село-град. Овие миграции оставаат траен белег врз целокупниот урбано-географски развој на Битола. Градот забрзано се зголемува и територијално се шири. Кон ова допринело и доселувањето на населението од цели села. Така, со изградбата на акумулационото езеро Стрежево, потопени се селата Свињишта и Стрежево, а населението е доселено во новата Брусничка населба и населбата Горно Оризари. Поради отварањето на јагленокопот за РЕК-Битола, жителите на селото Биљаник се доселиле во 42
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
населбата Горно Оризари, а жителите од селото Суводол во Брусничколавчанската населба (Димитров, 1998). Надворешните миграции отсекогаш биле карактеристика за битолскиот регион. Градот Битола и неговата околина се познати емиграциони жаришта на печалбарството во Македонија, како во минатото, така и во периодот после Втората светска војна, но и денес. Така, само за период од седум години, од 1964 до 1971 год. од битолско, во странство се иселиле 19.247 лица (Димитров, 1998). Според пописот на населението од 1981 год., на привремена работа во странство од општината биле 15.578 лица, а од градот 4.660 лица. Заедно со нивните семејства, бројот на мигрантите на ниво на Општина Битола изнесувал 31.580 лица или 23% од вкупното население, а на ниво на град Битола 8.806 лица или 11% од градското население. Општина Битола во вкупниот број на мигранти од Р.Македонија учествува со најголем процент, и тоа од 31% (за 1981 год.) и 20% (за 1991 год.). Од друга страна, според пописот на населението од 2002 год. на привремена работа во странство од општина Битола претстојуваат само 226 лица, што ни одблизу не ја претставува вистинската слика за интензивните емиграциони движења на населението. За жал, државата цели пет години не спроведува попис на населението, па затоа, можеме само да шпекулираме за бројот на иселени лица. Најголем дел од населението е иселено во Австралија и Нов Зеланд (од прекуокеанските земји) и во Шведска и Германија (од европските земји).
43
Магистерски труд - Мите Ристов
3.5. Економско-општествени функции на Битола Градот Битола е седиште на Општина Битола. Oпштината зафаќа површина од 794,5 km2 и на нејзината територија се наоѓаат 65 селски населби.12 Според пописот на населението од 2002 год. општината брои 95.385 жители со густина на населност од 120 ж/km2. Економскиот развој на град Битола беше евидентен после Втората светска војна. Во градот беа изградени многубројни индустриски капацитети, со што, гравитационото подрачје на Битола изразито се зголеми и ги надмина општинските граници. Меѓутоа, од 1991 год. како резултат на транзицијата на целиот општествено-економски систем, стопанството во Битола и воопшто во Македонија, бележи пад. Овој пад особено се одразува на бројот на невработени лица, со што, битолското стопанство невлегува во длабока економска криза, која за жал е присутна и денес. Така, ако во 1988 год. во Битола имало 7.447 невработени лица, во 1991 год. имало 10.624 лица, во 1997 год. имало 19.142 лица, а во 2009 год. имало 19.489 невработени лица. Податоците од Агенцијата за вработување на РМ (АВРМ) за 2014 год. говорат дека во Битола има 6.987 невработени лица, што не претставува реална слика, бидејќи АВРМ ја измени методологијата и вештачки го намали бројот. Ова особено се гледа преку податоците за минимално зголемување на бројот на вработени (околу 2000 лица) кои пред сè, се вработија во компанијата „Кромберг и Шуберт“, така што, остануваат уште околу 9000 лица кои го изгубиле статутот на невработено лице. Според податоците на ДЗСМ од 2014 год. (Табела 5) се забележува дека во општина Битола има приближно околу 4000 активни стопански субјекти, со најголемо учество, со над 1400 субјекти, од областа на трговијата. Според бројот на вработени (Табела 3) најголемо учество имаме во преработувачката индустрија со над 6000 вработени, ако на ова ги додадеме и вработените во „ Кромберг и Шуберт“, бројката се движи над 8000 лица. Потоа следуваат вработените во
12
www.bitola.gov.mk 44
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
трговските субјекти, со над 3000 лица и оние вработени во енергетскиот сектор, со околу 3000 лица, особено во РЕК-Битола. ТАБЕЛА 5 - Активни деловни субјекти по сектори на дејност според Националната класификација на дејностите (Состојба 31 декември 2014) Сектор на дејност Вкупно: Земјоделство, шумарство и рибарство Рударство и вадење на камен Преработувачка индустрија Снабдување со електрична енергија, гас, пареа и климатизација Снабдување со вода, отстранување на отпадни води, управување со отпад и дејности за санација на околината Градежништво Трговија на големо и трговија на мало, поправка на моторни возила и мотоцикли Транспорт и складирање Објекти за сместување и сервисни дејности со храна Информации и комуникации Финансиски дејности и дејности на осигурување Дејности во врска со недвижен имот Стручни, научни и технички дејности Административни и помошни услужни дејности Јавна управа и одбрана, задолжително социјално осигурување Образование Дејности на здравствена и социјална заштита Уметност, забава и рекреација Други услужни дејности
Македо нија 70 659 2 842 180 7 675 151
Скопје
Битола
25 506 202 53 2 400 103
3 951 263 8 348 7
298
82
12
4 349
1 731
172
24 674
7 778
1 419
5 919 4 493 1 475 400 507 6 095 1 554 264 1 064 3 322 1 185 4 212
1 989 1 252 965 236 312 3 242 958 123 407 1 079 581 2 013
368 246 70 14 22 338 88 8 59 200 85 224
Извор: Државен завод за статистика на Македонија (Статистички извештај за 2014 год.)
За битолската економија од посебно значење се и поголемите деловни субјекти: ЈП „Стрежево“ кое стопанисува со Хидромелиоративниот систем „Стрежево“, понатаму Земјоделскиот комбинат „Пелагонија“, Фабриката за квасец и алкохол, Лозар Пелистерка, Жито-Битола, Млекара-Битола,
Пивара-Битола,
Фабриката за шеќер (која од мај 2015 год. е под стечај), Млекара „Идеал Шипка“, Фариката за сладоледи и замрзната храна „Цермат“, Фабриката за земјоделски машини „Синпекс“, Фабриката за фермантација и складирање на тутун „Сокотаб“, Фабриката „Металец“, печатниците „Киро Дандаро“ и „Микена“, градежната компанија „Пелистер“, текстилните фабрики „Родон“ и „Саитис“. Учеството на 45
Магистерски труд - Мите Ристов
битолската економија во републичката економија се движи околу 5 %.13 Најголем дел од индустриските капацитети се лоцирани во источниот дел на градот (карта 8) во т.н. индустриска област, но неколку капацитети, како „ЛозарПелистерка“, кланицата, печатницата „Киро Дандаро“ и особено текстилната фабрика „Пелистер“ се лоцирани во непосредна близина на станбените зони. Иако дел од овие капацитети, како кланицата и текстилната фабрика во моментот не работат, сепак, постои можност во иднина, истите да се рестартираат и негативно да влијаат врз животната средина. Од економските функции на градот, за одредувањето на најповолен простор за домување во град Битола, значајни се и локациите на супермаркетите и пазарите. Според ДЗСМ, на територијата на Битола има околу 80 поголеми и помали самопослуги-маркети. Врз основа на фактичката состојба на терен, успеав да лоцирам 42 средни и големи супермаркети, кои се од битно значење за домаќинствата поради нивното секојдневно снабдување со намирници (карта 28), како и два градски пазари, едниот лоциран во Старата битолска чаршија, а другиот во Нова Битола. Од картата се забележува концентрација на супермаркети претежно покрај станбените единици за колективно домување и главните сообраќајници (каде прометот е најголем), за разлика од одредени простори со индивидуално домување, како: делови од Брусничко-лавчанска населба, Баир, Боримечка, Горно Оризари и населба Стрежево, кои се наоѓаат на релативно големо растојание од овие објекти и снабдувањето со намирници е отежнато. Паралелно, со јакнењето на стопанските функции во градот, започнува и развојот на нестопанските дејности, односно јавните функции. Така, Битола се изгради како образовен, културен, научен, уметнички, здравствен и правосуден центар во југозападниот дел на Македонија. Во рамките на урбаното подрачје на град Битола се среќаваат 59 образовни институции. Претшколските установи (детски градинки) се застапени со 13 објекти со различен капацитет и на различна локација во градот (карта 24). Во 13
Стопанска комора на Р.Македонија 46
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
текот на 2015 год. во сите детски градинки претстојувале околу 1400 деца, што е во просек меѓу 25 и 35 деца во група, што е над максималниот број на деца во една група, а на листата на чекање биле уште околу 300 деца.14 Според член 64 од Законот за заштита на децата, во детските градинки, во зависност од возраста на децата во групата, бројот на деца не смее да надминува повеќе од 20 до 25 деца, што укажува на сериозноста на проблемот. Иако бројот на населението во градот се намалува, сепак, интересот на родителите за присуство на нивните деца во претшколска установа се зголемува. Затоа во период што следи е неминовна потребата од отварање на 2-3 детски градинки со капацитет преку 300 деца, со цел, да се задоволат потребите на населението. Ова особено се однесува на просторот на новата Лавчанска населба и Стрчин, кои прилично се оддалечени од овие установи. Основното образование во градот е застапено со 10 установи, од кои две училишта, и тоа: „Тодор Ангелевски“ има два подрачни објекти (еден во населбата Горно Оризари, 9 год. образование и еден во населбата Стрелиште, до 5 одд.) и „Коле Канински“ има подрачно училиште до 5 одд. во Буковската населба. Настава во основните училишта во општина Битола посетуваат околу 7500 ученици (7544 ученици за учебната 2014/2015 год.), вклучувајќи ги и двете училишта во селата Кукуречани и Бистрица.15 Според просторната распределба на објектите во градот (карта 25), забележителен е недостаток на основно училиште во Брусничка населба и просторот на населбата Стрчин, како и поранешната Касарна на АРМ (со новиот ДУП за овој простор, се планира изградба на ново училиште). Средното образование во градот е застапено со 7 училишта. Според податоците на Државниот завод за статистика, евидентно е изразеното намалување на бројот на ученици во градот. Така, ако во учебната 2002/2003 год. биле запишани 6318 ученици, во учебната 2014/2015 год. биле запишани само 4168 ученици. Намалувањето на ученици во средните училишта е континуирано во просек по 150 до 200 ученици годишно и ги погодува сите средни училишта, со 14 15
http://tvorbis.com.mk/?p=15767 МакСтат база на ДЗСМ. 47
Магистерски труд - Мите Ристов
исклучок на Гимназијата „Јосип Броз-Тито“ и Економското училиште „Јане Сандански“. Главна одлика во работењето на сите училишта во градот е тоа што наставата се одвива во две смени, што во голема мера го намалува квалитетот на воспитно - образовниот процес. Затоа, во иднина, особено со процесот на усогласување на законодавството со она на Европската Унија, ќе биде неминовна потребата за изградба на нови образовни установи и воспоставување на едносменска работа. Високото образование во градот е претставено со Универзитетот „Св. Климент Охридски“. Денес Универзитетот вклучува осум високообразовни установи: 5 факултети, една висока школа, Универзитетски интердисциплинарни студии за јавна администрација; три научно-истражувачки установи , Национална и универзитетска библиотека “Св. Климент Охридски” и Студентски дом “Кочо Рацин”. Во градот има и два приватни факултети. Град Битола има богата културна традиција и како резултат на тоа располага со многубројни објекти и простори за таква намена. Како најважни објекти во градот од културните функции се: Домот на културата (каде се одвиваат многубројни фестивали и настани, како: Браќа Манаки, Интерфест, детски музички фестивали и сл.), Универзитетската библиотека, Народниот театар, Музеј и галерија, Офицерскиот дом, Археолошкиот локалитет Хераклеа, Зоолошката градина, итн. Здравствената и социјалната функција на град Битола е претставена преку Клиничкиот центар „Д-р Трифун Пановски“, Здравствениот дом и неколкуте институции од областа на социјалната заштита. Покрај овие две здравствени институции, во Битола постои и приватна гинеколошко-акушерска болница, како и повеќе амбуланти. Од областа на социјалната заштита како најзначајни се издвојуваат: Домот за згрижување на стари лица „Сју Рајдер“, Пензионерскиот дом во дел од хотелот Битола, Домот за доенчиња и мали деца и Домот за деца со оштетен слух и говор „Кочо Рацин“.
48
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
Државната управа и правосудната функција на градот е претставена со многубројни органи на управа, како: подрачни министерства, Управа за јавни приходи, Централен регистер, Фонд за здравствено и пензиско осигурување, Архив на Македонија, Републичка геодетска управа, Завод за статистика, Агенција за вработување, Ветеринарен центар, итн. Битола претставува правосуден центар за овој дел од републиката. Покрај Основен суд располага и со Апелационен суд.
3.6. Урбано-комунални функции на Битола 3.6.1. Комунална инфраструктура Градскиот живот во Битола е карактеристичен за градот повеќе од еден век. Тој начин на живот подразбираше и изградба на соодветна комунална инфраструктура, со што, Битола е меѓу ретките градови во Македонија кој од поодамна има изградено улици, канализација, електрификација и сл. Оваа инфраструктура после Втората светска војна била во многу лоша состојба, но во повоениот период, во голема мера истата била санирана и надградена. Денес, комуналната инфраструктура во градот е на задоволително ниво, со одредени слаби страни и недостатоци кои ќе бидат презентирани во понатамошниот текст. Комунална хигиена - Комуналната хигиена во градот ја одржува ЈП „Комуналец“ со над 200 вработени. Најзначаен сектор при ова претпријатие е секторот за Комунална хигиена, чија основна дејност е собирање, транспортирање и депонирање на комунален и друг вид на неопасен отпад на територијата на град Битола и 16 села кои гравитираат кон градот. Депонирањето на комуналниот и другите видови на неопасен отпад се врши во депонијата Мегленци, оддалечена 17 км од градот Битола. Просечните количини на собран комунален отпад изнесуваат околу 28.200 тони отпад годишно, од кои 25.600 тони/год. е комунален отпад собран од физички лица, додека 2600 тони/год е комерцијален и индустриски неопасен отпад.16 Депонирањето на отпадот од страна на ова 16
http://www.komunalecbt.com.mk/rs-komunalna-higiena/ 49
Магистерски труд - Мите Ристов
комунално претпријатие генерално задоволува. Како сериозен проблем со кој се среќава градот е немањето на доволен број на корпи за отпадоци, особено надвор од главните зони за пешачење, како Широк Сокак и неможноста да се справи со големиот број на диви депонии и нивно целосно чистење. Најголем дел од дивите депонии се среќаваат во делот покрај Магистралниот пат М-5, по течението на реката Драгор (во горниот тек во градот, каде нејзиното корито не е регулирано), по течението на реката Сива Вода, (во индустриската област) и на локации во некои од населбите во градот, како депонијата меѓу Ушици и Стрелиште, во близина на железничката станица и населбата Стрчин (карта 13). Водоснабдување - Снабдувањето на населението од градот со вода за пиење, сè до повоениот период, било главно преку бунари, ископани речиси во секое дворно место. Планската изградба на водоводната мрежа во Битола започнала во 50-тите и 60-тите години од XX век и истата постојано се проширува и надополнува. Во 1952 год. изградени се првата каптажа со зафатот на реката Сапунчица и филтер станицата во близина на Битола, со капацитет од 240 l/s. Во периодот меѓу 1975 и 1985 год. изградени се зафати на сливното подрачје на Пелистер (Нижеполско сливно подрачје), со зафати на Црвена Река (330 l/s) и на Лак Поток (100 l/s). Заедно со проширениот зафат на реката Сапунчица (900 l/s), обезбедено е вкупно количество на вода од 1330 l/s. Ако од ова количество на вода се одбијат околу 20% загуби во водоводната мрежа, се обезбедува потребната вода утврдена на 1080 l/s. Од ова количество на вода, за населението отпаѓаат околу 330 l по жител на ден, а остатокот е за индустријата и работната зона на градот.17 Меѓутоа, за време на нискиот водостој на реките, јуни-октомври, како и за време на зимскиот период со изразито ниски температури, количините на вода од сливното подрачје се намалуваат на околу 200 l/s. Тогаш, недостатокот од вода се надополнува од алиментациониот канал на ХМС „Стрежево“, над село Дихово (со 17
ГУП - Битола, 1999 год.
50
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
над 200 l/s) и од главниот доводен канал на ХМС „Стрежево“ (околу 580 l/s), кои преку пумпната станица „Довлеџик“ и потисен цевковод се доведуваат до филтер станицата „Дихово“. Со оглед на големите висински разлики меѓу одделни делови на градот, водоснабдувањето е поделено на три висински зони: ниска зона (580-630 m н.в.), средна зона (630-685 m н.в.) и висока зона (685-730 m н.в.). Водоснабдувањето на градот во целина се смета за задоволително и Битола е еден од ретките градови во државата кој за подолг временски период во иднина го има решено прашањето за обезбедување на чиста вода за пиење. Како главни недостатоци на постојниот систем за водоснабдување се недоволниот резервоарски простор, недоволниот капацитет на филтер станицата и проблемите со водоснабдувањето на горните делови на „Баирот“. Преку спроведено интервју со одговорно лице во ЈП „Водовод“ но и врз основа на непосредна комуникација со локалното население од посочениот простор се констатирани проблемите со водоснабдувањето. Ваквите проблеми во реонот на горен Баир се очекувани, бидејќи тој простор според ГУП на Битола се води во средна зона на водоснабдување (630 - 685 метри) и постоечкиот систем не е во можност целосно да ги задоволи потребите на населението над оваа зона, со оглед на бесправно изградените објекти во минатото, но и во денешно време (во делот покрај Магистралниот пат М-5), кои надминуваат надморска височина од 685 m (карта 21). Целокупниот простор со објекти за домување опфаќа површина од 14,2 ha.18 Канализација - Брзата станбена изградба и територијалното ширење на градот во 70-тите и 80-тите години на XX век придонесоа за забрзана изградба на канализациона мрежа. Иако истата сеуште целосно не е заокружена, може да се рече дека целокупниот простор на урбаното подрачје на градот е опфатено со канализациона мрежа. Исклучок од оваа состојба е дивата населба на Баир, над Магистралниот пат М-5, каде населението (припадници на ромската заедница) живее во супстандардни услови. Во идниот период, општината ќе треба да
18
Пресметано од авторот со софтверски пакет ArcGis 10.1 51
Магистерски труд - Мите Ристов
изработи соодветен план за дислоцирање на населението од овој простор и негово сместување на друг простор, кој би ги задоволувал барем минималните услови за живот. Електрична енергија - Снабдувањето на градот со електрична енергија во целост е покриено со дистрибутивната мрежа на ЕВН Македонија и МЕПСО. Конзумното подрачје на градот Битола се напојува преку две 110/10 кВ трафостаници. Едната се наоѓа во работната зона, на десната страна на реката Драгор (именувана како „Битола 3“), а другата во западниот станбен реон, Брусничко-лавчанска населба II дел („Битола 4“). Двете 110/10 кВ трафостаници поврзани се со двојни 110 кВ далноводи со 400/110 кВ трафостаница („Битола 1“), непосредно до ТЕЦ Битола. Покрај нив напојувањето на конзумот се врши и преку две 35/10 кВ трафостаници, од кои, едната е лоцирана во работната зона, во местото наречено „Боримечка“, а другата во паркот „Синан беј“, во централниот станбен реон. Двете 35/10 кВ трафостаници пак, поврзани се 35 кВ далноводи со 150/110/35 кВ трафостаница („Битола2“) која е лоцирана северно од градот во атарот на селото Крклино (карта 12). Преку спроведеното интервју со одговорно лице од ЕВН е посочено дека единствени проблеми во снабдувањето на домовите со електрична енергија се јавува во Горен Баир, каде со чести прекини се соочува населението над Магистралниот пат М-5 (кое во целост е нелегално приклучено на системот) и со повремени прекини се соочува населението во блискиот реон, каде објектите за домување се нелегално изградени, како и нелегалните објекти во Раштанската населба во северниот дел на градот (карта 21).
52
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
3.6.2. Урбана структура на градот 3.6.2.1. Територијално ширење на град Битола
Битола како град, територијално започнува да се шири под Османлиска власт. Со постојаното зголемување на бројот на жители нејзината површина континуирано се зголемувала (карта 4), за да пред Балканските војни, површината на градот се прошири на околу 180 ha со приближно 53.000 жители. Од графиконот 9 може да се забележи дека после Втората светска војна, особено после 60-тите и 70-тите години, Битола интензивно се шири. Кулминацијата ја достигнува во периодот меѓу 1970 и 1984 год. кога за само 14 години територијата се зголемува за 188 ha. Интензивната градба создала многубројни нови станбени единици. Така, во 60-тите години се изградени населбите „Ушици“, „Девеани“, „Педагошка“ и „Војни бавчи“, во 70-тите години се изградени населбите „Триаголник“ и „Бактериолошка“, во периодот меѓу 1970 и 1984 год. се формираат најмногу станбени населби, како: „Стрелиште“, „Карпош“, „Ремо“, „Брусничка населба“, долниот дел од „Лавчанска населба“, „Буковска населба“, а се припојува и селото Горно Оризари кон Битола. До 1999 год. од позначајните населби треба да се спомни горниот дел од „Лавчанска населба“. Од овој период, па до денес, се забележува тренд на опаѓање во територијалното ширење на градот. Тоа особено е евидентно во последниот период, каде за скоро 20 години територијата на градот е зголемена само 52 ha и никаде не е изградена нова станбена населба, туку само се извршени индивидуални градби во меѓузоните на постоечките населби. Тоа особено се забележува во населбите „Стрчин“, околу новиот градски пазар, населбата „Довлеџик“, „Раштанска и Стрежевска населба“ и во „Горен Баир“ (слика гоогле еартх, споредба 2003 и 2016 год.). Со отстапувањето на површината на поранешната касарна од АРМ на Општина Битола, се изработи нов ДУП, со што, се предвидува урбанизирање на просторот и изградба на нова станбена населба. Неколку станбени згради веќе се изградени, но сеуште претстои опсежна акција за изградба на целокупната комунална инфраструктура.
53
Магистерски труд - Мите Ристов
Карта 4 - Територијално ширење на град Битола; Извор: Димитров, 1998 и Google Earth 54
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
Графикон 9 - Територијално ширење на град Битола до 2015 год. до 1997 год. до 1984 год. до 1970 год. до 1960 год. до 1950 год. до Балканските војни Почеток на XIX век Почеток на XVIII век Почеток на XVI век од VII до XIV век 0 од VII до XIV век во хектари
2,6
20
40
60
80
100
Почеток Почеток до Почеток до 1950 на XVI на XVIII Балканск на XIX век год. век век ите војни 69 16 27 63 30
120
140
160
180
200
до 1960 год.
до 1970 год.
до 1984 год.
до 1997 год.
до 2015 год.
114
98
188
85
52
Извор: Димитров, 1998; Дополнето и пресметано од авторот со софтверски пакет ArcGis 10.1 19
Сл. 4 - Промени во големината на површините 2002 - 2015 год. Извор: Google Earth
19
Податоците не се целосно точни и служат само за информативна потреба. 55
Магистерски труд - Мите Ристов
3.6.2.2. Дефинирање на границите на опфатот на урбаното подрачје Согласно Законот за просторно и урбанистичко планирање, под поимот „урбано подрачје“ се подразбира земјиштето определено со граници, во чии рамки е планирана изградба или уредување. Опфатот на урбаното подрачје, според третите поголеми измени и дополнувања на Генералниот урбанистички план на град Битола од 1999 год., изнесува 2245 ha, а според сопствени пресметки изнесува 2236 ha. Границите на опфатот на урбаното подрачје, според овој ГУП, го има следниот начелен опис (карта 5): На север, почнувајќи од новопредвидената клучка во реонот на селото Раштани, границата оди веднаш покрај новопроектираната траса на кракот на магистралниот пат М-5 (кон македонско-грчката граница) до пресекот со железничката пруга Битола-Прилеп. Потоа свртува на југ и оди покрај насипот на железничката пруга сè до Раштанскиот Порој. Оттука свртува кон исток и оди покрај регулираното корито на Раштаснки Порој, сè до трасата на кракот М-5, каде врти на југ и продолжува по трасата во должина од околу 4 km, сè до пресекот со потокот Сива Вода т.е. V-канал. Од овде, граничната линија се движи во правец на југозапад, ги сечи железничката пруга Битола-Кременица и патот БитолаКравари, а потоа оди во западен правец заобиколувајќи ја Буковската населба и „Буковски ливади“-II дел и доаѓа западно од археолошкиот локалитет „Хераклеа Линкестис“, од каде започнува нејзино искачување по ридот „Тумбе кафе“. Од овде се движи во северозападен правец, по сервисниот пат на главниот доводен канал на ХМС „Стрежево“, ја заобиколува населбата „Стрчин“ и го сечи патот до селото Лавци. Понатаму, границата минува западно од „Брусничко-лавчанската“ населба, сè до реката Драгор, каде свртува на запад по самата река околу 500 m, па свртува на север уште околу 500 m и го сечи патот Битола-Пелистер. Потоа оди кон североисток, покрај комплексите предвидени за сервиси и мало стопанство, го сечи патот Битола-Охрид и излегува на магистралниот пат М-5. Северната граница на опфатот оди од јужната страна на магистралниот пат М-5, сè до усекот низ кој овој пат преминува од битолските кон раштанските падини на Баирот. 56
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
Карта 5 - Граници на урбаното подрачје на град Битола 57
Магистерски труд - Мите Ристов
Оттука оди по гребенот, односно вододелницата меѓу битолската и раштанската страна, околу населбата „Горно Оризари“ II-дел и под приближно прав агол излегува на новопроектираната траса на кракот на магистралниот пат М-5, на околу 150 m источно од постојниот пат М-5, со што, се затвора границата на опфатот на урбаното подрачје на градот Битола.20 Сепак, за потребите на истражувањето, во рамките на урбаното подрачје на град Битола вметнати се и двете нелегално изградени површини, над магистралниот пат М-5, во „Горен Баир“, со површина од околу 4,5 ha, со што, површината на урбаното подрачје се зголемува на 2246 ha. 21 Димензиите на градот (околу 6,5 km во правецот исток-запад и скоро исто толку во правецот север-југ) се сметааат за соодветни, односно, демографските димензии на градот од околу 77.000 жители (2002 год.) и површинските димензии на градот, се компатибилни. Бруто густината на населеност изнесува 34 ж/ha. Со вообичаените превозни средства во градскиот сообраќај, совладувањето и на најголемите растојанија во рамките на урбаното подрачје е опфатено со изохрона од 30 минути, што се смета за нормално во градови со големина до 100.000 ж.
3.6.2.3. Просторна организација на урбаното подрачје Урбаното подрачје на град Битола просторно е организирано и поделено на пет градски реони и на 25 месни заедници. Според ГУП за Битола од 1999 год., опфатот на урбаното подрачје зафаќа површина од 2245 ha (табела 6), од кој, дури 2/3 од површината отпаѓа на централниот и источниот градски реон. Во
опфатот
на
централниот
градски
реон,
влегуваат
воглавно
изградените делови на градот од периодот до после Втората светска војна (некаде до 1950 год.) Главна карактеристика на овој реон е тоа што, во него, главно преовладуваат индивидуалните станбени објекти, со мали групации од станбени
20 21
ГУП - Битола од 1999 год. Пресметано од авторот со софтверски пакет ArcGis 10.1 58
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
објекти за колективно домување на неизградените слободни површини во градскиот реон, изградени во периодот после Втората светска војна, па сè до денес (карта 7). Такви се станбените комплекси кај „Пелагонка 1 и 2“, „Областа“, „Војни бавчи“, „Триаголник“, покрај улицата „Иван Милутиновиќ“ и во близина на градската болница. Во овој реон, лоцирани се објектите на скоро сите административни и управни органи, комплекси со трговска, деловна, занаетчиска, културна, образовна и друга намена, како и градскиот парк, спортскорекреативните површини и автобуската и железничката станица. Во рамките на овој градски реон е идентификуван простор т.н. Централно градско подрачје, во кој всушност се сконцентрирани најголем дел од горенаведените објекти. Како амбиентални целини од најголемо значење, се истакнуваат: улицата „Широк сокак“ со околните објекти и Старата битолска чаршија. ТАБЕЛА 6 - Големина на градските реони I реон - Централен реон
710 ha
31,6%
II реон - Западен реон
430 ha
19,2%
III реон - Северен реон
182 ha
8,1%
IV реон - Јужен реон
173 ha
7,7%
V реон - Источен реон
750 ha
33,4%
Вкупен опфат на урбаното подрачје: 2245 ha 100%
Извор: ГУП за град Битола од 1999 год.
Западниот градски реон е продолжеток на централниот реон кон запад. Главни карактеристики на овој реон е преовладувањето на станбена градба со колективни и индивидуални станбени згради, изградени во последниве 30 до 40 години. Овде е лоциран Клиничкиот центар, Педагошкиот факултет, како и новиот комплекс на градска работна зона, во крајните западни делови на градот, со намена за сервиси и мало стопанство. Северниот градски реон се протега во атарот на селото Горно Оризари, кое уште од 1978 год. е опфатено во урбаното подрачје на градот, како и просторот од двете страни на патот за Прилеп (населбата „Стрелиште“, „Стрежевска и 59
Магистерски труд - Мите Ристов
Раштанска населба“). Во реонот преовладува домувањето, со еден мал дел покрај патот, кој е наменет за сервиси и мало стопанство. Јужниот градски реон е претежно станбен со целосно индивидуални објекти за домување, со исклучок на просторот на археолошкиот локалитет „Хераклеа Линкестис“ и покрај патиштата за селата Кравари и Бистрица, каде се издвојува еден поголем локалитет за развој на градски сервиси и мало стопанство. Источниот градски реон се протега источно од железничката пруга и скоро во целост е наменет за организирање на современа градска работна зона. Исклучок се легализираните бесправни станбени комплекси, наменети за индивидуално домување: „Боримечка“, „Гургур“ и „Мал Париз“, како и градските гробишта, средното и вишо земјоделско училиште и центарот „Кочо Рацин“. Повеќе од 2/3 од овој реон, сеуште се неизградено земјиште, кое се користи како земјоделско земјиште. На територијата на град Битола се формирани 25 месни заедници. Истите се разликуваат според површината што ја зафаќаат и бројот на жители (графикон 10). Поради прекинатото собирање и ажурирање на податоците за бројот на населението, како од месните заедници, така и од самата општина, ќе бидат презентирани податоци од бројот на жители од пописот во 1991 год. Според графиконот 10, се забележува дека пет месни заедници надминуваат големина од 100 ha, тоа се месните заедници: Даме Груев, Димче Хаџи Поповски, Генерал Васко Карангелевски, Панде Кајзеро и Јонче Мурџевски. Три се со големина под 20 ha, тоа се месните зедници: Борис Бастеро, Александар Турунџев и Гоце Делчев. Месната заедница Борис Бастеро или попозната како населба „Триаголник“ воедно е и најгусто населената, со 199 ж/ha. Вкупно седум месни заедници надминуваат густина на населност со над 100 ж/ha, а шест имаат густина на населеност под просекот на град Битола (34 ж/ha), од кој со најмала густина од само 4,7 ж/ha е Димче Хаџи Поповски. Во однос на бројот на жители во месните заедници, според податоците кој ги водел градот до 1991 год., најголеми месни заедници со над 7000 жители се Генерал Васко Каранглевски и Панде 60
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
Кајзеро, а со скоро 6000 жители се Естреја Мара и Даме Груев (карта 6). Како најмали месни заедници, под 1500 жители, се Димо Хаџи Поповски, Гоце Делчев и Кире Костадиновски (која е последна прогласена). Графикон 10 - Густина на населеност и површина на месните заедници во град Битола
Без опфат МЗ Кире Костадиновски МЗ Гоце Делчев МЗ Димче Хаџи Поповски МЗ Александар Турунџев МЗ Горно Оризари МЗ Ѓорѓи Сугарев МЗ Стив Наумов МЗ Блаже Рогозинаро МЗ Кочо Десано МЗ Димитар Влахов МЗ Коле Лачето МЗ Коле Канински МЗ Стевче Патако МЗ Борис Бастеро МЗ Тодор Ангелевски МЗ Јонче Мурџевски МЗ Елпида Караманди МЗ Вељко Влаховиќ МЗ Вангел Мајоро МЗ Ѓорѓи Наумов МЗ Таки Даскало МЗ Даме Груев МЗ Естреја Мара МЗ Панде Кајзеро МЗ Ген. Васко Карангелевски 0
50
100
150
Густина на населеност (во ж/ha)
200
250
300
350
400
Површина во ha
Извор: Општина Битола (1991) и пресметки на авторот со софтверски пакет ArcGis
61
Магистерски труд - Мите Ристов
Карта 6 - Извор: општина Битола. 62
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
3.6.2.4. Намена на површините во урбаното подрачје Површините во урбаното подрачје на град Битола јасно се издвоени во трите функционални зони: домување, работа и рекреација. Нивната местоположба во однос на конфигурацијата на теренот се оценува за поволна, но, нивната организираност и поврзаност не соодејствуваат со теоретските начела. Во контекст на оваа констатација, станбената и работната зона имаат поволен меѓусебен однос, со обезбедени сообраќајни врски на неколку места. Меѓутоа, железничката пруга, покрај тоа што физички ги разделува двете зони, во исто време се јавува и како комуникациона бариера за подобра органска поврзаност на двете зони. 22 Од друга страна, рекреативната зона се протега во периферијата на урбаното подрачје и станбената зона и е скоро невозможно да се инфилтрира во градското јадро, особено во централното градско подрачје. Во рамките на урбаното подрачје на град Битола од 2.245 ha, територијата на нето станбената зона според ГУП на Битола од 1999 год. изнесува 749 ha и истата е распоредена во сите пет градски реони. Меѓутоа, денес вистинската нето станбена зона изнесува 861 ha. Тоа се должи на фактот што во истата не е пресметана површината на „Централното градско подрачје“ (64 ha), кое е составен дел на Централниот градски реон, како и вклучувањето на територијата на поранешната касарна на АРМ во станбената зона, која според новиот ДУП АРМ 1,2,3 зафаќа површина од 104 ha, со површина под парцели од 48 ha. Од друга страна, постојната ангажирана состојба на станбената зона во 1999 год. изнесувала околу 630 ha. Ако кон оваа површина се додадат и станбените површини изградени до 2015 год., кои според сопствени пресметки изнесуваат околу 34 ha, доаѓаме денес до вкупно ангажирана станбена површина од 664 ha. Тоа значи дека на располагање има површини за станбена градба од околу 197 ha и тоа во просторот на поранешната касарна на АРМ во централниот градски реон,
22
ГУП - Битола, 1999 год.
63
Магистерски труд - Мите Ристов
под Брусничката населба во западниот реон, западно од Буковската населба во јужниот реон и околу Стрежевска населба во северниот градски реон. Табела 7 - Распределба на станбената зона во градските реони на Битола Површина на
Површина на
Учество на станбената
реонот (ha)
станбената зона (ha)
зона во реонот
I реон - Централен
710
373
52%
II реон - Западен
430
242
56%
III реон - Северен
182
115
63%
IV реон - Јужен
173
84
49%
V реон - Источен
750
47
6%
2.245
861
38%
Градски реони
ВКУПНО:
Извор: ГУП на Битола од 1999 год. и ДУП за АРМ 1,2,3 од 2010 год.
Од табела 7 може да се забележи дека најголемите станбени површини се среќаваат во централниот и западниот градски реон, а најмали во јужниот и особено во источниот градски реон, само 47 ha или 6% од површината, што е разбирливо, бидејќи во овој реон се протега работната зона на градот (карта 7). Почетоците на развојот на работната зона во градот датираат уште од почетокот на XX век, со изградбата на првите индустриски капацитети. Тие биле изградени покрај железничката пруга, која во тие времиња претставувала единствено сообраќајно средство за комуникација и трговска размена, како и пресуден фактор за севкупниот економски развој на градот. Изградбата на индустриски објекти, во овој простор, продолжил и после Втората светска војна, со што, се определиле контурите на идната работна зона, источно од железничката пруга. Ваквата положба на работната зона, во однос на станбените површини е доста поволна. Тоа се однесува, пред сè, на станбените површини во централниот и особено во западниот градски реон, кој е под најмало влијание на загадувањето од страна на индустриските капацитети (карта 8).
64
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
Карта 7 - Извор: ГУП - Битола, 1999 год.
65
Магистерски труд - Мите Ристов
Карта 8 - Извор: Катастар на Р.Македонија (http://gis.katastar.gov.mk/Arec/)
66
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
Тоа не е случај со станбените зони во останатите градски реони, особено во источниот. Овде се наоѓаат населбите „Боримечка“, „Гургур“ и „Мал Париз“ кои во 60-тите и 70-тите години од минатиот век, бесправно биле изградени. Овие станбени зони се наоѓаат во област која никогаш не била планирана за домување, но и покрај тоа се влезени во ГУП на град Битола. Најголем дел од работната зона во градот се протега во источниот градски реон, но во развој се и три комплекси за сервиси и мало стопанство кои се наоѓаат покрај патот за Пелистер и Охрид (западен градски реон), потоа, покрај патот за Прилеп (северен градски реон) и покрај патот за селата Кравари и Бистрица (јужен градски реон). Вкупната површина на работната зона во градот се движи околу 643 ha. Од неа околу 187 ha се ангажирана површина за работни капацитети, источно од железничката пруга и околу 39 ha се дисперзно расфрлени во станбената зона и западниот градски реон. Односно, вкупната ангажирана површина за работни капацитети изнесува околу 226 ha. 23 Градот Битола располага со незначителни парковски и други зелени површини и нивната просторна распределба не соодејствува со потребите на граѓаните. Според постојната состојба, во зелени и парковски површини влегуваат 38 ha од урбаното подрачје на градот, од кои, само градскиот парк со делот од ридот „Тумбекафе“, паркот околу градскиот часовник, како и паркот „Синан беј“, со вкупна површина од околу 26 ha, можат да се категоризираат за уредени градски паркови со соодветни содржини (карта 9). Пред 2007 год., во зелените површини на градот влегуваа и пошумените терени на Баирот со површина од 55 ha, но после пожарите на овој простор, шумските комплекси во најголем дел се изгорени. Мали остатоци од овие пошумени површини денес среќаваме околу Германските гробишта и над населбата Ушици.
23
ГУП - Битола, 1999 год. и сопствени пресметки до 2015 год. 67
Магистерски труд - Мите Ристов
Карта 9 - Извор: ГУП - Битола, 1999 год. и теренски проверки
68
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
Според ГУП на Битола од 1999 год. вкупните површини предвидени за паркови и заштитно зеленило изнесуваат 213 ha, што ни од далеку не соодејствува на фактичката состојба денес. Затоа од голем приоритет е формирањето на нови паркови, особено во западниот градски реон, каде има слободни површини за таа намена и каде е сконцентриран голем процент од населението во градот. Слична е состојбата и со спортско-рекреативната зона. Организирани спортски терени има до градскиот парк, каде се наоѓаат најголем дел од спортските содржини во градот, како: градскиот стадион, отворениот олимписки базен, спортската сала „Младост“, салата за гимнастика и околните игралишта за ракомет и тенис. Мали спортски центри среќаваме и во населбите Стрелиште, Горно Оризари, Јенимале и Довлеџик. Вкупната површина на сите организирани спортски терени изнесува околу 22 ha, а според ГУП за Битола, вкупната површина за оваа намена e планирано да изнесува 63 ha, а со вклучување и на просторот на поранешната касарна на АРМ, површините се зголемуваат на 105 ha. Поради минималната и нерамномерна просторна распределба на спортските центри во градот, граѓаните ги користат спортските игралишта на образовните институции како алтернатива. Во рамките на централниот градски реон, а особено во посебно издвоениот простор „централно градско подрачје“ се наоѓаат седиштата и објектите на скоро сите органи на власта и локалната самоуправа, најголемиот број на објекти со трговско-угостителска намена, старата битолска чаршија, објекти од областа на образованието, културата, судството, здравството, итн. Сите овие објекти се дел од централните функции на градот. Планираните површини во градот за оваа намена надминуваат 100 ha, а вкупната ангажираност во постојната состојба изнесува околу 65 ha, од кои дури 70% се наоѓаат во централното градско подрачје. Од останатите градски реони, позначајни површини од оваа намена се: Клиничкиот центар, Студентскиот дом и Педагошкиот факултет, во западниот реон (карта 10).
69
Магистерски труд - Мите Ристов
Карта 10 - Извор: ГУП - Битола, 1999 год. и теренски проверки
70
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
Во намената на површините во урбаното подрачје на градот влегува и категоријата „специјална намена“. Како значајни субјекти се издвојуваат археолошкиот локалитет „Хераклеа Линкестис“, Домот за доенчиња и мали деца и Домот за глувонеми деца. Во делот на останати намени се опфатени сите оние површини кои не се вклучени кон некоја од претходно изнесените групи. Тука пред сè, влегуваат активните
и
меморијалните
гробишта,
пазарите,
железничката
пруга,
бензинските пумпи, трафостаниците, водените објекти и друго. Од уличната мрежа во Битола, според намената, релевантни се улиците од магистрално и колекторско значење. Вкупната површина на оваа улична мрежа во постојната состојба, заедно со јавните паркинзи, изнесува околу 80 ha, a во проекциите изнесува околу 144 ha. Поради архитектонското значење на објектите во централното градско подрачје и неможноста за проширување на уличната мрежа, град Битола се соочува со голем сообраќаен метеж. Ваквата состојба, има негативно влијание не само врз протокот на возилата, туку и врз загадувањето на животната средина.
3.7. Квалитет на животната средина во Битола и околината Интензивниот индустриски развој на Битола, пропратен со забрзаното урбано ширење на градот и изградбата на РЕК-Битола се главните причинители за нарушениот квалитет на животната средина во градот. Иако животната средина во градот е нарушена на повеќе основи, сепак, за потребите на магистерскиот труд ќе се осврнам само на оние елементи кои директно го нарушуваат квалитетот на домување во градот, како: загаденоста на воздухот, бучавата, електромагнетното зрачење од далекуводите и непланската станбена изградба и присуството на диви депонии.
71
Магистерски труд - Мите Ристов
3.7.1. Загаденост на воздухот и бучава Загаденоста
на
воздухот
во
последните
десетина
години
добива
алармантни димензии и претставува сериозна закана по здравјето на граѓаните. Како најзначаен стационарен загадувач на воздухот во околината на Битола е РЕК-Битола. Термоцентралата е лоцирана источно од Битола, во близина на селото Новаци, на оддалеченост од 13 km од центарот на градот. Трите блока на ТЕЦ Битола во функција се повеќе од 30 години и нивниот животен век се ближи кон крајот. Со одредени модернизирања, животниот век на електраната е продолжен за уште десетина години, но емисиите на штетни гасови во атмосферата се на многу високо ниво. Просекот на емисии на сулфур диоксид се движи од 2725 - 3090 mg/m3 и е 6 до 7 пати над границата од 400 mg/m3 додека просекот на емисии на прашина од 365 - 440mg/m3 е 7-8 пати над дозволената граница. Термоелектраната произведува 150 тони летечка пепел и 5 тони јаловина дневно, која содржи силикати и тешки метали, вклучувајќи и соединенија на ураниум, кои се одлагаат во голем депозитар во близина на постројката (Коруновска и Холанд, 2014). Според истата студија, здравствените трошоци предизвикани од предвремените смртни случаи и ограничената способност и активност на жителите, која е предизвикана како директна последица од загадувањето на воздухот од термоелектраните Битола и Осломеј во Кичевската Котлина изнесуваат меѓу 74 и 110 милиони евра/годишно. Најголем процент од оваа штета отпаѓа на битолското подрачје кое најдиректно погодено од загадувањето. Сепак, една олеснителна околност за градот Битола е поволната ружа на ветрови. Од графиконот 3 може да се забележи дека ветровите кои дуваат од источен правец се со најмала честина, но, за време на тишините, кои се најприсутни во есенските и зимските месеци, загаденоста на воздухот од РЕК Битола е интензивна.
72
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
Табела 8 - Емисии на тешки метали од трите најголеми загадувачи во околината на Битола, споредбено со топилниците ФЕНИ и Макстил.
Претпријатие РЕК Битола Фабрика за шеќер ИМБ Млекара Топилница ФЕНИ Индустри Топилница Макстил
Pb 862,24 1,74 0,24 42,18 657,66
Емисија на тешки метали (kg/год.) Cd Hg As 100,60 167,66 804,34 0,20 0,34 1,64 0,06 0,02 0,22 0,96 0,31 3,19 50,59 12,65 3,79
Ni 574,83 1,16 13,22 412,27 177,06
Извор: Технолаб, Скопје, 2011.
Од табелата 8 се забележува енормното загадување на животната средина со тешки метали од страна на РЕК Битола, кое е неспоредливо со останатите два големи загадувачи во Битола, ИМБ Млекара и Фабриката за шеќер.24 Во просторот на урбаното подрачје се јавуваат уште околу 20 средни и мали инсталации кои вршат загадување на воздухот, од нив, како позначајни се две асфалтни станици и печатницата Киро Дандаро. Локацијата на печатницата навлегува во станбената зона и како таква негативно влијае врз просторот за домување на поранешната касарна на АРМ.
Табела 9 - Вкупни емисии на загадувачки материи на воздухот во Битола
Сектор Индустриски емисии Неиндустриски емисии Сообраќај ВКУПНО:
SO2 (t/год.) 1478 677 1,1 2.156,1
NOx (t/год.) 755 238 208 1.191
PM (t/год.) 5531 5540 25 8,7 11.079,7
Извор: Пилот програма за подобрување на квалитетот на воздухот во Битола, Твининг проект финансиран од Европската Унија, 2012.
24 25
Фабриката од мај 2015 год. е под стечај и не работи. Со примена на CORINAIR методологија од 2009 година. 73
Магистерски труд - Мите Ристов
Покрај термоелектраната и индустриските објекти, во загадувањето на воздухот во Битола, во голема мера допринесуваат сообраќајот и неиндустриските објекти. Од податоците во табелата 9 може да се утврди дека најголемо загадување на воздухот во градот причинуваат индустриските и неиндустриските емисии (домаќинства и објекти на институциите во градот) и тоа најмногу во делот на загадување со PM честички. Според пилот програмата, учеството на големи концентрации на PM честички во неиндустриските емисии, се должи на тоа што, дури 85% од објектите во Битола, во текот на зимските месеци, се затоплуваат со индивидуални печки, од кои, дури 64% се печки на дрва. При согорувањето на дрвото се ослободуваат големи концентрации на PM честички, кои особено за време на тишините, допринесуваат за енормно аерозагадување. Ваквата состојба многу добро може да се види од графиконот 11. Во текот на месец декември 2015 год., среднодневните концентрации на PM 10 честички постојано биле над максимално дозволените коцентрации од 50 μg/mᶾ, најчесто 3 - 4 пати над дозволеното. Графикон 11 - Среднодневни концентрации на PM 10 честички во Битола (декември 2015 год.) 350,00 300,00
μg/mᶾ
250,00 200,00 150,00 100,00 50,00 МДК 0,00
01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31
Битола1 180 136 114 165 105 62, 55, 78, 52, 41, 32, 97, 214 213 233 159 83, 154 118 97, 200 141 196 219 163 151 210 210 130 29, 26, Битола2 325 147 80 91 222 177 177 208 164 107 91 126 160 208 149 279 96 166 213 103 149 147 147 151 142 100 135 161 154 52 43
Извор: Министерство за животна средина и просторно планирање (МДК - Максимално дозволени концентрации)
74
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
Доколку се разгледаат часовните концентрации за декември 2015 год. (слика 5), се забележува дека во одредени денови, концентрациите се искачиле на 900 μg/mᶾ, што е 18 пати над МДК! Од сликите се забележува дека часовните концентрации на PM 10 честичките се намалуваат во раните утрински часови, што се должи на локалниот ветер „Пелистерец“, кој започнува со дување веднаш после заоѓањето на Сонцето, од запад кон исток. Западниот станбен реон е со далеку помало аерозагадување во споредба со останатите реони, бидејќи проветрувањето од страна на Пелистерецот е најинтензивно. Овој реон уште во раните вечерни часови е без загаденост на воздухот, за разлика од централниот реон, кој поради густата урбанизираност не може природно да се исчисти (карта 18). Слика 5 - Часовни концентрации за PM 10 честички во Битола (декември 2015 год.)
Извор: Министерство за животна средина и просторно планирање (http://airquality.moepp.gov.mk)
Средномесечните вредности на PM 10 честичките за 2015 год. (графикон 12) покажуваат дека проблемите со аерозагаденоста во Битола се јавуваат во текот на пет месеци, од ноември до март, во период кога тишините имаат најголема честина. Според извештаите на Државниот автоматски мониторинг систем за квалитет на амбиентален воздух, среднодневните концентрации на PM10 честички е над МДК во траење од околу 4 до 5 месеци во годината. Така, во текот на 2015 год. за мерното место „Битола 1“, кое се наоѓа во работната зона на градот во источниот градски реон, биле регистрирани 107 денови со загадување,
75
Магистерски труд - Мите Ристов
а за мерното место „Битола 2“, кое се наоѓа во центарот на градот, биле регистрирани дури 141 денови со загадување. Наведените податоци се алармантни и во голема мера влијаат врз квалитетот на животот и домувањето во централниот, источниот и северниот градски реон, каде аерозагадувањето е најприсутно. Графикон 12 - Средномесечни концентрации на PM 10 честички во Битола за 2015 год. 200 180 160
μg/mᶾ
140 120 100 80 60 40 20 0
МДК I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
XII
Битола1
80,3
71,5
39,2
32,3
30,4
20,3
34,8
37,5
31,2
34,5
85,3
131,5
Битола2
180
89
61
43,1
41,4
21,5
28,1
38,4
30,4
38,2
76,5
150,6
Извор: Министерство за животна средина и просторно планирање
Покрај стационарните индустриски и неиндустриски загадувачи на воздухот, во аерозагадувањето на Битола значаен фактор е и сообраќајот. Иако загадувањето со SO2 и PM10 е незначително, емисиите на NOx се изразени во големи концентрации. Влијанието на сообраќајот врз вкупното загадување на градот е мало, но е значително во појасите покрај прометните сообраќајници, особено во централниот градски реон, каде се среќаваат „тесни грла“ и движењето на возилата е отежнато. Покрај емисиите на штетни гасови, сообраќајот негативно влијае врз животната средина и преку зголемената бучава. Домувањето во станбените објекти покрај прометните сообраќајници е отежнато. Според Стратегијата за локален развој на Општина Битола 2014-2018 год., во 2012 год. покрај прометните 76
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
улици во градот, извршени се мерења на степенот на бучава. Заклучено е дека покрај најголем дел од овие улици се јавува бучава над дозволените вредности од 55 dB односно 45 dB. Врз основа на тие податоци, но и врз основа на сопствени мерења на бучавата и мерења на протокот на возила, заклучено е дека високите вредности се јавуваат во појас до 50 m од сообраќајниците, средните вредности меѓу 40 и 50 dB, до 100 m оддалеченост и над ова растојание, не се забележува присуство на бучава (карта 11).
3.7.2. Електромагнетно зрачење од далекуводите Во ера на технолошки достигнувања, електромагнетното зрачење од различни извори е сè поприсутно. Како најсилно зрачење и со најголемо влијание врз здравјето на луѓето се смета електромагнетното зрачење од далекуводите. Според студијата на МЕПСО биле извршени различни мерења за штетноста на електромагнетното зрачење врз просторите за домување и во секое од нив со сигурност не може да се потврди поврзаноста на ова зрачење со одредени болести, но, нивната препорака е сепак линиите на далекуводите да минуваат на оддалеченост од минимум 30 метри од простор за домување. За разлика од МЕПСО, во светската литература има многубројни објавени научни трудови кои ги поврзуваат канцерогените болести со близината на далекуводите, особено кај децата кои од раѓање живеат на тој простор. Според нив стапката на заболени особено е евидентна на растојание до 200 m, но и на растојание меѓу 200 и 600 m има значително негативно влијание (Draper et al., 2005). Од картата 12 може да се забележи дека три станбени населби во Битола се погодени од електромагнетното зрачење на далекуводите, тоа се: Брусничколавчанската населба (во западниот градски реон), Боримечка (во источниот) и Горно Оризари (во северниот градски реон).
77
Магистерски труд - Мите Ристов
Карта 11 - Извор: Стратегија за локален развој на Битола и теренски снимања
78
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
Карта 12 - Извор: МЕПСО
79
Магистерски труд - Мите Ристов
3.7.3. Напланската станбена изградба и присуство на диви депонии Забрзаната урбанизација во просторот на град Битола во минатото создаде ширење на станбената зона во големи размери. Тоа придонесе до формирање на нови плански, но и бесправно изградени станбени објекти. Непланската станбена изградба
отвори
многубројни
тешкотии
од
комунална
природа,
како:
недоизградено водоснабдување, канализациона мрежа, сообраќајна мрежа, оптовареност на дистрибутивната мрежа за снабдување со електрична енергија, несоодветна комунална хигиена и сл. Како неплански изградени населби во рамките на урбаното подрачје на градот се издвојуваат: Довлеџик, Стрчин, Девеани, горните делови на Баир, делови од Горно Оризари, Раштанска населба, Јени маало, Мал Париз, Боримечка, Гургур, Буковски мост. Формирањето на непланските станбени населби продуцира депонирање на комунален отпад на несоодвени локации и формирање на т.н. диви депонии, кои во голем број фигурираат и денес и претставуваат голем проблем на локалната власт. Според Општинскиот инспекторат за животна средина и самостојни теренски истражувања, во Битола се среќаваат дваесетина диви депонии, кои повремено се чистат, но подоцна истите повторно се обновуваат. Депониите не се од голем обем, под 50 m3 и најмногу ги среќаваме во делот на Горен Баир и магистралниот пат М-5, во коритото на реката Драгор и Сива вода, како и на неколку други локации низ градот (карта 13). Дивите депонии негативно влијаат врз просторите за домување со ширењето на непријатна миризба и расфрлање на цврстиот отпад. Просторите за домување се препорачува да бидат оддалечени најмалку 100 до 200 m од помали депонии (ЕPA, 2015).
80
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
Карта 13 - Извор: Подрачно министерство за животна средина, ГУП-Битола и теренски снимања 81
Магистерски труд - Мите Ристов
4. Примена на Географски информациски системи и метод на Аналитичко хиерархиски процес во одредувањето на најповолен простор за домување во град Битола 4.1. Географски информациски системи (ГИС) Географските информациски системи претставуваат научна методологија и технологија со која се собираат, внесуваат, меморираат, обработуваат, ажурираат, анализираат, интеракциски поврзуваат (програмираат) и прикажуваат во картографска, графичка, фотографска, табеларна и алфа, нумеричка и алфа нумеричка форма, просторни и други податоци со цел да се креираат нови информации и излезни податоци во исто така алфа, нумеричка и алфанумеричка, табеларна, графичка и картографска форма (Маркоски, 2011). Со раната историја на ГИС е поврзана епидемијата на колера во Лондон во 1854 год. Англискиот физичар и еден од основачите на модерната епидемологија Џон Сноу, сметал дека колерата во Лондон не се пренесува преку воздухот, како што тврделе надлежните, туку од водените пумпи во градот. За да го пронајде изворот, нацртал карта (слика 6) на која биле означени локациите на заболеното население од колера и локацијата на водените пумпи. Тој направил визуелно групирање на заболените од колера што резултирало со идентификување на локацијата на
една единствена пумпа. Пумпата подоцна била затворена и
епидемијата згасна. Ова е школски пример, за тоа, како анализата на просторните податоци во картографијата може да допринесе за очекувани резултати и може да се каже дека преку овој пример лежат фундаменталните основи на ГИС. Првиот вистински комјутеризиран ГИС започнува да се развива во 1964 год. со создавањето на Канадскиот географски информациски систем (CGIS), кој бил дизајниран да ги анализира податоците за користење на земјиштето во Канада, со цел, развој на земјоделските површини. Овој проект бил завршен во 1971 год., а изработениот софтвер е во употреба и денес.
82
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
Слика 6 - Оригиналната карта на Џон Сноу; Извор: www.wikipedia.org
Современиот ГИС се јавува во 90-тите години на минатиот век, кога цената на персоналните компјутери се намалува, а нивните перформанси се подобруваат. Во последниве 20 години, ГИС софтверските пакети стануваат сè помоќни и подостапни, а со тоа се зголемува и нивната примена во сите области на животот: физичката
географија,
биосферата,
демографијата,
урбаната
географија,
инфраструктурата, историја и археологија, навигацијата, маркетинг и трговија, полицијата, итн. Едни од најкористените алати за навигација и просторна визуелизација, како на пример GPS системите и Google Мaps, се производи на ГИС, што докажува за значењето на оваа гранка во Географијата и допринесе за нејзино оживување како наука. ГИС системите се составени од компјутерски софтвер и хардвер, база на просторни податоци и професионални лица кои овозможуваат внесување, анализирање и презентирање информации кои се наоѓаат на Земјината површина. Внесувањето на податоците нејчесто е дигитално, претходно изработени податоци во соодветна дигитална форма или прибавени од GPS уреди и други системи, како и скенирани податоци (карти, планови, фотографии, сателитски 83
Магистерски труд - Мите Ристов
снимки) кои подоцна со процес на дигитализирање и геопозиционирање се вметнуваат во системот, се доработуваат или анализираат. Најголем број на ГИС системи се изработени да ракуваат два вида на податоци: просторни податоци (каде е ова?), претставени преку вектори и растер (слика) и атрибурни податоци (што е ова?). Постои и трет елемент тополошко разбирање (што го опкружува ова?), се конструира со цел да се опише поврзаноста меѓу просторните елементи. Во ГИС овие два вида на податоци и тополошкиот елемент се поврзани. Тие може да бидат внесени и складирани одделно (Delaney and Van Niel, 2007). Векторските податоци се полесни за разбирање и манипулација. Објектите може да бидат многуаголници или полигони (на пример, полигон на една општина), линии (на пример, патна и речна мрежа) или точки (како на пример, локација на населба или некој објект). Векторските ГИС имаат многу поголеми можности од растерските ГИС за дефинирање просторна местоположба, и најчесто трошат помалку простор за складирање податоци и капацитет за пресметувања. Растерските податоци се однесуваат на слика која е поделена на ќелии (пиксели). Ќелиите обично се квадрати и содржат одредена вредност-број што се поврзува со значењето или објаснувањето (на пример, 1 е објект за индивидуално домување, 2 е за колективно и сл.). Растерот е релативно лесен начин за складирање и користење податоци и добро се вклопува во компјутерската технологија. Со овој вид на податоци можат да се изработуваат повеќекратни анализи и истите не одземаат голем временски период за соодветни пресметувања. Друга предност на растерите е тоа што се компатибилни со визуелни податоци од далечински сензори, на пример визуелни податоци од сателити и нивна понатамошна анализа. Далечинската детекција е наука за собирање информации за објекти или простори
од
далечина,
најчесто
преку
авион
или
сателитски
снимки.
Далечинските детектори собираат податоци преку детектирање на светлината што се рефлектира од Земјината површина. Овие сензори најчесто се поставени на 84
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
сателитите или се монтирани на авионите. Типични примери при користењето на далечинската детекција се добивањето на автоматска хипсометриска структура на релјефот за одредена територија на Земјата или врз база на спектрофотографски анализи да се идентификуваат разни видови објекти на Земјата, вегетациски зони, загадувачки материи во атмосферата и сл. Со примена на многубројни алатки и техники во ГИС софтверските пакети можат да се изработат секакви анализи на податоците, да се прикажи статистика, просторна дистрибуција на истите. Токму можностите на ГИС се од клучно значење за изработката на овој магистерски труд и истите беа максимално искористени во добивањето на крајните резултати од истражувањето.
4.2. Метод на аналитичко хиерархиски процес Аналитичко хиерархиски процес (АХП) е една од најпопуларните методи и техники за донесување на одлуки, развиена од Thomas L. Saaty (1980). Таа се користи при одредување на најдобрата алтернатива, од сет на алтернативи групирани во повеќе категории. Основниот принцип на АХП е решавање на проблемски ситуации со формирање на хиерархиска структура. Најпрво, се подготвува хиерархиско дрво на кое секој критериум се дели на понизок субкритериум, на две или повеќе нивоа. На врвот од хиерархиското дрво, се поставува целта, а под неа се поставуваат главните критриуми и субкритериуми. Секој
критериум
и
субкритериум
имаат
индивидуални
вредности
за
постигнување на целта, така што, со нивна споредба и одредени математички операции се извлекува нивното процентуално учество во постигнувањето на саканата цел на истражувањето. За потребите на истражувањето, сметам дека следниве чекори се најприменливи во ГИС - АХП базираните анализи:
Одредување на критериуми и класификација на фактори;
85
Магистерски труд - Мите Ристов
Споредување на сите фактори во парови;
Подготовка на споредбена матрица;
Пресметка и одредување на вредностите на факторите;
Стандардизација на вредностите од матрицата;
Проверка на конзистентниот сооднос меѓу факторите и финализирање на релативната тежина од вредности;
Трансформирање на тежината од вредности во просторна база на податоци;
Користење на техники на преклопување (Overlay) во ГИС опкружување и подготовка на комбинирана карта;
Класифицирање на комбинираната карта во најповолен, поволен, умерено поволен, неповолен и најнеповолен простор за домување. Деталните чекори за АХП се образложени во точката 4.4. Причините за употреба на овој метод лежат во тоа што при одредувањето
на најповолен простор за домување, се користат различни природно-географски, еколошки, инфраструктурни и социо-економски фактори и критериуми. Нивното комбинирање е мошне комплексен процес, пред сè поради конфликтот кој се јавува меѓу критериумите и нивното непосредно влијание врз домувањето. На пример, просторите со помал наклон се поповолни за изградба на станбени зони, но, од друга страна, со нивната искористеност за таа намена се деградира обработливото земјиште, и сл. Затоа, секој фактор, врз основа на изработени калкулации, добива соодветна тежина и вредност врз исполнувањето на саканите цели од истражувањето.
За да се избегне субјективната одлука и да се
минимизираат контрадикторностите меѓу различните сетови од критериуми, неопходно е вклучување на различно експертско мислење. Нивното мислење ќе биде консолидирано во заедничко, со што, пообјективно ќе биде прикажано влијанието на секој фактор врз крајните резултати од истражувањето.
86
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
4.3. Подготовка на критериумски карти При одредувањето на најповолен простор за домување во град Битола, опфатена е примена на 23 фактори, групирани во четири групи (природногеографски, еколошки, инфраструктурни и социо-економски). Со нивна примена во голема точност ќе може да се постигнат целите на одредување на најповолен простор за домување во град Битола. Сите овие критериумски карти во крајната фаза од истражувањето се преклопени една со друга, со што, се доби крајната карта за најповолен простор за домување. Сепак, во оваа фаза, податоците од сите прикажани фактори во табела 10 се дадени индивидуално со соодветните вредности и бидејќи, сите фактори имаат различни скали на мерливост, тие не можат да се споредат едни со други. Затоа, за да може да се спроведе компарација меѓу истите, критериумските карти мора да се стандардизираат. За таа цел, карактеристиките на растерските критериумски карти од сите 23 фактори, беа рекласифицирани во соодветна вредносна скала (најповолен - 5, поволен - 4, умерено поволен - 3, неповолен - 2 и најнеповолен - 1 простор за домување).
4.3.1. Природно-географски фактори Во оваа група на фактори, дефинирани се четири фактори кои се од најголемо влијание за град Битола и кои влијаат врз одредувањето на најповолниот простор за домување.
Близина до раседна зона
Бидејќи подрачјето на град Битола е сеизмички релативно активно, овој фактор е од битно значење при одредувањето на најповолен простор за домување. Територијата на град Битола е со мала површина, така што, генерално целиот простор влегува во релативно ист ризик од појава на земјотреси. Сепак, врз основа на близината до активните раседни зони, од кој во иднина би можеле да се јават потенцијално посилни земјотреси, можеме да дефинираме неколку појаси кои во одредена мера прикажуваат побезбедно растојание од евентуалното идно епицентрално подрачје. 87
Магистерски труд - Мите Ристов
Изработената карта за овој фактор (карта 14) е базирана врз основа на најактивниот расед во околината на град Битола, односно Пелистерскиот расед, кој поминува југозападно од градот и од кој во минатото се регистрирани трите најсилни земјотреси на ова подрачје (Хаџиевски, 1996). Последниот силен земјотрес регистриран во 1994 год. со моќност од 5,4 0 според Рихтер (Чејковска и други, 1996). Останатите раседи кои се во околината на Битола се со регистрирани слаби земјотреси и истите се изземени од анализата. Од овој расед изработени се буфери со различна оддалеченост. Најризичното подрачје е до 350 метри од раседната зона (со вредност 1) и истото не го опфаќа урбаното подрачје, а останатите зони до 1000 м, 2000 м, 3500 м и над 3500 м (со вредност 5) го опфаќаат урбаното подрачје на град Битола (Langridge et al., 2011).
Наклон на земјиштето
За изработка на картата за овој фактор, беа искористени податоците добиени од Дигиталниот модел на висини (DEM) на ASTER V2, развиен од НАСА и Јапонското министерство за економија, трговија и индустрија, во координатниот систем WGS-84 (34N) со резолуција од 30x30 метри. Според одредени истражувања (Chapin and Kaiser, 1978) нај идеални наклони за станбени зони се меѓу 2 и 6 % наклон, а сите површини кои надминуваат над 10 % се сметаат за неповолни. Меѓутоа, сметам дека таквата поделба би била предимензионирана за наши услови, па затоа, поделбата на наклонот беше изработена во пет групи, постапно по 5% наклон (прикажано во легендата од картата 15). Колку е поголем наклонот во просторот, толку вредноста на пикселот површина од картата е помала.
Деградирање на земјоделското земјиште
Овој фактор е доста значаен од аспект на запирање со ширење на станбените зони кон Пелагонија, каде се среќаваат најплодните почви и нивната деградација е најголема. 88
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
Карта 14
Карта 15 89
Магистерски труд - Мите Ристов
ТАБЕЛА 10 - Вредносна скала на факторите во однос на поволноста за домување во град Битола Вредносна скала на факторот во однос на поволноста за домување Категорија
Фактор Близина до раседна зона Наклон на
Природно-
земјиштето
географски
Деградирање на земјоделско земјиште Закана од поплави Загаденост на воздухот
Најповолен
Поволен
Умерено повол.
Неповолен
Најнеповолен
(5)
(4)
(3)
(2)
(1)
> 3500 m
2000 - 3500 m
1000 - 2000 m
350 - 1000 m
< 350 m
0-5%
5 - 10 %
10 - 15 %
15 - 20 %
> 20 %
Низок степен шумски почви > 40 m
Умерен степен /
делувијални
Висок степен /
почви /
30 - 40 m
алувијални почви
/
< 30 m
< 20 μg/m3
20 - 30 μg/m3
30 - 40 μg/m3
40 - 50 μg/m3
> 50 μg/m3
фактори
Близина на диви депонии
Chapin and Kaiser, 1978 www.maksoil. ukim.mk Интервју moepp.gov.mk и Министерство
> 300 m
/
200 - 300 m
/
< 200 m
за животна средина на РМ
> 200 m
/
100 - 200 m
/
< 100 m
Близина на далекуводи и
2011
набљудување
објекти Еколошки
Langridge et al.,
www.airquality.
Близина на индустриски
Извор
EPA, 2015 МЕПСО, 2013;
> 200 m
/
30 - 200 m
/
< 30 m
Draper et al.,
трафостаници
2005
Близина на
Стратегија за
прометни сообраќајници
> 100 m
/
50 - 100 m
/
< 50 m
локален развој, 2012; 90
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
Вредносна скала на факторот во однос на поволноста за домување Категорија
Еколошки фактори
Фактор
Најповолен
Поволен
Умерено
Неповолен
Најнеповолен
(5)
(4)
поволен (3)
(2)
(1)
< 1000 m
1000 - 2000 m
2000 - 3000 m
3000 - 4500 m
> 4500 m
Близина на шумски комплекси Депонирање на отпад и
Инфраструктурни фактори
вода за пиење
Постои
/
Без прекини
/
Без прекини
/
енергија
/
/
Не постои
/ Со ретки прекини
/
/
Со прекини Со чести прекини
Близина до магистрални
пресметки
и Нискоградба интервју
Снабдување со електрична
Авторски
ЈП Комуналец
канализација Снабдување со
Извор
ЈП Водовод интервју ЕВН, интервју Сообраќаен
< 100 m
100 - 200 m
200 - 400 m
/
> 400 m
улици
инжењер, интервју
Близина до детска градинка и
< 600 m
/
600 - 900 m
/
> 900 m
< 300 m
/
300 - 600 m
/
> 600 m
< 300 m
/
/
/
> 300 m
< 300 m
/
300 - 600 m
/
> 600 m
ГУП Битола
основно школо Социо-економски фактори
Близина на спортски терени Близина на детски игралишта Близина на автобус. постојки
Dunton et al., 2014 APA Авторски пресметки
91
Магистерски труд - Мите Ристов
Вредносна скала на факторот во однос на поволноста за домување Категорија
Фактор Близина на супермаркети Близина на пазари
Социо-економски фактори
Поволен
Умерено
Неповолен
Најнеповолен
(5)
(4)
поволен (3)
(2)
(1)
< 300 m
/
300 - 600 m
/
> 600 m
Kim, 2012
< 600 m
/
600 - 900 m
/
> 900 m
Kim, 2012
Близина на здравствен дом
Masoodi and < 500 m
500 - 1000 m
1000 - 2000 m
2000 - 3000 m
> 3000 m
и болница Близина на градски парк Близина до центар на градот
Извор
Најповолен
Rahimzadeh, 2015
< 500 m
500 - 1000 m
1000 - 2000 m
2000 - 3000 m
> 3000 m
< 500 m
500 - 1000 m
1000 - 2000 m
2000 - 3000 m
> 3000 m
APA Авторски пресметки
92
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
За изработка на картата за овој фактор, беа искористени податоците добиени од Македонскиот почвен информативен систем www.maksoil.ukim.mk. Врз основа на истите, беа класифицирани три групи на почви кои се застапени во урбаното подрачје на град Битола: шумски, делувијални и алувијални почви, прикажани во самата карта. Колку квалитетот на почвата е поголем, толку деградацијата е поизразена и вредноста на пикселот е помала (карта 16).
Закана од поплави
Многу битен фактор во одредувањето на најповолен простор за домување. Битола како град, се наоѓа на плавината на реката Драгор и околните помали притоки, со што, директно не е загрозена од големи поплави. Исклучок се просторите на Битолско Поле, каде скоро секоја сезона при поголеми количества на врнежи редовно се плави просторот околу Црна Река. Исто така, коритото на реката Драгор скоро е регулирано по текот на целото корито во градското подрачје, а дел од водите се пренасочуваат и кон Стрежевската акумулација, со што, можностите за поплави се минимални и при долгорочни сценарија. Единствено проблематичен водотек е Раштанскиот порој, кој се спушта од Облаковско-снеговскиот масив, североисточно од градот, во делот на Раштанска населба и Горно Оризари. Овој порој во текот на годината има многу мал водостој. Но, во екот на поројни врнежи и особено за време на врнежите и поплавите во Битолско Поле во февруари 2015 год. (каде на 1 февруари за само 24 часа наврнаа рекордни 47 мм врнежи) дојде до излевање на оваа река и беа загрозени многу куќи по нејзиното течение. Излевањето на реката дојде не само поради големите количества на врнежи, туку и поради нерегулираното речно корито. Од разговорите со локалното население беа потврдени податоците и истите дадоа опис на површините кои биле зафатени при излевањето на реката. Врз нивна основа беа изработени наведените буфери на загрозеност на просторот за домување покрај самата река со широчина од 30 м, односно 40 м (карта 17).
93
Магистерски труд - Мите Ристов
Карта 16
Карта 17 94
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
4.3.2. Еколошки фактори Со оглед на изразената загаденост на животната средина во град Битола, особено на загаденоста на воздухот, еколошките фактори се едни од најзначајните при одредувањето на најповолниот простор за домување.
Загаденост на воздухот
Град Битола располага само со две мерни станици кои го мерат квалитетот на воздухот. Едната станица, Битола 1, е лоцирана во индустрискиот дел на градот, а другата станица, Битола 2, во централното градско подрачје. Бидејќи само од податоците за овие две мерни места картата немаше соодветно да ги прикаже состојбите со загаденоста на воздухот во градот, се изработи комбинација од три параметри, кои на крај беа комбинирани и беа преклопени трите слоја за да се добие крајниот продукт. Првата карта се однесува на загадување на воздухот врз основа на непосредно набљудување од моја страна на просторот на град Битола во различни периоди во денот, во подолг временски период. Бидејќи загадувањето на воздухот според мерните станици е исклучиво од ПМ10 честички, а истите кога се во поголеми концентрации можат визуелно да се забележат, маркирани се зоните со постојана и повремена загаденост, прикажани на картата. Втората карта се однесува на загадувањето на воздухот регистрирано од двете мерни станици. Картата е добиена со интерполација на средногодишните податоци за загаденоста на воздухот во микрометри на m3, податоците се преземени од Веб страната на Министерството за животна средина и просторно плнирање. За да можат да се добијат порелевантни податоци, во изработката на картата се додадени неколку незагадени точки на просторите на Неолица и Пелистер. Третата карта се однесува на висината на теренот на градското подрачје, кој е во директна врска со поголемото проветрување на градот. Просторот е поделен на три висини:
до 630 м каде земјиштето е
релативно рамно со мала можност за проветрување, но, во исто време, на тој простор се наоѓаат и најголем дел од неплански изградените објекти, пред повеќе
95
Магистерски труд - Мите Ристов
од 50 год. што резултира со задушување на приземната циркулација на воздухот од Пелистер кој е главен проветрувач на градот. Наредната висина е до 680 м и над неа каде имаме поголема проветреност. Процентуалното учество на трите карти во преклопувањето е: по 40% за картите 1 и 2 и 20% за картата 3. Крајниот резултат после извршеното преклопување на трите карти е прикажан на карта 18.
Близина на индустриски објекти
Близината на индустриските објекти најчесто се поврзува со загадувањето на воздухот од индустриските процеси и согорувањето на мазут за потребите на производството, како и постојаната бучава. Во изработената карта за овој фактор се прикажани буфери за различен вид на индустрија. Минималната оддалеченост на одредени индустриски објекти од станбените зони е регулирано со Правилникот за класификација на објектите што со испуштање на штетни материи можат да го загадат воздухот во населените места и формирање на зони за санитарна заштита. За постоечките индустриски капацитети во Битола, кои се одликуваат со ниво на загаденост од 4 и 5 класа, санитарните зони се движат со вредности до 200 метри за примарниот и меѓу 200 и 300 метри за секундарниот појас (карта 19).
Близина на диви депонии
Според Општинскиот инспекторат за животна средина и самостојни теренски истражувања, во Битола се среќаваат дваесетина диви депонии, кои повремено се чистат, но подоцна истите повторно се обновуваат. Депониите не се од голем обем, под 50 m3 и најмногу ги среќаваме во делот на Горен Баир и магистралниот пат М-5, во коритото на реката Драгор и Сива вода, како и на неколку други локации низ градот. Буферите за минималната оддалеченост од дивите депонии се усогласени според прирачникот на Environment Protection Authority (EPA, 2015), според кој, просторите за домување мора да бидат оддалечени најмалку 250 метри од помали депонии. 96
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
Карта 18 97
Магистерски труд - Мите Ристов
Бидејќи депониите во град Битола се доста мали, одлучив да направам два буфера до 100 и меѓу 100 и 200 метри (карта 13).
Близина на далекуводи и трафостаници
Според студијата на МЕПСО биле извршени различни мерења за штетноста на електромагнетното зрачење врз просторите за домување и во секое од нив со сигурност не може да се потврди поврзаноста на ова зрачење со одредени болести, но, нивната препорака е сепак линиите на далекуводите да минуваат на оддалеченост од минимум 30 метри од простор за домување. За разлика од МЕПСО, во светската литература има многубројни објавени научни трудови кои ги поврзуваат канцерогените болести со близината на далекуводите, особено кај децата кои од раѓање живеат на тој простор. Според нив стапката на заболени особено е евидентна на растојание до 200 m, но и на растојание меѓу 200 и 600 m има значително негативно влијание (Draper et al., 2005). Врз основа на двата извори, земени се во предвид само најизразените негативни влијанија на далекуводите и формирани се два буфери, на растојание од 30 m (вредност 1) и на растојание под 200 m (вредност 3). Останатите зони се со вредност 5 (карта 12).
Близина на прометни сообраќајници
Овој фактор влијае врз животната средина на два начини: со загадувањето на воздухот во просторите кои се во близина на прометните сообраќајници, како и со зголемената бучава. Од аспект на истражувањето, особено значајно е станбените зони да не се протегаат во близина на овие сообраќајници. Буферите на картата се со широчина од 50 и 100 метри и истите се одредени врз основа на мерењата кои се извршени за нивото на бучава на некои од наведените сообраќајници од Стратегијата за локален развој на Општина Битола 2014-2018 год., изработена во 2012 год., а најпрометните сообраќајници се одредени врз основа на интервју со сообраќаен инжињер, како и врз основа на резултати од 98
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
извршени мерења на бројот на поминати возила за еден час на одредени крстосници во градот изработени од страна на Техничкиот факултет во Битола, но и на интерни мерења со помош на групи од ученици. Врз основа на мерењата за нивото на бучава, на најпрометните сообраќајници за време на шпицевите е забележана бучавост која се движи меѓу 45 и 55 dB (зона од 50 м) и истата опаѓа под 50 dB на растојание меѓу 50 и 100 м, за да опадне под 40 dB после оддалеченост од 100 метри од сообраќајницата (карта 11).
Близина на шумски комплекси
Близината на шумските комплекси се битен еколошки фактор за нормалното проветрување на градот. Во непосредна близина на градот се наоѓа Неолица, како дел од Баба Планина. Од просторот со шуми на Неолица извлечени се пет буфери. Првите три се на растојание од 1000 метри, а кај последните два растојанието е зголемено на 1500 метри поради поголемата оддалеченост на шумскиот комплекс и намаленото влијание врз просторот (карта 20).
99
Магистерски труд - Мите Ристов
Карта 19
Карта 20 100
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
4.3.3. Инфраструктурни фактори Групата на инфраструктурни фактори е од особено значење за домувањето, бидејќи тие го претставуваат квалитетот и комодитетот на животот во станбените зони.
Депонирање на отпад, канализациона мрежа, снабдување на домаќинствата со вода за пиење и електрична енергија во град Битола
Сите овие фактори се прикажани преку картата 21, но во анализите секоја ќе има индивидуално учество. Овој пристап е применет, бидејќи како што може да се забележи и од самата карта, единствен простор кој е засегнат од овие фактори е северниот
дел
на
Битола,
особено
просторот
на
Горен
Баир.
Податоците за истражувањето се добиени од одговорни лица во соодветните институции врз основа на спроведено интервју, но и врз основа на непосредна комуникација со локалното население од посочените простори. Податоците за проблемите со водоснабдувањето во реонот на горен Баир се очекувани, бидејќи тој простор според ГУП на Битола се води во средна зона на водоснабдување (630 - 685 метри) и постоечкиот систем не е во можност целосно да ги задоволи потребите на населението над оваа зона, со оглед на бесправно изградените објекти во минатото, но и во денешно време (во делот покрај Магистралниот пат М-5). Во однос на снабдувањето со електрична енергија, врз основа на интервју со лице од ЕВН, беа посочени проблематични делови во просторите со бесправна градба, особено покрај М-5.
Близина на брзи сообраќајници (магистрални улици)
Овој инфраструктурен фактор е значаен за брз транспорт на населението од една до друга локација во рамките на градот, особено ако тој се врши со индивидуален превоз и особено во зимските месеци со снег, кога овие улици имаат приоритет во чистењето пред останатите. Буферите од 100, 200 и 400 метри се земени произволно во разговор со сообраќаен инжињер и од согледување на просторот (карта 22). 101
Магистерски труд - Мите Ристов
Карта 21
Карта 22 102
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
4.3.4. Социо - економски фактори Оваа група на фактори е од пресудно значење за подобрување на квалитетот на домувањето во станбените зони.
Близина на детски градинки и основни училишта во град Битола
Близината на овие установи е од големо значење, бидејќи станува збор за деца на мала возраст, кои не се во можност да поминуваат големи растојанија. Изработени се две засебни карти како два посебни фактори, но заедничко и за двете е тоа што имаат исти појаси на оддалеченост до 600 m и 600 - 900 m, што одговара на 10 - 15 min пешачење и истото решение е предложено во ГУП за град Битола (карти 24 и 25).
Близина на спортски терени и детски игралишта во град Битола
Близината на овие фактори, во најголем дел се однесуваат повторно на младото население во градот, кое физички е најактивно и има најголема потреба од посета на овие објекти. За овој фактор беа изработени две карти, една за спортските терени, а друга за детските игралишта и истите беа преклопени во соодност 50:50. За картата со спортските терени беа земени сите спортски терени (и самостојни и оние во рамките на училиштата) и беа изработени појаси од 300 и 600 метри (5 до 10 мин. пешачење), иако во дадените стандарди (Dunton et al., 2014) препораките се движат и до 800 метри оддалеченост. За картата со детските игралишта препораките се движеа меѓу 200 и 400 метри (APA26), јас се одлучив за 300 м појас еднократно, бидејќи тоа е најголемо растојание за пешачење со мали деца под 6 год., кои се најголеми посетители на детските игралишта (карта 23).
Близина на автобуски постојки
Значаен фактор, кој допринесува за побрз транспорт на населението од еден во друг дел на градот. Повторно е искористен појасот од 300 и 600 метри како најповолен појас за овој фактор (5 до 10 мин. пешачење) (карта 26). 26
American Planning Association. 103
Магистерски труд - Мите Ристов
Карта 23 104
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
Карта 24
Карта 25 105
Магистерски труд - Мите Ристов
Карта 26
Карта 27
106
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
Близина на пазари и супермаркети во град Битола
Близината на просторот за домување до пазарите и супермаркетите е од особено значење и тоа на дневна основа. Секој граѓанин скоро секој ден ги посетува овие објекти. За добивање на крајните резултати, изработени се две засебни карти за близина на двата пазари и супермаркетите и истите со преклопување во соодност 50:50 ја креираа крајната карта 28 за овој фактор. Супермаркетите се добиени од листата на регистрирани фирми за таа дејност од Министерството за економија, но и со снимања на терен, бидејќи податоците на хартија во целост не се поклопуваа со фактичката ситуација. Изработени се појаси од 300 и 600 метри (5 до 10 мин. пешачење) како најсоодветно растојание за посета на супермаркет и за пазарите растојание од 600 и 900 метри (Kim, 2012). Близина до здравствен дом и болници Многу значаен фактор од кој во одредени ситуации зависи и животот на граѓаните. Затоа е и многу значајно просторот за домување да биде во близина на овие здравствените установи. Градот располага со еден здравствен дом и клиничка болница, како и една приватна болница за гинекологија и акушерство. Кон здравствените институции изработени се појаси од 500, 1000, 2000 и 3000 метри (карта 29), врз основа на заклучоците за квалитетна медицинска услуга (Masoodi and Rahimzadeh, 2015). Близина до паркови и шумски појаси Значаен фактор за рекреација на населението во градот. Картата е изработена со преклопување на три карти кои се однесуваат на близина на градскиот парк, локалните паркови и блиските шумски појаси околу градот. Најпрво беа изработени поединечни карти за трите карактеристики (прикажани на картата) со различни појаси на оддалеченост. За близина од градскиот парк беа означени 4 појаси (500, 1000, 2000 и 3000 м)27 со што максималната оддалеченост од централниот пазар не треба да надминува 3 км. За близината на локалните 27
American Planning Association. 107
Магистерски труд - Мите Ристов
паркови беа означени 2 појаси (300 и 600 м), бидејќи истите имаат помало локално значење за одредени области во градот, а и одговараат на пешачење од 5 до 10 мин. кое е оптимално време за да се стигне до некој локален парк. Овие два фактори беа преклопени (со вредност од 70:30% во корист на градскиот парк) и се доби карта со близина и влијание на парковите врз просторот за домување. Беше изработена и трета карта за близината на шумските појаси. На истата се означени два појаси, едниот е просторот на Неолица како дел од Баба Планина и најблизок шумски појас до градот, а другиот е од парк шумата Тумбе кафе. Исто така, и во оваа карта, шумските појаси не надминуваат 3 км оддалеченост. На крај беа преклопени картите со шумските појаси (40%) и парковите (60%) и се доби конечниот продукт прикажан во картата 30. Близина до централното градско подрачје За централен дел е одбран просторот на плоштадот Магнолија, односно почетокот на пешачката улица Широк сокак, како најраздвижен дел од градот и околу кој се наоѓаат најголем дел од институциите и деловните објекти во градот. Токму и затоа овој фактор има големо значење за населението, и затоа близината на просторот за домување до центарот на Битола е посакувано. За изработката на картата 27 произволно се одбрани појаси од 500, 1000, 2000 и 3000 метри.
108
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
Карта 28 109
Магистерски труд - Мите Ристов
Карта 29 110
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
Карта 30 111
Магистерски труд - Мите Ристов
4.4. Подготовка на споредбена матрица Споредбената матрица во АХП се подготвува од претходно направеното споредување на факторите еден со друг. Споредбата на факторите, односно колкаво е значењето на факторот А во споредба со факторот Б, се спроведува со 9 степена преферентна скала предложена од Saaty (1980). Табела 11 - Скала за оценување на интензитетот (Saaty, 1980) Интензитет
Дефиниција
1
Исто значење
3
Поголемо значење
5
Силно значење
7 9
Објаснување Двата елементи учествуваат подеднакво во остварување на целите Оценката во умерена мера го фаворизира едниот елемент над другиот Оценката во голема мера го фаворизира едниот елемент над другиот
Многу силно
Едниот елемент многу силно доминира над другиот во
значење
праксата
Екстремно
Во пракса доминацијата на едниот врз другиот елемент е на
значење
највисоко можно ниво
2,4,6,8 можат да се користат во изразување на средни вредности, во моменти кога не можете да се одлучите за некој од горенаведените.
За спроведување на споредбата на факторите во истражувањето беше користен следниот дијаграм: Близина на диви депонии
Загаденост 9
8
7
6
5
4
3
2
1
2
3
4
5
6
7
8
9
на воздухот
Преку дијаграмот се гледа дека е извршена споредба на два фактори од групата на еколошки фактори. Доколку и двата споредени фактори имаат исто значење за темата на истражување, тогаш експертот ќе го означи бројот 1. Во прикажаниот случај експертот го означил бројчето 5, што значи дека факторот „загаденост на воздухот“ има силно значење за темата на истражување над 112
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
другиот фактор. На овој начин, од страна на пет експерти од различни области (д-р на географски науки, градежен инжењер, сообраќаен инжењер, инспектор за животна средина и агент за недвижнини) е извршено споредување на сите фактори. Бројот на парови компарации меѓу факторите можат да се пресметат преку следнава равенка: ------------------------------------------------ Равенка (1) Каде n е вкупниот број на фактори во одредено истражување. На пример, доколку во истражувањето имаме 4 фактори, тогаш вкупниот број на компарации ќе изнесува 6. После споредбата на сите фактори се подготвува споредбената матрица. На пример, се подготвуваат 4x4 матрици за 4 фактори. Дијагоналните вредности на матрицата секогаш се 1. Најпрво се пополнува горната триаголна матрица, а потоа и долната триаголна матрица со реципрочните вредности. Ако аij е елемент на редот i и колоната j на матрицата, тогаш реципрочните вредности на долната дијагонала ќе бидат: ---------------------------------------------- Равенка (2) Изработените споредбени матрици за сите четири групи на фактори и петте експерти се прикажани во прилог 2.
4.5. Одредување на вредноста на факторите и пресметка на нивната конзистентност За да се одреди вредноста на факторите треба да се поминат следниве чекори. Заради посликовито прикажување на резултатите, како пример ќе се користат добиените податоци од споредувањето на факторите кај еден од
113
Магистерски труд - Мите Ристов
експертите, а се однесуваат на споредба меѓу четирите главни групи на фактори: природно-географски, еколошки, инфраструктурни и социо-економски фактори. Првиот чекор е изработка на споредбена матрица во која се внесуваат оценките од споредбата меѓу групите фактори кои ги дал експертот и нивните реципрочни вредности. Фактори Природногеографски (ПГ) Еколошки (ЕКО) Инфраструктурни (ИНФ) Социо-економски (СЕ) Sum
ПГ
ЕКО
ИНФ
СЕ
1
1/5
1/6
1/4
5
1
1/2
1
6
2
1
2
4
1
1/2
1
16
4,2
2,1667
4,25
Потоа, секој елемент од матрицата се дели со сумата од колоната и се добива нормализирана релативна вредност, а сумата на секоја колона е 1. Фактори
ПГ
ЕКО
ИНФ
СЕ
ПГ
0,06
0,05
0,08
0,06
ЕКО
0,31
0,24
0,23
0,24
ИНФ
0,38
0,47
0,46
0,47
СЕ
0,25
0,24
0,23
0,24
Sum
1
1
1
1
Нареден чекор е собирање на сите вредности на редовите, сумата се дели со 4 и на крај се добива Normalized Principal Eigen Vector или Примарен вектор кој ја претставува релативната тежина (вредност) на соодветниот фактор. Во овој случај, како што може да се види од наредната табела, според дадените вредности 114
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
на експертот произлегува дека најголемо значење за домувањето имаат инфраструктурните фактори со 44,5%. Фактори
Нормализирана вредност
Тежина/вредност
во %
ПГ
0,06 + 0,05 + 0,08 + 0,06
0,06
6%
ЕКО
0,31 + 0,24 + 0,23 + 0,24
0,255
25,5%
ИНФ
0,38 + 0,47 + 0,46 + 0,47
0,445
44,5%
СЕ
0,25 + 0,24 + 0,23 + 0,24
0,24
24%
1
100%
Во овој дел од АХП ја добивме релативната вредност/тежина на факторите, но понатаму, мора да се направи проверка на конзистентниот сооднос меѓу факторите, за да бидеме сигурни во прифаќањето на добиените резултати. За да се провери конзистентноста на одлуките прво се пресметува Principal Eigen Value (
max)
на тој начин што сумата од сите елементи во Примарниот вектор
(тежина/вредност) се множат со сумата од колоните на споредбената матрица и сите заедно се собираат. max = 16 (0,06) + 4,2 (0,255)
+ 2,1667 (0,445) + 4,25 (0,24) = 4,015
Постапката продолжува со пресметување на Конзистентниот индекс (CI) преку равенката: CI =
------------------------------------------------ Равенка (3)
каде n е бројот на користени фактори во анализата. CI
се употребува за да се пронајдат девијациите, односно степенот на
конзистентност. Сепак, за крајната проверка, Saaty (1980), предлага пресметка на Конзистентниот сооднос (CR), што всушност е компарација меѓу Конзистентниот индекс (CI) и соодветната вредност на Случајниот конзистентен индекс (RI). Saaty
115
Магистерски труд - Мите Ристов
(1980) врз основа на различен број на фактори и 500 примероци од споредбени матрици одредил стандардна скала за RI која изнесува: n RI
1 0.00
2 0.00
3 0.58
4 0.9
5 1.12
6 1.24
7 1.32
8 1.41
9 1.46
10 1.49
каде n е бројот на користени фактори во анализата. Според оваа скала RI за четири фактори изнесува 0,9. Пресметките се завршуваат со следнава равенка: CR =
односно, CR =
------------------------------------------------ Равенка (4)
= 0,0055 односно 0,55 %
Saaty (1980) сугерира дека, доколку CR е еднакво или помало од 10%, тогаш недоследноста е прифатлива. Во ова истражување, кај сите групи на фактори CR беше под 10%. За пресметка на сите вредности/тежини кај сите фактори беше користен Excel шаблон според чекорите на АХП (Goepel, 2013). Крајните резултати од вредностите/тежините на сите фактори во истражувањето се пресметани преку Excel шаблонот за сите експерти - учесници (k), според равенката:
------------------------------------------------ Равенка (5)
каде
е нормализираната релативна вредност на елементите од споредбената
матрица кај сите експерти, а wk е релативната вредност/тежина на факторите кај сите експерти. Релативната вредност/тежина на факторите од сите експерти се прикажани во прилозите. 116
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
Крајната релативна вредност/тежина за сите фактори, добиена со комбинација на мислењата на сите експерти (равенка 5), е претставена во табела 12. ТАБЕЛА 12 - Релативна вредност на факторите вклучени во истражувањето
Група на фактори
Природно-географски фактори
Вредност
Фактор
(во %)
7,61
16,76
Сеизмизам
48,75
Закана од поплави
24,91
25,52
Близина на индустриски објекти
24,96
Близина на прометни улици Близина на далекуводи и трафостаници
Инфраструктурни фактори
41,44
фактори
10,61 5,41 28,08
Снабдување со електрична енергија
32,38
Снабдување со вода за пиење
42,76
Депонирање на отпад Канализација
8,15 12,78
Близина на магистрални улици
3,92
Близина на основно училиште
16,76
Близина на детска градинка
10,92
спортски терени 16,23
5,42
Близина на шумски појаси
Близина на детски игралишта и Социо-економски
9,58
Загаденост на воздухот Близина на диви депонии 34,71
(во %)
Наклон на земјиштето
Деградирање на земјоделско земјиште
Еколошки фактори
Вредност
Близина на автобуски постојки
6,21 4,08
Близина на супермаркети и пазари
15,43
Близина на здравствени објекти
26,98
Близина на паркови и шумски појаси
11,25
Близина на централно подрачје
8,38
117
Магистерски труд - Мите Ристов
4.6. Користење на техники на преклопување во ГИС опкружување и подготовка на комбинирана карта
За одредување на најповолен простор за домување во град Битола преку користење на ГИС, врз основа на просторните податоци и извршените анализи на различните растојаниски појаси (buffer) од табела 10, беа изработени леери (layers) односно соодветни критериумски карти за сите 23 фактори. Понатаму, сите карти беа конвертирани во растерски формат и рекласифицирани, со што, на издвоените растојаниски појаси им беа зададени соодветни вредности според вредносната скала: најповолен - 5, поволен - 4, умерено поволен - 3, неповолен - 2 и најнеповолен - 1 простор за домување. Изработените растерски карти од секоја од четирите групи на фактори, беа преклопени со помош на "Raster Calculator" и за секоја карта беше зададена соодветната вредност во истражувањето (табела 12). На тој начин, преку софтверски калкулации на вредноста на пикселите од сите карти со процентуалната тежина на секој фактор, беа изработени четири карти за најповолен простор за домување, според четирите групи на фактори: еколошки (карта 31), природно-географски (карта 32), инфраструктурни (карта 33) и социоекономски (карта 34), а со нивно преклопување и задавање на вредности, се изработи и финалната карта за најповолен простор за домување во град Битола (карта 35). Според резултатите од картата за еколошките фактори (карта 31), најдобри услови за домување, со вредност меѓу 4,5 и 5, среќаваме во западниот дел на градот, поточно во високите делови на Брусничко-лавчанската населба и Стрчин. Тоа е за очекување, бидејќи токму овие населби се најоддалечени од индустриската област на градот и од центарот на градот, каде вредностите на загадувачки материи во воздухот се најголеми, а од друга страна, постојано се изложени на проветрување и свеж воздух, благодарение на висината и близината на Неолица и шумските комплекси.
118
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
Карта 31
Карта 32 119
Магистерски труд - Мите Ристов
Карта 33
Карта 34 120
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
Карта 35 121
Магистерски труд - Мите Ристов
Најнеповолни услови за домување, со вредност меѓу 1,3 и 2, среќаваме во источниот дел на градот, поточно во населбите: Карпош, Јени маало, Боримечка, делови од Триаголник, Стрелиште и Горно Оризари. Овие населби се наоѓаат во ниските зони на градот каде проветрувањето е незначително, но и се во близина на индустриската област на градот. Во однос на резултатите за природно-географските фактори, од картата 32 се забележува дека најповолни услови за домување, со вредност меѓу 4,5 и 5, среќаваме во населбите: Горно Оризари (подалеку од Раштанскиот порој), Стрежево, Стрелиште и Триаголник. Од друга страна, најнеповолни услови за домување, со вредност меѓу 2,8 и 3,5 среќаваме во највисоките зони на Лавчанската населба и Стрчин. Главни причини за ваквите резултати се близината на Пелистерскиот расед и високиот наклон на замјиштето во југозападните делови на градот. Според резултатите од картата за инфраструктурните фактори (карта 33), најдобри услови за домување, со вредност меѓу 4,5 и 5, среќаваме на целата територија на градот, со исклучок на горните делови на Баирот каде вредностите се движат меѓу 1 и 2. Причините се јасни. Во овој дел на градот, особено во делот околу магистралниот пат М-5, населението се соочува со многубројни инфраструктурни проблеми, како: недостаток на вода за пиење, чести прекини на електричната енергија, проблеми со канализациониот систем и депонирањето на отпадот. Сето ова е како последица од нелегално изградените објекти во последниве 20 до 30 години и неможноста на постоечката комунална инфраструктура во целост да ги задоволи потребите на населението. Според резултатите од картата за социо-економските фактори (карта 34), најдобри услови за домување, со вредност меѓу 4,5 и 5, среќаваме во централното градско подрачје, како и во западните делови на градот, односно во источните делови на Лавчанска населба, новиот пазар и во близина на клиничкиот центар. Најзначајните фактори за овој критериум (училишта, здравствени објекти, пазари, супермаркети и сл.) се наоѓаат токму во овие два делови на градот, со што, за 122
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
очекување беше највисоките вредности да се јават во овој простор. Разбирливо, најниските вредности околу 2, се забележуваат во најоддалечените делови на градот, во чија близина се наоѓаат незначителен дел од објектите битни за оваа група на фактори. Тоа се горните делови на Баир и северните делови на населбата Горно Оризари и Раштанска населба.
4.7. Преглед на просторот за домување во град Битола според поволноста за домување Според крајните резултати од преклопувањето на четирите групи на фактори (карта 35), најповолни услови за домување во град Битола се наоѓаат во западниот градски реон, поточно во популарно наречената Нова Битола. Од картата, можат да се идентификуваат три простори, во овој реон, каде се среќаваат најповолни услови за домување, со вредност над 4,5. Едниот скоро во целост се протега во Лавчанската населба, другиот се протега меѓу Средното техничко училиште и Педагошкиот факултет, а третиот се протега во населбата Ремо, меѓу супермаркетот Веро и Педагошкиот факултет. Од друга страна, просторите со неповолни услови за домување, со вредности меѓу 3 и 3,5 се забележуваат во три населби, и тоа: источните делови на Мал Париз, јужните делови на Горно Оризари и западните делови на Раштанска населба. Според крајните резултати од истражувањето, најнеповолни услови за домување во град Битола, со вредности меѓу 2,1 и 3 се среќаваат во горните делови на населбата Баир, особено во просторот околу Магистралниот пат М-5. Според статистичките податоци добиени за поволноста на домувањето во град Битола (графикон 13), најповолниот простор за домување опфаќа околу 6,4% од вкупно ангажираната станбена површина во градот, а најголема површина зафаќа просторот со поволни услови со дури 64%. Вкупно заедно, во овие две категории влегуваат над 70% од ангажираните станбени површини, што е
123
Магистерски труд - Мите Ристов
задоволително и говори за тоа дека, во град Битола има релативно поволни услови за домување. Графикон 13 - Процентуална застапеност на станбените зони со различни вредности на домувањето од ангажираната станбена површина во град Битола Најнеповолен Неповолен Умерено поволен Поволен Најповолен 0
10
20
30
Најповолен
Поволен
Индивидуално домување (во %)
4,2
55,2
Умерено поволен 24
Колективно домување (во %)
2,2
8,9
2
40
50
60
Неповолен
Најнеповолен
1,5
2
0
0
Извор: Пресметки на авторот
4.7.1. Најповолен простор за домување Најповолниот простор за домување во град Битола се среќава во новиот дел на Битола, претежно изграден од седумдесетите години на минатиот век па до денес. Како што и претходно напоменав, идентификувани се три простори. Едниот скоро во целост се протега во Лавчанската населба, другиот се протега меѓу Средното техничко училиште и Педагошкиот факултет, а третиот се протега во населбата Ремо, меѓу супермаркетот Веро и Педагошкиот факултет. Станува збор за површина од околу 42,5 ha, што спрема моментално ангажираната станбена површина во градот, која изнесува околу 664 ha (точка 3.6.2.4), најповолниот простор за домување зафаќа околу 6,4% од истата. Како што може да се види од графиконот 14, дури 2/3 од станбените површините се наменети за индивидуално 124
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
домување и истите со најголеми површини се застапени во Лавчанската населба. Населбата Ремо, од друга страна, е целосно под станбени површини за колективно домување. Графикон 14 - Ангажирани станбени површини во град Битола со најповолни услови за домување РЕМО
Техничко-Педагошка
Лавчанска населба 0 Колективно домување (во ha) Индивидуално домување (во ha)
5
10
15
20
25
Лавчанска населба 7,7
Техничко-Педагошка 2,4
РЕМО 4,5
19,9
8
0
Извор: Пресметки на авторот со софтверски пакет Arc Gis
Лавчанската населба е една од најновите населби во град Битола, изградена во периодот на 80-тите и 90-тите години на минатиот век. Со Лавчанскиот поток е поделена на западен и источен дел. Западниот дел, претежно е изграден со индивидуални објекти за домување, додека источниот е комбиниран. Според резултатите од истражувањето, најповолниот простор за домување во оваа населба опфаќа најголема површина со околу 28 ha, од која, околу 8 ha за колективно домување и околу 20 ha за индивидуално домување. Во овие површини влегуваат околу 310 семејни куќи и 14 згради за колективно домување (пресметано од авторот). Во оваа населба, од извршените калкулации и преклопувања на сите 23 фактори, се наоѓа највисоката пресметана вредност од 4,65. Населбата има високи вредности скоро во сите фактори. Се наоѓа далеку од индустриската област, има помало загадување на воздухот, нема инфраструктурни проблеми и се наоѓа во 125
Магистерски труд - Мите Ристов
близина на скоро сите објекти од социо-економските фактори (карта 36). Единствени негативни страни се сметаат: далечината од централното градско подрачје (кое е анулирано со добрата поврзаност со градскиот автобуски сообраќај), недостигот од детска градинка, далечината од градскиот парк (кое до некаде се анулира со зелените површини меѓу станбените објекти и близината на шумските комплекси на Неолица), поголемиот наклон на земјиштето и во еден дел на населбата близината до далекуводот.
Сл. 7 - Лавчанска населба (запад)
Сл. 8 - Лавчанска населба (исток)
Фото: Мите Ристов, 2016.
Просторот меѓу Средното техничко училиште и Педагошкиот факултет претежно е изграден во периодот околу 60-тите години на минатиот век, со исклучок на зградите за колективно домување во близина на училиштето и оние во т.н. област Декорпод, кои се изградени во 70-тите и 80-тите години. Според резултатите од истражувањето, овој простор зафаќа површина над 10 ha, од кој околу 8 ha за индивидуално домување и околу 2,4 ha за колективно домување. Во овие површини влегуваат околу 210 семејни куќи и 9 згради за колективно домување (пресметано од авторот). Населбата во најголем дел ги задоволува дискутираните фактори за домување. Сепак, за разлика од Лавчанската населба, во оваа населба, станбените објекти се наоѓаат на помала површина, со што, густината е поголема, а отворени 126
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
Магистерски труд - Мите Ристов
простори меѓу објектите скоро и да нема. Токму отворените простори во населбите се едни од значајните принципи за домувањето, дискутирани во точка 2.1, што е една од негативните страни на домувањето во овој простор. Други негативни страни на овој простор се: оддалеченоста од централното градско подрачје, градскиот парк и основните училишта (особено во делот на средното училиште), далечината на автобуските постојки, како и поизразеното загадување на воздухот, во споредба со Лавчанска населба.
Сл. 9 - Во близина на Педагошкиот факултет
Сл. 10 - Во близина на средното техничко училиште
Фото: Мите Ристов, 2016.
Населбата РЕМО во најголем дел влегува во зоната со најповолни услови за
домување,
исклучок
се
станбените
згради
покрај
улицата
Васко
Карангелевски, кои поради загадувањето од сообраќајот имаат помали вредности. Населбата е изградена во 70-тите и 80-тите години на минатиот век. Според резултатите од истражувањето, најповолниот простор за домување во оваа населба опфаќа најмала површина од околу 4,5 ha, која целосно е наменета за колективно домување. Во оваа површина влегуваат околу 14 згради за колективно домување (пресметано од авторот). Населбата во голема мера ги задоволува најголем дел од дискутираните фактори за домување. Се наоѓа на простор со мал наклон на земјиштето, нема инфраструктурни проблеми, има многу добра локација во однос на социоекономските фактори (како: детска градинка, основно училиште, новиот градски пазар во кој има многубројни дуќани), загадувањето на воздухот е во помали размери. Како нејзини негативни страни се сметаат: далечината од 128
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
централното градско подрачје (кое е анулирано со добрата поврзаност со градскиот автобуски сообраќај), далечината од градскиот парк (кое до некаде се анулира со зелените површини меѓу станбените објекти) и шумските појаси.
Сл. 11 - Населбата РЕМО
Сл. 12 - Улица Васко Карангелевски (Нова Битола) Фото: Мите Ристов, 2016.
Од презентираните карактеристики на трите најповолни простори за домување во град Битола, а врз основа на дискутираните принципи за домување (точка 2.1), може да се констатира дека најповолен простор за домување имаат населбите РЕМО и Лавчанска населба. Всушност, овие две населби, покрај соодветните фактори за домување, ги исполнуваат и најголем дел од принципите за домување, како:
модел на отворен урбан простор и поврзаност со природата;
квалитетен архитектонски и урбан дизајн на објектите;
социјална интеракција (простор за индивидуата, за пријателство (разговор, дружење), домаќинство, соседство, заедница);
урбан лик на просторот за домување кој е ориентиран кон пешачење, возење на велосипед, рекреација, јавни површини каде населението ќе може слободно да се дружи;
интеграција на урбаното подрачје со блиската зона и околните населби врз кои има силно гравитационо влијание.
129
Магистерски труд - Мите Ристов
4.7.2. Најнеповолен простор за домување Најнеповолниот простор за домување, според крајните резултати од истражувањето, јасно се идентификува во населбата Баир, особено во нејзиниот северен дел т.н. Горен Баир, во близина на Магистралниот пат М-5. Просторот се протега на површина од околу 13 ha и зафаќа околу 2% од ангажираната станбена површина во град Битола. Станува збор за претежно нелегално изградени станбени објекти, кои започнале да се градат од 70-тите години на минатиот век, но нивната изградба, за жал, продолжува и денес (карта 4). Овој простор за домување, во најголем дел е населен со ромско население. Карактеристично е да се истакне дека можностите за домување во Горен Баир се под сите стандарди и со безброј негативни страни. Просторот има проблеми
од
секој
аспект:
инфраструктурни
проблеми
(проблеми
со
водоснабдување, чести прекини на електричната енергија, депонирањето на отпадот), присуство на диви депонии и ниту еден социо-економски фактор не задоволува. Единствени позитивни страни се дел од еколошките фактори, особено поволноста во однос на оддалеченоста од индустриските објекти во градот.
Сл. 13 - Горен Баир (над М-5)
Сл. 14 - Дива депонија Горен Баир
Фото: Стефан Ѕалев
Фото: Стефан Ѕалев
130
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
4.8. Преглед на просторот за домување според градските реони Доколку ги разгледаме податоците за вредноста на просторот за домување според петте градски реони (графикон 14), се забележува дека реон со најповолни услови за домување е западниот реон, со вредност од 4,4 а со најнеповолни услови е источниот реон, со вредност од 3,72. Ова се очекувани резултати, бидејќи во западниот реон се наоѓа скоро целиот простор со најповолни услови за домување, а источниот реон всушност е работната зона на градот во која има минимални услови за домување. Графикон 15 - Статистички преглед на вредноста на станбените зони во градските реони на град Битола 5 4,5 4 3,5
Вредност
3 2,5 2 1,5 1 0,5 0
Мin. вредност
Мax. вредност
Опсег
Средна вредност
Девијација
Јужен
3,807785
4,336347
0,528562
4,208542
0,128759
Централен
2,109786
4,58234
2,472553
4,079524
0,292135
Западен
4,028235
4,65762
0,629385
4,404039
0,109328
Источен
3,428778
4,154234
0,725456
3,724431
0,152438
Северен
3,435211
4,071159
0,635948
3,779955
0,147619
Извор: Пресметано од авторот со софтверски пакет ArcGis
Забележителна е голема девијација во податоците кај централниот градски реон, бидејќи во него се среќаваат големи осцилации во вредностите од 2,1 до 4,58.
131
Магистерски труд - Мите Ристов
4.9. Преглед на просторот за домување според месните заедници
Територијата на урбаното подрачје на град Битола, во најголем дел, е поделена на 25 месни задници. Според условите за домување во истите се забележуваат големи осцилации. Доколку се разгледа тебела 13 се издвојуваат следниве карактеристики: ТАБЕЛА 13 - Статистички преглед на вредноста на станбените зони во месните заедници на град Битола Име на месната заедница Стив Наумов
Мin. вредност 3,48374
Мax. вредност 4,336347
0,852607
Средна вредност 4,152417
Вељко Влаховиќ
3,811479
4,396485
0,585006
4,136893
0,112662
Панде Кајзеро
4,152177
4,633119
0,480942
4,415902
0,104416
Димче Хаџи Поповски
3,538937
4,154234
0,615298
3,719317
0,150567
Коле Канински
4,09401
4,283536
0,189526
4,176811
0,049967
Стевче Патако
4,047912
4,245661
0,19775
4,142872
0,056716
Коле Лачето
4,135087
4,374925
0,239838
4,250258
0,071422
Ѓорѓи Наумов
4,307705
4,58234
0,274634
4,459582
0,065421
Елпида Караманди
3,428778
4,038509
0,609731
3,836948
0,118557
Блаже Рогозинаро
3,995429
4,325274
0,329845
4,178867
0,082121
Вангел Мајоро
4,076136
4,362529
0,286393
4,190794
0,074012
Кочо Десано
3,779231
4,41969
0,640459
4,16016
0,167219
Александар Турунџев
4,063035
4,246793
0,183757
4,152172
0,06138
Јонче Мурџевски
4,251846
4,65762
0,405775
4,41899
0,098506
Борис Бастеро
3,855108
4,242712
0,387604
4,072322
0,113312
Ѓорѓи Сугарев
3,733602
4,244133
0,510531
4,009116
0,162568
Димитар Влахов
2,687428
4,148914
1,461486
3,657136
0,505685
Естреја Мара
3,082706
4,285233
1,202527
4,045188
0,214558
Таки Даскало
2,109786
4,382699
2,272912
3,898247
0,512624
Ген. Васко Карангелевски
3,880565
4,56802
0,687455
4,34495
0,149627
3,99867
4,185358
0,186688
4,084871
0,059831
Гоце Делчев
3,593897
4,071159
0,477262
3,866318
0,173384
Даме Груев
3,438863
4,210223
0,771359
3,871898
0,197886
Кире Костадиновски
3,435211
4,068875
0,633664
3,860687
0,143595
Горно Оризари
3,473737
3,833726
0,359989
3,711318
0,103312
Тодор Ангелевски
Опсег
Девијација 0,218083
Извор: Пресметано од авторот
132
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
Карта 37 133
Магистерски труд - Мите Ристов
Минималната вредност на домувањето се јавува во Месната заедница (МЗ) „Таки Даскало“, а максималната вредност во МЗ „Јонче Мурџевски“. Најголеми девијации во резултатите имаме во МЗ „Таки Даскало“, што е разбирливо, поради големите осцилации во вредностите како резултат на протегањето на месната заедница, од Магистралниот пат М-5 до реката Драгор. Најповолни услови за домување, со највисоки средни вредности од 4,46 има во МЗ „Ѓорѓи Наумов“, а најниски средни вредности од 3,66 има во МЗ „Димитар Влахов“(карта 37). Од картата забележуваме дека според вредноста на домувањето, месните заедници во град Битола просторно се распределени од највисоки вредности на запад и намалување на вредностите одејќи кон исток и кон север.
134
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
5. Заклучок и препораки Една од најважните одлуки во нашите животи е изборот на квалитетен дом во кој ќе може да ги поминеме најубавите моменти од животот. Структурата и типот на домот се од исклучително значење за домувањето. Сепак, покрај самиот објект, како значајна алка за квалитетно домување се наметнуваат и повеќе принципи и фактори, кои на домувањето ќе му дадат повисок квалитет во согласност со современите текови на домување. Овие принципи и фактори, покрај структурата и типот на домот, како многу значајна одлика на домувањето ја истакнуваат и локацијата на истиот во непосредниот простор на урбаното подрачје. Непосредното опкружување на домот е од пресудно значење за донесување на крајната одлука за домување во соодветниот простор на градот. Градот Битола, од аспект на домувањето, се наоѓа на релативно добра локација. Сместен е во подножјето на Баба Планина, во близина на двете тектонски езера од западна страна и котлината Пелагонија од исток. Овие природни целини нудат разноврсни можности за населението, што е значајно за севкупниот живот во одредена населба. Интензивниот урбан развој на Битола се случува после Втората светска војна, со изградбата на многубројни населби и територијално ширење на градот кон запад. Токму ова проширување на градот резултираше со примена на посовремени елементи во изградбата на станбените единици, како: отворен зелен простор меѓу објектите, широки улици, нови училишта, објекти од јавен интерес и сл. На тој начин, домувањето како категорија се издигна на едно повисоко ниво. Интензивното ширење на градот престана кон средината на 90-тите години од минатиот век, а во последните 20 год. имаме дополнување на празните простори во веќе оформените станбени единици со нови елементи, како: супермаркети, трговски центри, пазари и сл. кои на домувањето во одреден простор му даваат повисок квалитет. Таков е примерот со популарно наречената населба Нова Битола, која во глобала ги опфаќа постоечките населби и области: Брусничко-лавчанска населба, Ремо, Педагошка и Техничко. Во последниве години, со изградбата на новиот градски пазар и придружните дуќани и неколкуте поголеми супермаркети, Нова Битола го доби епитетот втор центар на Битола. 135
Магистерски труд - Мите Ристов
Очекувањата од истражувањето беа во насока дека токму некаде во овој простор би требало да има најповолни услови за домување. Со примена на методот на Аналитичко хиерархиски процес и споредба на 23 фактори битни за домувањето од страна на пет експерти, во комбинација со многубројни дигитални картографски
прикази
и
ГИС
техники,
очекувањата
беа
потврдени.
Најповолниот простор за домување беше идентификуван меѓу средното техничко училиште и Педагошкиот факултет и особено во Лавчанската населба и населбата Ремо. Важно е да се потенцира дека, во блиска иднина, на повидок е создавање на уште една потенцијална населба со изразито поволни услови за домување. Станува збор за просторот на некогашната касарна на АРМ, под ридот Тумбе кафе. Во оваа населба веќе се изградени неколку станбени згради, а градежните активности продолжуваат и понатаму. Сепак, во времето што претстои потребен е голем напор од надлежните за заокружување на инфраструктурните проекти во населбата, но и изградба на придружните објекти од јавен карактер. Населбата има многу поволна локација, но како голем минус се препишува близината на печатницата „Киро Дандаро“ која во голема мера допринесува за загадување на просторот. Со цел подобрување на квалитетот на животот на граѓаните на Битола и примена на дискутираните принципи и фактори за домување, може да произлезат следниве препораки, кои пред сè,
поврзани се со негативните
влијанија врз домувањето во градот.
заштита на населението од енормното загадување од ТЕЦ „Битола“ и
индустриските
капацитети
во
градот
со
изградба
на
десулфуризатор и соодветни филтри за што поголема апсорпција на штетните гасови и честички;
дислокација на печатницата „Киро Дандаро“ од подрачјето на градскиот парк и новата населба во поранешната касарна на АРМ;
во текот на периодот од ноември до февруари воведување на парнепар за употреба на патнички автомобили во сообраќајот, затворање на централното градско подрачје за сообраќај и 136
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
субвенционирање на автобуските превозници за бесплатен превоз на граѓаните во овие четири месеци од годината;
подобра екипираност на подрачното министерство за животна средина (моментално работи со само еден инспектор), воведување на мобилни мерни станици и изработка на катастар на загадувачи за општина Битола;
изградба на велосипедски патеки низ најфреквентните улици во градот и воспоставување на бесплатно возење на велосипеди за сите граѓани со изградба на неколку пунктови за изнајмување на велосипеди во градот;
пошумување на Баирските ридишта над градот;
гасификација на јавните институции во градот (по примерот на градот
Струмица)
и
имплементација
на
проекти
за
субвенционирање на домаќинствата за употреба на еколошки енергенси за затоплување на домовите;
дислокација на нелегално изградената населба на Горен Баир околу магистралниот пат М-5 и сместување на населението во соодветни објекти за домување во некоја од станбените зони;
изградба на градски парк во Нова Битола со соодветни спортскорекреативни содржини и помали паркови или зелени површини во централното градско подрачје;
регулација на коритото на Раштанскиот Порој низ Раштанска населба и населбата Горно Оризари;
прогласување на улицата Булевар 1 Мај, од двете страни на реката Драгор, покрај Старата битолска чаршија, за пешачка зона и нејзино соодветно уредување;
реализација на проектот за изградба на подземна сообраќајница и паркинг простор под Широк Сокак и хотелот Епинал;
изградба на детска градинка во Лавчанска населба;
изградба на основно училиште кај поранешната касарна на АРМ;
изградба на современи детски игралишта, особено во централното градско подрачје, каде нивниот број е незначителен.
137
Магистерски труд - Мите Ристов
ЛИТЕРАТУРА Арсовски М. и Петковски Р. (1975): „Неотектоника на СР Македонија“, Институт за земјотресно инженерство и инженерска сеизмологија, Публикација бр. 49, Скопје. American Planning Association (APA): Standards for Outdoor Recreational Areas, CHICAGO, ILLINOIS. Banerjee T. Baer, W. (1984) ‘Chapter 1: Introduction’ in Beyond the Neighborhood Unit: Residential Environments and Public Policy“, Plenum Press, New York. Benninger Christopher (2002): “Principles of Intelligent Urbanism," Thimphu Structure Plan, Royal Government of Bhutan, Thimphu. Boeing Geoff, Church Daniel, Hubbard Haley, Mickens Julie, Rudis Lili (2014): "LEED-ND and Livability Revisited". Berkeley Planning Journal 27: 31–55. Retrieved 2015-04-15 Богоевски
Методиј
(2014):
„Процесот
на
демографско
стареење
во
Пелагонискиот регион“ - Магистерски труд, Природно-математички Факултет, Институт за географија. Vresk Milan (1990): "Osnove urbane geografije" i "Grad u regionalnom i urbanom planiranju", Shkolska knjiga, Zagreb. Вржовски Б. (1998): „Хидросистем Стрежево“, Водостопанство на Македонија, Битола. Гашевски Миливој (1976): „Хидрографски особености и основни водостопански проблеми на Битолската Општина“, Годишен зборник – кн.23, Скопје. Геолошка карта за листовите Битола - Лерин, Основна геолошка карта, размер 1:100000, Београд, 1979 год. Генерален урбанистички план на град Битола, Завод за урбанизам и проектирање, Битола, 1999 год. 138
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
Goepel, Klaus D. (2013): „Implementing the analytic hierarchy process as a standard method for multi-criteria decision making in corporate enterprises – a new AHP excel template with multiple inputs“. Proceedings of the international symposium on the analytic hierarchy process, Kuala Lumpur, Malaysia. G. Draper, T. Vincent, M. E. Krol, J. Swanson (2005): "Childhood cancer in relation to distance from high voltage power lines in England and Wales: a case-control study", BMJ medical journal, Volume 330. Delaney Julie and Van Niel Kimberly (2007): "Geographical information systems", Издавачки центар ТРИ, Скопје, 2009. Department of environment - Ministry of natural resources and environment: "Guidelines for sitting and zoning of industry and residential areas", Malaysia, 2012. Дигитален модел на висини (DEM) на ASTER V2, WGS-84 (34N), 30x30 m, НАСА и Јапонското министерство за економија, трговија и индустрија. Димитров В. Никола (1998): „Битола, урбано-географски развој“, Друштво за наука и уметност, Битола. Димитров В. Никола (1996): „Географија, геологија и геоморфологија на Битола и околината“. Зборник на трудови - Земјотресот во Битола од 1 септември 1994 год., Друштво за наука и уметност - Битола. Димитров В. Никола и Огненовски Трајко (2009): „Битолски регион население и населби“, Општина Битола, Битола. Државен завод за статистика на Република Македонија. Dunton, Genevieve Fridlund, PhD, MPH, Estela Almanza, MPH, Michael Jerrett, PhD, Jennifer Wolch, PhD, and Mary Ann Pentz, PhD (2014): „Neighborhood Park Use by Children - Use of Accelerometry and Global Positioning Systems“, American journal of preventive medicine, February 2014 Volume 46, Issue 2, Pages 136–142 Елаборат за геолошкиот состав и инжењерско-геолошките особини на теренот од урбанистичкото подрачје на град Битола и неговата околина. Биро за геолошки и рударски истражувања - Битола, Геолошко одделение, Битола, 1967. 139
Магистерски труд - Мите Ристов
Environment Protection Authority (EPA): "Draft Environment Guidelines: Solid Waste Landfills", Sydney, 2015. Environment Protection Authority (EPA) - "Draft Environment Guidelines: Solid Waste Landfills", Sydney, 2015. Здравева Милка (1986): „Македонија во патописот на Евлија Челебија“. Географски разгледи, книга 23 и 24, Скопје. Извештај за мерење и анализа на тешки метали од стационарни извори, Технолаб, Скопје, 2011. Катастар на недвижнини на Р.Македонија, http://gis.katastar.gov.mk/Arec/ Kim, Daniel (2012): „Analyzing the Importance of Spatial Proximity and Mobility to Healthy Foods“, Graduate Center for Planning and the Environment, Pratt Institute. Collins, M.G., Steiner, F.R., Rushman, M.J., (2001): „Land-use suitability analysis in the United States: historical development and promising technological achievements“. Environmental Management 28 (5), pp: 611-621 Лазаревски Ангел (1993): „Климата во Македонија“, Култура, Скопје. Маркоски Благоја и Димитров В. Никола (1986): „Хидромелиоративен систем „Стрежево“. Географски разгледи, книга 23 и 24. Скопје. Маркоски Благоја (2003): „Картографија“, Геомап, Скопје. Маркоски Благоја (2011): „Географски информациски системи“, Универзитет „Св.Кирил и Методиј“, Природно-математички факултет, Институт за географија, Скопје. Mehdi Masoodi and Mahsa Rahimzadeh (2015): „Measuring access to urban health services using Geographical Information System (GIS): a case study of health service management in Bandar Abbas, Iran“, International Journal Health Policy Managment. 2015 Jul; 4(7): 439–445. Метеоролошки податоци добиени од Републичкиот хидрометеоролошки завод во Скопје. 140
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
Miles, M. E., G. Berens and M. A. Weiss (2000): „Real Estate Development Principles and Process“, Third edition, Urban Land Institute, Washington, DC. Министерство за животна средина и просторно планирање (http://airquality.moepp.gov.mk) Министерство за животна средина и просторно планирање - „Правилник за класификација на објектите што со испуштање на штетни материи можат да го загадат воздухот во населените места и формирање на зони за санитарна заштита“, Скопје, 1976. McHarg Ian (1975): „Design with Nature“, Wiley, John and Sons, New York. Неда Коруновска и Мајк Холанд (2014): „Eкономска проценка на ефектите по
човековото здравје и живот од македонските термоелектрани“, Центар за истражување и информирање за животната средина „Еко-свест“- Скопје. O. Marina, E. Masala, S. Pensa and M. Stavric (2012): „Interactive model of urban development in residential areas in Skopje“, Usage, Usability, and Utility of 3D City Models, EDP Sciences. Patricios Nicholas (2002): „Urban Design Principles of the Original Neighborhood Concepts“, University of Miami. Perry Clarence (1929): „The Neighborhood Unit“ Reprinted Routledge/Thoemmes, London, 1998. Пилот програма за подобрување на квалитетот на воздухот во Битола, Твининг проект финансиран од Европската Унија, 2012. Raghavendran, S. (2001): "Decision support system for promotion of residential apartments in Chennai city using GIS" Proceedings of “Map India” conference 2001. R. M. Langridge, M. Trayes, W. Ries (2011): "Designing and Implementing a Fault Avoidance Zone strategy for the Alpine Fault in the West Coast region"; Ninth Pacific Conference on Earthquake Engineering; Auckland, New Zealand. Saaty, T.L. (1980): “The Analytic Hierarchy Process” McGraw-Hill, New York.
141
Магистерски труд - Мите Ристов
Стојановиќ Милорад (1989): „Историска геологија“, Скопје. Стратегија за локален развој на Општина Битола 2014-2018 год. Студија за изводливост и оцена на влијанието врз животната средина и социјалните аспекти за 400 KV далекувод Битола - Елбасан, МЕПСО, 2013 год. Ullah, Kazi Masel (2014): „Urban land-use planning using Geographical Information System and Analytical hierarchy process: Case study Dhaka City"- Master degree thesis, Department of Physical Geography and Ecosystem Science, Centre for Geographical Information Systems, Lund University, Lund, Sweden. Хаџиевски Драган (1996): „Сеизмичност на Македонија со посебен осврт на Битолското подрачје“. Зборник на трудови - Земјотресот во Битола од 1 септември 1994 год., Друштво за наука и уметност - Битола. Qaisar Nadeem (2012): „Best Living Neighborhood in the City. A GIS based Multi criteria evaluation of ArRiyadh City“, Department of Physical Geography and Ecosystem Analysis Centre for Geographical Information Systems,
Lund University, Lund,
Sweden. Yao Mu (2006): „Developing a Suitability Index for Residential Land Use: A case study in Dianchi Drainage Area“, Master of Environmental Studies in Geography, University of Waterloo, Waterloo, Ontario, Canada. Чејковска Вера и Пекевски Лазо (1996): „Параметри на хипоцентарот и механизам на жариштето на Битолскиот земјотрес од 1.9.1994 год.“ Зборник на трудови - Земјотресот во Битола од 1 септември 1994 год., Друштво за наука и уметност - Битола. Google Earth Pro 7.1.2
142
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
ПРИЛОЗИ Прилог 1 - Фотографии
Сл. 15 - Загадување на воздухот во централното градско подрачје (Мите Ристов, 2015)
Сл. 16 - Неисчистено корито на Раштанскиот Порој низ населбата Горно Оризари (лево) и проблематични покривања на коритото на поројот со тесни цевководи поради кои при високи води доаѓа до плавење во Раштанската населба (десно)
143
Магистерски труд - Мите Ристов
Сл. 17 - Проблематично домување во близина на далекувод, населба Довлеџик (лево) и Брусничка населба (десно)
Сл. 18 - Животот на ромското население на Горен Баир, околу Магистралниот пат М-5, разговор со локалното население за нивните инфраструктурни проблеми како дел од проектното истражување на ученици од Гимназија „Јосип Броз-Тито“, Битола (лево) и дел од бесправно изградената населба (десно) Фото: Стефан Ѕалев
144
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
Прилог 2 - Оценка на експертите за влијанието на еден врз друг фактор Главни фактори: 1 - природно географски, 2 - еколошки, 3 - инфраструктурни, 4 - социоекономски
1
2
3
4
1
2
3
4
1
1
1/5
1/6
1/4
1
1
1/5
1/7
1/3
2
5
1
1/2
1
2
5
1
1/3
1/2
3
6
2
1
2
3
7
3
1
3
4
4
1
1/2
1
4
3
2
1/3
1
Експерт 1 1
2
Експерт 2
3
1
4
2
3
4
1
1
1/7
1/7
1/3
1
1
1/3
1/3
1/3
2
7
1
3
5
2
3
1
2
3
3
7
1/3
1
5
3
3
1/2
1
3
4
3
1/5
1/5
1
4
3
1/3
1/3
1
Експерт 3 1
2
Експерт 4
3
4
1
1
1/3
1/5
2
2
3
1
1
3
3
5
1
1
3
4
1/2
1/3
1/3
1
Експерт 5
145
Магистерски труд - Мите Ристов
Природно-географски фактори: 1 - Наклон на земјиштето, 2 - Близина до раседни линии, 3 - Закана од поплави, 4 - Деградирање на земјоделско земјиште 1
3
4
1
1
1/5
1/3
3
5
1
4
6
3
1/4
1
4
1/3
1/6
1/4
1
1 2 3 4
2
2 1/3
1
3
3
1
3
5
1
1/3
1
4
1/3
1/5
1/4
1
2 3
Експерт 1
1
2
Експерт 2
3
1
4
1
1
1/3
1
3
2
3
1
1
5
3
1
1
1
3
4
1/3
1/5
1/3
1
Експерт 3
1 1 2 3 4
2
4
1
1
4
3
2
3
4
1
1
1/3
1
1
2
3
1
3
3
3
1
1/3
1
2
4
1
1/3
1/2
1
Експерт 4
3
4
1
1/3
1/2
1
3
1
1
3
2
1
1
2
1
1/3
1/2
1
Експерт 5
146
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
Еколошки фактори: 1 - Загаденост на воздухот, 2 - Близина на индустриски објекти, 3 - Близина на диви депонии, 4 - Близина на прометни сообраќајници, 5 - Близина на далноводи и трафостаници, 6 - Близина на шумски комплекси.
1 1 2 3 4 5 6
2 1
3 1
4 5
5 5
1
6 5
1 2 3 4 5 6
1
1
1
5
5
5
1
1/5
1/5
1
1/5
1/3
1/7
1/5
1/5
5
1
3
1/5
1/5
1/5
3
1/3
1
1/4
1
1
7
5
4
1
2
1
2 1
3
4
1
3
5
1
6
3
3
1/5
1
1
3
3
3
1/5
1/3
1/3
1
1/3
1
1/7
1/3
1/3
3
1
3
1/7
1/3
1/3
1
1/3
1
1/9
5
5
7
7
9
1
1
2
3
4
5
6
3
5
7
1
1
1
3
3
3
1
1/3
1/3
1
1/5
1
1/5
1/5
1/3
5
1
3
1/3
1/7
1/3
1
1/3
1
1/4
1
1
5
3
4
1
Експерт 2
Експерт 3
1 2 3 4 5 6
4
1
Експерт 1
1 2 3 4 5 6
3
1
1 2 3 4 5 6
2 1
3
4
1
3
5
6
5
5
1/3
1
1
5
5
5
1
1/3
1/5
1
1/5
1
1/5
1/5
1/5
5
1
4
1/5
1/5
1/5
1
1/4
1
1/7
3
1
5
5
7
1
Експерт 4
5
6
1
1
3
4
3
4
1
1
4
3
3
3
1/3
1/4
1
1
1
1
1/4
1/3
1
1
3
1
1/3
1/3
1
1/3
1
1/3
1/4
1/3
1
1
3
1
Експерт 5
147
Магистерски труд - Мите Ристов
Инфраструктурни фактори: 1 - Добро снабдување со електрична енергија, 2 - Снабдување со вода за пиење, 3 - Депонирање на отпад, 4 - Пристап до канализационата мрежа, 5 -Близина на главна сообраќајница 1
2
3
4
1
5
3
7
7
2
3
1
7
7
7
1/2
4
3
1/5
1/7
1
1/3
3
1
6
4
1/3
1/7
3
1
6
5
1/7
1/7
1/3
1/6
1
3
4
5
7
2
1/2
1
7
7
3
1/7
1/7
1
4
1/5
1/7
2 1/4
1
1/6
Експерт 1
1
2
3
Експерт 2
4
5
1
1
1
1
5
5
7
2
1
1
5
3
7
3
1/5
1/5
1
1/3
7
4
1/5
1/3
3
1
7
5
1/7
1/7
1/7
1/7
1
Експерт 3
1
2
3
5
5
7
1/7
4
1/3
2
1/7
3
1
1
5
2
1
1
2
5
1
1
1/3
3
3
5
2
3
1
5
3
5
3
1/3
1/5
1
1
3
4
1/3
1/3
1
1
3
5
1/5
1/5
1/3
1/3
1
Експерт 4
4
5
1
1
1/2
5
3
5
2
2
1
5
5
7
3
1/5
1/5
1
1/3
3
4
1/3
1/5
3
1
3
5
1/5
1/7
1/3
1/3
1
Експерт 5
148
„Фактори и принципи за одредување на најповолен простор за домување во град Битола“
Социо-економски фактори: 1 - Близина до основно училиште, 2 - Близина до градинка, 3 - Близина до детски игралишта и спортски терени, 4 - Близина до автобуски постојки, 5 - Близина до супермаркети и пазари, 6 - Близ. до здравствен дом и болница, 7 - Близ. до паркови и шумски појаси, 8 - Близина до централното градско подрачје. 1 1 2 3 4 5 6 7 8
2
3
4
5
6
7
8
1
3
4
7
1
1/3
3
1
1/3
1
3
3
1/3
1/3
2
1
1/4
1/3
1
3
1/3
1/3
1
1/3
1/7
1/3
1/3
1
1/5
1/7
1/5
1/5
1
3
3
5
1
1/3
3
2
3
3
3
7
3
1
3
3
1/3
1/2
1
5
1/3
1/3
1
1
1
1
3
5
1/2
1/3
1
1
1 1 2 3 4 5 6 7 8
6
7
1
2 1
3 3
7
1
1/7
1/3
1
1
1
3
1
1/3
1/3
1
3
1/3
1/3
1
1
1/3
1/5
1/3
2
3
4
5
5
1
1/7
1
1
1/2
1/6
1/5
1/3
1
3
3
2
1
1/3
1
3
7
3
5
6
3
1
5
4 2 1
3
1
3
5
1
1/5
1
1
1/3
1
3
1/3
1/4
1/2
Експерт 2
6
7
1
8
2
3
4
5 1
2
1
1
1
3
1
1
1
1
3
1/3
1/3
1/3
1/3
1/3
1/3
1/3
1
3
3
3
1
3
3
3
3
3
2
1/3
1
1/3
3
1/5
1/3
1/3
1
3
1/3
3
1
1
1/5
1/3
1
1/3
4
1/3
1/3
1
1
1/5
1/5
1/2
1/3
3
1/3
5
1/3
5
5
5
1
3
3
1
4
1/3
1/3
1/3
6
1/3
3
3
5
1/3
1
1
1
1
3
3
1
7
1/3
3
1
2
1/3
1
1
2
5 6
1 3
1
3
3
3
8
1/5
1
3
3
1
1
1/2
1
7
3
3
3
3
1
8
1/3
1/3
1/3
Експерт 3 2 1 1 1/3 1/3 1/3 2 1/3 1/3
3
4 3 3 1 1 1 5 3 1
3 3 1 1 3 5 1 3
1/3
1
3
3
1 1 1/3 1/3 1/2 3 1/3 1/3
1/3
8
3
3
1
7
1
1
5
6
1
1
1 2 3 4 5 6 7 8
8
1
Експерт 1 1
4
1
3
1/3
1/3 1 1/3 1/3
1/3
1/3
3 3 3
1
Експерт 4 5
6
7
8
2 3 1 1/3 1 5 1/3 1
1/3 1/2 1/5 1/5 1/5 1 1/3 1/5
3 3 1/3 1 3 3 1 1
3 3 1 1/3 1 5 1 1
Експерт 5 149
Магистерски труд - Мите Ристов
Прилог 3 - Прашања од спроведеното интервју со одговорните лица од Нискоградба, Комуналец, Водовод, ЕВН и инспекторатот за животна средина.
1. Посочете ги просторите во градот каде сеуште не е изградена канализациона мрежа? 2. Кои се проблематичните места каде често се случува избивање на мрежата? 3. На која локација се испуштаат отпадните води од канализационата мрежа? 4. Од кои простори во градот не се врши постојано депонирање на отпадот? 5. Посочете ги локациите на дивите депонии во урбаното подрачје на градот? 6. Посочете ги проблематичните простори во градот кои имаат отежнато водоснабдување? 7. Наведете неколку причини за недостигот на вода во Горен Баир (над 685 м)? 8. Дали сите делови на град Битола се снабдуваат со електрична енергија? 9. Во кој простор среќавате најмногу нелегални приклучоци на електричната мрежа? 10. Во кој простор има проблеми со напонската мрежа и има чести прекини во електро-енергетскиот систем? 11. Дали во Битола се вршат мобилни мерења на квалитетот на воздухот? 12. Посочете ги најголемите загадувачи на воздухот во градот и нивната локација?
150
