¼kiríkf rð¿kkLk
Sð yLku ÃkÞkoðhý rð¿kkLk
1 LkuLkku xufLkku÷kuSLkku Ãkrh[Þ 2 «fkþ: ÃkhkðíkoLk yLku ð¢e¼ðLk 3 «fkþLkwt rð¼ksLk yLku fwËhíke «fkþeÞ ½xLkkyku 4 rðãwík 5 rðãwík«ðknLke [wtçkfeÞ yMkhku 6 çkúñktz
4 7 6
12 Ãkku»ký yLku ïMkLk 13 MkSðku{kt ðnLk, ÃkrhðnLk yLku WíMksoLk 14 MkSðku{kt rLkÞtºký yLku Mktf÷Lk 15 MkSðku{kt «sLkLk 16 ykLkwðtrþfíkk yLku Wí¢ktrík 17 ykÃkýwt ÃkÞkoðhý 18 LkiMkŠøkf †kuíkkuLke ò¤ðýe
6 6 6
hMkkÞý rð¿kkLk 7 8 9 10 11
• • •
h k kí M 955 oqðS 1 64 kà 11 5
yìrMkz, çkuEÍ yLku ûkkh Äkíkwyku yÄkíkwyku ¾rLks fku÷Mkku yLku ¾rLks íku÷ fkçkorLkf MktÞkusLkku
6 8 6 6 6
6 6 4 6 4 4 4
[kuÃkzeyku {øks{kt ¼hðe yuLkwt Lkk{ rðãk LkÚke. [kuÃkzeykuLkk ¿kkLkLku {øks{kt Qíkkhðwt yu s Mkk[e rðãk Au. QXku, òøkku yLku ßÞkt MkwÄe æÞuÞ «kró Lk ÚkkÞ íÞkt MkwÄe fkÞo{kt ÷køÞk hnku.-Mðk{e rððufkLktË Mk{Þ LkÚke yuðwt Lkk fnuþku, fkhý fu rËðMk Ëhr{ÞkLk ík{Lku 1440 r{rLkx {¤u Au. yuf yuf Ãk¤Lkku WÃkÞkuøk fhku.
8 • ÷u¾f •
ÃkqðoSík®Mkn çke. ðk½u÷k
[(M.Sc, Chem (dist)]
(Mkt[k÷f - M{kxo õ÷kMkeMk, økktÄeLkøkh) (Ãkqðo ÷uf[hh : yku{fkh ELxhLkuþLk÷ Mfq÷) (rðÍexªøk VufÕxe - MÃkÄkoí{f Ãkheûkk) {ku. 85111 64955, 97147 56789
:: fkLkqLke [uíkðýe :: yk Mk{økú {xeheoÞ÷Lkk fkuE Ãký ¼køkLke VkuxkufkuÃke fhe / Íuhkuûk fhe, íku{kt MkwÄkhk ðÄkhk fhe fu yLÞ fkuE Ãký «fkhu «fkrþík fhLkkh, fhkðLkkh fu ðu[Lkkh Mkk{u MktMÚkk fkÞËuMkhLkk Ãkøk÷k ÷uþu. yk ÃkwMíkfLkk ík{k{ nf ‘fkuÃkehkEx yuõx’ ytíkøkoík ÷u¾f íkÚkk M{kxo õ÷kMkeMkLkk Au.
∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼ 1
Download from www.gujaratkesari.com
1- LkuLkkuxufLkku÷kuSLkku Ãkrh[Þ 1nm
10-9m
fkçkoLk-fkçkoLk ðå[uLkku çktÄ
MknMktÞkusfT
LkuLkkuxufLkku÷kuS þçËLkku Mkki«Úk{ «Þkuøk
fu yurhf zÙuõMk÷hu
CRN
Centre for Responsible Nanotechnology
LkuLkkufýLkwt fË
1-100 nm
{Lkw»ÞLke ô[kE
1750 000 000 nm (1.75m)
ðk¤Lkku ÔÞkMk ÁrÄh{kLkkt hõíkfý E.fku÷kE çkuõxurhÞk IC (Integrated circuit)
ðkEhMk
h k kí M 955 oqðS 1 64 kà 11 5 50 000 nm 5000 nm 2000 nm
90 nm
{k¾e- 1 Mku{e = 10-2 {e = 10+7 nm
50 nm
DNA
2 nm
çkfeçkku÷, fkçkoLkT LkuLkkuxâqçk
1 nm
nkEzÙkusLk Ãkh{kýwt
0.1 nm
1 μm (micrometer) = 1000 nm
10-6 m
3. 28 Vqx
1m
ÿ~Þ«fkþLke íkhtøk ÷tçkkE õðkuLx{zkux
{kLkðykt¾Lke òuðkLke {ÞkoËk
400-700 nm (4x10-7 - 7x10-7m)
8
5 nm
10 000 nm (10μm)
STM
Mfu®Lkøk xLk®÷øk {kE¢kuMfkuÃk
AFM
yuxkur{f VkuMko {kE¢kuMfkuÃk
LkuLkku ÃkËkÚko {kxu SA/V
¾qçk s {kuxku ↔ hkMkkÞrýf «r¢Þk «çk¤
SA/V {kuxku
[kutxe sðkLkku økwý yLku ½»koýLke yMkhku ¼køk ¼sðu
nkuðkÚke
fkçkoLkLkk çknwYÃkku
nehku, økúuVkEx, økúkrVLk (yufMíkheÞ økúuVkEx), ø÷kMke fkçkoLk, Vw÷heLk
«ÏÞkík rsÞkuzurMkf zku{Lkwt çktÄkhý
C60
Lkwt çktÄkhý
fwËhíke heíku Vw÷heLkLkwt yÂMíkíð
r{ýçk¥keLke {uþ yLku yðfkþeÞ rðãwík{kt
2010{kt LkkMkkLkk (NASA) Lkk ði¿kkrLkfkuyu 6500 «fk»kð»ko Ëqh ykðu÷ íkkhkLku ½uhkÞu÷k cosmic dust {kt C60 Lkwt
yÂMíkíð þkuæÞwt.
çkfeçkku÷Lkkt WËknhý
C60, C70, C76, C86
∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼ 2
Download from www.gujaratkesari.com
C20
= fkçkoLkLkwt MkkiÚke LkkLkwt Íw{¾wt
C540 =
fkçkoLkLkwt MkkiÚke {kuxw Íw{¾wt
SWNT
®Mkøk÷ ðkuÕz LkuLkkuxÞqçk
MWNT
{ÂÕx ðkuÕz LkuLkkuxÞqçk
fkçkoLk LkuLkkuçkzTMkT
Vw÷rhLk + LkuLkkuxÞqçkLkwt r{©ý
C-C ðå[uLkwt
SP 2
MWNT
Mktfhý
Lke íkkýûk{íkk
SWNT Lke
63x109 pa (ÃkkMf÷)
nkzoLkuMk
MWNT Lke
25x109 pa (ÃkkMf÷) 12 k íkkÃk{kLk
MkwÄe
h k kí M 955 oqðS 1 64 kà 11 5
yríkðknfíkk (MkwÃkhfLzÂõxrðxe) SWNT
Lke W»{eÞðknfíkk
3500 watt /m.k
LkuLkkuxÞqçkLke íkkÃkeÞ ÂMÚkhíkk
• þqLÞkðfkþ{kt →3100 k • nðk{kt → 1000 k
fkìÃkh ÄkíkwLke W»{eÞðknfíkk
385 watt /m.k
Vw÷rhLk þkuÄf
hkuçkxo yu^f÷o, nuhkuÕz zçkÕÞw ¢kuxku, suBMk neÚk, rh[kzo E
({kMk MÃkuõxÙkuøkúkVLkk «ÞkuøkÚke)
M{ku÷e
fkçkoLk LkuLkkuxÞqçkLkk þkuÄf
Mkw{eyku xeS{k (NEC ÷uçkkuhuxheLkk ði¿kkrLkf)
LkuLkkuxâqçkLkku çkÕf {kuzâw÷Mk
nehk fhíkk ðÄkhu
Äkíkw LkuLkkuxâqçkLkk 1 cm2 ykzAuË{ktÚke
10-9A
LkuLkkufýLkwt rÃkøk÷Lk ®çkËw
fË WÃkh ykÄkrhík nkuÞ Au.
Ÿ[e fkÞoûk{íkk Ähkðíke çkuxhe rðMVkuxfkuLkk rLkÞtºký {kxu
«ðkn ÃkMkkh ÚkkÞ.
MkuÕÞw÷kuÍ (fkøk¤Lke òzkE sux÷ku)
8
+
fkçkoLk LkuLkkuxâqçk Lkwt
Ãkkík¤wt Míkh
LkuLkku yuÕÞwr{rLkÞ{ WÃkÞkuøke
E÷uõxÙkurLkf ÃkrhÃkÚk{kt W»{eÞ rLkÞtºký íkhefu
fkçkoLk LkuLkkuxâqçkLkk {kuxk çktÄkhýku WÃkÞkuøke
Mkqû{ «{ký{kt Äkíkw W{uhu÷ çkfeçkku÷
{uxk÷ku ^w÷rhLMk (C80)
LkuLkkuzÙøkLkku ðÄw Ãkzíkku WÃkÞkuøk
htøkMkqºkLkk fkÞoLku LkwfþkLk ÃknkU[kzu
nkzfkLkk fku»kLke ð]rØ {kxu
fkçkoLk LkuLkkuxâwçk yLku MktÞwõík Mk{½xfku WÃkÞkuøke
LkuLkku xâqçk rºkßÞkðíkeo rËþk{kt ËçkLkeÞ nkuÞ Au.
2- «fkþ : ÃkhkðíkoLk yLku ð¢e¼ðLk þqLÞkðfkþ{kt «fkþLkku ðuøk ÃkhkðíkoLkLkk «fkhku yheMkkLkwt Mkqºk yheMkkLke {kuxðýe= «rík®çkçkLke ô[kE ðMíkw ô[kE
3.8x108 m/s
rLkÞr{ík (yheMkk ðzu) yrLkÞr{ík (xuçk÷, ¾whþe,....) 1/u + 1/v = 1/f h>/h = -v/u
∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼ 3
Download from www.gujaratkesari.com
«fkþLkk ð¢e¼ðLkLkku MLku÷Lkku rLkÞ{ MLku÷Lkk rLkÞ{Lkwt ÔÞkÃkf MðYÃk fk[Lkk ÷tçk½Lk ðzu Úkíkk ð¢e¼ðLk {kxu ÷uLMkLke {kuxðýe ÷uLMkLkwt Mkqºk ÷uLMkLkku Ãkkðh çkrnøkkuo¤ ÷uLMkLkku Ãkkðh ytíkøkkuo¤ ÷uLMkLkku Ãkkðh
n = sin i/sin r n1 sinθ1 = n2 sinθ2 sinθ1 = sinθ4 yux÷u fu θ1 = θ4 m = v/u 1/v - 1/u = 1/f P=1/f
ÄLk (+) Éý (-)
h k kí M 955 oqðS 1 64 kà 11 5 ytíkøkkuo¤ yheMkk ðzu h[kíkk «rík®çkçk :-
ðMíkwLkwt MÚkkLk yLktík ytíkhu ð¢íkkfuLÿ (C) Úke Ëqh ð¢íkkfuLÿ (C) Ãkh (F) yLku (C) Lke ðå[u {wÏÞ fuLÿ (F) Ãkh Äúwð (P) yLku (F) Lke ðå[u
«rík®çkçkLkwt MÚkkLk {wÏÞfuLÿ Ãkh (F) yLku (C) Lke ðå[u ð¢íkkfuLÿ Ãkh (C) Úke Ëqh yLktík ytíkhu yheMkkLke ÃkkA¤
«rík®çkçkLkku «fkh ðkMíkrðf yLku W÷xwt ðkMíkrðf yLku W÷xwt ðkMíkrðf yLku W÷xwt ðkMíkrðf yLku W÷xwt ðkMíkrðf yLku W÷xwt yk¼kMke yLku [¥kwt
Ãkrh{ký ¾qçk LkkLkwt LkkLkwt ðMíkw sux÷wt ðMíkw fhíkk {kuxwt ¾qçk {kuxwt ðMíkw fhíkk {kuxwt
çkrnøkkuo¤ yheMkk ðzu h[kíkk «rík®çkçk :-
ðMíkwLkwt MÚkkLk yLktík ytíkhu yLktík ytíkh yLku Äúwð (P) Lke ðå[u
«rík®çkçkLkwt MÚkkLk yheMkkLke ÃkkA¤ (F) Ãkh yheMkkLke ÃkkA¤ (P) yLku (F) ðå[u
8
«rík®çkçkLkku «fkh yk¼kMke yLku [¥kwt yk¼kMke yLku [¥kwt
Ãkrh{ký ¾qçk LkkLkwt (®çkËwðík) LkkLkwt
çkrnøkkuo¤ ÷uLMk ðzu h[kíkk «rík®çkçk :ðMíkwLkwt MÚkkLk ytLkík ytíkhu 2F Úke Ëqh 2F Ãkh
yLku 2F Lke ðå[u F Ãkh F yLku O Lke ðå[u F
«rík®çkçkLkwt MÚkkLk ÷uLMkLke çkeS çkksw FÃkh ÷uLMkLke çkeS çkksw F yLku 2F Lke ðå[u ÷uLMkLke çkeS çkksw 2FÃkh ÷uLMkLke çkeS çkksw 2F Úke Ëqh yLktík ytíkhu ðMíkw íkhVLke çkkswyu 2F Úke Ëqh
«rík®çkçkLkku «fkh ðkMíkrðf yLku W÷xwt ðkMíkrðf yLku W÷xwt
Ãkrh{ký ¾qçk LkkLkwt(®çkËwðík) LkkLkwt
ðkMíkrðf yLku W÷xwt ðkMíkrðf yLku W÷xwt ðkMíkrðf yLku W÷xwt yk¼kMke yLku [¥kwt
ðMíkw sux÷w ðMíkw fhíkk {kuxw ðMíkw fhíkk {kuxwt ðMíkw fhíkk {kuxwt
∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼ 4
Download from www.gujaratkesari.com
ytíkøkkuo¤ ÷uLMk ðzu h[kíkk «rík®çkçk :ðMíkwLkwt MÚkkLk ytLkík ytíkhu yLktík ®çkËw yLku OLke ðå[u
+2.0 D yux÷u 0.5 -2.5 D
«rík®çkçkLkwt MÚkkLk ðMíkw íkhVÚke çkkswyu FÃkh ðMíkw íkhVLke çkkswyu F yLku O Lke ðå[u
«rík®çkçkLkku «fkh yk¼kMke yLku [¥kwt yk¼kMke yLku [¥kwt
Ãkrh{ký ¾qçk LkkLkwt LkkLkwt
fuLÿ÷tçkkELkku çkŠnøkku¤ ÷uLMk
yux÷u -0.4 fuLÿ÷tçkkELkku ytíkøkkuo¤ ÷uLMk
h k kí M 955 oqðS 1 64 kà 11 5
MktÞwõík Mkqû{Ëþof Þtºk{kt - ðMíkw fk[Lke fuLÿ÷tçkkE Lkuºkfk[Lke fuLÿ÷tçkkE fhíkk ykuAe «rík®çkçk - yk¼kMke, W÷xwt yLku {kuxwt íkÚkk ðMíkwLke ÃkkA¤
¾økku¤eÞ ËqhçkeLk (xur÷MfkuÃk) - ðMíkw fk[Lke fuLÿ÷tçkkE Lkuºkfk[Lke fuLÿ÷tçkkE fhíkk ðÄw «rík®çkçk - yk¼kMke, W÷xwt yLku LkkLkwt ð¢íkk rºkßÞk (R) = 2f
çkrnøkkuo¤ ÷uLMk yLku çkrnøkkuo¤ yheMkkLke fuLÿ÷tçkkE = ÄLk (+) ytíkøkkuo¤ ÷uLMk yLku ytíkøkkuo¤ yheMkkLke fuLÿ÷tçkkE = Éý (-) {kuxðýe (M) +1 -1
«rík®çkçkLkku «fkh yLku fË
yheMkkLkku «fkh
yk¼kMke, [¥kwt yLku ðMíkw sux÷wt
Mk{ík÷
ðkMíkrðf, W÷xwt yLku ðMíkw sux÷wt
ytíkøkkuo¤
ðkMíkrðf, W÷xwt yLku {kuxwt
ytíkøkkuo¤
8
>1 yLku
Éý
<1 yLku
Éý
ðkMíkrðf, W÷xwt yLku LkkLkwt
ytíkøkkuo¤
>1 yLku
ÄLk
yk¼kMke, [¥kwt yLku {kuxwt
yíkøkkuo¤
<1 yLku
ÄLk
yk¼kMke, [¥kwt yLku {kuxwt
çkrnøkkuo¤
3- «fkþLkwt rð¼ksLk yLku fwËhíke «fkþeÞ ½xLkkyku r«Í{ îkhk «fkþLkwt Mkkík ½xfku{kt rð¼ksLk ÚkkÞ Au òtçk÷e htøkLkku «fkþ
rð[÷Lk - {n¥k{
ðuøk - LÞqLkík{
hkíkk htøkLkku «fkþ
rð[÷Lk - LÞqLkík{
ðuøk - {n¥k{
fk¤k htøkLkk ÃkËkÚko ÃkhÚke fkuE Ãký htøkLkwt ÃkhkðíkoLk Úkíkwt LkÚke. çkÄk s ½xf htøkkuLkwt ÃkËkÚko ÃkhÚke ÃkhkðíkoLk ÚkkÞ íkku íku MkVuË htøkLkku Ëu¾kÞ Au.
∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼ 5
Download from www.gujaratkesari.com
«fkþLkk «kÚkr{f htøkku
÷k÷, ÷e÷ku, ðkˤe ÷k÷ + ÷e÷ku = Ãke¤ku ÷k÷ + ðkˤe = {ÁLk ðkˤe + ÷e÷ku = {kuhÃkªA
Ãkqhf htøkku
÷k÷ + ÷e÷ku + ðkˤe = ïuík ðkˤe + Ãke¤ku = ïuík ÷e÷ku + {ÁLk = ïuík ÷k÷ + {kuhÃkªA = ïuík
«kÚkr{f ðýofku
h k kí M 955 oqðS 1 64 kà 11 5 {ÁLk, {kuhÃkªA, Ãke¤ku
rðrðÄ ðýofku {u¤ððkLke ÃkØrík
rðÞkurøkf r{©ý ÃkØrík
Mkk{kLÞ árü Ähkðíke ÔÞÂõík {kxu LkSf®çkËw
25 cm
Mkk{kLÞ árü Ähkðíke ÔÞÂõík {kxu Ëqh®çkËw
yLktík ytíkhu
÷½wár»xLke ¾k{e ({kÞkuÃkeyk) :-
LkuºkÃkx÷ fhíkk ykuAk ytíkhu «ríkrçktçk h[kÞ Ëqh Lke ðMíkw yMÃkü yLku LkSfLke ðMíkw MÃkü
• ytíkøkkuo¤ ÷uLMkÚke Ëqh ÚkkÞ
økwÁár»xLke ¾k{e (nkEÃkh {uxÙkuÃkeyk) :-
LkuºkÃkx÷ fhíkk ðÄwt ytíkhu «rík®çkçk h[kÞ ËqhLke ðMíkw MÃkü yLku LkSfLke ðMíkw yMÃkü
• çkrnøkkuo¤ ÷uLMkLke Ëqh ÚkkÞ.
«uMk çkkÞkurÃkyk :-
8
Wt{h ðÄíkk ykt¾Lkk rMkr÷Þhe MLkkÞw Lkçk¤k Ãkzíkk yLku ykt¾Lkk ÷uLMkLke ÂMÚkríkMÚkkÃkfíkk ykuAe ÚkðkÚke yk ¾k{e MkòoÞ
• çkkÞVkuf÷ (rÿ fuLÿe) ÷uLMkÚke Ëqh ÚkkÞ Au. {kuríkÞku :-
{kuxe ô{hu ykt¾Lkk ÷uLMk{kt ËqrÄÞk htøkLkwt ðkˤAkÞwt Ãkz ò{u Au íÞkhu ÔÞÂõík ytþík: fu MktÃkqýo árü økw{kðu Au. Mksohe îkhk Ëqh ÚkkÞ Au.
{u½ÄLkw»Þ :-
ðhMkkËe Éíkw{kt - ykfkþ{kt MkqÞoLke rðÁæÿ rËþk{kt h[kÞ «kÚkr{f {u½ÄLkw»ÞLkk htøkku(Lke[uLke WÃkh) - òtçk÷eÚke hkíkku / ¢{þ: - òLkeðk÷e ÃkeLkkhk økkiý {u½ÄLkw»ÞLkk htøkku(Lke[uÚke WÃkh) - hkíkkÚke òtçk÷e
Ãk]ÚðeÚke ykuAe ô[kE
½Lkíkk ðÄw
Ãk]ÚðeÚke ðÄw ô[kE
½Lkíkk ykuAe
ðkíkkðhýeÞ ð¢e¼ðLkÚke h[kíke ½xLkk
íkkhkykuLkwt x{x{ðwt, ðnu÷ku MkqÞkuoËÞ, {kuzku MkqÞkoMík
∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼ 6
Download from www.gujaratkesari.com
ðnu÷k MkqÞkuoËÞ (2 r{rLkx) yLku {kuzk MkqÞkoMík (2 r{rLkx) Lku r÷Äu rËðMk 4 r{rLkx ÷ktçkku çkLku Au. «feýoLk Ãkk{íkk «fkþLkku htøk «feýoLkfíkko fýkuLkk Ãkrh{ký Ãkh ykÄkh hk¾u Au. fý LkkLkk - íkhtøk÷tçkkE LkkLke → ðkˤe htøkLkwt «feýoLk / fý {kuxk → ÷k÷ «fkþLkwt «feýoLk fý ðÄw {kuxk - íkhtøk÷tçkkE {kuxe → ïuík «fkþLkwt «feýoLk ÷k÷ htøkLke íkhtøk÷tçkkE {kuxe → «feýoLk ykuAwt ¼ÞËþof rMkøLk÷{kt ÷k÷ htøk h¾kÞ Au. ¼qhk htøkLke íkhtøk÷tçkkE {kuxe → «feýoLk ðÄw
MðåA ykfkþ ¼qÁ Ëu¾kÞ Au.
÷k÷ htøkLke íkhtøk÷tçkkE ¼qhk htøk fhíkk 1.8 økýe ðÄw nkuÞ Au. Ãkqýo yktíkrhf ÃkhkðíkoLkÚke h[kíke ½xLkkyku
{]øks¤ yLku ÷q®{øk
h k kí M 955 oqðS 1 64 kà 11 5
{]øks¤ ({rh[efk) :- økh{ «Ëuþ{kt Ëu¾kíke «fkþeÞ ¼ú{ýk ÷q®{øk :-
«rík®çkçk - yk¼kMke yLku W÷xwt
Xtze nðk WÃkh økh{ nðk hnu÷e nkuÞ íkuðk rðMíkkh (Äúwð «Ëuþ) {kt MkòoÞ Au. «rík®çkçk → yk¼kMke yLku [¥kwt (ðkíkkðhý{kt yÄðå[u ÷xfíkwt)
4- rðãwík
SI yuf{
ÃkØrík{kt rðãwík¼khLkku yuf{
«kuxkuLkLkku rðãwík¼kh
fw÷kuBçk (C)
+1.6 x 10-19
E÷uõxÙkuLkLkku rðãwík¼kh
-1.6 x 10-19
rðãwík «ðknLkk ðnLk {kxu
{wõík E÷uõxÙkuLk sðkçkËkh
ðknfku :- íkktçkw, [ktËe, yuÕÞwr{rLkÞ{ → {wõík E÷uõxÙkuLk ðÄkhu → rðãwík«ðknLkwt ðnLk Mkh¤íkkÚke
8
yðknfku :- hçkh, fk[, Ã÷krMxf → {wõík E÷uõxÙkuLk nkuíkk LkÚke → rðãwík«ðknLkwt ðnLk þõÞ LkÚke. E÷uõxÙkuLkLke þkuÄ
rðãwík«ðkn = rðãwík¼khLkku sÚÚkku
su. su. Úkku{MkLk
I = Q/t òu Q = ne
íkku I = ne/t
Mk{Þ SI yuf{ ÃkØrík{kt rðãwík«ðknLkku yuf{ Vw÷kuBçk/MkufLz
(C/S) yÚkðk yuÂBÃkÞh (A)
1mA = 10-3A
1μA = 10-6A
rðãwík«ðknLkwt {qÕÞ {kÃkíkwt MkkÄLk
yur{xh
rðãwík«ðknLke nkshe LkkUÄðk {kxu
økuÕðuLkkur{xh
rðãwíkÂMÚkrík{kLk = fhðwt Ãkzíkwt fkÞo rðãwík¼kh
(V) = W/Q
rðãwíkÂMÚkrík{kLkLkku íkVkðík {kÃkðk ðÃkhkíkwt MkkÄLk ðkuÕxkLkku fku»k
Au.
SI yuf{ :- sq÷/fw÷kuBçk yÚkðk ðkuÕx (V)
ðkuÕx{exh hkMkkÞrýf QòoLkwt rðãwíkQòo{kt YÃkktíkh
∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼ 7
Download from www.gujaratkesari.com
ðkuÕxkLkk fku»k{kt → yuLkkuz íkhefu íkktçkkLke Ã÷ux → fuÚkkuz íkhefu ®ÍfLke Ã÷ux
→ ÿkðý íkhefu {tË H2SO4
ykuñLkku rLkÞ{ :- rðãwík«ðkn (I) yLku ðkuÕxus (V) ðå[uLkku MktçktÄ Ëþkoððk yðhkuÄLkku SI yuf{ :- ðkuÕx/yuÂBÃkÞh yÚkðk ykuñT → Mkt¿kk :-
Ω
>> >> R=V/I
(yku{uøkk)
ÃkËkÚkoLkku yðhkuÄ íku ðknfLke ÷tçkkELkk Mk{«{ký{kt yLku íku ðknfLkk ykzAuËLkk ûkuºkV¤Lkk ÔÞMík «{ký{kt nkuÞ Au (R = LA ) yðhkuÄfíkk :-
p = R LA
yuf{ - ΩM
ðknfku yLku r{©Äkíkwyku{kt yðhkuÄfíkk ykuAe nkuÞ Au.
h k kí M 955 oqðS 1 64 kà 11 5
rMkr÷fkuLk yLku s{uorLkÞ{ suðk yÄoðknfkuLke yðhkuÄfíkk ðknf fhíkk ðÄw Ãký yðknfku fhíkk ykuAe nkuÞ Au → SI yLku Ge suðk yÄoðknfkuLkku WÃkÞkuøk E÷uõxÙkurLkõMk ½xfku çkLkkððk{kt ÚkkÞ Au. yðhkuÄkuLkwt ©uýe òuzký yðhkuÄkuLkwt Mk{ktíkh òuzký rðãwík Qòo
(W)=I2 Rt
R=R1+R2+R3+...... 1 1 1 1 R R1 R2 R3
W»{k Qòo (H) = I2 Rt (sq÷Lkku rLkÞ{)
rðãwík Qòo (W) yLku W»{k Qòo (H) Lkku SI yuf{ = sq÷ (J)
rðãwík Ãkkðh (P) = W/t → ÃkkðhLkku SI yuf{ = sq÷/MkufLz yÚkðk ðkux (W)
½hðÃkhkþ{kt ðÃkhkíke ðes¤eLke økýíkhe kwh {kt ÚkkÞ Au. suLku ‘ÞwrLkx’ fnu Au. 1 ÞwrLkx = 1kwh = 3.6 x 106 sq÷
rðãwík ÃkMkkh ÚkE þfu íkuðwt ÿkðý → ‘E÷uõxÙku÷kEx’ ÿkðý
8
rðãwík«ðknLke hkMkkÞrýf yMkhÚke yuf ÄkíkwLkku Zku¤ çkeS Äkíkw Ãkh [Zkððku → E÷uõxÙkuÃ÷u®xøk heík {kEf÷ Vuhuzu yu E÷uõxÙkuÃ÷u®xøk ð¾íku Äúwð Ãkh fux÷k «{ký{kt Äkíkw s{k Úkþu íku {kxuLkk çku rLkÞ{ku ykÃÞk (1) m ∝ Q (2) m ∝ e ßÞkt e (hkMkk. íkwÕÞktf)
ÄkíkwLkku Ãk.¼kh íkuLke MktÞkusfíkk
Vuhuzu yu íkuLkk rLkÞ{ku E÷ufxÙkur÷rMkMk «r¢ÞkLkk yÇÞkMk ÃkhÚke ykÃÞk.
∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼ 8
Download from www.gujaratkesari.com
Ãk- rðãwík«ðknLke [wtçkfeÞ yMkhku rðãwík«ðkn ðzu [wtçkfeÞ WËT¼ðu Au íkuðwt þkuÄLkkh
ykuMxuzo
økSÞk [wtçkfLkk çku Äúwðku
W¥kh Äúwð (N) yLku Ërûký Äúwð (S)
[wtçkfLkwt [wtçkfíð Äúwðku Ãkh {n¥k{ nkuÞ Au [wtçkfeÞ ûkuºkhu¾kykuLke rËþk Äúwð (N) Úke (S) yLku (S) Úke (N) nkuðkÚke íku çktÄøkk¤kyku h[u Au. → ûkuºkhu¾kyku LkSf íkku [wtçkfeÞûkuºk «çk¤ → ûkuºkhu¾kyku Ëqh íkku [wtçkfeÞûkuºk rLkçko¤ → ûkuºkhu¾kyku yufçkeòLku AuËíke LkÚke
h k kí M 955 oqðS 1 64 kà 11 5
[wtçkfeÞûkuºk MkrËþ hkrþ Au, su rËþk yLku {qÕÞ Ähkðu Au.
[wtçkfeÞûkuºk rËþk òýðk {kxu ‘s{ýk nkÚkLkk ytøkqXkLkku rLkÞ{’ ðÃkhkÞ Au. → ytøkqXku «ðknLke rËþk{kt nkuÞ íkku [wtçkfeÞûkuºk ð¤u÷e yktøk¤eykuLke rËþk{kt nþu Mkwhu¾ íkkhLku çkË÷u ðíkwo¤kfkh ÷qÃk (®høk) {kt «ðknLke [wtçkfeÞ yMkh ðÄw nkuÞ Au. ÷qÃkLkk fuLÿ LkSf [wtçkfeÞûkuºk → «çk¤ ÷qÃkLkk fuLÿ Ãkh [wtçkfeÞûkuºk ∝ rðãwík«ðkn . ÷qÃkLke rºksÞk
Mkku÷uLkkuEz{ktÚke «ðkn ÃkMkkh fhíkk íku [wtçkf (E÷uõxÙku{uøLkux) íkhefu ðíkuo Au rðãwík{kuxh rðãwík QòoLkwt Þktrºkf Qòo{kt YÃkktíkh E÷urõxÙf sLkhuxh Þktrºkf QòoLkwt rðãwík Qòo{kt YÃkktíkh E÷urõxÙf çku÷ E÷uõxÙku{uøLkux rMkØktík Ãkh fkÞo fhu Au rðãwík«ðknLkk «fkhku :- yufrËþ «ðkn (DC) yLku Q÷xMkq÷x «ðkn (AC) ¼khík{kt 220v AC «ðknLke ykð]rík = 50Hz y{urhfk{kt 110v AC «ðknLke ykð]rík = 60Hz ^ÞwÍ ðkÞh þwØ rxLk (Sn) yÚkðk ÷uz + rxLkLkk r{©ýÚke çkLku Au V÷u®{økLkk s{ýk nkÚkLkku rLkÞ{ → [wtçkfeÞ çk¤Lke rËþk òýðk {kxu ^÷u®{økLkk zkçkk nkÚkLkku rLkÞ{ → «urhík rðãwík«ðknLke rËþk òýðk {kxu AC ðkuÕxus yÚkðk AC «ðknLke rËþk 1 MkufLz{kt 100 ðkh çkË÷kÞ íkku ykð]r¥k = 50 Hz → ðÄw Ãkkðhðk¤k WÃkfhýku (yuMke, £es, økeÍh.....) 15A Lke ÷kELk 5A Lke ÷kELk → ykuAk Ãkkðhðk¤k WÃkfhýku (xeðe, çkÕçk, xâwçk÷kEx.....)
8
∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼ 9
Download from www.gujaratkesari.com
6-çkúñktz Mkki «Úk{ hurzÞku xur÷MfkuÃk (HEAO-2) xur÷MfkuÃk ykELkMxkELk Lku LkkMkk îkhk 1978 {kt fûkk{kt {qfkÞku suLkwt Lkðwt Lkk{ [tÿk fhe VheÚke 1999 {kt «MÚkkrÃkík fÞkuo. fkuÃkhrLkõMkLkku ÏÞk÷ ‘MkqÞo furLÿík’ íkhefu yku¤¾kÞ Au. fkuÃkhrLkõMkLkku ðkË Mkki «Úk{ ¼qr{ríkÞ yLkw{krLkík ðkË Au.
MkqÞo{tz¤ MkqÞo
çkwÄ
þw¢
h k kí M 955 oqðS 1 64 kà 11 5
Mk{økú MkqÞo fwxwtçkLkwt 99.86% ˤ Ähkðu Au. ÔÞkMk ÷øk¼øk 13,92,000km øk¼oLkwt íkkÃk{kLk ÷øk¼øk 1.5 fhkuz K MkÃkkxe íkhV síkk íkkÃk{kLk 6000 K MkqÞo{kt hnu÷wt ÿÔÞ → Ã÷kÍ{kt MkqÞof÷tfLkku ykðíkofk¤ → 11 ð»ko MkkiÚke LkkLkku økún • yuf Ãký [tÿ LkÚke Ãk]ÚðeLkk ˤ fhíkk 1/18 ¼køkLkwt MkÃkkxe ÃkhLkwt íkkÃk{kLk 427OC, hkrºkLkwt íkkÃk{kLk - 173O C fuLÿ{k rLkf÷ yLku ykÞLko suðe Äkíkwyku ðkíkkðhý :- MkkurzÞ{ (Na), ÃkkuxurþÞ{ (K) Lkwt çkk»Ãk MðYÃk MkkiÚke ðÄkhu íkusMðe økún • yuf Ãký [tÿ LkÚke
Ãkrh¢{ý rËþk → ÃkqðoÚke Ãkr©{ (çkeò økúnku fhíkk W÷xe Au) íkuÚke MkqÞo Ãkrù{{kt Wøku
8
yLku Ãkqðo{kt ykÚk{u
çkkÌk ðkíkkðhý CO2 Lkk MkVuË ðkˤkuLkwt çkLku÷wt Au. Ãk]Úðe
MkSðMk]rü Ähkðíkku økún
• yuf [tÿ Au.
ðkíkkðhýLkLke òzkE 800-1000 km øk¼o Ãkeøk¤u÷k ykÞLko {uøLkurþÞ{ yLku rMkr÷fux suðk ÿÔÞkuLkwt yÄo«ðkneLkwt MðYÃk çknkhLkk Míkh{kt rMkr÷fkuLk zkÞkuõMkkEz (SiO2) Lkwt ðÄkhu «{ký {tøk¤
÷k÷kþÃkzíkku økún ðkíkkðhýLkLkku {wÏÞ ½xf-fkçkoLk zkÞkuõMkkEz 1997 {kt
ÃkkÚk VkELzh r{þLk îkhk rhMk[o fhkÞw níkwt
VkuçkkuMk yLku zu{kuMk Lkk{Lkk çku [tÿku Ãk]ÚðeLkk ðkíkkðhý fhíkkt 1% s ðkíkkðhý Ähkðu Au.
∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼ 10
Download from www.gujaratkesari.com
økwÁ
MkkiÚke {kuxku økún Ãk]Úðe fhíkk ÷øk¼øk 1400 økýku {kuxku øk¼o ÃkÚkhk¤ Au 60 fhíkk
þrLk
ðÄw [tÿku Au
çkeò LktçkhLkku {kuxku økún Ãk]Úðe fhíkk fË 850 økýw ðÄkhu ºký ð÷Þku Ähkðu Au MktÃkqýo nkEzÙkusLkLkku çkLku÷ku Au
h k kí M 955 oqðS 1 64 kà 11 5
xkExLk Lkk{Lkku MkkiÚke {kuxku [tÿ Au ÞqhuLkMk
1781 {kt
rðr÷Þ{ n»ko÷u þkuÄ fhe • øk¼o ykÞLko, {uøLkurþÞ{, rMkr÷fux ÃkÚÚkhkuLkku çkLku÷ku Au.
fË Ãk]Úðe fhíkk 64 økýwt
• íku LkSf-LkSf hnu÷k ¼q¾hk htøkLkk ð÷ÞkuÚke
ÔÞkMk Ãk]Úðe fhíkk 3.7 økýku LkuÃåÞwLk
½uhkÞu÷k Au.
çÕÞq (¼qhk) htøkLkku Ëu¾kÞ Au
[kh ð÷Þku Ähkðu Au (2 íkusMðe, 2 Íkt¾k) øk¼o rMkr÷fux ¾zfku yLku çkhVLkku çkLku÷ Au xexÙkuLk yLku Lkuhez çku òýeíkk [tÿku Au Ã÷qxku
Xtzku, ytÄkrhÞku, Ãke¤kþÃkzíkku økún Ãkrh¢{ýfûkk ¾qçk s ÷tçkð]ríkÞ
øk¼o{kt rMkr÷fuxLkk çkLku÷k ¾zfku þuhkuLk Lkk{Lkku [tÿ Au
8
xuhuMxÙeÞ÷ (ÃkkÚkeoð) økúnku → {tøk¤ økúnLke fûkkLke ytËh ykðu÷k økúnku òurðÞLk økúnku → {tøk¤ økúnLke fûkkLke çknkh ykðu÷k økúnku ÷½wøkúnku
MkqÞo{tz¤Lkk rLk{koý ð¾íku økún çkLkðk{kt rLk»V¤ rLkð¤u÷k LkkLkk-{kuxk ¾zfku MÚkkLk:- {tøk¤ yLku økwÁ økúnkuLke ðå[uLkk Ãkèk{kt MktÏÞk :- ÷øk¼øk 1 ÷k¾Úke ðÄw MkkiÚke {kuxku yLku MkkiÚke Ãknu÷ku ÷½wøkún → MkeheMk (ÔÞkMk- 1000 rf.{e.) íkusMðe ÷½wøkún → ðuMxk (ÔÞkMk- 400 rf.{e.) íku rMkr÷fkuLk, rLkf÷, ¢kur{Þ{ yLku fuÂÕþÞ{Lkk çkLku÷k nkuÞ Au
ykuøk»xÚke LkðuBçkh Ëhr{ÞkLk {n¥k{ MktÏÞk{kt WÕfkyku òuðk {¤u Au Äq{fuíkw
MkqÞoLke ykMkÃkkMk ÷tçkð]íkeÞ fûkk{kt Ãkrh¢{ý fhu Au nu÷eLkku Äq{fuíkw Ëh 76 ð»kuo MkqÞoLke LkSf ykðu Au. AuÕ÷u 1986 {kt Ëu¾kÞku níkku nðu sw÷kE 2061
{kt Ëu¾kþu.
1977 {kt
nu÷-çkkuÃÃk Äq{fuíkwt Ëu¾kÞku níkku su 19 {rnLkk MkwÄe Lkhe ykt¾u Ëu¾kÞku
∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼ 11
Download from www.gujaratkesari.com
Äq{fuíkwLkk çktÄkhý{kt Ãkkýe, CO2, yu{kurLkÞk íkÚkk yLÞ ðkÞwyku Úkesu÷k òuðk {¤u Au Äq{fuíkwLke ÃkqtA¤e{kt fkçkoLk, LkkExÙkusLk yLku nkEzÙkusLkLkk çkLku÷k CO yLku HCN Lkk yýwyku Au íkkhkykuLkk øk¼o{kt fkçkoLk-LkkExÙkusLk suðe íkkÃk-LÞwÂõ÷Þh Mkt÷ÞLk «r¢Þk ÚkkÞ Au MkkiÚke ykuAk íkkÃk{kLkðk¤ku íkkhku → ÷k÷ htøk Lkûkºk
MkkiÚke ðÄw íkkÃk{kLkðk¤ku íkkhku → ¼qhku htøk
LkûkºkkuLke fw÷ MktÏÞk 27 [tÿ ¢ktríkð]ík Ãkh hkus 13O20’ ytíkh fkÃku Au [tÿ Ëhuf Lkûkºk{kt 1 rËðMk hnu Au
h k kí M 955 oqðS 1 64 kà 11 5
MkqÞo Ëhuf Lkûkºk{kt 13.5 rËðMk hnu Au
Ãk]ÚðeLke ÃkkuíkkLke Ähe WÃkh yuf ¼ú{ý Ãkqýo fhíkk 23 f÷kf 56 r{rLkx ÷køku Au MkqÞo ykÃkýe ykfkþøktøkkLkk fuLÿÚke 30,000 «fkþð»ko Ëqh ykðu÷ Au
MkqÞo ykfkþøktøkkLkk fuLÿ Vhíku 250 rf{e/MkufLzLkk ðuøkÚke Ãkrh¢{ý fhu Au
çkúñktz{kt 1011 ykfkþøktøkkyku Au → ykfkþøktøkk{kt 1011 íkkhkyku Au >> çkúñktz{kt fw÷ íkkhkyku 1022 ykÃkýe ykfkþøktøkkLkk fuLÿ{kt 4 ÷k¾ MkqÞo-ˤ fhíkk ðÄkhu ˤ Ähkðíkwt ç÷uf nku÷ Au ç÷uf nku÷Lkwt ðøkeofhý íkuLkk ˤ, rðãwík¼kh yLku fkuýeÞ ðuøk{kLk ÃkhÚke ÚkkÞ Au 1967 {kt
yíÞtík ÍzÃke Ãkrh¢{ý fhíkk LÞqxÙkuLk Mxkh → ÃkÕMkkhLke þkuÄ ÚkE
ÃkÕMkkhLkku MkkiÚke Äe{ku ykðíkofk¤ → 8 MkufLz
yðfkþeÞ {wMkkVheLkk «ýuíkk hrþÞLk konstantin Tsiokowsky níkk hkufux LÞqxLkLkk økríkLkk ºkeò rLkÞ{ Ãkh fkÞo fhu Au
hkufux{kt «ðkne çk¤íký → «ðkne nkEzÙkusLk yLku «ðkne ykuÂõMksLkLkwt r{©ý
8
hkufux{kt ÄLk çk¤íký íkhefu → yuÕÞwr{rLkÞ{ yLku yu{kurLkÞ{ Ãkhõ÷kuhux yÚkðk yu{kurLkÞ{ LkkExÙuxLkku r{© ÃkkWzh 4 ykuõxkuçkh 1957 →
hrþÞkyu Mkki «Úk{ fwrºk{ WÃkøkún MÃkwxrLkf − 1 Lkwt «ûkuÃký fÞwO
òLÞwykhe 1958 → y{urhfkyu «Úk{ f]rºk{ WÃkøkún yuõMÃ÷kuhh− 1 Lkwt «ûkuÃký fÞwO 12
yur«÷ 1961 → hrþÞkyu yðfkþ{kt Mkki «Úk{ {kLkðe ‘Þqhe økkøkheLk’ Lku {kufÕÞk
18 {k[o 1965 → Aleksi Leonor yu Mkki «Úk{ MÃkuþ ðkuf fÞwO 21 sw÷kE 1969 →
yÃkku÷ku - 11 r{þLkLkk Lke÷ yk{oMxÙkUøku [tÿ Ãkh Ãkøk {qõÞku
1971 {kt hrþÞkyu MÃkuþ MxuþLk Salyut-1 Lkwt «ûkuÃký fÞwO 1973
{kt y{urhfkyu MÃkuþ MxuþLk Skylab Lkwt «ûkuÃký fÞwO
1980 {kt
¼khíku «Úk{ WÃkøkún hkurnýeLkwt SLV-3 îkhk «ûkuÃký fÞwO (rðï{kt Mkkík{kt ¢{u)
ISS → International Space Station 12 yur«÷ 1981 →
«Úk{ MÃkuþ þx÷ fku÷trçkÞkLkwt «ûkuÃký
∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼ 12
Download from www.gujaratkesari.com
yur«÷ 1990 {kt nçk÷ xur÷MfkuÃkLkwt «ûkuÃký rzMfðhe îkhk fhkÞwt níkwt ¼kir{ríkf MktòuøkkuLku fkhýu çkÄk s MÃkuþ þx÷Lkwt WœÞLk fuLkuze MÃkuþ MkuLxh ÃkhÚke ÚkkÞ Au 1 Vuçkúwykhe 2003 →
fku÷trçkÞk ÞkLk íkqxe Ãkzíkk ¼khíkeÞ {q¤Lkk fÕÃkLkk [kð÷k Mkrník MkkíkuÞLkk {]íÞwt
ËwrLkÞkLkku MkkiÚke {kuxk{kt {kuxku fý «ðuøkf «Þkuøk - LHC (÷kso nuzÙkuLk fku÷kEzh) ¼khíkeÞ WÃkøkúnku hkurnýe, ©kuMk, IRS ©uýe, rhMkkuMko Mkux, fkxkuoMkux WÃkøkúnkuLku Ãk]ÚðeLke Vhíku fûkk{kt økrík fhkððk ÷½w¥k{ ðuøk 8 rf{e/MkufLz nkuðku òuEyu Ãk]ÚðeLke MkÃkkxeÚke 35786 rf{e Ÿ[kEyu rð»kwðð]íkeÞ fûkk{kt WÃkøkúnLkku ¼ú{ýfk¤ 24 f÷kf Ãk]ÚðeLke MkÃkkxeÚke
1000 rf{e
Ÿ[kEyu ÄúwðeÞ fûkk{kt WÃkøkúnLkku ¼ú{ýfk¤ 2 f÷kf
h k kí M 955 oqðS 1 64 kà 11 5
¼khíkLkk rh{kux rMk®LMkøk WÃkøkúnkuLkku ÃkwLkhkøkLkøkk¤ku → 21 rËðMk y{urhfkLkk ÷uLzMkux WÃkøkúnkuLkku ÃkwLkhkøkLkøkk¤ku → 16 rËðMk ISRO → Indian Space Reaserch Organization
22 rzMkuBçkh 2005 → ¼khíku INSAT-4A økwÞkLkk
(£ktMk) Úke «ûkurÃkík fÞkuo
WÃkÞkuøk → DTH Lkk «Mkkhý {kxu IRS-1
yLku IRS-2 → Ãk]ÚðeLke MkÃkkxe íkÚkk Mk{wÿ MkÃkkxe ÃkhLkk nðk{kLkLke òýfkhe {kxu
{uxMkux → nðk{kLk MktçktÄe òýfkhe {kxu
rhMkkuMko Mkux → Mk{wÿ SðMk]üe íkÚkk Mk{wÿ MkÃkkxe ÃkhLkk nðk{kLkLke òýfkhe {kxu fkxkuoMkux → ¼kiøkkur÷f Lkõþk MktçktÄe òýfkhe {kxu PSLV
Ãkku÷h Mkuxu÷kEx ÷kuL[ªøk Ônef÷ (1000-2000 kg. ©uýeLkk rh{kux Mku®LMkøk WÃkøkúnku «ûkurÃkík fhðk)
GSLV
Syku MkeL¢kuLkMk Mkuxu÷kEx ÷kuL[ªøk Ônef÷ (2500kg. Lkku EDUSAT, 2004 {kt ÷kuL[ fÞkuo)
8
¾økku¤ þk†eyku ytíkh ¾økku¤eÞ yuf{ AU (yuMxÙkuLkkur{f÷ ÞwrLkxTMk) {kt {kÃku Au. Ãk]ÚðeLkk fuLÿ yLku MkqÞoLkk fuLÿ ðå[uLkwt ytíkh
1 AU=149,598,000 km = 1.496 ×108 km
yðfkþeÞ ytíkhku {kÃkðkLkku çkeòu yuf{
1 «fkþð»ko = 9.46 ×1012 km= 63000AU
• «fkþð»ko
∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼ 13
Download from www.gujaratkesari.com
7-yurMkz, çkuEÍ yLku ûkkh yurMkz (MðkËu ¾kxk)
¼qhk r÷x{MkLku ÷k÷ çkLkkðu
yu ¼q ÷k
çkuEÍ (MðkËu íkqhk)
÷k÷ r÷x{MkLku ¼qÁ çkLkkðu
çku ÷k ¼q
yurMkz - çkuEÍ ytøkuLkku «Úk{ ÏÞk÷ 1884 {kt Mðktíku yknuorLkÞMku hsq fÞkuo níkku yknuorLkÞMkLke {ÞkoËk Ëqh fhðk 1993 {kt òunkLkeþ çkúkuLMxuz yLku Úkku{Mk ÷kuheyu rðMík]ík ÏÞk÷ hsq fÞkuo yknuorLkÞMk yurMkz -çkuEÍ rMkæÄktíkLkk ÃkkÞk{kt ykÞLkefhýLkku ÏÞk÷ hnu÷ku Au. çkúkuLMxuz- ÷kuhe yurMkz-çkuEÍ rMkØktíkLkk ÃkkÞk{kt «kuxkuLk rðrLkÞ{Lkku ÏÞk÷ hnu÷ku Au. Ãkkýe Q¼ÞÄ{eo Mð¼kð Ähkðu Au yÄkíkw ykufMkkEz + Ãkkýe
h k kí M 955 oqðS 1 64 kà 11 5 → yurMkz
Äkíkw ykuõMkkEz + Ãkkýe
→ çkuEÍ
yurMkz + Äkíkw
→ ÄkíkwLkku ûkkh + zkÞnkEzÙkusLk ðkÞw
yurMkz + çkuEÍ
→ ûkkh + Ãkkýe
yurMkz + Äkíkw ykuõMkkEz
→ ûkkh + Ãkkýe
yurMkz + Äkíkw fkçkkuoLkux /
→ ûkkh + Ãkkýe + fkçkoLkzkÞkuõMkkEz ðkÞw
Äkíkw nkEzÙkusLkfkçkkuoLkux çkuEÍ + yÄkíkw ykuõMkkEz çkuEÍ + Äkíkw + Ãkkýe
→ ûkkh + Ãkkýe
→ ûkkh + zkÞnkEzÙkusLk ðkÞw
Mktfeýo ûkkhku :- MkkurzÞ{ ®Ífux (Na2Zn(OH)4(aq)) yLku ÃkkuxurþÞ{ yuÕÞwr{Lkux (KAl(OH)4(aq)) ykÛðeÞˤLkku yuf{ :- økúk{/{ku÷ pH = − log10 [H3O+]
8
pOH = − log10 [OH-]
298k íkkÃk{kLkLku rLkMÞtrËík Ãkkýe{kt [H3O+] = [OH-]
pH + pOH =14
yurMkrzf s÷eÞ ÿkðý {kxu :- [H3O+] > 10-7M yLku PH < 7 [H3O+] Lke
Mkktÿíkk ðÄu →yurMkrzfíkk ðÄu → pH ½xu
[H3O+] Lke
Mkktÿíkk ½xu → yurMkrzfíkk ½xu → pH ðÄu
çkurÍf s÷eÞ ÿkðý {kxu :- [OH+] > 10-7 yLku pOH < 7, pH > 7 [OH-] Lke
Mkktÿíkk ðÄu → çkurÍfíkk ðÄu → pOH ½xu → pH ðÄu
[OH-] Lke
Mkktÿíkk ½xu → çkurÍfíkk ½xu → pOH ðÄu → pH ½xu
íkxMÚk s÷eÞ ÿkðý {kxu :- [H3O+] = [OH] = 10-7M yLku pH pH {kÃk¢{ 0 Úke 14 MkwÄe
=7
rðMíkhu÷ku Au
s÷eÞ ÿkðýLkku ytËkrsík pH økk¤ku {kÃkðk
r÷x{MkÃkuÃkh
s÷eÞ ÿkðýLke ytËkrsík pH {kÃkðk
pH ÃkuÃkh/Mkkðorºkf Mkq[f
[ku¬Mk pH {kÃkðk
pH {exh
{Lkw»Þ þheh{kt Úkíke ËunÄkŠ{f r¢Þkyku 7 - 7.8 pH Lke ðå[u nkuÞ Au.
∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼ 14
Download from www.gujaratkesari.com
«rík yurMkz ÃkËkÚkkuo →
nkEzÙkusLk fkçkkuoLkux (¾kðkLkku Mkkuzk - NaHCO3) r{Õf ykuV {uøLkurþÞk [{uøLkurþÞ{ nkEzÙkuõMkkEz - Mg(OH)2] fuÂÕþÞ{ fkçkkuoLkux (CaCO3) yuÕÞwr{rLkÞ{ nkEzÙkuõMkkEz - [Al(OH)3] ÷kE{ - (CaO) rsÃMk{ - (CaSO4 2H2O) ËktíkLke çknkhLkwt Ãkz fuÂÕþÞ{ VkuMVux - [Ca3 (PO4)2] yurMkz ð»kko → pH → 5.6 Úke ykuAe sXh{kt pH Lkk ykuAk {qÕÞ Mkr¢Þ Úkíkku WíMku[f → ÃkuÃMkeLk s{eLk{kt AkuzLke Mkkhe ð]rØ yLku rðfkMk {kxu sYhe pH {kºkk → 6.5 Úke 7.3 yurMkzef s{eLkLke pH → 6.5 Úke ykuAe íkxMÚk fhðk ÷kE{ W{uhkÞ ykÕf÷kELk s{eLkLke pH → 7.3 Úke ðÄw íkxMÚk fhðk rsÃMk{ (r[hkuze) W{uhkÞ ÷k÷ feze [xfku ¼hu íÞkhu VkuŠ{f yurMkzLkku †kð ÚkkÞ Au. {Ä{k¾eLkk zt¾{kt {ur÷rxLk nkuÞ Au WÃk[kh íkhefu → ¾kðkLkk Mkkuzk Lkku WÃkÞkuøk {ur÷rxLk 26 yur{Lkku yurMkz Ähkðíkku Ãkkur÷ÃkuÃxkEz Au «çk¤ yurMkz → Ãkkýe{kt ykuøkk¤íkkt MktÃkqýo ykÞLkefhý ÚkkÞ WËk :- HCl, H2SO4 rLkçko¤ yurMkz → Ãkkýe{kt ykuøkk¤íkk yktrþf yÚkðk yÃkqýo ykÞLkefhý ÚkkÞ WËk :- yurMkrxf yurMkz (rðLkuøkh{kt), ÷uÂõxf yurMkz (Ënª, Akþ{kt) MkkErxÙf yurMkz (÷ªçkw, Lkkhtøke{kt), xkxorhf yurMkz (yk{÷e{kt) ykuõÍur÷f yurMkz (xk{uxk{kt) «çk¤ çkuEÍ → Ãkkýe{kt ykuøkk¤íkk MktÃkqýo ykÞLkefhý ÚkkÞ WËk :- NaOH, KOH rLkçko¤ çkuEÍ → Ãkkýe{kt ykuøkk¤íkk yktrþf yÚkðk yÃkqýo ykÞLkefhý ÚkkÞ WËk :- NH4OH rLkçko¤ yurMkz + «çk¤ íkxMÚkefhý ûkkh s.ÿkðýLkku Mð¼kð → çkurÍf rLkçko¤ çkuRÍ + «çk¤ yurMkz íkxMÚkefhý ûkkh s. ÿkðýLkku Mð¼kð → yurMkrzf «çk¤ yurMkz + «çk¤ çkuEÍ íkxMÚkefhý ûkkh s.ÿkðýLkku Mð¼kð → íkxMÚk rLkçko¤ yurMkz + rLkçko¤ çkuEÍ íkxMÚkefhý ûkkh s. ÿkðýLkku Mð¼kð → íkxMÚk/Mknus yurMkrzf/Mknus çkurÍf hku®sËk SðLk{kt ðÃkhkíkk ûkkh → {eXwt (Nacl), ¾kðkLkk Mkkuzk (NaHCO3) ÄkuðkLkk Mkkuzk (Na2 CO310H20) «Þkuøk þk¤k{kt MkkurzÞ{ f÷kuhkEz (NaCl) MkkurzÞ{ MkÕVux (Na2SO4) ðÃkhkíkk ûkkh yu{kurLkÞ{ õ÷kuhkEz (NH4Cl) fuÂÕþÞ{ õ÷kuhkEz (CaCl2) fuÂÕþÞ{ MkÕVux (CaSO4) çkurhÞ{ MkÕVux (BaSO4) ÃkkuxurþÞ{ MkÕVux (K2SO4) rMkÕðh LkkExÙux (AgNO3) rMkÕðh õ÷kuhkEx (AgCl) çkurhÞ{ õ÷kuhkEz (BaCl2)
h k kí M 955 oqðS 1 64 kà 11 5 8
ÿkðý sXh hMk rðLkuøkh (4%) ÷ªçkwLkku hMk xk{uxkLkku hMk
pH 1-3 2.5 2.2-2.4
ÿkðý fkìVe {qºk ËqÄ ÷k¤
pH 4.5-5.5 5.5-7.5 6.3-6.6
ÿkðý þwØ Ãkkýe ÷kune ËrhÞkLkwt Ãkkýe ¾kðkLkk Mkkuzk
pH 7 7.4 8.5
ÿkðý ÄkuðkLkk Mkkuzk r{Õf ykuV {uøLkurþÞk
pH 12 10.5
∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼ 4-4.4
6.5-7.5
8.5
15
Download from www.gujaratkesari.com
8 - Äkíkwyku yuÕÞwr{rLkÞ{ ÷uz
ÃkíkÁ çkLkkððk/¾kãÃkËkÚkkuoLkk Ãku®føk {kxu Wãkuøkku{kt [e{LkeLke Ëeðk÷Lke Vhíku Ãkkýehûkf Míkh çkLkkððk ÃkkýeLkk ðnLk {kxuLke ÃkkEÃk çkLkkððk íkÚkk rðrfhýku Mkk{u hûký {u¤ððk MkkuLkwt, [ktËe, Ã÷urxLk{ suðe ykuAe Mkr¢Þ Äkíkwyku {wõík MðYÃku {¤u Au ÃkkuxurþÞ{, MkkurzÞ{, fuÂÕþÞ{, {uøLkurþÞ{ ðøkuhu Äkíkwyku MktÞkusLk MðYÃku {¤u Au ÄkíkwLkwt Lkk{
¾rLksLkwt Lkk{
ykÞLko
rn{uxkEx {uøLkuxkEx rMkzuhkEx ykÞLko ÃkkEhkExTMk çkkuõMkkEx
yuÕÞwr{rLkÞ{ fkuÃkh
fuÂÕþÞ{
rMkÕðh
{wÏÞ ½xfLkwt hkMkkÞrýf Mkqºk ¼khík{kt «kró MÚkkLk {æÞ «Ëuþ, íkr{÷Lkkzw, ykurhMMkk, rçknkh, økkuðk
h k kí M 955 oqðS 1 64 kà 11 5
õÞw«kEx fkuÃkh ÃkkEhkEx fkuÃkh ø÷kLMk {u÷ufkEx ÷kE{ MxkuLk zku÷ku{kEx rsÃMk{(r[hkuze) nkuLko rMkÕðh rMkÕðh ø÷kLMk
8
Fe2O3 Fe3O4
FeCO3 FeS2
økwshkík, {nkhk»xÙ, {æÞ«Ëuþ, rçknkh rçknkh, hksMÚkkLk
Al2O3 2H2O
Cu2O
CuFeS2 Cu2S
Cu(OH)2
økwshkík, hksMÚkkLk {æÞ«Ëuþ
CaCO3
CaMg(CO3)2
CaSO4 2H2O
rçknkh
AgCl Ag2S
-: Äkíkwf{orðrÄLkk Ãkkt[ íkçk¬k :[1] fk[e Äkíkw{ktÚke ÃkkWzh [2] fk[e ÄkíkwLkwt MktfuLÿý :-
MkurLxÙVÞwøkuþLk → ½LkíkkLkk íkVkðíkLku ykÄkhu ¼khu fýku fuLÿøkk{e çk¤Lke yMkhLku ÷eÄu xuçk÷Lkk ¾kt[k{kt hnuþu. (2) Veý-Ã÷ðLk ÃkØrík → MkÕVkEzÞwõík fk[e ÄkíkwLkk MktfuLÿý {kxu (1)
(3) [wtçkfeÞ y÷økefhý → [3]
ykÞLkOÞwõík fk[e ÄkíkwLkk MktfuLÿý {kxu
¼qtsLk → MkÕVkEzÞwõík fk[e ÄkíkwLku ykuõMkkEz{kt Vuhððk fuÂÕþLkuþLk → fkçkkuoLkuxÞwõík fk[e ÄkíkwLku ykuõMkkEz{kt Vuhððk rÃkøk÷Lk → fk[e ÄkíkwLkwt Ãkeøkk¤u÷ MðYÃk
∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼ 16
Download from www.gujaratkesari.com
[4]
rhzõþLk → Äkíkw ykuõMkkEz{ktÚke Äkíkw {u¤ððk {kxu (1)
hkMkkÞrýf rhzõþLk → Äkíkw ykuõMkkEzLku fkçkoLk yÚkðk fkçkoLk {kuLkkuõMkkEz MkkÚku ðkík¼êe{kt økh{ fhíkk Äkíkw {¤u Au.
(2) rðãwík hkMkkÞrýf rhzõþLk → Mkr¢Þ >>
rðãwíkhkMkkÞrýf fku»k{kt økúuVkEx fu Ã÷urxLk{ suðe rLk»¢eÞ ÄkíkwLkk rðãwíkÄúwð ðÃkhkÞ Au.
[5] ÄkíkwLkwt rðþwæÿefhý → 100% (1)
ÄkíkwLkk ykuõMkkEz{ktÚke Äkíkw {u¤ððk {kxu
þwØ Äkíkw {u¤ððk {kxu
rðãwíkrð¼ksLk → fkuÃkh, ®Íf, økkuÕz, rMkÕðh suðe ÄkíkwykuLkk þwØefhý {kxu
→ yþwØ ÄkíkwLkku Mkr¤Þku (ÄLk Äúwð-yuLkkuz), þwØ ÄkíkwLkku Mkr¤Þku (Éý Äúwð-fuÚkkuz) íkhefu
h k kí M 955 oqðS 1 64 kà 11 5
→ rðãwíkrð¼kßÞ íkhefu : - Äkíkw ûkkhLkwt s÷eÞ ÿkðý (2)
«ðknefhý → Lke[wt øk÷Lk®çkËw Ähkðíke Äkíkwyku xeLk, ÷uz ðøkuhuLkk þwØefhý {kxu
(3) rð¼køkeÞ
þwØefhý → rMkr÷fkuLk, çkkuhkuLk, s{uorLkÞ{ suðe yÄoÄkíkwykuLkk þwØefhý {kxu
Ãk]Úðe WÃkh MkkiÚke ðÄw «{ký{kt {¤e ykðíke Äkíkw («Úk{ MÚkkLk) yuÕÞwr{rLkÞ{ (Al) Ãk]Úðe WÃkh MkkiÚke ðÄw «{ký{kt {¤e ykðíke Äkíkw (rîíkeÞ MÚkkLk) ÷ku¾tz (Fe) çkkuõMkkuEx{kt yuÕÞwr{rLkÞ{ ykuõMkkEz (SiO2) nkuÞ Au.
(Al2O3)
íkÚkk yþwrØ MðYÃku ykÞLko ykuõMkkEz
(Fe2O3)
yLku huíke
çkkuõMkkEx{ktÚke þwØ 99.5% yuÕÞwr{Lkk {u¤ððkLke heík → çkuÞhLke heík yuÕÞwr{Lkk{ktÚke yuÕÞwr{rLkÞ{ {u¤ððkLke heík → nku÷ nuhkWÕx ÃkØrík yuÕÞwr{LkkLkwt øk÷Lk®çkËw = 2348k
ykÞLkoLkwt øk÷LkrçktËw = 1812k
nku÷-nuhkWÕx ÃkØrík{kt yuÕÞwr{LkkLku Ãkeøkk¤u÷ ¢kÞku÷kEx (Na3AlF6 ) {kt ykuøkk¤ðk{kt ykðu Au.
8
yuÕÞwr{Lkk + ¢kÞku÷kExLkk r{©ý{kt VuÕMkÃkkh (CaF2) W{uhe øk÷Lk®çkËw Lke[wt ÷kðe þfkÞ Au. þwØ ÷ku¾tz ðkík¼êe îkhk rn{uxkExLkk rhzõþLkÚke {u¤ðkÞ Au. CaO(S) + SiO2(S) →CaSiO3(1)
CaSiO3 = fuÂÕþÞ{ rMkr÷fux (M÷uøk)
M÷uøk yu Ãkeøkk¤u÷ ÷ku¾tzLku ykìÂõMksLk îkhk ykuõMkkEz{kt YÃkktíkh Úkíkku yxfkðu Au ðkík¼êe þY ÚkÞk çkkË
10
ð»ko MkwÄe [k÷w hne þfu Au
¼khík{kt r¼÷kE, ËwøkkoÃkwh, Yhfu÷k, s{ËuþÃkwh ðøkuhu MÚk¤kuyu ÷ku¾tzLkwt rLk»f»koý ÚkkÞ Au ðÄw Mkr¢Þ Äkíkw (Mknu÷kEÚke E÷uõxÙkuLk økw{kðe ÄLk ykÞLk{kt YÃkktíkh Ãkk{u) WËk:ykuAe Mkr¢Þ Äkíkw (Mknu÷kEÚke E÷uõxÙkuLk økw{kðe þfíkk LkÚke) WËk:-
Fe
(ykÞLko)
Au (økkuÕz)
Wíkhíkk ¢{{kt ÄkíkwykuLke Mkr¢Þíkk ©uýe → K> Na> Ca>Mg>Al>Zn> Fe>pb>[H]>Cu>Hg>Ag>Au
∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼ 17
Download from www.gujaratkesari.com
:: ÄkíkwLkk ¼kiríkf økwýÄ{kuo rðþu òýðk suðwt :: Ãkkhku yLku økur÷Þ{ «ðkne MðYÃku nkuÞ Au MkkurzÞ{, ÃkkuxurþÞ{ suðe ÄkíkwykuLku [ÃÃkk ðzu fkÃke þfkÞ Au yuf økúk{ MkkuLkk{ktÚke ykþhu 2 rf÷ku{exh ÷ktçkku íkkh ¾U[e þfkÞ Au ÷uz yLku {hõÞwhe suðe Äkíkwyku W»{k yLku rðãwíkLke {tËðknf Au :: ÄkíkwLkk hkMkkÞrýf økwýÄ{kuo :: Äkíkw + zkÞykuÂõMksLk → Äkíkw ykuõMkkEz (Mð¼kð-çkurÍf) >>
h k kí M 955 oqðS 1 64 kà 11 5
yuÕÞwr{rLkÞ{ ykuõMkkEz yLku ®Íf ykuõMkkEz yurMkrzf yLku çkurÍf çktLku økwý Ähkðu Au (Q¼ÞÄ{eo)
Äkíkw + Ãkkýe →Äkíkw nkEzÙkuõMkkEz / Äkíkw ykuõMkkEz + zkÞnkzÙkusLk ðkÞw Äkíkw + {tË yurMkz → ÄkíkwLkku yLkwðíkeo ûkkh + zkÞnkEzÙkusLk ðkÞw Äkíkw + zkÞõ÷kurhLk ðkÞw → Äkíkw f÷kuhkEz
Mkr¢Þ Äkíkw (Na, K, Ca) + zkÞnkEzÙkusLk → Äkíkw nkEzÙkEz
÷uz, fkuÃkh, økkuÕz yLku rMkÕðh suðe Äkíkwyku Ãkkýe MkkÚku «r¢Þk fhíke LkÚke HNO3
«çk¤ ykuÂõMkzuþLkfíkko nkuðkÚke ÄkíkwLke {tË HNO3 MkkÚkuLke «r¢ÞkÚke H2 ðkÞw WíÃkÒk Úkíkku LkÚke
fkxLkwt hkMkkÞrýf Mkqºk - Fe2O3 xH2O
økkuÕz, rMkÕðh suðe rLkr»¢Þ ÄkíkwykuLkwt ûkkhý Úkíkwt LkÚke
økuÕðuLkkEÍTTz ykÞLko yux÷u ®ÍfLkwt yMíkh ÷økkzu÷ ykÞLko (÷ku¾tz)
r{© Äkíkw{ktÚke yuf Äkíkw íkhefu {hõÞwhe nkuÞ íkku íkuLku ‘yu{kÕøk{’ fnu Au
8
r{©ÄkíkwLke rðsðknfíkk þwØ Äkíkw fhíkk ykuAe yLku øk÷Lk®çkËw ½xf íkíðku fhíkk ykuAwt nkuÞ Au. r{©Äkíkw
½xfku
Mxe÷
ykÞLko, fkçkoLk
økwýÄ{kuo
WÃkÞkuøk
frXLk yLku {sçkqík
{fkLk yLku Ãkw÷Lkk çkkktÄfk{{kt, snks çkLkkððk{kt íkÚkk {kuxh MkkEf÷Lkk MÃkuhMÃkkxoMk çkLkkððk{kt
MxELk÷uMk
70%
Mxe÷
10% rLkf÷, 20%
çkúkMk (rÃk¥k¤)
ykÞLko, ¢kur{Þ{
fkuÃkh, ®Íf
nðk, Ãkkýe, ykÕf÷eLke ðkMkýku, ðkZfkÃkLkk MkkÄLkku yMkh Úkíke LkÚke yLku
çkLkkððk{kt
fkx ÷køkíkku LkÚke xeÃkLkeÞ, {sçkqík,
hMkkuELkk ðkMkýku, ÞtºkLkk
ûkkhý «ríkfkhf íkÚkk
¼køkku íkÚkk MktøkeíkLkk MkkÄLkku
Mkh¤íkkÚke ½kx ykÃke
çkLkkððk
þfkÞ
∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼ 18
Download from www.gujaratkesari.com
fktMkw(çkúkuLÍ) {ìøLkur÷Þ{
fkuÃkh, xeLk yuÕÞwr{rLkÞ{,
ðÄw {sçkqík yLku ðÄw
Ãkqík¤k, [÷ýe rMk¬k íkÚkk {uz÷
ûkkhý «ríkfkhfíkk
çkLkkððk{kt
ðÄw n÷fwt yLku Mk¾ík
ði¿kkrLkf íkw÷k íkÚkk ðsLk{kt
{ìøLkurþÞ{ zwhkÕÞwr{Lk
n÷fk MkkÄLkku çkLkkððk{kt
yuÕÞwr{rLkÞ{,
n÷fwt, {sçkqík yLku
yuh¢k^x yLku «uþhfqfhLke
íkktçkw, yÕÃk
ûkkhý «ríkfkhf
çkLkkðx{kt
«{ký{kt {ìøLkurþÞ{ yLku {ìtøkuLkeÍ
h k kí M 955 oqðS 1 64 kà 11 5
þwæØ MkkuLkwt 24 fuhuxLkwt nkuÞ Au
22 fuhux MkkuLkwt yux÷u 22 ¼køk þwØ MkkuLkwt yLku 2 ¼køk íkktçkw fu [ktËeLke r{©Äkíkw
9 - yÄkíkwyku
fw÷ 114 íkíðku{ktÚke {kºk 18 s yÄkíkw íkíðku Au (nk÷{kt 118 íkíðku þkuÄkE økÞk Au.) yÄkíkw íkíðku {wÏÞíðu ½Lk yÚkðk ðkÞw MðYÃku nkuÞ Au (yÃkðkË:-çkúkur{Lk «ðkne MðYÃku) yÄkíkw íkíðku{kt nehku MkkiÚke fXý ÃkËkÚko Au.
yÄkíkwyku W»{k yLku rðãwíkLkk yðknf Au (yÃkðkË-økúuVkEx rðãwík ðknf Au)
MkÕVh → ðLkMÃkrík, «kýeyku, «kuxeLk, ðk¤, QLk, zwtøk¤e yLku ÷Mký{kt òuðk {¤u Au yÄkíkw + zkÞykuõMkkEz → yÄkíkwLkk ykuõMkkEz (Mð¼kð - yurMkrzf fu íkxMÚk)
fkçkoLk zkÞkuõMkkEz, MkÕVh zkÞkuõMkkEz, VkuMVhMk ÃkuLxkuõMkkEz yu yurMkrzf ykuõMkkEz Au fkçkoLk {kuLkkuõMkkEz, LkkExÙMk ykuõMkkEz yLku Ãkkýe íkxMÚk ykuõMkkEz Au
8
yÄkíkw + {tË yurMkz → «r¢Þk Úkíke LkÚke
yÄkíkw + zkÞõ÷kurhLk ðkÞw → yÄkíkwLkk õ÷kuhkEz (çkk»Ãkþe÷ «ðkne fu ðkÞw MðYÃku nkuÞ Au) yÄkíkw + zkÞnkEzÙkusLk → MÚkkÞe nkEzÙkEz MktÞkusLk nkEzÙkusLkLke þkuÄ 1766 {kt #ø÷uLzLkk hMkkÞýrð¿kkLkLke nuLkúe fuðuÂLzþu fhe níke. nkEzÙkusLk furLÿÞ øk÷Lk «r¢Þk {khVíku rnr÷Þ{{kt YÃkktíkh Ãkk{u Au íÞkhu MkqÞoþÂõík ÃkuËk ÚkkÞ Au ðÄw Mkr¢Þ Äkíkwyku (Na, K, Ca ) Lke Xtzk Ãkkýe MkkÚkuLke «r¢ÞkÚke zkÞnkEzÙkusLk ðkÞw WíÃkÒk ÚkkÞ Au ykuAe Mkr¢Þ Äkíkwyku (Mg, Zn, Fe) Lke ÃkkýeLke ðhk¤ MkkÚku «r¢ÞkÚke nkEzÙkusLk ðkÞw WíÃkÒk ÚkkÞ Au fwËhíke ðkÞw{kt {wÏÞ ½xf ‘r{ÚkuLk’ Au fkçkoLk {kuLkkuõMkkEz yLku zkÞnkEzÙkusLk ðkÞwLkk r{©ýLku s¤ðkÞw (CO+H2 ) fnu Au. :: zkÞnkEzÙkusLkLkk ¼kiríkf økwýÄ{kuo :: zkÞnkEzÙkusLk htøkneLk, øktÄneLk, MðkËneLk
r÷x{Mk «íÞu íkxMÚk
Ãkkýe{kt yÿkÔÞ
MkkiÚke n÷fku ðkÞw Au
∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼ 19
Download from www.gujaratkesari.com
:: zkÞnkEzÙkusLkLkk hkMkkÞrýf økwýÄ{kuo :: zkÞnkEzÙkusLk ðkÞw + zkÞykuÂõMksLk ðkÞw → Ãkkýe (zkÞnkEzÙkusLk yLku zkÞykuÂõMksLkLkwt MVkuxf r{©ý yðfkþ hkufux{kt çk¤íký íkhefu ðÃkhkÞ Au) zkÞnkEzÙkusLk ðkÞw + Äkíkw ykuõMkkEz → yLkwðíkeo Äkíkw + Ãkkýe MkqÞo«fkþLke øku.nk→
zkÞnkEzÙkusLk ðkÞw + zkÞõ÷kurhLk
nkEzÙkusLk f÷kuhkEz ðkÞw (HCl(g))
zkÞnkEzÙkusLk ðkÞw + Mkr¢Þ Äkíkwyku (Na, K, Ca ) → yLkwðíkeo ÄkíkwLkk ÄkíðeÞ nkEzÙkEz :: yu{kurLkÞkLkwt ykiãkurøkf WíÃkkËLk ::
h k kí M 955 oqðS 1 64 kà 11 5
yu{kurLkÞkLkwt WíÃkkËLk s{oLk hMkkÞý rð¿kkLkLke nuçkhu fÞwo níkwt.
nuçkh ÃkØrík{kt zkÞnkEzÙkusLk yLku zkÞLkkExÙkusLk ðkÞwLku fËÚke 3:1 «{ký{kt r{© fhkÞ Au nuçkh ÃkØrík{kt ykÞLko WÆeÃkfLke fkÞoûk{íkk ðÄkhðk {kxu Al2O3, K2O suðk «ðíkofku W{uhðk{kt ykðu Au yu{kurLkÞkLkk Mktík]ó s÷eÞ ÿkðýLku ÷efh yu{kurLkÞk fnu Au
:: yu{kurLkÞkLkk ¼kiríkf økwýÄ{kuo ::
htøkrðrnLk
íkeðúðkMk
nðk fhíkk n÷fku
Ãkkýe{kt yrík ÿkÔÞ s.ÿkðý rLkçko¤ çkuEÍ íkhefu
:: yu{kurLkÞkLkk hkMkkÞrýf økwýÄ{kuo ::
yu{kurLkÞk ðkÞw (NH3) + HCI(g) → yu{kurLkÞ{ õ÷kuhkEz
yu{kurLkÞk ðkÞw (NH3) + CuO(s) → fkuÃkh Äkíkw (÷k÷-fÚÚkkE htøk) [pt]
yu{kurLkÞk ðkÞw (NH3) + O2(g)
8
1073k
LkkExÙMk ykuõMkkEz
yu{kurLkÞk ðkÞw (NH3) + Äkíkw ykÞLkLkk ûkkhLkwt s÷eÞ ÿkðý → Ãkkýe{kt yÿkÔÞ Äkíkw nkEzÙkuõMkkEz :: MkÕVh :: MkÕVhLke yøkíÞLke ¾Lkeòu :-
økur÷Lkk (Pbs), ®Íf ç÷uLz (Zns), ykÞLko ÃkkEhkExTMk (FeS2) r[hkuze/rsÃMk{ (CaSO4 2H2O) fkuÃkh ÃkkEhkExTMk (CuFeS2)
MkÕVh fuxuLkuþLkLkku økwýÄ{o Ähkðu Au MkÕVhLke ½Lk yðMÚkk{kt çku MVrxf{Þ YÃkku (hnkuÂBçkf MkÕVh, {kuLkkuÂõ÷rLkf MkÕVh) yÂMíkíð Ähkðu Au. yk çktLku MðYÃkku{kt S8 ð÷Þ nkuÞ Au. :: MkÕVhLkk ¼kiríkf økwýÄ{kuo :: Ãke¤k htøkLkku ½Lk ÃkËkÚko Ãkkýe{kt yÿkÔÞ Ãký CS2 yLku xkuÕÞwELk suðk fkçkorLkf ÿkðfku{kt ÿkÔÞ øk÷Lk®çkËw Lke[wt (388 k)
∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼ 20
Download from www.gujaratkesari.com
:: MkÕVhLkk hkMkkÞrýf økwýÄ{kuo :: MkÕVh + Mkktÿ LkkErxÙf yurMkz ykuÂõMkzuþLk→ MkÕÞwrhf yurMkz MkÕVh + Mkktÿ MkÕÞwrhf yurMkz ykuÂõMkzuþLk→ MkÕVh zkÞkuõMkkEz Wf¤íkku MkÕVh + zkÞnkEzÙkusLk ðkÞw → nkEzÙkusLk MkÕVkEz MkÕVh + fkçkoLk → fkçkoLk zkÞMkÕVkEz MkÕVh + zkÞykuÂõMksLk → MkÕVh zkÞkuõMkkEz MkÕVh zkÞkuõMkkEz nðkLku «Ëqr»kík fhíkku {wÏÞ «Ëq»kf yLku yurMkz ð»kko {kxu sðkçkËkh Au
h k kí M 955 oqðS 1 64 kà 11 5 :: MkÕVh zkÞkuõMkkEzLkk hkMkkÞrýf økwýÄ{kuo ::
htøkrðrnLk
øk¤w YtÄkÞ yLku WÄhMk ykðu íkuðe íkeðú ðkMk yurMkrzf Mð¼kððk¤wt s÷eÞ ÿkðý :: MkÕVh zkÞkuõMkkEzLkk hkMkkÞrýf økwýÄ{kuo ::
SO2(6) + 2NaOH →
Na2SO3(aq)
+ H2O(l)
MkkurzÞ{ MkÕVkEx SO2(g) + Ca(OH)2(aq)
→
CaSO3(s)
[qLkkLkwt LkeíkÞwO Ãkkýe
+
H2O(l)
fuÂÕþÞ{ MkÕVkEx (ËwrÄÞwt ÿkðý)
CaSO3(s) + H2O(l) + SO2(g) → Ca (HSO3)2(aq)
fuÂÕþÞ{ nkEzÙkusLk MkÕVkEz (ËqrÄÞku htøk Ëqh ÚkkÞ Au)
2SO2(g) + O2(g)
[V2O5] 723K
2SO3(g)
SO2(g) + 2H2S(g) → 3S(s) + 2H2O(l) 3SO2(l) + 2H+(aq) + Cr2O7-2 (aq)
8
→
3SO4 -2(aq) + H2O(I) + 2Cr+3(aq)
zkÞ¢ku{ux (Lkkhtøke htøk)
¢kur{f (÷e÷ku htøk)
:: MkÕ^Þwrhf yurMkz :: MkÕ^Þwrhf yurMkz (H2SO4) Lku hkMkkÞýLkku hkò fnu Au. íkuLkwt WíÃkkËLk MktÃkfo rðrÄÚke ÚkkÞ Au MktÃkforðrÄ{kt Ãknu÷k Ã÷urxLk{ WÆeÃkf ðÃkhkíkku níkku Ãký íkuLkwt Íuhefhý Úkíkw nkuðkÚke íkuLkk MÚkkLku ðuLkurzÞ{ ÃkuLxkuõMkkEz (V2O5) ðÃkhkÞ Au Äw{kÞ{kLk MkÕÞwrhf yurMkz/ykur÷Þ{Lkwt Mkqºk :- (H2S2O7) Mkktÿ MkÕ^Þwrhf yurMkz : 98% MkÕ^Þwrhf yurMkz + 2% Ãkkýe {tË MkÕ^Þwrhf yurMkz : 10% MkÕ^Þwrhf yurMkz + 90% Ãkkýe Mkktÿ MkÕ^Þwrhf yurMkz ykuÂõMkzuþLkfíkko íkhefu ðíkuo Au yLku Wøkú ¼kusþku»kf Ãký Au {tË MkÕ^Þwrhf yurMkz ¼qhk r÷x{Mk ÃkºkLku ÷k÷ çkLkkðu Au {tË MkÕ^Þwrhf yurMkz + Äkíkw → ÄkíkwLkk MkÕVux ûkkh + zkÞnkEzÙkusLk ðkÞw {tË MkÕ^Þwrhf yurMkz + Äkíkw ykuõMkkEz → ÄkíkwLkk MkÕVux + Ãkkýe
∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼ 21
Download from www.gujaratkesari.com
{tË MkÕ^Þwrhf yurMkz + Äkíkw nkEzÙkuõMkkEz → ÄkíkwLkk MkÕVux ûkkh + Ãkkýe ûkkh {tË MkÕ^Þwrhf yurMkz + Äkíkw fkçkkuoLkux → ÄkíkwLkk MkÕVux ûkkh + Ãkkýe + CO2 {tË MkÕ^Þwrhf yurMkz + ÄkíkwLkk çkkÞfkçkkuoLkux → ÄkíkwLkk MkÕVux ûkkh + Ãkkýe + CO2 10 - ¾rLks fku÷Mkku yLku ¾rLks íku÷ rðï{kt ¾Lkes fku÷Mkku {wÏÞíðu [eLk, y{urhfk, Þw.fu, s{oLke, Ãkku÷uLz yLku ¼khík{ktÚke {¤u Au ¼khík{kt ¾Lkes fku÷Mkku Íkh¾tz, {æÞ«Ëuþ, ykurhMMkk, Ãk.çktøkk¤, yktÄú«Ëuþ{ktÚke {¤e ykðu Au. :: ¾Lkes fku÷MkkLkk «fkhku ::
(1)
h k kí M 955 oqðS 1 64 kà 11 5
Ãkex fku÷Mkku (fk[ku fku÷Mkku)
(2) r÷øLkkEx
28% fkçkoLk nkuÞ Au.
28% Úke 30% fkçkoLk nkuÞ Au.
W»{k Qòo ykþhu 27 rf÷ku sq÷/{ku÷ nkuÞ Au.
fku÷økuMk yLku íku{ktÚke yðþu»kYÃku fku÷xkh {u¤ððk WÃkÞkuøke
(3)
rçkxw{eLk
78% Úke 86% fkçkoLk nkuÞ Au.
W»{k Qòo ykþhu 30 rf÷ku sq÷/{ku÷ nkuÞ Au.
Ãkku÷kË yLku rðãwík WíÃkkËLk{kt çk¤íký íkhefu WÃkÞkuøke
(4) yuLÚkúuMkkEx (W¥k{ «fkh)
94% Úke 98% fkçkoLk nkuÞ Au.
W»{k Qòo ykþhu 33 rf÷ku sq÷/{ku÷ nkuÞ Au.
þwØ yuLÚkúuMkkExLkk ËnLkÚke Äw{kzku fu ðkMk WíÃkÒk Úkíke LkÚke.
8
¾rLks fku÷MkkLkk rðåAuËf rLkMÞktËLk{kt íkuLku ÷ku¾tzLkk {kuxk rhxkxo{kt 1273 ykðu Au. fkuf
k
íkkÃk{kLku økh{ fhðk{kt
íku fk¤k ¼q¾hk htøkLkku Mk¾ík yLku rAÿk¤w ÃkËkÚko Au. fkçkoLkLkwt «{ký 80% nkuÞ Au. s¤ðkÞw [(CO+H2)(g)] Lkk WíÃkkËLk{kt ðÃkhkÞ Au. Äkíkw ykuõMkkEz{ktÚke Äkíkw {u¤ððk rhzõþLkfíkko íkhefu WÃkÞkuøke Au.
fku÷xkh
íku ½uhk fk¤k htøkLkwt «ðkne Au. þYykík{kt íkuLkku WÃkÞkuøk htøkfku, rðMVkuxfku, f]rºk{ huMkkyku, yki»kÄku, fexLkkþfku suðk fkçkorLkf ÃkËkÚkkuoLke çkLkkðx{kt Úkíkku
fku÷økuMk
íku{kt {wÏÞíðu fkçkoLk {kuLkkuõMkkEz yLku çkeò ðkÞwYÃk nkEzÙkufkçkoLk MktÞkusLkku nkuÞ Au.
∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼ 22
Download from www.gujaratkesari.com
:: ¾Lkes íku÷ :: ¾rLks íku÷{ktÚke {¤íkku ykMVkÕx E.Mk. Ãkqðuo 5000{kt [ýíkh {kxu ðÃkhkÞku nkuðkLkwt {LkkÞ Au. E.Mk. Ãkqðuo 1900 {kt [eLk{kt Ëeðk{kt fwËhíke ðkÞw ðÃkhkíkku nkuðkLkku WÕ÷u¾ Au. {nk¼khíkLkwt ÷kûkkøk]n fËk[ zk{h suðk ËnLkþe÷ ÃkËkÚkoÚke çkLÞku nkuðkLkwt {LkkÞ Au. ‘çkkfwLkku þkïík yÂøLk’ ð»kkuo MkwÄe Ãkrðºk yÂøLk íkhefu ÃkqòÞku níkku. rxÙrLkËkË{kt {kuxk «{ký{kt íku÷ çknkh ykÔÞk ÃkAe íku{kLkk çkk»Ãkþe÷ ÃkËkÚkkuo Ëqh Úkíkk ^fík zk{hLkwt ík¤kð hÌkw Au økwshkík{kt ½ku½k çktËh ÃkkMku s{eLk{ktÚke ðkÞw çknkh ykðu Au.
h k kí M 955 oqðS 1 64 kà 11 5
¾rLks íku÷Lkkt Ãkkýe MkkÚkuLkk r{©ýLku ‘¢qz ykuE÷’ fnu Au. ði¿kkrLkf çkÚko÷kux
ÃkkýeLkk hnu÷k CO2 Lke ykÕf÷e Äkíkw MkkÚkuLke r¢ÞkÚke yurMkrxr÷Lk ðkÞw íkÚkk çkeò íki÷e ÃkËkÚkkuo çkLÞk nþu.
ði¿kkrLkf {uLzu÷eV
ÄkíkwykuLkk fkçkkoEzLke yurMkz{Þ Ãkkýe MkkÚkuLke r¢ÞkÚke ÃkuxÙkur÷Þ{ ÃkËkÚkkuo çkLÞk nþu.
MkuBÞwy÷ feyhLku ÃkuÂLMk÷ðurLkÞk{kt ÃkkýeLkku fqðku ¾kuËíkk ¾kuËíkk ¾Lkes íku÷ {¤e ykÔÞw ßÞkuso çkey÷ yLku Mxe÷{uLku ykiãkurøkf ûkuºku íku÷ þkuÄðkLke ftÃkLke MÚkkÃke suLkwt fk{ yuzðzo zÙufLku MkkUÃÞw 27 ykuøkü 1859 hkus rxxwMkrð÷u Lkk{Lkk økk{{kt yuzðzo zÙufu 21 {exhLke ŸzkEyu íku÷ þkuæÞw (su íku÷Lkku Mkki «Úk{ fqðku)
26 ykuøk»x 1867Lkk hkus ¼khík{kt rËçkúwøkZ ÃkkMku {kfw{ Lkk{Lkk MÚk¤u 34 {exhLke ŸzkEyu íku÷ {éÞw. íku{ktÚke hkusLkwt 1350 r÷xh íku÷ fkZðk{kt ykðíkwt níkwt (yurþÞkLku Mkki «Úk{ fqðku)
8
¼khík{k íku÷ûkuºkkuLke þkuÄ íkÚkk rðfkMk {kxu ONGC h[kÞwt Au. ONGC - Oil and Natural Gas Corporation Ltd.
ÃkuhkrVLk nkEzÙkufkçkoLk
Mkk{kLÞ Mkqºk :- Cn H2n+2 y{urhfkLkk ÃkuÂLMk÷ðurLkÞk yLku ytf÷uïh{ktÚke Lkef¤íkw íku÷ yk «fkhLkwt Au.
LkuÃÚku÷eLk nkEzÙkufkçkoLk Mkk{kLÞ Mkqºk :-
CnH2n
ykÃkýk Ëuþ{ktÚke Lkef¤íkwt íku÷ yk «fkhLkwt Au. yuhku{urxf MktÞkusLkku
Mkk{kLÞ Mkqºk :-
CnH2n-6
çkkuŠLkÞk{ktÚke {¤íkwt íku÷ yk «fkhLkwt Au. ykMVkÕx
fk¤k høkzk suðku ÄLk ÃkËkÚko Au.
økwshkíkLkk ytf÷uïh ¾kíkuLkk íku÷{kt MkÕVhÞwõík MktÞkusLkkuLkwt «{ký 0.4% sÞkhu f÷ku÷ ¾kíkuLkk íku÷{kt 0.03%
Au.
ÃkuxÙkur÷Þ{ þwrØfhýLkLkku rð¼køkeÞ Míkt¼ 2-4 {exh ÔÞkMk yLku 30-60 {exh Ÿ[kE Ähkðu Au.
∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼ 23
Download from www.gujaratkesari.com
rð¼køk ðkÞwyku ÃkuxÙku÷ LkuÃÚkk fuhkuMkeLk rzÍ÷
fkçkoLkLke MktÏÞk C1 Úke C4 C5 Úke C10 C8 Úke C10 C12 Úke C15 C15 Úke C18
ŸÍý íku÷
C16 Úke C20
çk¤íký íku÷ zk{h fkuf
C21
Úke
-
C40
íkkÃk{kLkøkk¤ku
WÃkÞkuøkku çk¤íký íkhefu 298 K ðknLkkuLkk çk¤íký íkhefu 303 K Úke 393 K ÃkuxÙkuhMkkÞý{kt ÿkðf íkhefu 393 K Úke 453 K ½hðÃkhkþ{kt yLku sux rð{kLk{kt çk¤íký íkhefu 453 K Úke 533 K xÙf, çkMk, Ãkkýe ¾U[ðkLkk ÃktÃk, zeÍ÷ yutrsLk, 533 K Úke 613 K rðãwík WíÃkkËLk fhðk {kxu sLkhuxh{kt Þtºk{kt ŸÍý íku÷ íkhefu økúeMk, ðuMku÷eLk, {eý 613K Úke 773 K ðøkuhu çkLkkððk Mxe{h yLku rðãwík {Úkfku{kt çk¤íký íkhefu 773 K Úke ðÄw rð¼køkeÞ rLkMÞtËLkLku hkuz çkLkkððk, ðkuxh Ãkq®Vøk ðøkuhu {kxu WÃkÞkuøke ytíku hnuíkwt ½è «ðkne s{k Úkíkku fkçkoLk çkuxheLkk rðãwíkÄúwðku, fkçkoLk xkEÕMkLke çkLkkðx{kt
h k kí M 955 oqðS 1 64 kà 11 5
ykEMkku ykuõxuLk (2,4,4 - xÙkÞr{ÚkkE÷ ÃkuLxuLk) Lkku ykuõxuLk yktf = 100 nn
nuÃxuLkLkku ykuõxuLk yktf = 0
ykÕfuLk < ykÕfeLk yLku [¢eÞ ÃkuhuVeLk (ykuõxuLk yktf ô[ku)
Mkh¤þ]t¾÷kðk¤k nkEzÙkufkçkoLk < WÃkþ]t¾÷kðk¤k nkEzÙkufkçkoLk (ykuõxuLk yktf ô[ku) yuhku{urxf nkEzÙkufkçkoLkLkku ykuõxuLk yktf ¾qçk Ÿ[ku nkuÞ Au
8
økuMkkur÷Lk{kt Ëh 4 r÷xhu 1 r{r÷ xuxÙkEÚkkE÷ ÷uz W{uhíkk íkuLkku ykuõxuLk yktf 75-85 sux÷ku ðÄu Au 1922 {kt y{urhfk{kt r{zø÷u yLku çkkuEzu økuMkkur÷LkLkku ykuõxuLk yktf ðÄkhu íkuðku ÃkËkÚko xuxÙkEÚkkE÷ ÷uz [Pb(C2H5)4] þkuæÞku.
Mkk{kLÞ heíku ¾rLks íku÷{ktÚke 18% økuMkkur÷Lk {¤u Au Mk{½xefhý
Mkh¤ þ]t¾÷kðk¤k ÃkËkÚkkuo WÃkþ]t¾÷kðk¤k ÃkËkÚkkuo{kt VuhðkÞ Au
rðnkEzÙkusLkefhý
Mktík]Ãík ÃkËkÚkkuo yMktík]Ãík ÃkËkÚkkuo{kt VuhðkÞ Au
yuhku{uxkEÍuþLk
rðð]ík þ]t¾÷kðk¤k ÃkËkÚkkuo{ktÚke [¢eÞ ÃkËkÚkkuo çkLku Au su ytíku nkEzÙkusLk økw{kðe yuhku{urxf ÃkËkÚkkuo{kt YÃkktíkh Ãkk{u Au
ykÕfkE÷uþLk
LkkLkk fËLkk yýwyku ðå[u «r¢Þk ÚkE {æÞ{ fËLkk yýw çkLku Au
rð¼tsLk
{kux yýwyku íkqxeLku LkkLkk yýwyku {¤u Au (yk «r¢Þk nkEzÙkusLkLke nkshe{kt ÚkkÞ íkku yMktík]Ãík ÃkËkÚkkuo Mktík]Ãík çkLku Au)
∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼ 24
Download from www.gujaratkesari.com
LPG (Liquifield Petroleum Gas) :- íku{kt ¾kMk fheLku çÞqxuLk yLku Úkkuzk «{ký{kt «kuÃkuLk fu çÞqxeLk nkuÞ Au.
→ rMkr÷Lzh{ktÚke Úkíkk ðkÞw ÷efusLku òýðk ËwøkOÄ Ähkðíkku EÚkkE÷ {hfuÃxLk r{© fhkÞku nkuÞ Au CNG(Compressed Natural Gas) :- íku{kt {kuxu¼køku r{ÚkuLk yLku Úkkuzk «{ký{kt EÚkuLk yLku «kuÃkuLk nkuÞ Au
fkçkoLk W¥kuSík yðMÚkk{kt 4 MktÞkusfíkk Ähkðu Au fuxuLkuþLk - yuf s íkíðLkk yuf fhíkk ðÄw Ãkh{kýwykuLkk MktÞkuòðkLkku økwý Mk{½xf - fkçkorLkf MktÞkusLkkuLkk ykÛðeÞ Mkqºk Mk{kLk nkuÞ Ãkhtíkw çktÄkhýeÞ Mkqºk swËk-swËk nkuÞ çÞwxuLk (C4H10) Lkk çku Mk{½xfku
H
H
H
H
H
h k kí M 955 oqðS 1 64 kà 11 5 H−C −C − C− C − H H
H
H
H
C == C
H
n çÞwxuLk
CH3
CH3
ykEMkku çÞwxuLk (2- r{ÚkkE÷ «kuÃkuLk)
nkEzÙkufkçkoLk MktÞkusLkkuLkwt ðøkeofhý C-C ðå[uLkk MknMktÞkusf çktÄLke MktÏÞkLkk ykÄkhu çku «fkhu :(1) Mktík]Ãík nkEzÙkufkçkoLk → yufçktÄ → ykÕfuLk
(2) yMktík]Ãík nkEzÙkufkçkoLk → rÿçktÄ fu rºkçktÄ → (rÿçktÄ =ykÕfeLk)(rºkçktÄ =ykÕfkELk) Mktík]Ãík nkEzÙkufkçkoLkLkwt «Úk{ Mkh¤ MkÇÞ r{ÚkuLk (CH4) Mktfhý - sp3
çktÄfkuý - 109o 28’
ykÕfuLk ©uýeLkwt Mkk{kLÞ Mkqºk → CnH2n+2 ©uýeLkk MkÇÞkuLkk Lkk{Lkk ytíku - yuLk «íÞÞ ÷køku ykÕfuLkLke Mk{kLkÄ{eo ©uýeLkk fkuEÃký çku ¢r{f MkÇÞkuLkk Mkqºkku ðå[u CH2 sux÷ku íkVkðík nkuÞ Au. ykÕfuLkLke Mk{kLkÄ{eo ©uýeLkk fkuEÃký çku ¢r{f MkÇÞkuLkk ykÛðeÞ Ë¤ ðå[u 14u sux÷ku íkVkðík
8
yÕfeLk ©uýeLkwt «Úk{ Mkh¤ MkÇÞ → ErÚkLk (ErÚkr÷Lk)
©uýeLkwt Mkk{kLÞ Mkqºk → CnH2n
yÕfkELk ©uýeLkwt «Úk{ Mkh¤ MkÇÞ → EÚkkELk (yurMkrxr÷Lk) ©uýeLkwt Mkk{kLÞ Mkqºk → CnH2n-2 LkkUÄ - ykÕfeLk yLku ykÕfkELkLke Mk{kLkÄ{eo ©uýeLkk ÷ûkýku ykÕfuLk suðk s Au ¾Lkes fku÷MkkLke ¾ký{ktÚke {¤íkk {kþoøkuMk{kt r{ÚkuLk ðkÞw {wÏÞ ½xf nkuÞ Au MkkurzÞ{ yurMkxux + Mkkuzk÷kE{ → r{ÚkuLk + MkkurzÞ{ fkçkkuoLkux r{ÚkuLk Ãkkýe{kt yÿkÔÞ, htøkrðrnLk, øktÄrðrnLk yLku nðk fhíkk n÷fku ðkÞw Au. r{ÚkuLk ðkÞwLku nðk{kt Mk¤økkðíkk ¼qhe ßÞkuíkÚke Mk¤øku Au Mktík]Ãík nkEzÙkufkçkoLk nuõÍuLkLkk rð¼tsLkÚke Mktík]Ãík nkEzÙkufkçkoLk çÞqxuLk yLku Mktík]Ãík nkEzÙkufkçkoLk ErÚkLk {¤u Au. rznkEzÙkunu÷kuSLkuþLk → EÚkkE÷ õ÷kuhkEzLke ykÕfkunkur÷f ÃkkuxurþÞ{ nkEzÙkuõMkkEz MkkÚkuLke «r¢ÞkÚke ErÚkLk çkLku Au
∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼ 25
Download from www.gujaratkesari.com
ErÚkLk htøkrðrnLk, øktÄrðrnLk, Ãkkýe{kt yÿkÔÞ, Ãkkýe fhíkk n÷fku ErÚkLk nðk{kt {uþðk¤e ßÞkuíkÚke Mk¤øku Au su ‘fkçkoLk ç÷uf’ íkhefu yku¤¾kÞ Au. ðLkMÃkrík íku÷{ktÚke ðLkMÃkrík ½e çkLkkððk nkEzÙkuSLkuþLk «r¢Þk WÃkÞkuøke Au. ErÚkLkLke nu÷kusLk yurMkz MkkÚkuLke «r¢Þk n(H2C=CH2) → [CH2 - CH2]
ErÚkLk
=
nkEzÙkunu÷kuSLkuþLk
1933{kt #ø÷uLzLke ICI ftÃkLkeyu Mkki«Úk{ Ãkkur÷rÚkLk çkLkkÔÞwt níkwt
Ãkkur÷rÚkLk
yurMkrxr÷Lk (EÚkkELk) fw÷ WíÃkkËLkLkk 30% r{ÚkuLk{ktÚke çkLkkððk{kt ykðu Au. yurMkrxr÷Lk (EÚkkELk) htøkrðrnLk, øktÄrðrnLk, Ãkkýe{kt yÿkÔÞ, Ãkkýe fhíkk n÷fku, nðk{kt Mk¤økkðíkk
h k kí M 955 oqðS 1 64 kà 11 5
«fkþneLk ßÞkuíkÚke Mk¤øku Au H
EÚkkELk + HCl →
CI
C == C
H
Ãkkur÷{hkEÍuþLk
H
rðLkkE÷ õ÷kuhkEz H
EÚkkELk + HCN→
H
C
C
H
Cl
n
Ãkkur÷rðLkkE÷ õ÷kuhkEz (PVC)
H
CH2 CH
C==C H
H
Ãkkur÷{hkEÍuþLk
C
N
n
Ãkkur÷rðLkkE÷ MkkELkkEz
C=N
rðLkkE÷ MkkELkkEz
Ãkkur÷ yur¢÷ku LkkExÙkE÷ (PAN)
Äkíkw ðu®Õzøk{kt ðÃkhkíke ykuÂõMk-yuÂMxr÷Lk ßÞkuík{kt Ãký EÚkkELk ðÃkhkÞ Au 11 - fkçkorLkf MktÞkusLkku
8
ykÕfuLk nkEzÙkufkçkoLk íkuLke Mktík]ÃíkíkkLke fkhýu r¢Þkþe÷ Mk{qn Ähkðíkku LkÚke IUPAC = International Union of Pure and Applied Chemistry
r¢Þkþe÷ Mk{qn Mk{qnLkwt Lkk{
WËknhý
Mkk{kLÞ Lkk{
IUPAC Lkk{
-COOH
fkçkkuoÂõMkr÷f yurMkz
CH3COOH
yurMkrxf yurMkz
EÚkuLkkuE÷ yurMkz
> C=O
rfxkuLk
CH3COCH3
yurMkxkuLk
«kuÃkuLkkuLk
- CHO
ykÂÕznkEz
HCHO
Vku{koÂÕznkEz
r{ÚkuLkk÷
- OH
nkEzÙkuÂõMk (yÕfkunku÷)
CH3CH2 OH
EÚkkELk ykÕfkunku÷
EÚkuLkku÷
- COOR
yuMxh
CH3COOCH3
r{ÚkkE÷ yurMkxux
r{ÚkkE÷ EÚkuLkkuyux
-X (nu÷kusLk)
nu÷kEz
CH3Cl
r{ÚkkE÷ õ÷kuhkEz
õ÷kuhkur{ÚkuLk
(F,Cl,Br,i)
∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼ 26
Download from www.gujaratkesari.com
ykÕfkunku÷Lkwt Mkk{kLÞ Mkqºk CnH2n+1OH suLku R-OH ðzu ËþkoðkÞ Au ßÞkt R= ykÕfkE÷ Mk{qn ËqÄ{ktÚke Ënª → WíMku[f = ÷uõxuÍ ÷uõxuÍ ËqÄ{kt hnu÷k ÷uõxkuÍLkwt ÷uÂõxf yurMkz{kt YÃkktíkh fhu Au ÿkûk fu V¤kuLkk hMk{ktÚke EÚkuLkku÷ → WíMku[f = ÞeMx ykÚkðýLke r¢Þk Ëhr{ÞkLk Q¼hk MkkÚku fkçkoLk zkÞkuõMkkEz ðkÞw WíÃkÒk ÚkkÞ Au EÚkuLkku÷Lkwt ykiãkurøkf WíÃkkËLk ELðxu o Í C H O +HO CH O +CH O 12
22
11
¾ktz/{ku÷krMkMk C6H12O6
2
6
ÍkÞ{uÍ
12
6
ø÷wfkuÍ
6
12
£wõxkuÍ
6
}
ytne 95% EÚkuLkku÷ + 5% ÃkkýeLkwt r{©ý nkuÞ Au
2C2H5OH + 2CO2(g)
h k kí M 955 oqðS 1 64 kà 11 5
ø÷wfkuÍ/£wõxkuÍ EÚkuLkku÷ þwØ EÚkuLkku÷ {uBçkúuLk xufLkku÷kuSÚke {u¤ðe þfkÞ Au. {ku÷krMkMk → þuhze{ktÚke þfohk Ëqh fhe çkkfe hnu÷ þfohkneLk f[hku ÞeMx{kt ELðxuoÍ (Mkw¢uÍ) yLku ÍkÞ{uÍ çktLku WíMku[fku nkuÞ Au. (ÿkûkLke Ak÷Lkk hMk{kt òuðk {¤u Au.) þwØ EÚkuLkku÷ → htøkrðrnLk, Ãkkýe{kt MkwÿkÔÞ yLku Wíf÷Lk ®çkËw = 351 K yýqMkqºk MkkurzÞ{ EÚkkuõMkkEz (ykÕfkuõMkkEz) - C2H5ONa EÚkuLkku÷ LkþkÞwõík Ãkeýk íkhefu Lk ðÃkhkÞ íku {kxu íku{kt Íuhe ÃkËkÚko r{ÚkuLkk÷ yLku fkuÃkh MkÕVux r{© fhðk{kt ykðu Au. → huÂõxVkEz ÂMÃkrhx 5% Ãkkýe Ähkðíkwt EÚkuLkku÷Lkwt ÿkðý 100% þwØ EÚkuLkku÷ → yuçMkkuÕÞwx ykÕfkunku÷ ÃkwgðÞLke ÔÞÂõík ykÕfkunku÷({ãkfo) Ãkeyu íkku íkuLkk ÷kune{kt ykÕfkunku÷Lkwt «{ký 0.3% nkuÞ Au. 0.3% Úke ðÄw «{ký MðkMÚÞ {kxu LkwfMkkLkfkhf Au ËkYLkk ðÄw Ãkzíkk MkuðLkÚke Þf]ík{kt yuLÍkE{ P -450 Lkwt «{ký ðÄe òÞ Au (su ËkY ÃkeðkLke EåAk ðÄkhu Au) ËkYLke ykËík Akuzkððk zkÞMkÂÕVhu{ Lkk{Lke Ëðk yÃkkÞ Au
8
ykÂÕznkEz Mkqºk
Lkk{
Mkqºk
Mkk{kLÞ Lkk{
rfxkuLk IUPAC
Mkqºk
Mkk{kLÞ Lkk{
Lkk{
IUPAC
Lkk{
CH4
r{ÚkuLk
HCHO
Vku{koÂÕznkEz
r{ÚkuLkk÷ -
C 2H6
EÚkuLk
CH3 CHO
yurMkxkÂÕznkEz EÚkuLkk÷
C 3H8
«kuÃkuLk
CH3 CH2 CHO
«kurÃkÞkuLkkÂÕznkEz «kuÃkuLkk÷ CH3COCH3 yìrMkxkuLk
«kuÃkuLkkuLk
C4H10
çÞwxuLk
CH3CH2CH2CHO
çÞwxuLkkÂÕznkEz çÞwxuLkk÷
çÞwxuLkkuLk
-
CH3CH2COCH3
-
-
-
-
-
∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼ 27
Download from www.gujaratkesari.com
Vku{koÂÕVnkEz (r{ÚkuLkk÷) Lkwt 4-6% Mkktÿíkk Ähkðíkwt s÷eÞ ÿkðý → Vku{uor÷Lk r{ÚkuLkk÷ → htøkrðrnLk, Ãkkýe{kt ÿkÔÞ, Íuhe ðkÞw Wíf÷Lk ®çkËw = 253K «kuÃkuLkkuLkLke çkLkkðx rVþh xÙkuÃMk ÃkØrík ðzu ÚkkÞ Au «kuÃkuLkkuLk htøkrðrnLk, ¾w~çkwËkh MkwøktrÄík, Ãkkýe{kt MkwÿkÔÞ Wíf÷Lk ®çkËw = 329 K ykÕfuLk fkçkkuoÂõMkr÷f yìrMkz ykÛðeÞ Mkqºk Mkk{kLÞ Lkk{ ykÛðeÞ Mkqºk Mkk{kLÞ Lkk{ IUPAC Lkk{ r{ÚkuLk VkuŠ{f yurMkz r{ÚkuLkkuEf yurMkz CH4 HCOOH EÚkuLk yurMkrxf yurMkz EÚkuLkkuEf/yurMkrxf yurMkz C 2H6 CH3COOH «kuÃkuLk «kuÃkuLkkuEf yurMkz C 3H8 CH3CH2COOH «kurÃkÞkurLkf yurMkz EÚkuLkku÷
h k kí M 955 oqðS 1 64 kà 11 5
WíMku[f - yurMkxkuçkuõxh
CH3OH + CO
[I2-RH]
EÚkuLkkuEf yurMkz (rðLkuøkkh) -: EÚkuLkkuEf yurMkzLkwt ykiãkurøkf WíÃkkËLk :CH3COOH
r{ÚkuLkku÷ EÚkuLkkuEf/yurMkrxf yurMkz EÚkuLkkuEf yurMkz → htøkrðrnLk, íkeðú ¾xkþÞwõík ðkMk Ähkðíkwt «ðkne, Ãkkýe{kt ÿkÔÞ W.®çkËw=391 K - COOH Mk{qn{kt hnu÷ku nkEzÙkusLk yurMkrzf «ð]r¥k Ähkðu Au. EÚkuLkkuEf yurMkz + (Na/Mg) suðe Äkíkw → ÄkÂíðf EÚkuLkkuyux (yurMkxux) + zkÞnkEzÙkusLk EÚkuLkkuEf yurMkz + MkkurzÞ{ nkEzÙkuõMkkEz → MkkurzÞ{ EÚkuLkkuyux (MkkurzÞ{ yurMkxux) + zkÞnkEzÙkusLk ErÚkLkLkk yMktÏÞk yýwyku yufçkeò MkkÚkuLke Þkuøkþe÷ «r¢ÞkÚke Ãkkur÷ÚkeLk çkLkkðu Au CH2 = CH2
n(CH2=CH2)
[CH2 - CH2]
8
ErÚkLk ({kuLkku{h) Ãkkur÷rÚkLk (Ãkkur÷{h) Ãkkur÷rÚkLk{kt ykðíkoLkeÞ yuf{ -CH2 -CH2 - Au Ãkkur÷{h ÃkËkÚkkuoLkwt ðøkeofhý (1) fwËhík{kt hnu÷ Ãkkur÷{h ÃkËkÚkkuo (2) yÄoMkkt»÷ur»kík Ãkkur÷{h ÃkËkÚkkuo (3) Mkkt»÷ur»kík Ãkkur÷{h ÃkËkÚkkuo Ãkkur÷{hkEÍuþLk «r¢ÞkLkk (1) nku{kuÃkkur÷{h fu fkuÃkkur÷{h ÃkËkÚkkuo ykÄkhu ðøkeofhý (2) Þkuøkþe÷ fu Mkt½LkLk Ãkkur÷{h ÃkËkÚkkuo SBR → MxkÞheLk çÞwxkzkELk hçkh hçkh ÷uxuûk → hçkhLkk ÍkzLke Ak÷{kt AuË Ãkkze íku{ktÚke {¤íkk ËwøÄ hçkhLkwt fr÷÷ yk÷tçkLk fwËhíke hçkhLkku ÂMÚkríkMÚkkÃkfíkkLke ÷kûkrýfíkkLkku økwýÄ{o 283 K Úke 333 K yÚkðk ðÄw nkuÞ Au fwËhíke hçkh 283 K Úke ykuAk íkkÃk{kLku çkhz nkuÞ Au. fwËhíke hçkh 333 K Úke ðÄw íkkÃk{kLku Lkh{ nkuÞ Au.
∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼ 28
Download from www.gujaratkesari.com
Ãkkur÷{h [ CH2 - CH2 ] n
WÃkÞkuøkku h{fzk, Ãku®føkLke Úku÷eyku V÷ku®høk xkEÕMk, huELkfkux, nuLz çkuøk çkLkkððk
(Ãkkur÷rÚkLk)
CH2 - CH Cl
n
(Ãkkur÷rðLkkE÷ õ÷kuhkEz) (PVC) [ CH2 - CF2 ] n (xuVT÷kuLk)
LkkuLkÂMxf hMkkuELkk MkkÄLkku çkLkkððk, yðknf íkhefu ðkìxh«wV fÃkzk, fkh yLku çkkEfLkk xkÞh çkLkkððk çkLkkððk, yðknf íkhefu fwËhíke hçkhLkk rðfÕÃk íkhefu
[ CH2 - C - CH - CH2 ] n CH3
(fwËhíke hçkh)
h k kí M 955 oqðS 1 64 kà 11 5
[ CH2 - CH = CH - CH2 ] n
(Ãkkur÷çÞwxkzkELk)
yðknf íkhefu, {kuxh yuÂLsLk{kt, fLðuÞh çkuÕx{kt, AkÃkfk{Lkk hku÷h{kt
[ CH2 - C = CH - CH2 ] n Cl
(LkeÞkur«Lk)
hçkhLkk ðÕfuLkkEÍuþLkLke ÃkØrík 1893 {kt [kÕMko økwzeÞhu þkuÄe níke ðÕfuLkkEÍuþLk{kt fwËhíke hçkh yLku MkÕVhLkk r{©ýLku 373 K Úke 413 K íkkÃk{kLku økh{ fhðk{kt ykðu Au. ðÕfuLkkEÍuþLk «r¢Þk ÍzÃke çkLkkððk ‘rÍtf ykuõMkkEz’ Þkuøkþe÷ ÃkËkÚko W{uhðk{kt ykðu Au. ðÕfuLkkEÍuþLk{kt 5% MkÕVhLkk WÃkÞkuøkÚke → xkÞh {kxuLkwt hçkh 30% MkÕVhLkk WÃkÞkuøkÚke → çkuxheLkk ykðhý {kxuLkwt hçkh
8
nuõÍkr{rÚkr÷Lk zkÞyu{kELk + yurzrÃkf yurMkz Ãkkur÷{hkEÍuþLk LkkÞ÷kuLk - 66
LkkÞ÷kuLk - 66 Úk{kuoÃ÷kÂMxf «fkhLkku Ãkkur÷{h Au ykuÃkhuþLk ÃkAeLkk xktfk ÷uðk Mkki «Úk{ ðÃkhkÞu÷ çkkÞkurzøkúuzuçk÷ Ãkkur÷yuMxh ÃkËkÚko → zuûxÙkLk PHBV → Ãkkur÷ nkEzÙkuÂõMk çÞwrxhux-fku- β nkEzÙkuÂõMk ðu÷hux Mkkçkw yu Vuxe yurMkz (ÂMxÞhef yurMkz, ykur÷f yurMkz, Ãkk{exef yìrMkz) Lkku MkkurzÞ{ fu ÃkkuxurþÞ{ ûkkh Au ÄkuðkLkk Mkkçkw{kt → MkkurzÞ{ ûkkh LnkðkLkk Mkkçkw{kt →ÃkkuxurþÞ{ ûkkh rzxsoLx yu fkçkorLkf MkÕVkurLkf yurMkzLkk MkkurzÞ{ ûkkh Au. ykÂÕznkEz Ãkh¾ {kxuLke fMkkuxeyku hsíkËÃkoý fMkkuxe :- «r¢Þf → yu{kurLkÞuf÷ rMkÕðh LkkExÙux (xku÷uLMk «r¢Þf) Vun®÷øk fMkkuxe :- «rfÞf → Vun®÷øk A (CuSO4) + Vun®÷øk B (MkkurzÞ{ ÃkkuxurþÞ{ xkxohux + NaOH) çkurLkrzõx fMkkuxe :- (ÃkuÚkku÷kuS ÷uçkkuhuxhe{kt) zkÞkrçkrxMkLkk ËŠËLkk ÞwrhLk{kt ø÷wfkuÍLkwt «{ký òýðk) «r¢Þf → çkurLkrzõx «r¢Þf ( CuSO4 + s÷eÞ MkkErxÙf yurMkz + NaOH )
∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼ 29
Download from www.gujaratkesari.com
MkkçkwLkefhý ðLkMÃkrík íku÷/«kýes [hçke + NaOH MkuÃkkuLkerVfuþLk Âø÷Mkhku÷ + Mkkçkw (Vuxe yurMkzLkku MkkurzÞ{ ûkkh) Mkkçkw{kt nkEzÙkufkçkoLk MkkÚku -COONa r¢Þkþe÷ Mk{qn òuzkÞu÷k nkuÞ Au. rzxsoLx («ûkk÷fku){kt nkEzÙkufkçkoLk MkkÚku -SO3Na r¢Þkþe÷ Mk{qn òuzkÞu÷k nkuÞ Au.
12 - Ãkku»ký yLku ïMkLk Ãkku»kf íkíðku MkSðkuLke çku {q¤¼qík sYrhÞkíkku Ãkqhe Ãkkzu Au (1) fkçkorLkf fk[ku ÃkËkÚko
h k kí M 955 oqðS 1 64 kà 11 5 (2) Qòo
MkSðku{kt ¾kuhkf {u¤ððkLke ÃkØríkyku (1) Mðkð÷tçke Ãkku»ký ÃkØrík
(2) Ãkhkð÷tçke Ãkku»ký ÃkØrík
Mðkð÷tçke MkSðku - ÷e÷e ðLkMÃkrík, ÞwÂø÷Lkk, ðkuÕðkuõMk, çkuõxurhÞk fkçkkuorËík þheh{kt þÂõík (Qòo) {kxu sYhe Au.
ðÃkhkÞk ðøkhLkku fkçkkuorËík þheh{kt Mxk[o MðYÃku Mktøkún Ãkk{u Au.
ykÃkýu ¾kuhkf îkhk su Qòo «kó fheyu Aeyu íku þheh{kt ‘ø÷kÞfkusLk’ MðYÃku Mktøkúrník nkuÞ Au. õ÷kuhkuÃ÷kMx (nrhíkfýku) → ÃkýkuoLkk fku»kku{kt òuðk {¤íke ÷e÷e ytøkefkyku ðLkMÃkríkLkk ÃkýkuoLkku ÷e÷ku htøk õ÷kuhkurV÷ Lkk{Lkk htsfÿÔÞLku yk¼khe Au. s÷eÞ ðLkMÃkrík ÿkÔÞ CO2 Lkku «fkþMkt&÷u»ký {kxu WÃkÞkuøk fhu Au.
ðkÞwhtÄúku ¾q÷ðk yLku çktÄ ÚkðkLke r¢ÞkLkwt rLkÞtºký hûkffku»kku îkhk ÚkkÞ Au.
8
Ãkhkð÷tçke MkSðku → çkÄk s «kýeyku, Vqøk, çkuõxurhÞk
Ãkhkð÷tçke Ãkku»ký ÃkØríkLkk «fkh (1) {]íkkuÃkSðe Ãkku»ký ÃkØrík (2) ÃkhkuÃkSðe Ãkku»ký ÃkØrík (3) «kýeMk{ Ãkku»ký ÃkØrík Þs{kLk → ÃkhkuÃkSðe Ãkku»ký ÃkØrík{kt MkSð su{ktÚke ¾kuhkf {u¤ðu Au íku ÃkhkuÃkSðeyku → çkuõxurhÞk, Vqøk, y{hðu÷ suðe ðLkMÃkrík, Ãkxef]r{, fhr{Þk ík]ýknkhe «kýeyku yk «kýeyku Võík ðLkMÃkrík ¾kÞ Au
økkÞ, çkfhe ðøkuhu
{ktMkknkhe «kýeyku yk «kýeyku Võík «kýeykuLku s ¾kÞ Au
ðk½, ®Mkn ðøkuhu
r{©knkhe «kýeyku yk «kýeyku ðLkMÃkrík yLku «kýeyku çktLku ¾kÞ Au
{Lkw»Þ, ôËh ðøkuhu
y{eçkk(yuffku»ke) {kt suðk {¤íke Ãkku»ký ÃkØrík → «kýeMk{ Ãkku»ký ÃkØrík y{eçkk{kt ¾kuhkf {u¤ððkLke ÃkØrík → fku»keÞ ½Lk¼ûký Ãkuhkr{rþÞ{{kt ¾kuhkf {u¤ððkLke ÃkØrík → ¾kuhkf ytík:økúný
∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼ 30
Download from www.gujaratkesari.com
÷k¤økútrÚk{ktÚke †kð Ãkk{íkku WíMku[f → yu{kÞ÷uÍ yu{kÞ÷uÍ ¾kuhkf{kt hnu÷k Mxk[oLkwt Ãkk[Lk fhe {kÕxkuÍ{kt YÃkktíkh fhu Au sXh{kt ¾kuhkf ÷øk¼øk 3 f÷kf MkwÄe ð÷kuðkÞ Au sXhhMk → {tË HCl, ÃkuÃMkeLkkusLk WíMku[f yLku &÷u»{ Ähkðu Au. &÷u»{ Lkwt fkÞo → sXhLke rËðk÷Lku ÃkkuíkkLkk †kðku, HCl yLku ÃkuÃMkeLkÚke hûký ykÃkðwt HCl Lkwt
fkÞo → ¾kuhkf MkkÚku sXh{kt Ëk¾÷ ÚkÞu÷k çkuõxurhÞkLkku Lkkþ fhðku
«kuxeLkLkk Ãkk[LkLke þYykík sXhÚke ÚkkÞ Au
h k kí M 955 oqðS 1 64 kà 11 5
LkkLkwt yktíkhzwt Ãkk[LkLk¤eLkku MkkiÚke {kuxku ¼køk Au
Ãkwg {Lkw»Þ{kt LkkLkk yktíkhzkLke ÷tçkkE ÷øk¼øk 6.5 {exh nkuÞ Au
ík]ýknkheyku{kt ½kMk{kt hnu÷k MkuÕÞw÷kuÍLkwt MktÃkqýo Ãkk[Lk ÚkkÞ íku {kxu LkkLkwt yktíkhzwt ÷ktçkw nkuÞ Au {ktMkknkheyku{kt {ktMkLkwt Ãkk[Lk Mknu÷kEÚke Úkíkw nkuðkÚke LkkLkwt yktíkhzwt xqtfw nkuÞ Au Þf]ík{ktíkÚke †kð Ãkk{kíkku ½xf → rÃk¥k (÷e÷kþÃkzíkk Ãke¤k htøkLkwt «ðkne) rÃk¥kLkwt fkÞo - sXh{ktÚke ykðíkk yurMkrzf ¾kuhkfLku ykÕf÷kELk{kt Vuhððwt MðkËwhMkLkk WíMku[fku yLku fkÞkuo : (1) yu{kE÷uÍ → Mxk[oLkwt Ãkk[Lk fhu (2) rxÙÃMkeLk → «kuxeLkLkwt Ãkk[Lk fhu (3) ÷kÞÃkuÍ → [hçkeLkwt Ãkk[Lk fhu
yktºkhMkLkkt rðrðÄ WíMku[fku
fkçkkuonkEzÙux (fkçkkuorËík) Lkwt → ø÷wfkuÍ(þfohk) {kt
«kuxeLk ½xfkuLkwt
8
→ yur{Lkku yurMkz{kt
[hçke (r÷rÃkz) Lkwt → Vuxe yurMkz yLku Âø÷Mkhku÷{kt Ãkk[Lk fhu Au
hMkktfwhku
→ LkkLkk yktíkhzkLke MkÃkkxe{kt ðÄkhku fhu Au
òhf ïMkLk → ykuÂõMksLkLke nkshe{kt Úkíkwt ïMkLk (fku»khMk yLku fýk¼Mkqºk{kt ÚkkÞ) yòhf ïMkLk→ ykuÂõMksLkLke økuh nkshe{kt Úkíkwt ïMkLk (Võík fýk¼Mkqºk{kt ÚkkÞ) yòhf ïMkLk→ ðLkMÃkríksLÞ {kæÞ{{kt EÚkuLkku÷ yLku fkçkoLk zkÞkuõMkkEz WËT¼ðu Au. → «kýesLÞ {kæÞ{{kt ÷uÂõxf yurMkz WËT¼ðu Au. ATP =
yuzuLkkuMkkELk xÙkE VkuMVux
òhf ïMkLk{kt ø÷wfkuÍLkk MktÃkqýo ËnLkÚke 686 rf÷kufu÷he Qòo {wõík ÚkkÞ Au. yòhf ïMkLk{kt ø÷wfkuÍLkk yÃkqýo ËnLkÚke 54 rf÷kufu÷he Qòo {wõík ÚkkÞ Au. ð]ûk MðYÃke ðLkMÃkríkyku{kt ðkÞwhtÄúkuLku MÚkkLku Ak÷{kt → nðkrAÿku/ðkíkrAÿku/ïMkLkrAÿku/ðkíkhtÄúku/ ÷uÂLxMku÷ nkuÞ Au {Lkw»Þ{kt ïkMkLk¤e 12 Mku{e. ÷ktçke yLku 2.5 Mku{e. Ãknku¤e nkuÞ Au.
∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼ 31
Download from www.gujaratkesari.com
swËk-swËk «kýeyku{kt ïMkLkktøkku yuffku»ke «kýe(y{eçkk)
→ fku»keÞ f÷k
y¤rMkÞwt
→ íðk[k
fexfku (ðtËku)
→ þkr¾ík ïMkLkLkr÷fkyku
s÷eÞ «kýe({kA÷e, MkurÃkyk, ®søkk, fh[÷ku)
→ Ík÷h
Ëuzfku
→ íð[k, VuVMkk yLku {w¾økwnk
{Lkw»ÞLkk ïMkLk{køko{kt ïkMkLk¤e yLku ïkMkðkrnLke ‘C’ ykfkhLke fkÂMÚkLke fzeyku Ähkðu Au. Ãkýo{ktÚke õ÷kuhkurV÷ Ëqh fhðk → Wf¤íkk ykÕfkunku÷Lkku WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au.
h k kí M 955 oqðS 1 64 kà 11 5
Ãkýo{kt Mxk[oLke nkshe [fkMkðk → ykÞkurzLkLkku WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au.
13 - MkSðku{kt ðnLk, ÃkrhðnLk yLku WíMksoLk
s÷ðknf ÃkuþeLkwt fkÞo → Ãkkýe yLku {q¤{ktÚke økúný ÚkÞu÷k ÃkËkÚkkuoLkk ðnLk {kxuLkwt yÒkðknf ÃkuþeLkwt fkÞo → Ãkýkuo{ktÚke «fkþMkt&÷u»kýLke LkeÃkòuLkk ðnLk {kxuLkwt Wå[fûkkLke ðLkMÃkríkyku s÷ðknf Ãkuþe Ähkðu Au.
s÷ðkrnLkefe yLku s÷ðkrnLke ÃkkýeLkk ðnLk {kxu sðkçkËkh s÷ðknf ÃkuþeLkk {wÏÞ çktÄkhýeÞ ½xfku Au. çkk»ÃkkuíMksoLk → ðLkMÃkríkLkk nðkE ¼køkku îkhk çkk»Ãk MðYÃku Ãkkýe økw{kððkLke r¢Þk çkk»ÃkkuíMksoLk íkkÃk{kLkLkwt rLkÞ{Lk fhðk{kt {ËËYÃk ÚkkÞ Au MÚkkLkktíkhý → «fkþMkt&÷u»kýeÞ LkeÃkòuLkwt ðnLk
8
[k÷LkeLkr÷fk yLku [k÷Lkefku»kku yu yÒkðknf ÃkuþeLkk ½xfku Au
MÚkkLkktíkhý Ëhr{ÞkLk sYhe Qòo ATP (yuzuLkkuMkkELk xÙkE VkuMVux) {ktÚke {u¤ðkÞ Au. Mkw¢kuÍ suðk ÃkËkÚkkuoLkwt MÚkkLkktíkh yÒkðknf Ãkuþe{kt ÚkkÞ íÞkhu ykMk]ríkËkçk ðÄu Au ÁrÄhLkwt «ðkne {kæÞ{ → ÁrÄhMk → su{kt Awxk AðkÞk ÁrÄhfku»kku nkuÞ Au -: {Lkw»ÞLkwt ÓËÞ :ykfkh - þtfw
fË- {wêe sux÷wt
MÚkkLk - çku VuVMkkLke ðå[u zkçke çkkswyu
{Lkw»ÞLkwt ÓËÞ [íkw»¾tze nkuÞ Au. (çku fýof yLku çku ûkuÃkf) [íkw»¾tze ÓËÞLkku VkÞËku → O2 Þwõík ÁrÄhLku CO2 Þwõík ÁrÄh MkkÚku r{© Úkíkwt yxfkðu Au. fýofkuLke Ëeðk÷ Ãkkík¤e yLku ûkuÃkfkuLke Ëeðk÷ òze nkuÞ Au. ÓËÞLkk [khuÞ ¾tzku Ãkx÷(ÃkzËk) îkhk yufçkeòÚke y÷øk Ãkzu Au. zkçkk fýof{ktÚke zkçkk ûkuÃkf{kt ÁrÄh ðnLk {kxu → rÿË÷ ðkÕð
ÞkË hk¾ku :- D2D
s{ýk fýof{ktÚke s{ýk ûkuÃkf{kt ÁrÄh ðnLk {kxu → rºkË÷ ðkÕð
∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼ 32
Download from www.gujaratkesari.com
ðkÕðLkwt fkÞo → ÁrÄhLku ûkuÃkfku{ktÚke fýofku{kt ÃkkAwt Vhíkwt yxfkðu Au yøkú{nkrþhk yLku Ãkù{nkrþhk þhehLkk swËk-swËk ytøkku{ktÚke O2 rðrnLk ÁrÄh s{ýk fýof{kt ÷kðu Au VwÃVwMkeÞ rþhkyku VuVMkk{ktÚke O2 Þwõík ÁrÄh zkçkk fýof{kt ÷kðu Au. s{ýk ûkuÃkfLkk Mktfku[LkLku fkhýu ÁrÄh Ä{Lkeyku îkhk VuVMkk{kt «ðuþu Au. zkçkk ûkuÃkfLkk Mktfku[LkLku fkhýu O2 Þwõík ÁrÄh {nkÄ{Lke îkhk swËk-swËk ytøkku{kt rðíkhý Ãkk{u Au Ä{LkeykuLkwt fkÞo → ÓËÞ{ktÚke ÁrÄhLku rðrðÄ ytøkku íkhV ÷E sðkLkwt rþhkykuLkwt fkÞo → rðrðÄ ytøkku{ktÚke ÁrÄhLku ÓËÞ íkhV ÷kððkLkwt Ä{LkeykuLke Ëeðk÷ òze yLku ÂMÚkríkMÚkkÃkf nkuÞ Au
h k kí M 955 oqðS 1 64 kà 11 5
(fkhý-ÓËÞ{ktÚke ykðíkwt ÁrÄh Ÿ[k Ëçkký nuX¤ nkuÞ Au.)
ÁrÄhLkwt ÃkïðnLk yxfkððk {kxu rþhyku{kt ðkÕðLke h[Lkk nkuÞ Au.
Ä{Lkeyku YÃkktíkh LkkLke LkkLke ðkrnLkeyku{kt (yuf fku»kMíkheÞ òze Ëeðk÷ Ähkðu) = ÁrÄhfurþfkyku (ykMkÃkkMkLkk rðMíkkh{ktÚke ÿÔÞkuLkku rðrLk{Þ fhu) òuzkELku rþhkyku çkLku ¾q÷u Au {nkrþhk{kt ÷rMkfk → ÁrÄhfurþfkykuLke Ëeðk÷{kt hnu÷k rAÿku îkhk yktíkhfku»keÞ MÚkkLkku{kt {wõík Úkíkk fux÷kf «{ký{kt ÁrÄh, «kuxeLk yLku ÁrÄhfku»kkuÞwõík «ðkne
÷rMkfk htøkneLk yLku ÁrÄh{kLkk «kuxeLk fhíkk ykuAwt «kuxeLk Ähkðu Au.
÷rMkfk yktíkhfku»keÞ MÚkkLkku{ktÚke ÷rMkfk ðkrnfkyku{kt = ÷rMkfk ðkrnLkeykuLkk MðYÃk{kt yufºk ÚkE ¾q÷u Au {kuxe rþhkyku{kt
ðLkMÃkrík Lkfk{kt ÃkËkÚkkuoLkku Mktøkún Ãkýkuo{kt fhu Au, su ¾he Ãkzu Au
fux÷ef ðLkMÃkrík{kt Lkfk{kt ÃkËkÚkkuoLkku Mktøkún fku»keÞ hMkÄkLkeyku{kt fhu Au
8
(fux÷kf Lkfk{kt ÃkËkÚkkuo huÍeLk yLku økwtËh íkhefu Ãký Mktøkúneík ÚkkÞ Au.)
yuffku»ke MkSðku ÃkkuíkkLkk þhehLke MkÃkkxe{ktÚke MkkËk «Mkhý îkhk ykMkÃkkMkLkk Ãkkýe{kt WíMkøko ÿÔÞkuLkku rLkfk÷ fhu Au. {Lkw»ÞLkwt WíMksoLkíktºk
→ çkËk{e ðk÷ ykfkhLkk yuf òuz {qºk®Ãkz → {qºk®Ãkz{ktÚke Lkef¤íke {qºkðkrnLkeyku → {qºkkþÞ → MLkkÞw÷ Lkr÷fk{Þ {qºk{køko
Ëhuf {qºk®Ãkz{kt ÷øk¼øk 10 ÷k¾ WíMkøko yuf{ku nkuÞ Au çkkW{uLkLkLke WíMkøko yuf{Lke þYykík su çkuðze Ëeðk÷ðk¤e ÃÞk÷kfkh h[LkLkkÚke ÚkkÞ Au íku fkuÚk¤e ÁrÄhfurþfkøkwåA → çkkW{uLkLke fkuÚk¤e{kt ykðu÷ yMktÏÞ ÁrÄhfurþfkyku økúeðk → çkkW{uLkLke fkuÚk¤e ÃkAeLkku Mkktfzku xqtfku ¼køk
∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼ 33
Download from www.gujaratkesari.com
WíMkøkoyuf{Lkku ytrík{ Auzku ¾q÷u Au MktøkúnLkr÷fk ¾q÷u Au {qºk®ÃkzrLkðkÃk ¾q÷u Au {qºkðkrnLke yríkMkqû{økk¤ý
ÁrÄhfurþfkyku{ktÚke WíMkøkoÿÔÞku ÁrÄh{ktÚke øk¤kELku çkkW{uLkLke fkuÚk¤e{kt X÷ðkÞ Au.
ÃkwLk:þku»ký
Ãkkýe, yur{LkkuyurMkz, ¾Lkes ykÞLkku suðk WÃkÞkuøke ÃkËkÚkkuo ÁrÄhfurþfkyku îkhk ÃkwLk:þku»kkÞ Au. 14 - MkSðku{kt rLkÞtºký yLku Mktf÷Lk
ðLkMÃkrík{kt ík{k{ «ð]r¥kykuLkwt MknrLkÞ{Lk
→ ytík:†kðe íkttºk ([uíkkíktºkLkku y¼kð nkuÞ Au.)
h k kí M 955 oqðS 1 64 kà 11 5
«kýeyku{kt ík{k{ «ð]r¥kykuLkwt MknrLkÞ{Lk
→ ytík:†kðe íktºk + [uíkkíktºk
ðLkMÃkrík ð]rØLku W¥kusLk ykÃkíkk ytík:†kðku
→ ykuÂõMkLk, Sçkhur÷LMk, MkkÞxkufkErLkLMk
ðLkMÃkrík ð]rØLku yðhkuÄíkk ytík:†kðku
→ yuÂçMkrMkf yurMkz, EÚkur÷Lk
xÙkurÃkÍ{ (ykðíkoLkeÞ n÷Lk[÷Lk)
ðLkMÃkríkLkk ytøkku{kt «uhkíkwt ð¤ktfYÃk n÷Lk[÷Lk
ÄLk ykðíkoLk → ðLkMÃkrík ð]rØ W¥kusLkLkkLke rËþk{kt nkuÞ íkku
Éý ykðíkoLk → ðLkMÃkrík ð]rØ W¥kusLkLkkLke rðÁØ rËþk{kt nkuÞ íkku
Mkk{kLÞ W¥kusLkkLkk Ãkkt[ ½xfku - «fkþ, økwÁíðkf»koý, hMkkÞý (ytík:†kðku), ÃkkýeLkk ½xfku, MÃkþo «fkþkLkwðíkoLk → «fkþ «íÞuLkk «rík[khYÃku Úkíkw ðkLkMÃkríkf n÷Lk[÷Lk • «fktz → ÄLk «fkþkLkwtðíkoLk
• {q¤- Éý «fkþkLkwðíkoLk
¼qykðíkoLk → økwÁíðkf»koýLke íkhV Úkíkw ðkLkMÃkríkf n÷Lk[÷Lk • «fktz → Éý ¼qykðíkoLk
8
• {q¤ - ÄLk ¼qykðíkoLk
hMkkÞkýwðíkoLk → hMkkÞýkuLke W¥kusLkkLku ÷eÄu Úkíkw ðkLkMÃkríkf n÷Lk[÷Lk WËknhý - V÷LkLke r¢Þk Ëhr{ÞkLk ÃkhkøkLkr÷fkLke ytzf íkhVLke ð]rØ s÷kLkwðíkoLk → Ãkkýe îkhk ðkLkMÃkríkf n÷Lk[÷Lk WËknhý >> ðLkMÃkríkLkk {q¤Lke Ãkkýe íkhVLke økrík MÃkþkoðíkoLk (rÚkø{kuxÙkurÃkÍ{) - MÃkþo «íÞu Úkíkw ðkLkMÃkríkf n÷Lk[÷Lk WËknhý >> ðLkMÃkríkLkk Mkwºkktøkku LkuÂMxÍ{ (LkuMxef n÷Lk[÷Lk) yk n÷Lk[÷Lk çkkÌk W¥kusLkkLke nkshe yLku íkeðúíkk Ãkh ykÄkrhík Au (1) rÚkø{kuLkuMxe :- ðLkMÃkríkLkk MktðuËe ¼køkLkk MÃkþo «íÞuLkk «rík[khLkwt n÷Lk[÷Lk WËknhý >> ÷ò{ýe(r{{kuMkk) Lkku Akuz ÃkeLkkÄkh (Ãkku[e økkËe suðe h[Lkk) → ÷ò{ýeLkk AkuzLkk Ãkýo su MktðuËLkþe÷ ¼køk Ähkðu Au íku
∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼ 34
Download from www.gujaratkesari.com
ðLkMÃkríkfku»kku íku{Lkku ykÄkh íku{kt hnu÷k ÃkkýeLkk sÚÚkkLkk VuhVkhLku ykÄkhu çkË÷u Au (2) VkuxkuLkuMxe :- «fkþLku ÷eÄu ðLkMÃkríkLkk ¼køkkuLkwt n÷Lk[÷Lk WËknhý >> f{¤ yLku MkqÞo{q¾eLkk Vq÷ (3) Úk{kuoLkuMxe :- íkkÃk{kLkLku ÷eÄu ðLkMÃkríkLkk ¼køkkuLkwt n÷Lk[÷Lk WËknhý >> ¢kuõMk yLku xÞwr÷ÃkLkwt Vq÷ Ÿ[k íkkÃk{kLku ¾e÷u Au. [uíkkíktºk ÓËÞLkk Äçkfkhk yLku ïkMkkuåAðkMk suðe yLkirAf r¢ÞkykuLkwt MknrLkÞ{Lk fhu Au [uíkkfku»kku → [uíkkíktºkLkku h[Lkkí{f yLku r¢Þkí{f yuf{ [uíkkfku»kLkk ½xfku :- (1) fku»kfkÞ (2) rþ¾kíktíkw (3) yûkíktíkw
h k kí M 955 oqðS 1 64 kà 11 5
fku»kfkÞ → fku»khMk yLku fku»kfuLÿ Ähkðu Au
[uíkkíktíkw → fku»kfkÞ{ktÚke çknkhLke íkhV ¾U[kELku ykðíkk LkkLkk-{kuxk íktíkwyku rþ¾kíktíkw → fku»kfkÞLke WÃkh hnu÷k LkkLkk íktíkwyku yûkíktíkw → fku»kfkÞ Ãkh hnu÷k ÷ktçkk íktíkwyku
[uíkkíktíkwÃkz → yûkíktíkwLke Vhíku ykðu÷ hûkýkí{f ykðknf Ãkz ([hçke yLku «kuxeLkLkwt çkLku÷wt) [uíkkuÃkkøk{ → çku [uíkkfku»kku ðå[u òuðk {¤íkku ¾qçk LkkLkku yðfkþ
yuf [uíkkfku»k{ktÚke MktËuþk {u¤ðu rþ¾kíktíkwyku Ãknku[kzu fku»kfkÞ Ãknku[kzu yûkíktíkw MktËuþku {kuf÷u çkeò [uíkkfku»k{kt ÃkwÏík {Lkw»ÞLkwt {øks 1350 økúk{Lkwt nkuÞ Au
{øksLke çknkhLke MkÃkkxe Ãkh → ¼q¾Át ÿÔÞ
{øksLkk ytËhLkk ¼køk{kt → MkVuË ÿÔÞ
{øksLku Þktrºkf ykt[fk Mkk{u hûký ykÃkðkLkwt fkÞo → {ÂMík»f {uYs¤Lkwt
yøkú{øks [çk]nË{ÂMík»kf (Äúký®Ãkz MkkÚku), Úku÷k{Mk, nkÞÃkkuÚku÷u{Mk]
{øksLkk ºký ¼køk
8
{æÞ{øks ([íkw»fkÞ)
Ãkï{øks (yLkw{ÂMík»f, Mkuíkw, ÷tçk{ßò) çk]nË{ÂMík»kf økku¤kÄo [uíkkíktíkwLkk çkLku÷k fu÷kuMk{fkÞ Lkk{Lkk Ãkèk ðzu òuzkÞu÷wt nkuÞ Au. fhkuzhßswLke þYykík ÷tçk{ßòÚke ÚkkÞ Au − íku fhkuzMíkt¼Úke ½uhkÞu÷wt Au íkrLkfk - fhkuzhßsw su ºký f÷kÚke ZtfkÞu÷ Au íku ¼q¾Át ÿÔÞ → fhkuzhßswLke {æÞ{kt H ykfkhu økkuXðkÞu÷w nkuÞ Au MkVuË ÿÔÞ → fhkuzhßswLke Vhíku ykðu÷w Au fhkuzhßsw{ktÚke 31 òuz [uíkkyku WËT¼ðu Au MðÞtðíkeo [uíkkíktºk (ykuxkuLkku{Mk
yLkwftÃke íktºk (ÓËÞLkk Äçkfkhk ðÄkhu)
çktLku íktºkLke yMkhku
[uíkkíktºk)Lkk «fkh >>>>>
ÃkhkLkwftÃke íktºk (ÓËÞLkk Äçkfkhk ½xkzu)
yuçkçkeòÚke ÃkhMÃkh yLku rðÁØ Au
∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼ 35
Download from www.gujaratkesari.com
-: rhr÷Íetøk nku{kuoLk yLku íku{Lke yøkú rÃkxâwxheøkútrÚk ÃkhLke yMkhku :TSH rhr÷ͪøk nku{kuoLk → rÃkxâwxheøkútrÚk{ktÚke ÚkkEhkEz ÂMxBÞw÷u®xøk nku{kuoLk (TSH) {wõík fhu Au GH rhr÷ͪøk nku{kuoLk → rÃkxâwxheøkútrÚk{ktÚke økúkuÚk nku{kuoLk {wõík fhu Au ACTH rhr÷ͪøk nku{kuoLk → (ACTH) yurzÙLkku fkuŠxfku xÙkurÃkf nku{kuoLk {wõík fhu Au økuLkkzÙkuxkurÃkf rhr÷ͪøk nku{kuoLk → rÃkxâwxhe{kLkk Vkur÷f÷ ÂMxBÞw÷u®xøk nku{kuoLk (FSH) yLku ÕÞwrxLkkEͪøk nku{kuoLk (LH) {wõík fhu Au ytík:†kðe økútrÚkLkw MÚkkLk WíÃkÒk Úkíkk fkÞo Lkk{ ytík:†kð rÃkxâwxhe økútrÚk {kÚkk{kt rÃkxâwxrhLk þkherhf ð]rØ {kxu, {qºkLkwt rLkÞ{ fhu, MíkLk økútrÚkykuLkk †kðLku W¥kusu ÚkkEhkuEz økútrÚk øk¤k{kt ÚkkEhkuÂõMkLk [ÞkÃk[ÞLke r¢ÞkykuLkwt rLkÞ{Lk, (ykÞkurzLk Þwõík {kLkrMkf rðfkMk fhu ytík:†kð) yurzÙLk÷ økútrÚk {qºk®ÃkzLkk yurzÙLkkr÷Lk (÷zku Þk y[kLkf çkLkíke ½xLkk fu {w~fu÷eLkku (fxkufxe Mk{ÞLke WÃkhLkk ¼køk{kt ¼køkku íkhefu yku¤¾kíkku Mkk{Lkku fhðk íkiÞkh fhu, þheh{kt ÁrÄhLkwt økútrÚk) †kð) «{ký ò¤ðu MðkËw®Ãkz sXhLke Lke[u ELMÞwr÷Lk yLku ÁrÄh{kt ø÷wfkuÍLke {kºkk ò¤ðu ø÷kEfkusLk ÃkuhkÚkkEhkuEz øk¤k{kt ÃkuhkÚkku{kuoLk ÁrÄh{kt fuÂÕþÞ{ yLku VkuMVuxLkwt «{ký ò¤ðu þw¢®Ãkz ð]»ký fkuX¤e{kt xkuMxkuMxuhkuLk ÃkwÁ»k «sLkLk ytøkkuLkku rðfkMk fhu, (ÃkwÁ»k{kt) Lkh®÷øke ÷ûkýku «uhu ytz®Ãkz (Mºke{kt) †eLke «kusuMxuhkuLk †e «sLkLk ytøkkuLkku rðfkMk fhu, WËhøkwnk{kt ÷ûkýku «uhu EMxÙkusLk Éíkw[¢ íkÚkk øk¼orðfkMk {kxu íkiÞkh fhu rÃkxâwxhe økútrÚk yøkú ¾tz → TSH, ACTH, FSH, LH, GH Lkku †kð fhu Au. («{w¾ økútrÚk) {æÞ ¾tz → {u÷uLkkuMkkEx ÂMxBÞw÷u®xøk nku{kuoLk (MSH) Lkku †kð fhu Au Ãkù ¾tz → ðkMkku«uMkeLk/yuÂLxzkÞwhurxf nku{kuoLk (ADH) yLku ykuÂõMkxkurMkLk Lkku †kð fhu Au yuÂLxzkÞwhurxfLkwt fkÞo >>> ðuMkkufLMxÙefxhLke su{ fkÞo fhe Ä{Lke{kt ÁrÄhLkwt Ëçkký ðÄkhu Au. ykuÂõMkxkuÂMkLk >>>> †e{kt çkk¤fLkk sL{ Mk{Þu øk¼koþÞLkk MLkkÞwykuLku Mktfku[u íkÚkk MíkLkøkútrÚk{ktÚke ËqÄLkku †kð fhu Au nkEÃkkuÚkkEhkurzÍ{(økkuExh) ¾kuhkf{kt ykÞkurzLkLke ¾k{eLku fkhýu MkòoÞ Au
h k kí M 955 oqðS 1 64 kà 11 5 8
yuõÍkuÚku÷ur{f økkuExh
ÚkkEhkuEzøkútrÚkLke nkEÃkh ÚkkEhkurzMk{Lke ÂMÚkrík (ykt¾Lkk WÃkMku÷k zku¤k)
∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼ 36
Download from www.gujaratkesari.com
yurzÙLk÷ çkkÌkf ºký «fkhLkk
r{Lkh÷ku fkuxkuofkuEz→þheh{kt Ãkkýe íkÚkk Na+, K+, Cl- ykÞLkkuLkwt rLkÞ{Lk
MxuhkuEz
ø÷wfku fkuxeofkuEz → fkçkkuorËík, «kuxeLk, [hçkeLkk [ÞkÃk[ÞLku W¥kusu Au
nku{kuoLk >>>
òíkeÞ fkuxeofkuEz → økkiý òíkeÞ ÷ûkýku {kxu sðkçkËkh
yurzÙLk÷ {ßsf çku «fkhLkk nku{kuoLk >>>
yurzÙLkkr÷Lk †kð yLku
LkkuLk-yurzÙLkkr÷Lk †kð
hkMkkÞrýf ár»txyu ytík:†kð ÃkuÃxkEÍTz yLku MxuhkuEzLkk çkLku÷k íkku fux÷kf çkkÞkusurLkf yu{kELMk Au. 15 - MkSðku{kt «sLkLk DNA
{kt Mktøkúrník «kuxeLkLkk Mkt»÷u»kýLke {krníke → fku»kfuLÿ{kt ykðu÷k htøkMkqºkku Ähkðu Au
DNA Lke
h k kí M 955 oqðS 1 64 kà 11 5
Lkf÷ þhehLke YÃkhu¾kLkk ÷ûkýLke ò¤ðýe {kxu {níðLke Au
«sLkLkLkk {wÏÞ çku «fkh >>> y®÷øke «sLkLkLkk A «fkh >>>
®÷øke «sLkLk yLku y®÷øke «sLkLk
rð¼ksLk → «Sðku yLku çkuõxurhÞk suðk yuffku»ke «kýeyku{kt òuðk {¤u → yuffku»ke MkSðLkk rð¼ksLkÚke çku Lkðk MkSðku WËT¼ðu Au
(1) rÿ¼ksLk → fku»kfuLÿ ÷tçkkELku çku ¼køk{kt rð¼krsík ÚkkÞ Au
WËk:-
y{eçkk, Ãkuhkr{rþÞ{ yLku Ã÷kÍ{kurzÞ{
→ fku»khMkLkwt rð¼ksLk ÚkkÞ Au
(2) çknw¼ksLk → rÃkík] MkSð{ktÚke yuf MkkÚku ½ýk Lkðk MkSðku WËT¼ðu Au yð¾tzLk →çknwfku»ke MkSðkuLkk þheh çku xwfzkyku{kt rð¼krsík ÚkE Ëhuf xwfzku Lkðk MkSð íkhefu rðfkMk Ãkk{u Au (÷e÷)
ÃkwLk:MksoLk → «kýeyku yLku ðLkMÃkríkykuLkk þhehLkku fÃkkÞu÷ku LkkLkku ¼køk Lkðk MkSð íkhefu rðfkMk Ãkk{u
WËk:- MÃkkÞhkuøkkÞhk, ykurMk÷uxkurhÞk
WËk:-
nkEzÙk, Ã÷urLkrhÞk, ðkˤe, íkkhk{kA÷e
8
fr÷fkMksoLk → rÃkík]þheh{ktÚke çknkh íkhV yuf LkkLkku ¼køk ð]rØ Ãkk{e rÃkík]«kýe{ktÚke Aqxwt Ãkze Lkðku MkSð çkLku Au
WËk:- nkEzÙk, ÞeMx,
Ã÷uLkurhÞk
→ ÞeMx{kt ºkýÚke [kh ð¾ík ÚkkÞ Au
çkeòýwMksoLk → çkeòýwt ykðhý íkqxe nðk{kt Vu÷kE ¾kuhkf Ãkh ÂMÚkh
ÚkkÞ, yLkwfq¤ Mktòuøkku{kt ytfwhý Ãkk{e Lkðe ðLkMÃkrík Mksuo ðkLkMÃkríkf «sLkLk → Võík ðLkMÃkríkyku{kt òuðk {¤u Au → {q¤, «fktz, Ãkýo {ktÚke Lkðku Akuz rðfMku Au ðkLkMÃkríkf → yuf ðLkMÃkrík{ktÚke yLkuf ðLkMÃkrík WíÃkÒk ÚkkÞ Au f]rºk{ f÷{ ÃkæÄrík → çkesLkk WÃkÞkuøk rMkðkÞ yuf Akuz{ktÚke yLkuf Akuz «sLkLk {u¤ðe þfkÞ Ëkçkf{÷{ → «fktzLke fkuE þk¾k s{eLkLkk MktÃkfo{kt ÷kðe {q¤ WíÃkÒk fhe Lkðk AkuzLkwt MksoLk
WËk:- hkEÍkuÃkMk,
BÞqfh (Vqøk) WËk:- ÃkkLkfqxeLkk Ãkýo çkxkxkLkk ftË, þ¬rhÞwt WËk:økw÷kçk, çkkuøkLkðu÷eÞk WËk:- ÷ªçkw, Ëkz{, çkkuøkLkður÷Þk, [efwze økw÷ËkWËe
∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼ 37
Download from www.gujaratkesari.com
ykhkuÃký → çku swËk-swËk AkuzLkk «fktzLku fkÃke yufçkeòLku Ãkqhf WËk:- ÷ªçkw, yktçkku, ÷økkzkÞ Au ÷e[e, ò{V¤ → Mxkuf = {q¤ Ähkðíkwt «fktz → MkkÞkuLk = çkeò AkuzLkwt fkÃku÷wt «fktz → fuheLke Mkkhe òíkkuLkwt WíÃkkËLk {u¤ðe þfkÞ Au ®÷øke «sLkLk{kt Lkh òíkeÞfku»kku yLku {kËk òíkeÞfku»kku ¼uøkk ÚkkÞ Au. suLku sLkLkfku»kku Ãký fnu Au Vr÷íkktz → Lkh sLkLkfku»k + {kËk sLkLkkfku»kLkwt DNA MkkÚkuLkwt r{©ý {kLkð fku»k{kt htøkMkqºkku = 23 {kLkð þw¢fku»k{kt htøkMkqºkku = 23 {Lkw»Þ{kt Mkk{kLÞ htøkMkqºkku = 46 ðLkMÃkrík{kt ®÷øke ytøkku Ãkw»ÃkLke ytËh ykðu÷k nkuÞ Au rÿ®÷øke ðLkMÃkrík → Lkh «sLkLk ytøk + {kËk «sLkLk ytøk ÃkwtfuMkh → Lkh sLkLkfku»k WíÃkÒk fhu †efuMkh → {kËk sLkLkfku»k WíÃkÒk fhu íkÁýkðMÚkk :- Akufhk{kt 13 Úke 14 ð»ko Akufhe{kt - 10 Úke 12 ð»kuo ({krMkf†kð þY) Lkh ytøkku → þw¢®Ãkz, ð]»ký fkuÚk¤e, yrÄð]»kýLkr÷fk, þw¢ðkrnLke, þw¢kþÞ, «kuMxux, økútrÚk, rþ&™ «sLkLk • þw¢®ÃkzLkwt íkkÃk{kLk þhehLkk íkkÃk{kLk fhíkk 2-30 C Lke[wt nkuÞ Au íktºk MknkÞf þw¢kþÞ → þw¢fku»kkuLke økríkþe÷íkk yLku Srðíkíkk ðÄkhu Au økútrÚkyku «kuMxux økútrÚk → þw¢fku»kkuLke økríkþe÷íkk ðÄkhu Au. {kËk ytøkku → ytz®Ãkz, ytzðkrnLke, øk¼koþÞ, ÞkurLk{køko «sLkLk • Vr÷ík ytzfku»kLke ð]rØ yLku çkkfeLkku rðfkMk øk¼koþÞ{kt ÚkkÞ Au íktºk økúeðk → øk¼koþÞLke Lke[uLke xku[ • Ëh {rnLku yuf ytz®Ãkz yuf ytzfku»k WíÃkÒk fhu Au shkÞwLke h[Lkk → øk¼o yLku øk¼koþÞLke Ëeðk÷Lke {ËËÚke ÚkkÞ Au ytzfku»kÃkkík → Ëh 28 rËðMku yuf ÃkrhÃkõð ytzfku»k ytzðkrnLke{kt {wfík ÚkðkLke r¢Þk {krMkfMºkkð → 3 Úke 5 rËðMk {kxu hnu Au {uLkkuÃkkuÍ → †e ykþhu 50 ð»koLke ô{hu ÃknkU[u íÞkhu {krMkf†ð fkÞ{e çktÄ ÚkkÞ Au íku þw¢fku»k ytzfku»kLku Vu÷kurÃkÞLkLkr÷fk{kt Vr÷ík fhu Au STD - MkuõÞMÞwy÷e xÙkLMkr{xuz hkuøkku çkuõxurhÞk îkhk MkerV÷eMk → xÙuÃkkuLku{kt Ãku÷ezeÞ{ çkuõxurhÞkLku fkhýu Úkíkk [uÃke • yMkh → {qºksLkLk {køkoLkk &÷u»{Míkh{kt Eò yLku Mkk{kLÞ [ktËe ÚkkÞ Au (®÷øk «Mkkrhík) økkuLkkurhÞk → LkkEMkkurhÞk økkuLkkuhe çkuõxurhÞkLkk fkhýu hkuøkku • yMkh → {qºksLkLk {køko{kt Mkkuòu ykðu Au AIDS - (yuõðkÞzo EBÞwLkku-zurVMkeÞLMke rMkLzÙku{) → HIV (Ìkw{Lk EBÞwLkku-zurVMkeÞLMke ðkÞhMk) Úke Vu÷kÞ Au NACO → LkuþLk÷ yuEzTMk ftxÙku÷ ykuøkuoLkkEÍuþLk MktíkkLkrLkÞ{LkLke 3 ÃkØríkyku → yðhkuÄ ÃkØrík, hkMkkÞrýf ÃkØrík, þ†r¢Þk ÃkØrík MkkuLkkuøkúkVe → øk¼o{kt hnu÷ çkk¤f Ãkwºk Au fu Ãkwºke íku òýðkLke ÃkØrík ¼úwý níÞk → sL{ Ãknu÷k çkk¤fLÞkLku {khe Lkk¾ðkLke r¢Þk xâTçkkuõxku{e → ÃkwÁ»k LkMkçktÄe ðuMkkuõxku{e - †e LkMkçktÄe
h k kí M 955 oqðS 1 64 kà 11 5 8
∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼ 38
Download from www.gujaratkesari.com
16 - ykLkwðtrþfíkk yLku Wí¢ktrík ykLkwðtrþfíkk → ÷ûkýkuLkwt yuf ÃkuZe{ktÚke çkeS ÃkuZe{kt Úkíkwt MkkíkíÞ sLkeLkrðãk → ykLkwðtrþfíkk yLku r¼ÒkíkkLkwt rð¿kkLk {uLz÷u íkuLkk «Þkuøk ðxkýk (pisum sativum) Lkk Akuz Ãkh fheLku ykLkwðtrþfíkkLkk {wÏÞ rLkÞ{ku çkLkkÔÞk Ÿ[k Akuz Lkwt Mktfhý ðk{Lk Akuz → F1 ÃkuZe (çkÄk Akuz Ÿ[k) (TT ÷kûkrýfíkk Ähkðíkk DNA ) + (tt ÷kûkrýfíkk Ähkðíkk DNA) çku {wõík fkhfkuLke Mðíktºk ykLkwðtrþfíkk: çkesLkku htøk yLku ykfkh Ãke¤k økku¤ ÷e÷k ¾hçk[zk X YYRR
h k kí M 955 oqðS 1 64 kà 11 5 YYR
Ãkku¤k økku¤
F1 ÃkuZe
YyRr
F1 {kt
sLÞwyku : YR
Yr
yR
yr
YR
YYRR
YYRr
YyRR
YyRr
Yr
YYRr
YYrr
YyRr
Yyrr
yR
YyRR
YyRr
yyRR
yyRr
yr
YyRr
Yyrr
yyRr
yyrr
Ãke¤k økku¤ : Ãke¤k ¾hçk[zk : 9
3
÷e÷k økku¤ : 3
F2
ÃkuZe
÷e÷k ¾hçk[zk 1
sLkeLk ykLkwðtrþfíkkLkku yuf{ Au sLkeLkLkku WÃkÞkuøk rðrþü «fkhLkk Mkt&÷u»ký fhðkLkwt Au. ®÷økrLk©ÞLk → ÔÞÂõíkøkík òríkLkk ®÷øk rLk©ÞLkLke r¢ÞkrðrÄ {Lkw»Þ{kt → 23 òuz htøkMkqºkku 22 òuz ËirnfMkwºkku (Lkh yLku {kËk{k Mkh¾k nkuÞ Au) Lkhòrík {kxu Y htøkMkqºkkuLke nkshe ykð~Þf Au
8
rÃkíkk þw¢fku»k þw¢®Ãkz
{kËk ytzfku»k ytz®Ãkz
X
Y
X
X
xx
xx
xy
XY
{kËk 50%
Lkh 50%
∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼ 39
Download from www.gujaratkesari.com
Wí¢ktrík þçË {q¤ ÷urxLk þçË ‘EðkuÕðh’ ÃkhÚke {u¤ðkÞku Au ‘EðkuÕðh’ = ¾wÕ÷k Úkðwt / «økx fhðwt ykLkwðtrþf ÷kûkrýfíkk → DNA Lkk VuhVkhLke fkhýu yÂMíkíð{kt ykðíke ÷kûkrýfíkk h[LkkMkËoþ ytøkku → ytøkkuLke ytík:MÚk Mkth[Lk Mkh¾e Ãkhtíkw fkÞkuo swËk swËk nkuÞ WËknhý → Ëuzfk, økhku¤e, Ãkûkeyku, [k{k[ezeÞk, {Lkw»Þku ðøkuhu fkÞoMkËoþ ytøkku → Ëu¾kð Mkh¾ku, fkÞo Mkh¾k Ãkhtíkw ÃkkÞkLke Mkth[Lkk swËe WËknhý → fexfLke Ãkkt¾, rðnøk (Ãkûke)Lke Ãkkt¾ yÂ~{ykuLke ô{hLkku ytËks fkZðkLke ÃkØrík - fkçkoLk zu®xøk ÃkØrík • ÃkØrík{kt C14 Mk{MÚkkrLkfku WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au WËknhý → yu{kuLkkExÙMk, xÙkE÷kuçkkEx, zkÞLkkuMkkuh íkçk¬kðkh fwËhíke ÃkMktËøke → ykt¾ yLku ÃkªAk Wí¢ktrík f]rºk{ ÃkMktËøke → støk÷e fkuçkes (¾kã ðLkMÃkrík íkhefu) fkuçke (xqtfk ytíkhu ykðu÷k Ãkýo) çkúkfku÷e (fkuçkeLkk Vq÷ku{kt yxfu÷ku rðfkMk) ^÷khð (fkuçkeLkk ðtæÞ Ãkw»ÃkkuLkku rðfkMk) f÷hçke (støk÷e fkuçkeLkk Vq÷u÷k ¼køkLkku rðfkMk) fu÷u (støk÷e fkuçkeLkk Úkkuzkf {kuxk ÃkktËzkLkku rðfkMk) {Lkw»Þ òrík = nku{ku MkurÃkyLMk WËTøk{MÚkkLk - ykr£fk
h k kí M 955 oqðS 1 64 kà 11 5 17 - ykÃkýwt ÃkÞkoðhý
sirðf rð½xLk → Lkfk{kt f[hkLku rð½rxík fhðkLke siðði¿kkrLkf «r¢Þk rLkðMkLkíktºkLkk MÚk¤s rLkðMkLkíktºk → støk÷, hý, ík]ý¼qr{ ðMkðkxLku >>> s÷s rLkðMkLkíktºk → {eXk ÃkkýeLkk (LkËe, Íhýk, Mkhkuðh, ík¤kð) ykÄkhu «fkh ¾khk ÃkkýeLkk (Mk{wÿ) rLkðMkLkíktºkLkk sirðf → WíÃkkËfku,WÃk¼kuøkeyku, rð½xfku (çkÄk MkSðku) {wÏÞ çku ysirðf → ¼qr{, Ãkkýe, «fkþ, íkkÃk{kLk, ÃkðLk,¼us, ðhMkkË, {]ík, fkçkorLkf ½xfku >>>>> ÃkËkÚkoÞwõík «kuxeLk, r÷rÃkz, fkçkkuorËíkku (çkÄk rLkSoð ½xfku) WíÃkkËf MkSðku → MðÞtÃkku»ke Au Lke÷hMk Ähkðu Au «fkþMkt»÷u»ký r¢ÞkÚke ¾kuhkf çkLkkðu Au WËknhý :MÚk¤s → ÷e÷e ðLkMÃkríkyku s÷s → rðrðÄ «fkhLke ÷e÷ WÃk¼kuõíkk MkSðku → rð»k{Ãkku»ke Au. Lke[u {wsçkLkk [kh «fkh :• ík]ýknkhe fu «Úk{ fûkkLkk WÃk¼kuøkeyku • {kMkknkhe fu rÿíkeÞ fûkkLkk yLku íkuLkkÚke Lke[÷e fûkkLkk WÃk¼kuøkeyku • r{©knkhe MkSðku • rð½xfku → «kýeyku {]ík þheh{ktÚke Ãkku»ký {u¤ðu fkÞo :- srx÷ fkçkorLkf ÃkËkÚko YÃkktíkh Mkh¤ fkçkorLkf ÃkËkÚko YÃkktíkhyfkçkorLkf ½xf
8
∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼ 40
Download from www.gujaratkesari.com
{ktMkknkhe = økeÄ
[íkwÚko fûkkLkk WÃk¼kuøkeyku
{ktMkknkhe = Ônu÷
{ktMkknkhe = MkkÃk
ík]íkeÞ fûkkLkk WÃk¼kuøkeyku
{ktMkknkhe = {kuxe {kA÷e
{ktMkknkhe = ôËh
rÿíkeÞ fûkkLkk WÃk¼kuøkeyku
{ktMkknkhe = LkkLke {kA÷e
ík]ýknkhe = íkeíke½kuzku
«Úk{ fûkkLkk WÃk¼kuøkeyku
«kýe Ã÷ðfku = ËrhÞkE
h k kí M 955 oqðS⇑ 1 64 ⇑ kà 11 5 Mkqû{ Sðku
ðLkMÃkrík
«kÚkr{f WíÃkkËfku
ðLkMÃkrík Ã÷ðfku = ÷e÷, ËrhÞkE ðLkMÃkrík
⇑
MÚk¤s yknkhþ]t¾÷k
Ãkku»kf Míkhku
s÷s yknkh þ]t¾÷k
yknkhþ]t¾÷kLkk «fkh - (1) [heÞ yknkhþ]t¾÷k (2) {]ík yknkhþ]t¾÷k
8
rLkðMkLkíktºk{kt þÂõíkLkku «ðkn nt{uþk yuf{køkeo nkuÞ Au
-: ykuÍkuLk Míkh yLku íkuLkk ½xfku :Ãk]Úðe
LkSfLkwt Míkh
xÙkuÃkkuÂMVÞh
ykuÍkuLk yýwt (O3) 310 Úke200
nm
50 rf{e ô[kEyu
íkhtøk÷tçkkE Ähkðíkk
MxÙuxkuÂMVÞh = ykuÍkuLk ðkÞwLkt Míkh UV
rfhýkuLku þku»ke Ãk]ÚðeLke ðkíkkðhý{kt
ykðíkk yxfkðu Au. ykuÍkuLk Míkh{kt ½xkzku Mkki «Úk{ 1980 {kt LkkUÄkÞku níkku Ërûký Äúwð{kt ykuÍkuLk MíkhLkwt ¼tøkký 40-50% ÚkÞu÷wt Au õ÷kurhLkLkku yuf Ãkh{kýwt ykuÍkuLkLkk 1,00,000 yýwykuLkwt rð¾tzLk fhu Au ykuÍkuLk MíkhLkk ½xkzk{kt 80% ¼tøkký fhíkwt {wÏÞ MktÞkusLk - õ÷kuhku ^÷kuhku fkçkoLk (CFC) rLkðMkLkíktºk{kt Ãkku»kf Míkhku þÂõíkLkwt «{ký Ëþkoðu Au sirðf heíku rð½rxík f[hku → V¤, þkf¼kS, Ak÷, þÕfk, nkzfk ðøkuhu sirðf heíku yrð½rxík f[hku → fk[, Ã÷kÂMxf, Ãkkur÷rÚkLk ðøkuhu
∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼ 41
Download from www.gujaratkesari.com
18 - ykÃkýe LkiMkŠøkf MktÃkr¥k ÃkÞkoðhý Reduce (ykuAwt fhðwt) → LkiMkŠøkf †kuíkkuLkku ykuAk{kt ykuAku WÃkÞkuøk fhðku çk[kððk Recycle (ÃkwLk:[r¢Þíkk) → Wãkuøkku îkhk fux÷kf ÃkËkÚkkuoLku ÞkuøÞ íkkÃk{kLku økh{ {kxuLkk ºký
fhe, økk¤ý fhe íku{ktÚke Lkðk ÃkËkÚkkuoLkwt WíÃkkËLk fhðwt Reuse (ÃkwLk:WÃkÞkurøkíkk) →
¾heËu÷e [esðMíkwykuLkku Mk{sýÃkqðof ½hðÃkhkþ{kt VheÚke
WÃkÞkuøk fhðku
R
Ëuþ{kt 7,68,436 [ku. rf{e støk÷ rðMíkkh Au (fw÷ støk÷ rðMíkkhLkk 23.38%) Au
h k kí M 955 oqðS 1 64 kà 11 5
økwshkík{kt fw÷ støk÷ rðMíkkh 18,999 [ku. rf{e Au (fw÷ støk÷ rðMíkkhLkk 9.69%) hksMÚkkLk{kt òuÄÃkwh LkSf ¾ushk÷e økk{u ¾ushe ð]ûkkuLkk hûký {kxu 1731{kt y{]íkkËuðeyu yLÞ 363 ÔÞÂõíkyku MkkÚku çkr÷ËkLk ykÃÞwt níkwt
¼khík Mkhfkhu ðLÞSðkuLkk Mkthûký {kxu ‘y{]íkkËuðe rçkþLkkuE LkuþLk÷ yuðkuzo’ Lke ½ku»kýk fhe Au ðLÞSðkuLkwt MkkiÚke ðÄw {níð íkuLke sLkeLk çkuLfLke MkV¤íkk Au huzk zuxk çkwf → ðLÞSðkuLke ÞkËe «fkrþík fhíkwt ÃkwMíkf
ÃkÞkoðhý yLku ðLÞSðkuLkkt Mkthûký {ku 1972 {kt ½zkÞu÷ku ðLÞSð Mkthûký Äkhku {wÏÞ Au Ëuþ{kt
hk»xÙeÞ WãkLkku
88
yÇÞkhÛÞku
441
økwshkík
hk»xÙeÞ WãkLkku
4
yÇÞkhÛÞku
21
{eXk ÃkkýeLkk †kuík :- ðhMkkË, LkËe «ðknku, ¼qøk¼o s¤
nk÷{kt ykÃkýu ÷øk¼øk 25% sux÷wt ¼qøk¼o s¤ ðkÃkheyu Aeyu
8
zu{ (çktÄ) → Ãkw»f¤ «{ký{kt ÃkkýeLkku Mktøkún fhðk {kxu økwshkíkLkk zu{ :-
ÄhkuE zu{ → Mkkçkh{íke LkËe Ãkh, ÄhkuE ÃkkMku MkhËkh Mkhkuðh → Lk{oËk LkËe Ãkh, fuðrzÞk ¾kíku
fkuE Ãký ËuþLke Mk{]rØ íkuLkk ÃkuxÙkur÷Þ{Lkk Mktr[ík sÚÚkk Ãkh ykÄkrhík Au
∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼∼ 42
Download From www.gujaratkesari.com Download from www.gujaratkesari.com
![GKTODAY DEC MCQ [www.AIMBANKER.com].pdf](https://p.pdfkul.com/img/300x300/gktoday-dec-mcq-wwwaimbankercompdf_5ac5b2e61723ddd8eb247482.jpg)
