"

          ,          ,    ,        ."           .               1873.

  , ! 2006.

2

  



" #$%&'

    , !  #       $%   #%  #  % ,    %

$,  %   % ,     $ ,           $          #     .    

        . &          $ ,        ,      $ . &$           $  %  ,   % %  #    

       

     . '    

  $                  %       .     #    %       %,       ,        ,              ,   $     ,   ,   ,     , , $,     

#. '      

  $ : x               $ , x          (  %     ,     , x        %         % 

  ,           , x    $    $%          ,     ( ,    % $  #              . & #            ,           ,          $       : [email protected]

3

():

1. !   *  +-  - 1.1. )            6 1.2. *    %           ? 7 1.3. +)-)     8 1.4. )     – /  #     e   ? 10 1.5. )   $ %  $-  10 1.6. ;    $     ( ? 13 1.7. *      $      $    – ;    

13 1.8. + ;  14 2.  /      * 2.1. *  $           % (-=) 2.2. +     /$%

2.3.   %   /$ 

2.4. C,       #

  

2.5.  

17 18 19 20 22

3. --        * 3.1. &  %      

3.2.    %     #

3.3. D        3.4.   %         3.5. !       –     3.6. E         3.7. +    $ –      

3.8.  

32 35 37 38 41 47 47 49

4

1. !   *  +-  -

„-               ,    #       “  , 10 

5

1.1. '"$)  '"$#" 4#" 5$% )           %       

 

   $             $ ( 

  %     $ % ). )    : x +"#$ 4 –            

     %   %,      ,     ..           

    % $   

 $. !  $            # ,         $ %  #      

. x #% 5$7 $8 –         %  ,           #   %    #%. ) 

   (        $   %  . x 99'  "''# –     %     $ % , %     %   .  

%  $         %     

.  

 $  #       .

x $% #%7 #98 –       ,   $ :     %   #  % ,  # %    ,    % , $ ... )             $ $    . )     #         : x - 4 –               

     ; x 98 4 –   #          ,  $ ,   ,       ; x % 4   : 9 '$  ';  #  

; 9 '$             (  ; 9 8$  , ,    ($   ,  , ,  , $,  ,   ; 9 '$  ';    $   $         .

6

1.2. $ ) 8%  '"$)  4#" 5$%? )"$ %$ % 1       $           :       ;                ;     , ( ,  . /                            .   G          $        ,          (     , 

      %      . D$   %                ,   G    $                  

          ,           . +  %            (+)-))            $              

 $      #                  . )  $ , +)-)   $           #      . +   : x   $%  & (%$, x       ,         <5;       $  #, x  % %     % %#$, x  #  %      9<$#$. /=% 8%  '"$)  4#" 5$%: x $ %       %     , x  % 

   %       , x  %   

$           ,         , $ 87%$ 8%  '"$)  4#" 5$%? +)-)        $ :       %,   %         ,      %,   %     ,     %... +  #   «    »,         "5;        (%        $  

        

. /   +)-)   $%, $%      , $%        $%  7      . +   %,   $   

,      # %.

        !   n   !    "   – !    !  "

 , # $       www.coe.int

1

7

 # %) 8%  '"$)  4#" 5$%? ;    %   # +)-)   (    (     % ,

       #. H  $  ,       ,   %              ,   

   . *         %           ,   

   ,                (   . $ # #$( 8%'  '"$)  4#" 5$% " <" x   % %#$  #$%%  $   $% .   #%

         # 

           ,     #  %   %    ,   %      % (  . x   %   –  

     %  #      : « »     ,   

$  # ..., %   ,   ,   ,  ...  «$ ""» (* $  ? ;      %  %     ?...). x -"=<% <",   $     $    $    . + $ %  $ $ %,  $%  $ %. ;$

        $     $, y # 

 $   $    $% ,      $. x  % ' %#$  &)$%    %   ,

            . H       #       %    

     %      % %     %   . x   % #9#$,      $           $     ,            

%  . +    %           ,  %   %,      ,        $        $  ,       $% ,          (  .

1.3.

8%  '"$)  4#" 5$% ( )  8)

;  +)-)-              19.   

         %. H        % 

          %  #       ,     8

     %  "      #".   #

  I

      % (  J. , *         #, 1889)     " "    # ,      $  ,      # ,      $       . $  20.        %          ;  E  .                         #                  # , $       «  % $     $      #  ». &         $       1992.  

 # %  =+.     $        G  2001.         % (   . x +  %               (     %    2001. . x !     =+       ,    2001/2002.           %     %   %. x )            $       $   

 %  ,     $     . x +$                   

$          %        . x D           /$     $ $ ,        

  #    . x                      :  $ %     *       %, (  %  $      ,  %     ,      $ %     #  ,  %     ,   %   #%           # . x      %    +)-)              .        ,     $$) '#$#$%   2005-2010. ,                %    %           . &$9&)  '"$&) 8%   : x  %      ; x& #  %            %; x& $ %           $ %    %; x+ %   %     %  %   ; x (         %; x % (           ; x)  ,  $   (      % ; x (   $      $ % .

9

1.4. '"$)  5"9 – 5$ $(' %) '"$)e  5"9? )     #     %    %  : x    $       $ #% , x         # %,  %   %      , x   $             ,        % ,        . '"$<#$  ' 8% $   #  %     : x x

& )"#$ (           ) & $&&) (  $  $ %        %    % )

*   

          $     

 ,       . )    #$#$ D'&)  $ ,     $                  $   %  . )    %    ' 9<$7 '5=, %

    %   .   %  $         %     

.  

 $ #     $ . )     #% #98,   $ :     %   #  % ,  # %    ,  % , $ ... ) 

     $ $  $ . $ ) %(   5"9 #$) '"$#" %9  &  <)' 5 $8  <#$%)  #' <&. = #     $        $           ,     

 %  %.

1.5. '"$#" 9<%  <&/5"9 )     $ %      ,  #      

    $,    %     . ;$ 

             $ %,   $ %          %   %              ,   ,  . )                 ,   % , 

    $,             ,  

  %,     $ %        $. = #           %                .  $ 

    $   %  ,  $       $   $ .

10

&        

,   : x       $ , x     %  % . %  "      "    !  "  "

  &  . '  "    "  "  !          !    "  "     ,   $         " "      . $&&)/<5; <" )    

      #  % %   $  $ %          $,     # %      %. +  %    –   $  %       $  $ % –         $.       %

    . ;      $ $  #  %  . + $         . *         $    , $    ,      #   . +  %            $ $  %        

   #        

   $.    $      $

  $     #  $%.     %     $ $  %       $%,              

   . E   %                 $ $ . *   ,                

$      ,                 

       ,   ,  #.           $   ,    $              $. * -/ +     $ .+      $    $

        

$   (   

    ,      %  $ $ ,   $ ,    (    ,    (     . +  $      

 ,        .   : ) $    $%              ,     ,  .       #  $ ,    

   (          $        

 $%. H , 

   #   ,    #  .    - ! /      $ . D    

 # %   $    $,        $ $ ,       %  ,   

 #     $.               , $      $   $,  #   ,      ( ( ,     $   ,        . 11

  : )                $  ( ,    ...), “ ”        (   .  *!  F - ! / je   %        . $  

$  $                    . D   $

        $ $ ,         % ,    $  %    . !,    #        . )

          ,     

     $       #     $. )                              % $    #  $,              ,         ,       .   : ;                %   "  ,,          #  %     

,  

$            #      .    / / + / –        

   . H   $  $       #    . )

    $   ,  $         #   : - )               

$ ; - )   $   %     %      $  % ; - )   

   $    $ ; - )             

  %; - )        

    . ;       

  $   $           . &$ : x DK+D!D H              

     $   %  ,         . x D/!'!=!E& =+EG D*LGMG    # %   

                   #  

 ,   $        ,            $ . x &NGH=&E& & )++*GM& +)O&;! x )++G +)O&;G                  ,        %           

. H        . H  

$ 

          

     

$  # ,       $, $  % $  ,   %  (  ,   

$      ... 12

x x

)+D+G *;+O;D !;HD=+HD! =+)G *;+O;G !;HD=+HD      $      #           $% ,             . ;     %             $                         .

1.6. " #  <&  '"$#" $'#D?  %    (               % 

           % . *      $? K   

 % (      $     $      ,       ,       

$    $% . &   $        ,           #    . x ) $   %    $      %  %. x H        

   ,     #  

   . x     % . x  $    %        $%. x D           #   . H   $       . x    ( , (    %          $

. x & #  %     %  %    $     . x -       . x -    . %   "        "  V     " !   !  "           "   "         &. (          )  &  "      . -

   $  $, #     –    

         $   $. !      $        % ,             .  

 $      $ . + 

     

   .

1.7. $ #  #$%" <")  % # <)' %' – %&)  %' $$ ;   %       . ! %    



  

   ,    ,  . &        

               % . ;  ,           

   %, 

                       .

13

      $  : x x x x x x

) 

 ;   $    ; )  

  %            ; )    $           $   ; ) 

   

   $        % $    ; )   %  %    ; &     %    ,       ( ;

'  & " !  "  "  *     " . ("  $

         ,  "  &     " !" *      &. +   !  "    ",        $   "    "  #! "     $           .

1.8. %&) -    & %      1948.  (        # "   ". +

          .           #%   & %    1959.    -       " . -    (  )    ,    ,        . *        ,               « (  ».   20.  1989.  -    & %     *     " . +      1990. . *     "    & %             

 . +           

$    %  . ;         

    (     ,      

 

        . + $  $  

  : 1. %  (%$, #$"  %)    #               ($  6), 2. #"'&) –     

    ,    ,  , ,  ,  , $      %,   , $       ,    %, , %,       , %        ($  2), 3. )8= $# $$ –       $  % 

        ($  3), 4. %(% '5= $$ –         %             $     % %    ($  12).

14

;   # 54 $  ,            . #    $      : %  #$" –      #         %      (  ,     ,     #   ,   ); %  %) –  $       #             (     %,   ,        , 

  ,    (      % ,  #  %   ); 5$$ % –  #          ,    %    % ($  ,         ,    , $    #    ,       ,  $   ,    ($    %); $&$% % – 

      $  #   

 (     #  %  %   $  $ %          $,     # %      %). ;       % #

   ,   $                     

     % . +   #    $         .       %  #   ,   

 $ .

15

2.  /      *

/(0 – 245694+ +- – 24'4: 94- – ;+4:4 *    

16

2.1. $ ) "=<  ' 4#" %#$

  –     $% ,, $%% ,,. H          

  $        $% ,          % .      $    $    $%.   $%  +)-)  $ :  %  ,  ,   ,  # $  ,     …   –  %        $%       

    . !       $  $%     

 $   

$      . +   $ $  



  

  ,      

,        .   $ (  $%    % ,    

  (  $% .   !  ) "  (  $%    %      

 

    (    . < " !  $%        $  –         %      .   „&$%     % “ !   

$ ,     # %  $% $    (         . #                     $  . H             .      ($  (  

$           %   $   . +      $   ,   

     , $    #     

   

      .   „H  "  " –       $   #     %  $  % . = $  %  $   # %,     ,      (  . +  $     %

 % , $%             . !   %   ,    ,   ,       $      # $   . #$              a     . P  $ %    % 

 $ #             %. !       $   % ,   ,  %  ,   ,  ,                $. !%    $%    %. H         %     # ,  

  % . D # %    % # 

      %   $% .   «           $% » &"       %      . #      ,    

,      .

17

   V   "     !   " ,    #     "

 !    ,     "     $

    .

2.2. #% & #$%/< $"$% <%/< D  $%   #    #  '' ''      %     $ #   ,       #

,    

. &     $%      %      $      

$     , 

$   %   %   

     $     ,      % . ;    $    #    , ,           #% $ (    $% : x $  

         #    ; x           $    # %    #% %     ; x      % ,  %  ,    $   ; x         %    . #         $%        

                      

 

   . )               $  $      ,     ,   ,  % 

,   ,  

,   

 ...            % ,    ,                $%  . D  $%     (             .    #         ,

             $%   %    ,   #

   . & < G(    %                  $  

%  %       –  $  , #    #  #% . H        $   #  $ $  (  , 

    

   .

18

x

-< ) "$% "#$"&)  9       9     $   9     

x

& <  9<$ <   $  %      $: 9  $%

9  $%

9  $ $

x

-< ) 9 5'9 &#:  , , ,   9 #$ &#:  ,  % (     % , #  %,  

9 $9 &#:  %        9 $"#$9 &#:         

2.3. 9 #$%/<#% 

                   %  9 #$%            $ . )     

     : x x x x

         $%          #

 =   $%         +       % $

'$ #9%  #$%  < ;       ,  # je             $%,       ,    $   $. &$   

       % $: % $   ,      ,  $e  % ,  oe    % ,   %) ""$#$" $ #$. (  „      $

   ") &  $%                #      . H              #

        %      $,      .       #%              . )

     

    %, #    $  % : x ;   %     #   $? x K     %  ? x ;          ? #$%$ &=%  8$ #() +

    %     $

        . C,       #

       . +  

  # ,  %      . H  $    

            #

 . ;$  % : x ;   # ? x ;   %        ? x )       –    ,    ? 8 #a()   %        #

                    . H       $   #

,   19

,   , $   ,             . +

   

    %           %  . ;$  % : x +     #

 ? x *     #

      $ ? x )   $%       $%    ?

$ &# <  8$ 89" #$%        #,       %          ,         $  . /   %  

$% ,    % $ , 

            (  „-         “). ;$  % : x ;    $%   $   ? x ;      

%,     %? x )         $% # #  

% (   ,   (     %    ? ;        ,   #

   #   #   

  $ $%             . &$  $$ % <" ;   %        $  %    % $ , (              %   $%  .                     %     %   $ . ;$  % : x ;        $% ? x ;     % %  % %     ? x )   #   $     %                $%?

2.4. /=, &  #() ' /= + &=       % $   $  #    %  $  %    , %     

  (  %  .   #

   $     $        $    #,      ,       %                .      #       . & -  $ 

        ; -   $    % (  %      %     $  ; -   $ 

            ; -    $         $    %,  %     #  % % ; -   $ $      

20

-    $   $    %    $ %   % ; -   $       $  #    %     %     #   . () I  : &  %      

II  :    %     #

III  : D       IV  :   %         V  : !       –     VI  : E         VII  : +    $       

21

2.5.       -F - -  &$%      %  %  % %   %   $. &$%

             ,                .  $  $% 

  $   ,         $% (  $        %,   ),     

           $%    $     %, (  -$    ,  %  .      $      ,      %-   .   $ (  $%    % , 

   (  $% .   & '()  (  $%    %      

 

    (    . &   %    

 #   $%       %  , $      



$  ,   $           $      . '() (&

*  $%       

$  –         %      .      

   $%        .    

    $,  $% $%         %  $      . +

     $   $% 

 % .  !+,  --.  !+  !: 1. $%    $ ,          # 

             $     (  

  ;      $%      % ; 2.      %  , $%     # ;   %    $%    

    .

%    -  +   !  " : ) $ 

 . &      . &   

    ,   ,    %. ;     ,  $  # %. &    $%

   $%.    %  $      :  $ ,      . ) $   (  , $%    % ,  %, (  ).  

 $    %,    ,  $  %  . ) $   %   . +   $%   %, % $  %   ,        %   , 

    . ) $    –  %,   %,   %,    %. H    #%     ,     , $       # % $   %, #  , $%,         $%.

22

-

-

-

-

) $  ,     –  %   . & %,          . -       :   

  $        . ) $  %,  %,  %,   %. H 

 

      %    $  %

  $  . ) $  $    $ ,    , 

     ,      ,   ,    ,        ... ) $  ,  %,  %, $.

  

*  x x x x

 

$ ,     # %  $% $    (         , #               ,     $  ,             .

     ($  (  

$           %   $   .      

    ,      (   ,      

$        ,       #  %       ,            ...        %        

    . +      $ ,          , $    #     

          . &                   .       

  ,  

                . E                   :

    

$                           

 (           . +      ( %    $    %  %   . H     

   (  .

    

$      (         $      . +         . &          

 #      $         .

  $     $   

    (    . +   $       (      : $  $   $,     ,    ( ,    

$   .   $      $      ,   , %     . D         # ,      23

$   ,        ,    , $            #      $

  $ (  % ,        .  $    ( #     #   .          $     !  t –      

   !;             / !   –      !   ,     $ (  ,

              

. &           (  , #        $  . )              $   $,      

     . +       (          )  # (      ). P $   ,  % ,   :   *- - *

*

)  

$  

CDLG=D

!         

!;HD=+H

E      

    $  

$  

&     

  

H     ,       $ %

24

-

  $     

    $     

&O+-G

          

     $ 

+)-+=++H

      $  

&GU

   #   ,     

+)O&ND=!MG

      ,

  

   ,          

  #      ,    

    %     



 %

/!EG)DN;D !)

           

 $             $ ...

!-!

N         $       ...

         +   !     -F &    %             % $  

       $           .                #                    (  ,  (  ,              . &     $ 

           $        

     (       %     ),   $      

   (   ,        ,  

            . = #           $   

 $% /  ,          (           ),       .               

     

       . = #   : -     , -               –      ,   ,  , -    #          –     , -               #%   

  %      , -        %     , -        , -             (   .                 %       

 : -  

 $   $  % ,          , - 

  #

   (    $ (   %,  ,           ), - 

  #      ,    %

  ,    (  ,    (  

 $     ), - 

  $ %  %  ($ %    #

 ,       ,  ),

25

-

-

$   %      ( 

       #   ,    %

 ), $  (        ((   %      – !  $% 2, D  D, !  ,  

!, D   , 2001.).

        $   $%           #       . &$       $%, 

   . &$ $     

   

 

    $% ,    #       %  %

,    ,   $  %  %    #.

    +     -F                % $     (        . D,   , $   . ($              ,  $   ,  

     –  ($ ,  

,      . I<" ':    #,     ,    %  (   ,    %    ,     . '&9 ':    #  %  ,   #%%,      ,          %,           %  ,  , % ,  $ %  #  %   % ,           ,    " ( "     %        % . ) ':   (  -   % ,     

   

     %      , ,  ,   $ ,   , ..., 

      ,     ... &)9 ':       %        #      %  .

       +  -   / + U   -            %      %      %         #% . -     (        .         $      ,     $    ,

%  -      $  . %#$<" $9&)  $          ,   $%  ,         %    . +   $     (  #     $   $   #  %         $  %

(   . , ,      ,  -  ,  

    $   . 26

<"-'$'$<" $9&)           $   

,      $         $$   #   .   -  ,        

  ,    $   $   . +   

$     $$     $  %. *<" $9&)  $   % ,  %    %

$     . +       

    $     .   -  , $              $   .

9#-"#$$<" $9&)      %         %   . H    %       

    . -         ($      . &)9 $9&)  $       

         ,     $   . $#9 $9&) $         ,   #   . +     (      .    ,    ,     $                . $#9 $9&)     % ,    %   % ,     .   -  ,   $   % (      (   %  (      %  #. * F  -F & ") ') %#"%) ##8#$

'5=)

%9

$8 ' )

9%#$<"

$

$ %,  %,  $ % %, ,   

 $ ,  % $   %,   , ,  ,  , 

 ,  $

9<"'$'$<"

 $ %

   %,  %,   % $    , $ %

#&)9

  



 %,   %, ,   ,  %,   %  (, 

,     % ,   ,   ,    %,

    

   %,  $    ,      ,         $ 

27

  $    $9#"#$$<"

  



 %,  $ %,  %,  %,   %,   %

 %  ,   ,  ,   

 %,    ($   ,     , $%   %

'<"

   

 

 %, # %, %,  %      ,  %

    %, 

  ,       , $   

$#9

(  %  %,       %, %  ,   %,     %

$#9

  

   ,

<"

      %       ,   ,  # %   ,   

% #% ,     

  ,    ,     % ,  

  

, ,  /  %

  %  , 

  ,     ,   ,  % %,           %, (  %  $% ,  

   ,  

   

#%  ,   

 # %    ( .  , )

-           (   . +       

    %        

,         %   . -       %      : 1. H           . =  

 # « (         %  ». L  

          $     . 2. L       . -                 «   

   $                      ». +      –                 . &    -            . <" $9&)        

,            #% . + «    %               ». #$&)9 $9&)      # %     %        .

28

H  U   -                    . ,      #        .            $    %               %   % .     ,               (    $   %. )     $     ,

     ? )    $   $    #    $,            #  $%      %  $%? -      %             %,     #             %. * ,    

       $  $       . D  $%            %     ( $   % ) 

 $       

   $   .    ,  $%

   

%  

 .               -          . H            : $   $   $  $ . H ,     

         %     % %      . /

 , 

                            $  $  $% . D -              $   %   

: " %) 8%.          #  . /            ,                 . +         

«   ».   %     % $    #% #        . «&$ 

           .» %) 9"97  D9"#897 '. -      %  «   %», ,  # %     #          « $»                 . «                           % % .» 9  '9#$. «    $      

 ( »,   -  , «         

   #  #».             %      ,      . "=<" H  U   -        % .           

         

       $%     $  % ,   %     %  % % . &    # %           $

                 , $   29

. !        -                

  ,   

             #     #, 

  #       . H   # %                  %        : 9$: 5" 9<$' <' <  ' . /   

          $ $  $  $  #    $%  . H , $            . '#$: 4% #%##$  ' %5#$" $9&). D  %               $  $    $ $. 9$: =     $          . ; %                  $ ,            . : (    (    .               (    (      . 8:      $  $ % % . & %        $     

      % %. -'$#$. ; %    $     %      .

30

3. ÓÏÓÒÑÒÂÎ ÇÀ ÎÑÒÂÀÐÈÂÀŒÅ ÏÐÎÃÐÀÌÀ

Ñöåíàðè¼è ðàäèîíèöà êî¼è ñëåäå äàòå ñó êàî ïðåäëîã, ¼åäíà îä ìîãóžèõ âàðè¼àíàòà. Íà âàìà ¼å äà èõ ïðèëàãîäèòå ïîòðåáàìà âàøèõ ó÷åíèêà ó ñêëàäó ñ ìîãóžíîñòèìà øêîëå è øêîëñêîã îêðóæåœà. Ðàäèîíèöå ñó êîíöèïèðàíå òàêî äà ñå íåêå ìîãó ðåàëèçîâàòè ó îêâèðó ¼åäíîã øêîëñêîã ÷àñà, à íåêå ó îêâèðó äâî÷àñà. Óêîëèêî äâî÷àñ íè¼å èçâîäšèâ, ïðåäëîæåíî ¼å ãäå ñå ðàäèîíèöà ìîæå ïðåêèíóòè. Ó ¼åäíîì áðî¼ó ðàäèîíèöà íàâåäåíè ñó ïðèìåðè íåêèõ åäóêàòèâíèõ èãðèöà, äîê çà âåžè áðî¼ ðàäèîíèöà îíå íèñó ñïåöèôèêîâàíå. Èçáîð èãðîâíèõ àêòèâíîñòè çàâèñèžå îä äèíàìèêå è êàðàêòåðèñòèêà ãðóïå.

2

Ëèòåðàòóðà êî¼à ïðóæà âåëèêè èçáîð èãðîâíèõ àêòèâíîñòè: £îâèž, Êóâåšèž: „Êàêî ñòâàðàòè äîáðó àòìîñôåðó çà ó÷åœå“, èçäàâà÷ Êðåàòèâíè öåíòàð; Ìóñèž, Ìàð¼àíîâèž: „303 èãðå è àêòèâíîñòè çà åäóêàòîðå“, èçäàâà÷ Ïðîïîëèñ ïëóñ; Êîâà÷-Öåðîâèž, Ðîñàíäèž, Ïîïàäèž: „Ó÷èîíèöà äîáðå âîšå“, èçäàâà÷ Ãðóïà Ìîñò.

31

3. 1.

6

÷àñîâà

ÓÏÎÇÍÀÂÀŒÅ ÎÑÍÎÂÍÈÕ ÅËÅÌÅÍÀÒÀ ÏÐÎÃÐÀÌÀ

ÄÎÍÎØŌŠÏÐÀÂÈËÀ

90 ìèíóòà

Óïîçíàâàœå ó÷åíèêà Çà¼åäíè÷êî äîíîøåœå ïðàâèëà ïîíàøàœà 1. Óïîçíàâàœå – 10 ìèíóòà Ó÷åíèöè ñåäå ó êðóã, ñâàêî êàæå ñâî¼å èìå è ¼åäíó ñâî¼ó îñîáèíó êî¼îì ñå ïîíîñè (íàñòàâíèê ñåäè ó êðóãó è çàïî÷èœå òàêî øòî êàæå ñâî¼å èìå è îñîáèíó). 2. Óâîäíà àêòèâíîñò – èãðèöà Êîëî – 5 ìèíóòà Èíñòðóêöè¼à: Ñâè žåìî ñå óõâàòèòè çà ðóêå. Íåêà ñâàêî çàìèñëè ó êîì ïðàâöó žå êðåíóòè íà ìî¼ çíàê. Âàæíî ¼å äà íå ïóøòàìî ðóêå êàäà êðåíåìî ó êîëî. 3. Äèñêóñè¼à – 5 ìèíóòà Äèñêóñè¼à î òîìå øòà ñå äîãîäèëî, øòà ¼å òðåáàëî óðàäèòè à äà íå íàñòàíå ìåòåæ, øòà áè áèëî äà ¼å ïîñòî¼àî äîãîâîð íà êî¼ó ñòðàíó êðåíóòè.... Èãðèöà ñå ïîíàâšà ñà äîãîâîðåíèì êîðàöèìà 4. Íàñòàâíèêîâî ñóìèðàœå – 5 ìèíóòà Ïðàâèëà ðåãóëèøó îäíîñå, ïðàâà è äóæíîñòè ñâàêîã ïî¼åäèíöà ó íåêî¼ çà¼åäíèöè. Êàî è ó íàøî¼ èãðèöè „Êîëî“, êàäà áè ïîíàøàœå ó øêîëè áèëî ïðåïóøòåíî âîšè ñâàêîã ïî¼åäèíöà áåç äîãîâîðà, íàñòàî áè õàîñ. Ïðàâèëà ó øêîëè ñó âàæíà êàêî áè ñâèìà áèëè îìîãóžåíè íåñìåòàíî è êâàëèòåòíî ó÷åœå è íàïðåäîâàœå, äðóæåœå, èãðà è çàáàâà... 5. Ðàä ó ãðóïàìà – 20 ìèíóòà Òîêîì ãîäèíå žåìî ñå áëèæå óïîçíàòè ñ ïðàâèìà è îäãîâîðíîñòèìà ñâèõ àêòåðà ó øêîëñêîì æèâîòó êðîç ïðîó÷àâàœå ðàçëè÷èòèõ äîêóìåíàòà è ìåðà è ïðåäëàãàœå íåêèõ ðåøåœà ðàäè óíàïðåèâàœà ðàäà øêîëå. Äà áè ñâàêî îä íàñ óç óâàæàâàœå äðóãèõ äîïðèíåî óñïåøíîì îñòâàðèâàœó îíîãà øòî ¼å ïëàíèðàíî çà îâó øêîëñêó ãîäèíó, âàæíî ¼å äà äîíåñåìî çà¼åäíî ïðàâèëà ïîíàøàœà íàøå ãðóïå. Ó÷åíèöè ñå äåëå ó ÷åòèðè ãðóïå. Çàäàòàê ¼å äà ñâàêà ãðóïà ïðåäëîæè ïî òðè ïðàâèëà êî¼à ñó âàæíà çà œó. Ïðèïðåìà¼ó è îáðàçëîæåœå çàøòî ìèñëå äà ¼å îäðååíî ïðàâèëî áèòíî. ÍÀÏÎÌÅÍÀ: ÀÊÎ ÍÅ ÌÎÆÅ ÄÀ ÑÅ ÎÐÃÀÍÈÇӣŠÄÂÎ×ÀÑ, ÎÂÄÅ ÑÅ ÌÎÆÅ ÏÐÅÊÈÍÓÒÈ ÐÀÄÈÎÍÈÖÀ

6. Èçâåøòàâàœå ãðóïà – 25 ìèíóòà Íàñòàâíèê áåëåæè ïðåäëîæåíà ïðàâèëà è ïðâà òðè-÷åòèðè íà¼ôðåêâåíòíè¼à ñå ïðèõâàòà¼ó êàî îäåšåœñêà ïðàâèëà êî¼à žå ñå ïîøòîâàòè. 7. Êðàòàê îñâðò íàñòàâíèêà íà ïðîöåñ äîíîøåœå ïðàâèëà – 5 ìèíóòà: Ïðàâèëà ñó ðåçóëòàò äîãîâîðà. Ó äîíîøåœó ïðàâèëà òðåáà äà ó÷åñòâó¼ó ñâè. Àêî ¼å ïîòðåáíî, óç çà¼åäíè÷êè äîãîâîð ïðàâèëà ñå ìîãó ìåœàòè.

32

8. Èãðèöà çà êð༠– 15 ìèíóòà Ïîòðåáíî ¼å äà íàñòàâíèê óíàïðåä èñå÷å ïàïèðå ó îáëèêó ëèøžà è äà íà âåëèêîì ïàïèðó íàöðòà ñòàáëî. Ó÷åíèêå çàìîëèòè äà øåòà¼ó ïî ïðîñòîðè¼è è äà ñå ìåóñîáíî ãëåäà¼ó. Íà íàñòàâíèêîâ çíàê "ñòîï" ñâè òðåáà äà ñòàíó ñà îñîáîì ñ êî¼îì ñå ó òîì òðåíóòêó ãëåäà¼ó. Òàêî ó ïàðîâèìà òðåáà ó äâà ìèíóòà äà ïðîíàó äâå ñòâàðè èëè îñîáèíå êî¼å ñó èì çà¼åäíè÷êå (øòà âîëå, ÷åãà ñå ïëàøå, êî¼è èì ¼å îìèšåí ôèëì, êî¼ó ìóçèêó ñëóøà¼ó, êî¼è èì ¼å îìèšåí ïðåäìåò...). Îíî øòî ¼å çà¼åäíè÷êî ó÷åíèöè çàïèñó¼ó íà ëèñò è ëåïå íà ñòàáëî. Çàòèì ñå ñâå ïîíàâšà ñà äðóãèì ïàðîâèìà äîê äðâî íå äîáè¼å êðîøœó.. Ïî ìîãóžñòâó ñà÷óâàòè è îñòàâèòè òàêî íàïðàâšåíî äðâî íà âèäíîì ìåñòó.

ÏÐÀÂÀ È ÎÄÃÎÂÎÐÍÎÑÒÈ

45 ìèíóòà

Óïîçíàâàœå Êîíâåíöè¼å î ïðàâèìà äåòåòà Ïðèëîã 1. Êàðòèöå ïðàâà Ïðèëîã 2. Êîíâåíöè¼à î ïðàâèìà äåòåòà Ïðèëîã 3. Èñòèíå è çàáëóäå î ïðàâèìà äåòåòà 1. Óâîä – 5 ìèíóòà Íàñòàâíèê ïîäñåžà ó÷åíèêå íà Êîíâåíöè¼ó î ïðàâèìà äåòåòà è ïîâåçó¼å ¼å ñà çíàœèìà êî¼à ó÷åíèöè î œî¼ âåž ïîñåäó¼ó. Êîíâåíöè¼à î ïðàâèìà äåòåòà ¼å äîêóìåíò êî¼è ¼å óñâî¼èëà Ãåíåðàëíà ñêóïøòèíà Ó¼åäèœåíèõ íàöè¼à 1989. ãîäèíå è ïðåäñòàâšà ñâåîáóõâàòíè êàòàëîã ïðàâà äåòåòà ñ öèšåì äà ñå çàøòèòè è óíàïðåäè ïîëîæ༠äåòåòà ó ñâåòó. Ñâà ïðàâà íàâåäåíà ó Êîíâåíöè¼è ñó ïîä¼åäíàêî âàæíà è îäíîñå ñå íà ñâó äåöó áåç îáçèðà íà œèõîâ ïîë, ¼åçèê, âåðîèñïîâåñò, íàöèîíàëíî ïîðåêëî èëè äðóãè ñòàòóñ äåòåòà. Ñâå äðæàâå ïîòïèñíèöå Êîíâåíöè¼å ïðåóçåëå ñó îáàâåçó è îäãîâîðíîñò äà îâà ïðàâà ãàðàíòó¼ó, îáåçáåäå óñëîâå çà œèõîâó íåñìåòàíó ïðèìåíó è øòèòå èõ ó ñëó÷à¼åâèìà êàäà ñó óãðîæåíà. Íàøà äðæàâà ¼å ïîòïèñíèöà Êîíâåíöè¼å î ïðàâèìà äåòåòà, øòî çíà÷è äà ¼å Êîíâåíöè¼à ïîñòàëà ñàñòàâíè äåî íàøèõ çàêîíà. Îâà ïðàâà íèêî íå ìîæå äà íàì äà èëè îäóçìå, ¼åð íàì ïðèïàäà¼ó ñàìèì ðîåœåì. £åäèíà îãðàíè÷åœà êî¼à èìàìî ó ïðèìåíè íàøèõ ïðàâà ñó ïðàâà äðóãèõ. Òàêî, íà ïðèìåð, èìàìî ïðàâî íà ñëîáîäó èçðàæàâàœà, àëè òî íå çíà÷è äà èìàìî ïðàâî äà óâðåäšèâî ãîâîðèìî î äðóãèìà. 2. Ðàä ó ãðóïàìà – 25 ìèíóòà Ñâàêî¼ ãðóïè äàòè êîïèðàíå êàðòèöå ïðàâà. Ó÷åíèöè òðåáà äà ãðóïèøó êàðòèöå ïî ñëè÷íîñòèìà è äà îñìèñëå êî¼å áè çà¼åäíè÷êî èìå ìîãëè äà äà¼ó ñâàêî¼ ãðóïè ïðàâà. 3. Èçâåøòàâàœå ãðóïà è ñóìèðàœå – 15 ìèíóòà Íàêîí èçâåøòàâàœà ãðóïà, íàñòàâíèê óêàçó¼å ó÷åíèöèìà íà òî äà ¼å âàæíî äà ïîçíà¼ó ñâî¼à ïðàâà, àëè äà ¼å èñòî òàêî âàæíî äà ñå îíà ïðèìåœó¼ó è ïîøòó¼ó.

ÏÀÐÒÈÖÈÏÀÖÈ£À ØÒÀ £Å ÒÎ?

45 ìèíóòà

Óïîçíàâàœå ïî¼ìà ïàðòèöèïàöè¼å Ðàçóìåâàœå çíà÷à¼à èíôîðìèñàœà 1. Àñîöè¼àöè¼å – 5 ìèíóòà Íàñòàâíèê: Êàä ¼à êàæåì ðå÷ – ïàðòèöèïàöè¼à – øòà ïðâî ïîìèñëèòå, íà øòà âàñ òî ïîäñåžà? Òîêîì íàáðà¼àœà íàñòàâíèê çàïèñó¼å ñâå îäãîâîðå ó÷åíèêà, áåç êîìåíòàðèñàœà. Íàñòàâíèê ñå îñëàœà íà ó÷åíè÷êå îäãîâîðå è îá¼àøœàâà çíà÷åœå òåðìèíà ïàðòèöèïàöè¼à. Ó òîìå ìó ìîæå ïîìîžè ñëåäåžè êîìåíòàð: ïàðòèöèïàöè¼à ïîäðàçóìåâà ñâàêó àêòèâíîñò êî¼îì ñå àêòèâíî óêšó÷ó¼åìî, ó÷åñòâó¼åìî ó ðåøàâàœó íåêèõ ïèòàœà âàæíèõ çà íàñ è òàêî óòè÷åìî íà êâàëèòåò ñâîã è æèâîòà äðóãèõ. Ó÷åíèöèìà ñå ìîæå ðåžè è äà ¼å ðå÷ ïàðòèöèïàöè¼à ëàòèíñêîã ïîðåêëà è çíà÷è ó÷åñòâîâàœå, ó÷åøžå, èìàœå óäåëà. 2. Ðàä ó ãðóïàìà – 20 ìèíóòà Íàñòàâíèê èñòè÷å äà ¼å çà îäãîâîðíó ïàðòèöèïàöè¼ó âàæíî ïðåòõîäíî äîáðî èíôîðìèñàœå î òåìè, êàêî áèñìî ìîãëè äà ïîíóäèìî íåêå êîíñòðóêòèâíå ïðåäëîãå è ó÷åñòâó¼åìî ó œèõîâîì ñïðîâîåœó. Ó÷åíèöè ñå äåëå ó ÷åòèðè ãðóïå è ñâàêà ãðóïà äîáè¼å èñïèñàíà ïèòàœà íà êî¼à òðåáà äà ïðèïðåìè îäãîâîðå. 1. Êàêî äîáè¼àòå èíôîðìàöè¼å ó øêîëè? 2. Îä êîãà òðàæèòå èíôîðìàöè¼å ó øêîëè êàäà âàñ íåøòî èíòåðåñó¼å? 3. Íàâåäèòå ¼åäàí ïðèìåð èç âàøå øêîëå êàäà ¼å äîøëî äî ïðîïóñòà ó èíôîðìèñàœó è êî¼å ñó áèëå ïîñëåäèöå?

33

3. Èçâåøòàâàœå ãðóïà – 15 ìèíóòà 4. Çàâðøíè êîìåíòàð – 5 ìèíóòà Íàñòàâíèê çàêšó÷ó¼å äà ó ñâàêî¼ çà¼åäíèöè ïîñòî¼è óðååíè ñèñòåì èíôîðìèñàœà è äîïóœàâà óêîëèêî ó÷åíèöè íèñó íàâåëè íåøòî îä ñèñòåìà èíôîðìèñàœà œèõîâå øêîëå ó ñâî¼èì ïðåçåíòàöè¼àìà. Ïîãðåøíî èëè íåïîòïóíî èíôîðìèñàœå óâåê èìà øòåòíå ïîñëåäèöå è îìåòà ïðîöåñ äîíîøåœà îäëóêà. Âàæíî ¼å äà çíàìî ãäå ìîæåìî ïîòðàæèòè òà÷íå è ïîòïóíå èíôîðìàöè¼å íà îñíîâó êî¼èõ ìîæåìî äîíîñèòè îäãîâîðíå îäëóêå.

Ó×ÅØŽÅ Ó×ÅÍÈÊÀ Ó ÆÈÂÎÒÓ ØÊÎËÅ

45 ìèíóòà

Ðàçóìåâàœå ìîãóžíîñòè è çíà÷à¼à ó÷åøžà ó÷åíèêà ó øêîëñêîì æèâîòó Ïðèëîã 4. Mîãóžà ïèòàœà êî¼èìà àöè ìîãó äà ñå áàâå

1. Ðàä ó ãðóïàìà – 25 ìèíóòà Ó÷åíèöè ñå ìîãó ïîäåëèòè ó ãðóïå íà ñëåäåžè íà÷èí: íàñòàâíèê äðæè ñâåæàœ òðàêà. Ïî äâå òðàêå (èëè êàíàïà) ïðåòõîäíî ïîâåçàòè íåêèì äåášèì êîíöåì. Ó÷åíèöè ïðèëàçå è ñâàêî óçèìà ïî ¼åäàí êð༠òðàêå. Êàäà ñâàêî èìà ñâî¼ êð༠ó ðóöè, íàñòàâíèê ïóøòà ñâåæàœ, à ïî ÷åòèðè ó÷åíèêà îñòà¼ó ïîâåçàíè òðàêàìà. Íàñòàâíèê ïîêàçó¼å ó÷åíèöèìà äà œèõîâèì àêòèâíèì óêšó÷èâàœåì ó óíàïðåèâàœå øêîëñêîã æèâîòà ó÷å êàêî ìîãó äà ïðóæå ñâî¼ äîïðèíîñ ó ïðîìåíè êî¼ó æåëå äà âèäå. Êàêî áè ó÷åíèöè ñàìè èçðàçèëè êàêî è çàøòî òðåáà äà ó÷åñòâó¼ó ó óíàïðååœó øêîëñêîã æèâîòà, ñâàêà ãðóïà äîáè¼à èñïèñàíà ïèòàœà íà êî¼à òðåáà äà ïðèïðåìè îäãîâîðå. 1. Ó êî¼èì ïèòàœèìà è ïðîáëåìèìà èç øêîëñêîã æèâîòà ó÷åíèöè ó÷åñòâó¼ó? 2. Ó êî¼èì ïèòàœèìà è ïðîáëåìèìà áè ó÷åíèöè òðåáàëî äà ó÷åñòâó¼ó? 3. Êàêî, íà êî¼å íà÷èíå ó÷åíèöè ìîãó äà ó÷åñòâó¼ó ó êðåèðàœó è óíàïðåèâàœó øêîëñêîã æèâîòà? 4. Çàøòî ¼å âàæíî äà ó÷åíèöè ó÷åñòâó¼ó ó êðåèðàœó è óíàïðåèâàœó øêîëñêîã æèâîòà? 2. Èçâåøòàâàœå ãðóïà – 15 ìèíóòà 3. Çàêšó÷àê íàñòàâíèêà – 5 ìèíóòà Íàñòàâíèê ñòðóêòóðèøå ó÷åíè÷êå îäãîâîðå óç ïîìîž Ïðèëîãà 4.

ÔÎÐÌÈÐÀŒÅ ÐÀÇÐÅÄÍÎà ÒÈÌÀ

45 ìèíóòà

Óïîçíàâàœå ïî¼ìà òèìñêîã ðàäà Ïðèëîã 5. Ñïèñàê èãðèöà çà ãðà åœå òèìà Ïðèëîã 6. Ïèòàœà çà âî åœå äèñêóñè¼å î òèìñêîì ðàäó 1. Óâîäíà àêòèâíîñò - èãðèöà çà ôîðìèðàœå òèìà – 25 ìèíóòà Íàñòàâíèê îðãàíèçó¼å ñà ó÷åíèöèìà èãðèöó çà ãðàåœå òèìà (âèäåòè Ïðèëîã 5. Ñïèñàê èãðèöà çà ãðàåœå òèìà). 2. Äèñêóñè¼à – 20 ìèíóòà Ïîñëå èçâåäåíå èãðèöå ñà ó÷åíèöèìà, íàñòàâíèê îðãàíèçó¼å äèñêóñè¼ó î: 1. ïðîöåñó 2. îäíîñèìà è 3. ðåçóëòàòó òèìñêîã ðàäà ó ïðåòõîäíî¼ âåæáè (âèäåòè Ïðèëîã áðî¼ 6. Ïèòàœà çà âîåœå äèñêóñè¼å î òèìñêîì ðàäó)

34

3. 2.

4

÷àñîâà

ÑÀÃËÅÄÀÂÀŒÅ ÓÑËÎÂÀ ØÊÎËÑÊÎà ÆÈÂÎÒÀ

ÏÐÎÁËÅÌÈ Ó ØÊÎËÈ

90 ìèíóòà

Îñïîñîášàâàœå ó÷åíèêà äà óî÷àâà¼ó ïðîáëåìå ó øêîëè 1. Óâîäíà àêòèâíîñò – èãðèöà áðîä è ñòåíà – 5 ìèíóòà £åäíîì ó÷åíèêó äîáðîâîšöó ñó âåçàíå î÷è, à îñòàëè ñå ðàñïîðåäå ó ó÷èîíèöè êàî ñòåíå ó ìîðó. Ó÷åíèê êîìå ñó âåçàíå î÷è òðåáà äà ïðåå ñ ¼åäíîã êðà¼à ó÷èîíèöå íà äðóãè à äà íå óäàðè ó ñòåíó. Îñòàëè ìó ïîìàæó òàêî øòî êàä èì ñå ïðèáëèæè ó÷åíèê âåçàíèõ î÷è¼ó çàøóìå êàî ìîðå äà áè ãà óïîçîðèëè äà ¼å èñïðåä œåãà ñòåíà è äà òðåáà äà ïðîìåíè ñìåð êðåòàœà. Êîìåíòàð íàñòàâíèêà: Ó æèâîòó ïîñòî¼å ðàçíå ïðåïðåêå è ïðîáëåìè. Àêî îñëóøêó¼åìî ñèãíàëå îêî íàñ è íàøå îêîëèíå, ïîñòî¼å íà÷èíè äà ñå òå ïðåïðåêå óñïåøíî èçáåãíó è äà ñå ïîñòèãíå öèš 2. Èçëèñòàâàœå ïðîáëåìà – 15 ìèíóòà Íàñòàâíèê äà¼å ó÷åíèöèìà èíñòðóêöè¼ó äà ðàçìèñëå î ðàçëè÷èòèì ïðîáëåìèìà ó øêîëè. Íà ïàïèðèžèìà ñâàêè ó÷åíèê òðåáà äà çàïèøå íà¼ìàœå òðè ïðîìåíå êî¼å áè âîëåî äà âèäè ó øêîëè, èëè ñèòóàöè¼å è ïèòàœà êî¼à áè æåëåî äà ðåøàâà, íåøòî øòî áè æåëåî äà óíàïðåäè. Íà ¼åäíîì ïàïèðèžó ñå ïèøå ¼åäàí ïðîáëåì. 3. Ðàä ó ãðóïàìà – 25 ìèíóòà Ïðîìåøàòè ïàïèðèžå è ïîäåëèòè èõ ðàâíîìåðíî ãðóïàìà. Çàäàòàê çà ñâàêó ãðóïó ¼å äà ïðî÷èòà¼ó ïðîáëåìå êî¼å ñó äîáèëè, ïîðàçãîâàðà¼ó î œèìà è ðàíãèðà¼ó èõ ïî ó÷åñòàëîñòè. Íà âåëèêèì ïàïèðèìà ïðèïðåìà¼ó ïðåçåíòàöè¼ó òàêî øòî žå ïðåäñòàâèòè ïðîáëåìå êî¼å ñó äîáèëè. ÍÀÏÎÌÅÍÀ: ÀÊÎ ÍÅ ÌÎÆÅ ÄÀ ÑÅ ÎÐÃÀÍÈÇӣŠÄÂÎ×ÀÑ, ÎÂÄÅ ÑÅ ÌÎÆÅ ÏÐÅÊÈÍÓÒÈ ÐÀÄÈÎÍÈÖÀ

4. Èçâåøòàâàœå ãðóïà – 20 ìèíóòà Ïðåäñòàâíèê ñâàêå ãðóïå ïðåçåíòó¼å ðåçóëòàòå ðàäà ñâî¼å ãðóïå. Íàñòàâíèê çàïèñó¼å ñâå èçëîæåíå ïðîáëåìå è íà îñíîâó ó÷åñòàëîñòè ðàíãèðà ïðîáëåìå êî¼è ñó íàâåäåíè. 5. Êîìåíòàð íàñòàâíèêà - 20 ìèíóòà Íàñòàâíèê íàïîìèœå äà žå ñå ó íàðåäíèì êîðàöèìà ó÷åíèöè îïðåäåëèòè çà ¼åäàí ïðîáëåì êî¼èì žå ñå áàâèòè òîêîì ãîäèíå. Êàêî áè òó îäëóêó ìîãëè äà äîíåñó âàšàíî, ïîòðåáíî ¼å äà ïðåòõîäíî áëèæå èñòðàæå ñâå îâå ïðîáëåìå è ïðèêóïå íåîïõîäíå èíôîðìàöè¼å íà îñíîâó êî¼èõ ìîãó íàïðàâèòè èçáîð. Ãðóïå òðåáà äî ñëåäåžåã ÷àñà äà ïðèêóïå: 1. Èíôîðìàöè¼å î óëîçè ïî¼åäèíèõ òåëà – îðãàíà è ïî¼åäèíàöà ó øêîëè; 2. Øòî âèøå èíôîðìàöè¼à î òåìàìà êî¼å ñó íàáðî¼àëè. Íàñòàâíèê äà¼å ñâàêî¼ ãðóïè çàäàòàê. 1. ãðóïà èìà çàäàòàê äà îáàâè ðàçãîâîð ñà øòî âèøå íàñòàâíèêà è äà äîå äî èíôîðìàöè¼à îä ïðåäñòàâíèêà ðàçðåäíîã âåžà, íàñòàâíè÷êîã âåžà, ñòðó÷íèõ àêòèâà... 2. ãðóïà èìà çàäàòàê äà îáàâè ðàçãîâîð ñà ïðåäñòàâíèöèìà øêîëñêîã îäáîðà, äèðåêòîðîì, ïñèõîëîãîì, ïåäàãîãîì è áèáëèîòåêàðîì; 3. ãðóïà èìà çàäàòàê äà ðàçãîâàðà ñ ïðåäñòàâíèöèìà Ñàâåòà ðîäèòåšà, šóäèìà èç ñâîã íà¼áëèæåã îêðóæåœà, êîìøè¼àìà, ïðè¼àòåšèìà; 4. ãðóïà èìà çàäàòàê äà îáàâè ðàçãîâîð ñà øòî âèøå ó÷åíèêà, ïðåäñòàâíèêà Äå÷¼åã ñàâåçà, Ïàðëàìåíòà èëè íåêå äðóãå ó÷åíè÷êå îðãàíèçàöè¼å.

35

Ðàäè ëàêøåã äîáè¼àœà èíôîðìàöè¼à ó÷åíèöè ìîãó äà êîðèñòå ñëåäåžà ïèòàœà: • Øòà ðàäèòå è ÷èìå ñå áàâèòå? • Äà ëè ñòå ïðåäñòàâíèê íåêîã òåëà ó îêâèðó øêîëñêå îðãàíèçàöè¼å è êî¼åã? • Êî ¼å ¼îø ïðåäñòàâíèê ó òîì òåëó? • Î ÷åìó îäëó÷ó¼å òî òåëî, êî¼å ñó ìó íàäëåæíîñòè? • Äà ëè ñìàòðàòå äà ñó îâî ïðîáëåìè íàøå øêîëå (íàâåñòè ïðîáëåìå)? • Êî¼è ó÷åñíèöè ó øêîëñêîì æèâîòó ñå ìîãó áàâèòè ðåøàâàœåì îâèõ ïèòàœà? • Ó ÷è¼î¼ íàäëåæíîñòè ¼å ðåøàâàœå îâèõ ïèòàœà (íàâåñòè ¼åäàí ïî ¼åäàí ïðîáëåì)? • Çíàòå ëè çà íåêî îä îâèõ ïèòàœà êî¼èì ¼å ïðàâèëíèêîì èëè íåêèì äðóãèì ïðàâíèì äîêóìåíòîì ðåãóëèñàíî? • Äà ëè ¼å âåž ïîêðåíóòî ðåøàâàœå íåêîã îä îâèõ ïèòàœà? • Íà êî¼è íà÷èí ìîãó áèòè ðåøåíà íåêà îä îâèõ ïèòàœà? • Ãäå è îä êîãà ñå ìîãó ïðèêóïèòè äîäàòíå èíôîðìàöè¼å î îâèì ïèòàœèìà? Íà êðà¼ó íàñòàâíèê èñòè÷å äà ¼å ïðèëèêîì ïðèêóïšàœà ïîäàòàêà ïîòðåáíî âîäèòè ðà÷óíà î ñëåäåžåì: • çàêàæèòå ðàçãîâîð óíàïðåä, • äîãîâîðèòå ñå êî žå âîäèòè ðàçãîâîð, à êî áåëåæèòè, • çàõâàëèòå ñå šóáàçíî íà êðà¼ó..

ÏÐÈÊÓÏŠÀŒÅ ÏÎÄÀÒÀÊÀ Î ØÊÎËÑÊÈÌ ÏÐÎÁËÅÌÈÌÀ ðàä íà òåðåíó

Ïî ïîòðåáè

Ïîäñòèöàœå àêòèâíîã îäíîñà ïðåìà ïðèêóïšàœó ïîäàòàêà Óâåæáàâàœå êîìóíèêàöèîíèõ âåøòèíà è òèìñêîã ðàäà Ó îâîì ïåðèîäó ó÷åíèöèìà òðåáà îìîãóžèòè äà ïðèêóïå øòî âèøå ïîäàòàêà î óî÷åíèì ïðîáëåìèìà.

ÈÇÂÅØÒÀÂÀŒÅ È ÄÈÑÊÓÑÈ£À Î ÏÐÈÊÓÏŠÅÍÈÌ ÏÎÄÀÖÈÌÀ

90 ìèíóòà

Ïðèïðåìà ó÷åíèêà çà èçáîð ¼åäíîã ïðîáëåìà íà êîìå žå ñå ðàäèòè 1. Ðàä ó ãðóïè – 30 ìèíóòà Ó ãðóïàìà êî¼å ñó ïðèêóïšàëå èíôîðìàöè¼å ó÷åíèöè ðàçãîâàðà¼ó êàêî ¼å ïðîòåêëî ïðèêóïšàœå ïîäàòàêà, äà ëè ¼å ïîñòî¼àëà íåêà çàíèìšèâîñò, øòà ¼å èøëî òåøêî, à øòà ëàêî. Ïðèïðåìà¼ó èíôîðìàöè¼å êî¼å ñó ïðèêóïèëè çà îáåâåøòàâàœå äðóãèõ ó÷åíèöêà. 2. Èçâåøòàâàœå ãðóïà – 25 ìèíóòà ÍÀÏÎÌÅÍÀ: ÀÊÎ ÍÅ ÌÎÆÅ ÄÀ ÑÅ ÎÐÃÀÍÈÇӣŠÄÂÎ×ÀÑ, ÈÇÂÅØÒÀÂÀŒÅ ÃÐÓÏÀ ÏÎÄÅËÈÒÈ ÍÀ ÄÂÀ ×ÀÑÀ

3. Äèñêóñè¼à – 25 ìèíóòà Íàñòàâíèê îðãàíèçó¼å äèñêóñè¼ó. Íåêà îä ïèòàœà êî¼à ñå ìîãó êîðèñòèòè ñó: 1. Øòà ñòå íàó÷èëè î ïðîáëåìèìà îä šóäè ñ êî¼èìà ñòå ðàçãîâàðàëè? 2. Êî¼è ïðîáëåìè ñó íà¼õèòíè¼è çà ðåøàâàœå? 3. Êî¼è ïðîáëåìè âàñ íà¼âèøå áðèíó? 4. Íà êî¼å ïðîáëåìå âè ìîæåòå óòèöàòè? ... 4. Èãðèöà çà êð༠– 10 ìèíóòà

36

3. 3.

ÈÇÁÎÐ ÏÐÎÁËÅÌÀ ÍÀ ÊÎÌÅ ŽÅ ÑÅ ÐÀÄÈÒÈ

ÈÇÁÎÐ ÇÀ£ÅÄÍÈ×ÊÎà ÏÐÎÁËÅÌÀ

90 ìèíóòà

Ïðàêòèêîâàœå äåìîêðàòñêîã íà÷èíà äîíîøåœà îäëóêà Íàïîìåíà: Ïðàâèëàí èçáîð ïðîáëåìà ¼å èçóçåòíî âàæàí çà äàšè ðàä, çàòî ¼å íåîïõîäíî äà ìó ñå ïîñâåòè äîäàòíà ïàæœà. Âàæíî ¼å äà ñâè ó÷åíèöè èìà¼ó äîæèâšà¼ äà ¼å òî œèõîâ çà¼åäíè÷êè ïðîáëåì è äà ¼å ïîòðåáíî äà ñàðàó¼ó ó äàšåì èñòðàæèâàœó. Íàñòàâíèê òðåáà äà ïîìîãíå ó÷åíèöèìà äà ïðå èçáîðà ñàãëåäà¼ó ñâàêè óî÷åíè ïðîáëåì ñà ðàçíèõ ñòðàíà. 1. Ðàä ó ãðóïàìà – 25 ìèíóòà Íàñòàâíèê íàïîìèœå äà ¼å ïîòðåáíî äà ñå èçàáåðå ¼åäàí ïðîáëåì íà êîìå žå ó÷åíèöè ðàäèòè òîêîì øêîëñêå ãîäèíå. Ôîðìèðà¼ó ñå ãðóïå òàêî äà ó÷åíèöè íå áóäó ó èñòèì ãðóïàìà êàî ïðèëèêîì ïðèêóïšàœà ïîäàòàêà. Ãðóïå òðåáà äà èçàáåðó äâà ïðîáëåìà çà êî¼à ñìàòðà¼ó äà ñó íà¼áèòíè¼à çà ðåøàâàœå èìà¼óžè ó âèäó ñâå èíôîðìàöè¼å êî¼å ñó äîáèëè íà ïðåòõîäíèì ÷àñîâèìà è äà ñå ïðèïðåìå àðãóìåíòîâàíó ïðåçåíòàöè¼ó ñâî¼èõ ïðåäëîãà. Ïîìîž ó äåôèíèñàœó àðãóìåíàòà ìîãó áèòè ñëåäåžà ïèòàœà: 1. Äà ëè ¼å òî ïðîáëåì íàøå øêîëå? 2. Êî¼ó ïðîìåíó æåëèòå äà îñòâàðèòå ðåøåœåì òîã ïðîáëåìà? 3. Çà êîãà žå îâà ïðîìåíà áèòè îä çíà÷à¼à? 4. Êî¼è ñå ó÷åñíèöè ó øêîëñêîì æèâîòó ìîãó áàâèòè îâèì ïðîáëåìîì? 5. Äà ëè ¼å ïðîáëåì ðåøèâ? 6. Êî¼è ñó íà÷èíè çà œåãîâî ðåøàâàœå? 7. Êîëèêî šóäè ñìàòðà äà ¼å ïðîáëåì áèòàí? 2. Ïðåäëàãàœå è àðãóìåíòàöè¼à – 20 ìèíóòà Ñâàêà ãðóïà ïðåäëàæå ïî äâà ïðîáëåìà è èçíîñè àðãóìåíòå çà ñâî¼å ïðåäëîãå. Íàñòàâíèê èñïèñó¼å ñâå ïðåäëîæåíå ïðîáëåìå íà âåëèêè ïàïèð – òàáëó. ÍÀÏÎÌÅÍÀ: ÀÊÎ ÍÅ ÌÎÆÅ ÄÀ ÑÅ ÎÐÃÀÍÈÇӣŠÄÂÎ×ÀÑ, ÈÇÂÅØÒÀÂÀŒÅ ÃÐÓÏÀ ÏÎÄÅËÈÒÈ ÍÀ ÄÂÀ ×ÀÑÀ

3. Ãëàñàœå – 25 ìèíóòà Ñâàêè ó÷åíèê èçëàçè è ãëàñà çà ¼åäàí ïðîáëåì ñòàâšà¼óžè íåêè çíàê ïîðåä œåãà íà âåëèêîì ïàïèðó. Óêîëèêî âèøå ïðîáëåìà äîáè¼å èñòè áðî¼ ãëàñîâà, ïîíàâšà ñå ãëàñàœå çà òå ïðîáëåìå. Îäàáèðà ñå ïðîáëåì êî¼è äîáè¼å íà¼âèøå ãëàñîâà. 4. Çàêšó÷àê íàñòàâíèêà – 20 ìèíóòà Ðàçãîâîð î óòèñöèìà è îñåžàœèìà ó÷åíèêà ïðèëèêîì èçáîðà è ïðèìåíå äåìîêðàòñêèõ ïðèíöèïà ó èçáîðó ïðîáëåìà. Íàñòàâíèê íàãëàøàâà äà ñó ñâè ó÷åíèöè èìàëè ïðèëèêó äà ïðåäëàæó è äèñêóòó¼ó î ïèòàœèìà êî¼à ñó èì âàæíà. Èñïèòó¼óžó äðóãå î çíà÷à¼ó ðåøàâàœà òèõ ïèòàœà, ñòåêëè ñìî ñëèêó î ïðîáëåìèìà êî¼å ñìî íàâåëè äà ïîñòî¼å ó íàøî¼ øêîëè. Ñàäà ñìî çà¼åäíî äîøëè äî òîãà øòà ¼å ó îâîì òðåíóòêó íà¼âàæíè¼å çà ðåøàâàœå.

37

3. 4.

8

÷àñova

ÑÀÊÓÏŠÀŒÅ ÏÎÄÀÒÀÊÀ Î ÈÇÀÁÐÀÍÎÌ ÏÐÎÁËÅÌÓ

ÈÇÂÎÐÈ ÏÎÄÀÒÀÊÀ

45 ìèíóòà

Óïîçíàâàœå ðàçëè÷èòèõ èçâîðà ïîäàòàêà 1. Óâîäíà àêòèâíîñò – èãðèöà çà ñàðàäœó – 5 ìèíóòà 2. Ðàä ó ãðóïàìà: 20 ìèíóòà Íàñòàâíèê äåëè ó÷åíèêå ó ÷åòèðè ãðóïå è ñâàêà ãðóïà äîáè¼à çàäàòàê äà íàâåäå øòî âèøå èçâîðà ïîäàòàêà êî¼è ñó ðåëåâàíòíè çà èçàáðàí ïðîáëåì. Ó÷åíèöè ìîãó äà îäãîâàðà¼ó íà íåêà îä ñëåäåžèõ ïèòàœà ó îêâèðó ñâî¼èõ ãðóïà: • Êî ñâå ìîæå áèòè èçâîð ïîäàòàêà î èçàáðàíîì ïðîáëåìó? • Ñ êèì ìîæåìî ðàçãîâàðàòè? • Ãäå ¼îø ìîæåìî äà íàåìî ïîäàòêå? 3. Èçâåøòàâàœå ãðóïà – 20 ìèíóòà Äîê òðà¼å èçâåøòàâàœå íàñòàâíèê ïðàâè ëèñòó èçâîðà ïîäàòàêà è çà¼åäíî ñ ó÷åíèöèìà äîïóœó¼å ëèñòó ïðåìà ïîòðåáè: Ïî¼åäèíöè èëè ñëóæáå – øêîëñêè ñòîìàòîëîã, øêîëñêè ïîëèöà¼àö, ñåêðåòàð, òåõíè÷êî îñîášå, ôèíàíñè¼êà ñëóæáà, ìåäè¼àòåêàð, óðåäíèê øêîëñêîã ÷àñîïèñà... Ïèñàíè èçâîðè – ïðîïèñè, çàïèñíèöè, ñòðó÷íà ëèòåðàòóðà, øòàìïàíè ìåäè¼è, èíòåðíåò...

ÒÅÕÍÈÊÅ È ÍÀ×ÈÍÈ ÑÀÊÓÏŠÀŒÀ ÏÎÄÀÒÀÊÀ

90 ìèíóòà

Èçðàäà èíñòðóìåíàòà çà ïðèêóïšàœå ïîäàòàêà î èçàáðàíîì ïðîáëåìó 1. Óâîä – 5 ìèíóòà Íàñòàâíèê ïîçèâà ó÷åíèêå äà ñå ñåòå èçâîðà ïîäàòàêà ñà ïðåòõîäíîã ÷àñà (êîðèñòè ñå ïîñòåð ñà ëèñòîì èçâîðà). 2. Ðàä ó ãðóïàìà – 20 ìèíóòà Ó÷åíèöè ïî ãðóïàìà äîáè¼à¼ó çàäàòàê äà íàïðàâå óïèòíèê çà äîáè¼àœå ïîäàòàêà îä ðàçëè÷èòèõ èçâîðà êî¼è ñó èì ðåëåâàíòíè çà èçàáðàíè ïðîáëåì. 3. Èçâåøòàâàœå ãðóïà – 20ìèíóòà ÍÀÏÎÌÅÍÀ: ÀÊÎ ÍÅ ÌÎÆÅ ÄÀ ÑÅ ÎÐÃÀÍÈÇӣŠÄÂÎ×ÀÑ, ÈÇÂÅØÒÀÂÀŒÅ ÃÐÓÏÀ ÏÎÄÅËÈÒÈ ÍÀ ÄÂÀ ×ÀÑÀ

4. Ðàä ó ïàðîâèìà – êîðåêöè¼à óïèòíèêà – 15 ìèíóòà Ó÷åíèöèìà ñå ïðåäëîæè äà ó ïàðîâèìà àíàëèçèðà¼ó ïðåçåíòîâàíå óïèòíèêå è äà ïîñëå òîãà ïðåäëîæå ïîòðåáíå êîðåêöè¼å. 5. Ñàîïøòàâàœå – 25 ìèíóòà Ó÷åíèöè ñàîïøòàâà¼ó êîðåêöè¼å è äîãîâàðà¼ó ñå î êîíà÷íî¼ ôîðìè óïèòíèêà. 6. Èãðèöà çà êð༠– 5 ìèíóòà

38

ÂÅÆÁÀŒÅ Ó ÑÀÊÓÏŠÀŒÓ ÏÎÄÀÒÀÊÀ

90 ìèíóòà

Ïðèïðåìà ó÷åíèêà çà ïðèêóïšàœå ïîäàòàêà êðîç ñèìóëàöè¼ó 1. Óâîä – 5 ìèíóòà Äà áè ñå ó÷åíèöè øòî áîšå ïðèïðåìèëè çà ñòâàðíè ðàçãîâîð, òðåáà äà ïðîâåæáà¼ó êîðèøžåœå èíñòðóìåíàòà êî¼å ñó íàïðàâèëè íà ïðåòõîäíèì ÷àñîâèìà. Ïîòðåáíî ¼å äà îñìèñëå ñèòóàöè¼ó ó êî¼î¼ žå îäèãðàòè óëîãå êàî äà ñå âîäè ïðàâè ðàçãîâîð. Öèš ¼å äà ñå êðîç ñèìóëàöè¼ó ïðåäâèäå ìîãóžå òåøêîžå è íà÷èíè œèõîâîã ïðåâàçèëàæåœà. 2. Ðàä ó ãðóïàìà – 30 ìèíóòà Ó÷åíèöè ïðèïðåìà¼ó ñèìóëàöè¼ó ìîãóžèõ ñèòóàöè¼à ó ïðèêóïšàœó ïîäàòàêà. 3. Ñèìóëàöè¼à çàäàòàêà – 30 ìèíóòà Ó÷åíèöè ïî ãðóïàìà ïðåäñòàâšà¼ó ñèòóàöè¼å êî¼å ñó ïðèïðåìèëè. ÍÀÏÎÌÅÍÀ: ÀÊÎ ÍÅ ÌÎÆÅ ÄÀ ÑÅ ÎÐÃÀÍÈÇӣŠÄÂÎ×ÀÑ, ÈÇÂÅØÒÀÂÀŒÅ ÃÐÓÏÀ ÏÎÄÅËÈÒÈ ÍÀ ÄÂÀ ×ÀÑÀ

4. Äèñêóñè¼à è àíàëèçà ñèìóëàöè¼å – 20 ìèíóòà Íàñòàâíèê ðàçãîâàðà ñ ó÷åíèöèìà î ïðèêàçàíèì ñèòóàöè¼àìà. Ñëåäåžà ïèòàœà ìîãó äà ñå êîðèñòå ó ðàçãîâîðó ñà ó÷åíèöèìà: 1. Äà ëè ñòå çàäîâîšíè ïðåäñòàâšåíîì ñèòóàöè¼îì 2. Äà ëè ñòå èìàëè íåêèõ òåøêîžà è êàêî ñòå èõ ïðåâàçèøëè? 3. Äà ëè ñìàòðàòå äà žåòå íà îâ༠íà÷èí ïðèêóïèòè äîâîšíî èíôîðìàöè¼à? 4. Äà ëè áèñòå íåøòî ïðîìåíèëè êàäà áóäåòå âîäèëè ðàçãîâîð? 5. Çàâðøíè êîìåíòàð íàñòàâíèêà – 5 ìèíóòà Íàñòàâíèê ïîäñåžà î ÷åìó òðåáà âîäèòè ðà÷óíà ïðèëèêîì ïðèêóïšàœà ïîäàòàêà: 1. Äîãîâîðèòå ñå îêî ïîäåëå óëîãà: êî žå çâàòè, êî žå âîäèòè ðàçãîâîð, êî žå áåëåæèòè îäãîâîðå... 2. Çàêàçàòè ðàçãîâîð óíàïðåä – âåžèíà šóäè îä êî¼èõ žåòå òðàæèòè ïîäàòêå èìà äîñòà îáàâåçà. Çàòî ¼å âàæíî óíàïðåä ñå äîãîâîðèòè çà âðåìå è ìåñòî... 3. Ïðèëèêîì ðàçãîâîðà âîäèòè ðà÷óíà î ñëåäåžåì: - Ïðåäñòàâèòè ñå – ðåöèòå êàêî ñå çîâåòå, îäàêëå äîëàçèòå è íàâåäèòå ñâðõó ðàçãîâîðà; - Ãëåäàòè ñàãîâîðíèêà ó î÷è òîêîì ðàçãîâîðà; - Çàõâàëèòè ñå šóáàçíî íà êðà¼ó ðàçãîâîðà;

ÑÀÊÓÏŠÀŒÅ ÏÎÄÀÒÀÊÀ Î ÈÇÀÁÐÀÍÎÌ ÏÐÎÁËÅÌÓ ðàä íà òåðåíó

Ïî ïîòðåáè

Ïîäñòèöàœå àêòèâíîã îäíîñà ïðåìà ïðèêóïšàœó ïîäàòàêà Óâåæáàâàœå êîìóíèêàöèîíèõ âåøòèíà è òèìñêîã ðàäà Ó îâîì ïåðèîäó ó÷åíèöèìà òðåáà îìîãóžèòè äà ïðèêóïå øòî âèøå ïîäàòàêà î èçàáðàíîì ïðîáëåìó.

39

ÀÍÀËÈÇÀ ÏÐÎÖÅÑÀ ÏÐÈÊÓÏŠÀŒÀ ÏÎÄÀÒÀÊÀ

45 ìèíóòà

Åâàëóàöè¼à ðàäà íà òåðåíó 1. Óâîä – 5 ìèíóòà Íàñòàâíèê íàïîìèœå äà ¼å çà íàñòàâàê ðàäà íà ïðèêóïšàœó ïîäàòàêà âàæíî äà ó÷åíèöè ïîðàçãîâàðà¼ó øòà ñó ïîñòèãëè ó ïðèêóïšàœó ïîäàòàêà, êàî è äà ðàçìåíå èäå¼å î ïðåâàçèëàæåœó ïðåïðåêà íà êî¼å ñó íàèøëè. 2. Èíäèâèäóàëíè çàäàòàê – 10 ìèíóòà Ñâàêî çà ñåáå çàïèñó¼å íà ¼åäíîì ìàëîì ïàïèðó øòà ¼å áèëî ëàêî ïðèëèêîì ñàêóïšàœà ïîäàòàêà, à íà äðóãîì ïàèðó øòà ¼å áèëî òåøêî. Ïàïèðå ëåïå íà ïàíîå êî¼è ñó çà òî ïðèïðåìšåíè. 3. Äèñêóñè¼à – 25 ìèíóòà Íàñòàâíèê ÷èòà ñà ïàíîà øòà ¼å áèëî ëàêî òîêîì ïðèêóïšàœà ïîäàòàêà, à øòà òåøêî è îðãàíèçó¼å äèñêóñè¼ó î íà÷èíèìà ïðåâàçèëàæåœà ïðåïðåêà. 4. Èãðèöà çà êð༠– 5 ìèíóòà

ÈÇÂÅØÒÀÂÀŒÅ Î ÏÐÈÊÓÏŠÅÍÈÌ ÏÎÄÀÖÈÌÀ

45 ìèíóòà

Óïîçíàâàœå ïðèêóïšåíèõ ïîäàòàêà Ïðàêòèêîâàœå ¼àâíîã íàñòóïà 1. Óâîä – 5 ìèíóòà Íàñòàâíèê ïîäñåžà ó÷åíèêå äîêëå ñó ñòèãëè ó ðàäó è äà ¼å ïîòðåáíî äà ïðèïðåìå èçâåøò༠î ïðèêóïšåíèì ïîäàöèìà êî¼è žå ïðåçåíòîâàòè äðóãèì ó÷åíèöèìà. 2. Ðàä ó ãðóïàìà – 20 ìèíóòà Ó÷åíèöè ó ãðóïàìà ïðèïðåìà¼ó ïðåçåíòîâàœå ìàòåðè¼àëà è èíôîðìàöè¼à êî¼å ñó ïðèêóïèëè. Ñâàêà ãðóïà ñàìîñòàëíî îñìèøšàâà íà÷èí êàêî žå ïðåçåíòàöè¼à èçãëåäàòè. 3. Èçâåøòàâàœå ãðóïà – 20 ìèíóòà

ÅÂÀËÓÀÖÈ£À ÐÀÄÀ ÍÀ ÏÐÈÊÓÏŠÀŒÓ ÏÎÄÀÒÀÊÀ

45 ìèíóòà

Ïðîöåíà è âðåäíîâàœå ðàäà íà ïðèêóïšàœó ïîäàòàêà 1. Ðàä ó ãðóïàìà – 20 ìèíóòà Ñâàêà ãðóïà èìà è çàäàòàê äà îäãîâîðè íà ïèòàœà êî¼å ñó äîáèëè íà öåäóšè. Ïèòàœà áè ìîãëà äà áóäó : • Äà ëè ñàäà çíàòå âèøå î èçàáðàíîì ïðîáëåìó? • Êîëèêî žå íàì òî ïîìîžè ó äàšåì ðàäó? • Äà ëè ñìî ìîãëè äà óðàäèìî íåøòî íà äðóãà÷è¼è íà÷èí? • Äà ëè ñìî íåøòî ïðîïóñòèëè è øòà ¼îø òðåáà äà óðàäèìî?

• Äà ëè ñòå çàäîâîšíè ïîäàöèìà êî¼å ñó ñàêóïèëè? • Äà ëè ñìàòðàòå äà ñó òè ïîäàöè äîâîšíè çà ðàä íà ïðîáëåìó? • Äà ëè áèñòå ñàäà íåêîãà ¼îø íåøòî ïèòàëè èëè îâó ôàçó ðàäà ñìàòðàòå óñïåøíî çàâðøåíîì?

2. Èçâåøòàâàœå ãðóïà – 15 ìèíóòà 3. Çàêšó÷àê íàñòàâíèêà - 5 ìèíóòà Íàñòàâíèê íà¼àâšó¼å ñëåäåžå êîðàêå è êàêî žå ïðèêóïšåíè ïîäàöè êîðèñòèòè ó äàšåì ðàäó. Íàïîìåíà: Àêî ïîñòî¼è ïîòðåáà çà ïðèêóïšàœåì ¼îø ïîäàòàêà, ó÷åíèöè òî ìîãó ÷èíèòè è óêðàòêî èçâåøòàâàòè íà ïî÷åòêó íàðåäíèõ ÷àñîâà. 4. Èãðèöà çà êð༠– 5 ìèíóòà

40

3. 5.

12

÷àñova

ÀÊÒÈÂÈÇÀÌ È ÏÀÐÒÈÖÈÏÀÖÈ£À ÇÀØÒÎ £Å ÂÀÆÍÎ ÄÀ Ó×ÅÑÒÂÓ£ÅÌÎ

45 ìèíóòà

Ïðîäóášèâàœå çíà÷åœà ïî¼ìà ïàðòèöèïàöè¼å Ðàçóìåâàœå çíà÷à¼à ó÷åøžà Ïðèëîã 7. Íèâîè ïàðòèöèïàöè¼å ñà ïðèìåðèìà

1. Óâîäíà àêòèâíîñò – 5 ìèíóòà Íàñòàâíèê: "Êàäà êàæåì ïðîáëåì (íà òàáëè ¼å íàïèñàí ïðîáëåì êî¼è ñó ó÷åíèöè èçàáðàëè) ïðâà ñòâàð íà êî¼ó ïîìèñëèì ¼å...." Ó÷åíèöè çàïèñó¼ó íà ñòèêåðèìà îíî øòî ñó ïðâî ïîìèñëèëè êàäà ¼å íàñòàâíèê èçãîâîðèî ïðîáëåì êî¼è ñó èçàáðàëè è ëåïå ñòèêåðå îêî ïðîáëåìà êî¼è ¼å íàïèñàí íà òàáëè âåëèêèì ñëîâèìà. Äðóãà âàðè¼àíòà ¼å äà íàñòàâíèê èñïèñó¼å àñîöè¼àöè¼å íà òàáëè (óêîëèêî íåìà ñòèêåðå çà ðàä). 2. Ðàä ó ãðóïàìà – 25 ìèíóòà Ìîãóžè íà÷èí ïîäåëå ó÷åíèêà: ÷åòèðè ðàçëè÷èòå ñëèêå èç íîâèíà èñåžè íà îíîëèêî äåëîâà êîëèêî áè òðåáàëî äà áóäå ÷ëàíîâà ãðóïå. Ñâàêè ó÷åíèê èçâëà÷è ïî ¼åäàí èñå÷åíè äåî. Çàäàòàê çà ñâå ó÷åíèêå ¼å äà ñïà¼àœåì èñå÷åíèõ äåëîâà ñïî¼å èñïðàâíî ñëèêó. Êàä òî óðàäå, ó÷åíèöè ÷è¼è äåëîâè ÷èíå ñëèêó ñó ÷ëàíîâè ¼åäíå ãðóïå. Ñâàêà ãðóïà äîáè¼à êàðòèöå íà êî¼èìà ñó íàïèñàíå ñèòóàöè¼å ó êî¼èìà äåöà ðàçëè÷èòî ïàðòèöèïèðà¼ó (Ïðèëîã 7, äåñíà êîëîíà). Ó îêâèðó ñâî¼èõ ãðóïà ñå äîãîâàðà¼ó êî¼èì ðåäîì žå êàðòèöå ïîðåàòè èìà¼óžè ó âèäó íà¼íèæè íèâî äå÷¼åã ó÷åøžà ó øêîëè äî íà¼âèøåã íèâîà äå÷¼åã ó÷åøžà. Ñâàêà ãðóïà ëåïè êàðòèöå íà ïàïèðó. Êàäà ñâå ãðóïå çàâðøå ðàä, ëåïå ïàïèðå íà òàáëè ¼åäàí ïîðåä äðóãîã. 3. Äèñêóñè¼à – 15 ìèíóòà Íàñòàâíèêó ìîãó ïîìîžè ñëåäåžà ïèòàœà ó äèñêóñè¼è: 1. Äà ëè ïîñòî¼å ðàçëèêå ó îêâèðó ãðóïà êàêî ñó ïîðåàëè êàðòèöå? 2. Çàøòî ¼å äîøëî äî ðàçëèêà (íàñòàâíèê ïîäñòè÷å ó÷åíèêå äà îá¼àñíå çàøòî ñó êàðòèöå íà òàêàâ íà÷èí ïîðåàíå)? 3. Äà ëè óâåê ïîñòî¼è ìîãóžíîñò äà äåòå ñàìî îäëó÷ó¼å? 4. Ó êî¼èì ñèòóàöè¼àìà ¼å ñëîáîäà îäëó÷èâàœà íà¼âåžà, à ó êî¼èìà ¼å íà¼ìàœå ìîãóžà? Íàïîìåíà: Çà îâó ðàäèîíèöó èñêîðèñòèòè ó Ïðèðó÷íèêó "Ïàðòèöèïàöè¼à/ó÷åøžå ó÷åíèêà" íà ñòðàíè: 11-13 Ïîòïóíî ó÷åøžå äåöå íè¼å óâåê ìîãóžå. Òî çàâèñè îä ðàçëè÷èòèõ ôàêòîðà: øòà ¼å ïðåäìåò îäëó÷èâàœà, óçðàñò ó÷åíèêà, êîíòåêñò ó êîìå ñå äîíîñè îäëóêà. Ìåóòèì, ñàìà ìîãóžíîñò äà ó÷åíèöè èìà¼ó ïðàâî äà áóäó êîíñóëòîâàíè è äà ñå œèõîâî ìèøšåœå óâàæè ìîæå äà óòè÷å íà ïðîìåíó ñèòóàöè¼å êî¼à ¼å çà œèõ çíà÷à¼íà.

41

ÍÈÂÎÈ ÏÀÐÒÈÖÈÏÀÖÈ£Å

45 ìèíóòà

Óïîçíàâàœå íèâîà ñòâàðíå ïàðòèöèïàöè¼å Ïðèëîã 8. Êàðòèöå çà ó÷åíèêå – íèâîè ïàðòèöèïàöè¼å

1. Óâîäíà àêòèâíîñò – 5 ìèíóòà Äàòè ãðóïàìà îä ïî äâî¼å-òðî¼å ó÷åíèêà ïî ¼åäíî ñëîâî èç ðå÷è ïàðòèöèïàöè¼à íàïèñàíî íà ïàïèðó. Çàäàòàê ¼å äà íà íàïèøó ¼åäíó ðå÷ êî¼à ¼å ó âåçè ñ îíèì øòî ñó ñàçíàëè î ïàðòèöèïàöè¼è, à äà ïî÷èœå íà ñëîâî êî¼å ñó äîáèëè. Íàñòàâíèê ¼å ïðå òîãà íà òàáëè âåðòèêàëíî íàïèñàî ðå÷ ÏÀÐÒÈÖÈÏÀÖÈ£À, à ñâàêà ãðóïà ëåïè ïàïèð ïîðåä ñâîã ñëîâà. Íà êðà¼ó íàñòàâíèê ÷èòà íàñòàëå ðå÷è. 2. Íèâîè ïàðòèöèïàöè¼å – 20 ìèíóòà Íàñòàâíèê ó÷åíèêå äåëè ó ïåò ãðóïà è äà¼å ñâàêî¼ ãðóïè ïî ¼åäàí íèâî ïàðòèöèïàöè¼å èç Ïðèëîãà 8. Çàäàòàê ó÷åíèêà ¼å äà ó îêâèðó ãðóïà äà¼ó ïðèìåð èç ñâîã èñêóñòâà çà íèâîå ïàðòèöèïàöè¼å êî¼è ñó äîáèëè. 3. Èçâåøòàâàœå ãðóïà – 15 ìèíóòà Ïðåäñòàâíèê ñâàêå ãðóïå ïðåäñòàâšà ïðèìåðå äî êî¼èõ ñó äîøëè. 4. Çàâðøíà àêòèâíîñò – 5 ìèíóòà Êàäà ïîìèñëèì íà ïðîáëåì êî¼è ñìî èçàáðàëè, øòà ¼å òî øòî ìè ñàäà ïðâî ïàäà íà ïàìåò.

ÌÀËÅ ÀÊÖȣŠÄÎÂÎÄÅ ÄÎ ÏÐÎÌÅÍÅ

45 ìèíóòà

Óâè àœå çíà÷à¼à ìàëèõ êîðàêà çà ðåøàâàœå ïðîáëåìà Ñõâàòàœå çíà÷à¼à ëè÷íå îäãîâîðíîñòè 1. Óâîäíà àêòèâíîñò – ïðè÷à «Êëèí-÷îðáà» – 5 ìèíóòà Ñâàêè ó÷åíèê äîáè¼à óíàïðåä ïðèïðåìšåíè òåêñò ïðè÷å «Êëèí-÷îðáà». Ïðè÷à “ÊËÈÍ ×ÎÐÁÀ”: Áåñêóžíèê ¼å èøàî îä êóžå äî êóžå è òðàæèî ¼å õðàíó. Ñâè ñó ãà îäáè¼àëè, äîê íè¼å ñðåî ¼åäíîã ñåšàêà êî¼è ìó ¼å ïîíóäèî ëîíàö è ìàëî âîäå. Ïóòíèê ¼å óáàöèî ñâî¼ «÷àðîáíè êëèí» ó êèïóžó âîäó è ðåêàî ¼å ñâèìà äà ïðàâè êëèí-÷îðáó. Ðåêàî ¼å äà áè ÷îðáà áèëà ¼îø áîšà óêîëèêî áè ñâàêè ïðîëàçíèê äîäàî íåêè ñàñòî¼àê êî¼è áè ÷îðáó ó÷èíèî ¼îø óêóñíè¼îì. Ïðîëàçíèöè ñó äîäàâàëè ñàñòî¼êå ÷îðáè, ñâàêî îíî øòî ¼å êîä ñåáå èìàî (öðíè ëóê, øàðãàðåïó, çà÷èíå....) è íàñòàëà ¼å âðëî óêóñíà ÷îðáà. 2. Èíäèâèäóàëíè çàäàòàê – 5 ìèíóòà Ñâàêè ó÷åíèê ÷èòà ïðè÷ó è íà ñòèêåðó çàïèñó¼å ¼åäíó ñòâàð êî¼ó ìîæå äà óðàäè ó âåçè ñ ïðîáëåìîì êî¼è ñó èçàáðàëè êàî ðàçðåä. Ñòèêåðå óáàöó¼ó ó êóòè¼ó, øåøèð èëè êåñèöó è íàñòàâíèê ïðîìåøà ñòèêåðå. 3. Ðàä ó ãðóïàìà – 15 ìèíóòà Ñâàêà ãðóïà äîáè¼å íåêîëèêî ñòèêåðà (íàñóìè÷íî èçàáðàíèõ) àíàëèçèðà èõ è ïðàâè ïîñòåð. Íà÷èí íà êî¼è žå íàïðàâèòè ïîñòåð ¼å ñòâàð œèõîâîã äîãîâîðà. Ó÷åíèöè ñå ñòàâšà¼ó ó ñèòóàöè¼ó äà ðàçìèøšà¼ó î ðàçëè÷èòèì íà÷èíèìà çà ðåøàâàœå ïðîáëåìà, êàî è äà ñå êðåàòèâíî èçðàçå. 4. Èçâåøòàâàœå ãðóïà – 15 ìèíóòà Ïðåäñòàâíèê ñâàêå ãðóïå ïðåäñòàâšà ïîñòåð êî¼è ¼å ãðóïà íàïðàâèëà.

42

5. Çàêšó÷àê íàñòàâíèêà – 5 ìèíóòà Ïðèëèêîì èíòåãðàöè¼å íàñòàâíèê àêöåíàò ñòàâšà íà ñëåäåžå ñòâàðè: 1. âàæíî ¼å äà êàäà ñå ïðåïîçíà è óî÷è íåêè ïðîáëåì ñâàêî îä íàñ ïîñòàâè ïèòàœå øòà ¼å îíî øòî ñâàêî îä íàñ ìîæå äà ó÷èíè; 2. øòà ¼å îíî øòî ìîãó äà óðàäå äðóãè ó âåçè ñ òèì ïðîáëåìîì; 3. êî¼è ñó íà÷èíè äà ñå íàïðàâè çà¼åäíè÷êà àêöè¼à äà áè ñå äåëîâàëî íà ïðîáëåì; 4. çíà÷༠ìàëèõ êîðàêà ¼å äà íàñ âîäå ðåøåœó ïðîáëåìà – êàäà ñâàêî îä íàñ ó÷èíè ñâî¼ äåî ó âåçè ñ ïðîáëåìîì êî¼è ñå ïî¼àâèî, âåžà ¼å âåðîâàòíîžà äà ñå ðåøè ïðîáëåì (è äà ñå íàïðàâè óêóñíè¼à ÷îðáà). Ìîæåìî óñïåòè êàäà ñå äîãîâîðèìî è çà¼åäíè÷êè èäåìî êà öèšó.

ÎÑÌÈØŠÀÂÀŒÅ ÏËÀÍÀ ÀÊÖÈ£Å

45 ìèíóòà

Ñõâàòàœå çíà÷à¼à âèçè¼å çà ïëàíèðàœå àêöè¼å Ïîäñòèöàœå ïðîàêòèâíîã ñòàâà 1. Óâîä – 5 ìèíóòà Íàñòàâíèê èñòè÷å çíà÷༠âèçè¼å çà ðåøåœå ïðîáëåìà. Âèçè¼à ¼å ïðî¼åêöè¼à áóäóžíîñòè, ñëèêà êî¼î¼ òåæèìî. Ïîòðåáíî ¼å èìàòè âèçè¼ó çàòî øòî òåøêî äà žåìî îñòâàðèòè íåêå ñòâàðè àêî íèñìî ñïðåìíè äà èõ âèäèìî êàêî îíå ìîãó äà èçãëåäà¼ó ó áóäóžíîñòè. Íèêîëà Òåñëà ¼å ïðâî «çàìèñëèî» ñâî¼ èíäóêöèîíè ìîòîð ïà ãà ¼å òåê îíäà êîíñòðóèñàî. 2. Ðàä ó ãðóïàìà – 20 ìèíóòà Íàñòàâíèê ïðèïðåìè æåòîíå ó ðàçëè÷èòèì áî¼àìà çà îíîëèêî ãðóïà êîëèêî æåëè äà ôîðìèðà. Ñâàêè ó÷åíèê èçâëà÷è ïî ¼åäàí æåòîí. Ó÷åíèöè êî¼è èìà¼ó èñòó áî¼ó ÷èíå ¼åäíó ãðóïó. Ïîòîì ñâàêà ãðóïà ïðàâè ñëèêó íà êî¼î¼ ïðåäñòàâšà âèçè¼ó øêîëå ó êî¼î¼ ¼å èçàáðàíè ïðîáëåì ðåøåí. 3. Èçâåøòàâàœå ãðóïà – 20 ìèíóòà Ñâàêà ãðóïà ïðåäñòàâšà ñâî¼ó âèçè¼ó.

ÏËÀÍ ÀÊÖÈ£Å

45 ìèíóòà

Îäðå èâàœå ïî÷åòíîã ñòàœà è öèšà êî¼è ñå æåëè ïîñòèžè ó îäíîñó íà èçàáðàíè ïðîáëåì Óâè àœå îòåæàâà¼óžèõ è îëàêøàâà¼óžèõ ôàêòîðà Ïðèëîã 9. Ïðèìåð îêâèðà ïëàíà àêöè¼å

1. Óâîä – 10 ìèíóòà Íàñòàâíèê ïðåäñòàâšà ¼åäàí îêâèð ïëàíà àêöè¼å óç ïîìîž Ïðèëîãà 9. Èñòè÷å çíà÷༠îäðåèâàœà ïî÷åòíå ñèòóàöè¼å, îäðåèâàœà öèšà, èäåíòèôèêîâàœà îòåæàâà¼óžèõ è îëàêøàâà¼óžèõ ôàêòîðà. Àêöåíàò ñòàâšà íà äâà íà÷èíà êî¼à ñå ìîãó èñêîðèñòèòè çà ëàêøå îñòâàðèâàœå öèšà, òàêî øòî žåìî: 1. ¼à÷àòè îíå ñèëå êî¼å íàì ïîìàæó çà äîëàçàê äî öèšà; 2. ñëàáèòè îíå ñèëå êî¼å íàì îäìàæó äîëàçàê äî öèšà.. 2. Ðàä ó ãðóïàìà – 20 ìèíóòà Ñâàêà ãðóïà ïðàâè ïëàí àêöè¼å çà ïðîáëåì êî¼è ¼å èçàáðàëî îäåšåœå. Äåôèíèøó ïî÷åòíî ñòàœå è öèš êî¼å æåëå äà îñòâàðå è îëàêøàâà¼óžå è îòåæàâà¼óžå ôàêòîðå. 3. Ïðåäñòàâšàœå ïëàíà àêöè¼å – 15 ìèíóòà

43

ÇÀÂÐØÍÈÖÀ ÏËÀÍÀ ÀÊÖÈ£Å

90 ìèíóòà

Óâè àœå çíà÷à¼à ïëàíèðàœà êàî êîðàêà ó ðåøàâàœó ïðîáëåìà Óïîçíàâàœå åëåìåíàòà âàæíèõ çà ïëàíèðàœå àêöè¼å 1. Âåçà ñà ïðåòõîäíèì ÷àñîì – 15 ìèíóòà Íàñòàâíèê âîäè äèñêóñè¼ó î ïëàíîâèìà êî¼è ñó ïðåäñòàâšåíè ïðåòõîäíîã ÷àñà. Íåêà îä ïèòàœà êî¼à ìîæå ïîñòàâèòè ó÷åíèöèìà ñó: 1. Êàêî ñìî äåôèíèñàëè öèš – äà ëè èìà ðàçëèêà èçìåó ãðóïà? 2. Êî¼è ñó îëàêøàâà¼óžè ôàêòîðè – äà ëè èìà ðàçëèêà èçìåó ãðóïà? 3. Êî¼è ñó îòåæàâà¼óžè ôàêòîðè – äà ëè èìà ðàçëèêà èçìåó ãðóïà? 2. Ãðàôè÷êî ïðåäñòàâšàœå ïóòà îä ïî÷åòíîã ñòàœà äî öèšà – 10 ìèíóòà Ñâàêà ãðóïà äîáè¼à ñâî¼ ïëàí àêöè¼å ñà ïðåòõîäíîã ÷àñà è çàäàòàê: Èìà¼óžè ó âèäó ïî÷åòíî ñòàœå è öèš êî¼è ¼å ïðåäâèåí ó ïëàíó àêöè¼å, ñâàêà ãðóïà òðåáà äà ïðîäèñêóòó¼å î ïóòó îä ïî÷åòíîã ñòàœà äî öèšà è äà ãðàôè÷êè ïðåäñòàâè îñòâàðåœå öèšà êî¼è ¼å ïîñòàâšåí ó ïëàíó àêöè¼å. 3. Ïðåäñòàâšàœå ïðîäóêàòà ãðóïà – 10 ìèíóòà Ãðàôè÷êè ïðèêàçè ñå ëåïå íà òàáëè è ñâè ó÷åíèöè ñå ïîçîâó äà ïîãëåäà¼ó ïðîäóêòå ãðóïà. 4. Äåôèíèñàœå çà¼åäíè÷êîã öèšà – 10 ìèíóòà Ó÷åíèöè òðåáà äà ñå óñàãëàñå îêî ¼åäíîã öèšà êî¼è æåëå äà ïîñòèãíó à êî¼è ¼å íà¼ðåàëíè¼è çà îñòâàðèâàœå èìà¼óžè ó âèäó îëàêøàâà¼óžå è îòåæàâà¼óžå ôàêòîðå. ÍÀÏÎÌÅÍÀ: ÀÊÎ ÍÅ ÌÎÆÅ ÄÀ ÑÅ ÎÐÃÀÍÈÇӣŠÄÂÎ×ÀÑ, ÎÂÄÅ ÑÅ ÌÎÆÅ ÏÐÅÊÈÍÓÒÈ ÐÀÄÈÎÍÈÖÀ

5. Èçäâà¼àœå áèòíèõ åëåìåíàòà ïëàíà àêöè¼å – 25 ìèíóòà Ó÷åñíèöè ñå äåëå ó ñåäàì ãðóïà è ñâàêà ãðóïà èçâëà÷è çàäàòàê êî¼è ¼å ïðåòõîäíî íàñòàâíèê íàïèñàî íà ïàïèðó. Çàäàöè çà ãðóïå: 1. Êîìå ¼å àêöè¼à íàìåœåíà? Êî¼å ñó çàèíòåðåñîâàíå ãðóïå? 2. Äà ëè ñó çà èçâîåœå àêöè¼å ïîòðåáíà íåêà ñðåäñòâà, îïðåìà, ìàòåðè¼àëè? 3. Äà ëè ¼å ïîòðåáíà íå÷è¼à äîçâîëà çà èçâîåœå àêöè¼å? 4. Êàêî žåìî çíàòè äà ñìî îñòâàðèëè ïëàí àêöè¼å? 5. Êàêî žåìî ÷óâàòè ïîäàòêå î ðåàëèçàöè¼è àêöè¼å? 6. Äà ëè ¼å çà èçâîåœå îâîã ïëàíà àêöè¼å íåîïõîäíî äà ñå ñàâëàäà¼ó íåêå âåøòèíå, çíàœà.... è àêî ¼åñó, êî¼à ñó òî çíàœà èëè âåøòèíå? 7. Êîìå ¼å ñâå ïîòðåáíî äà ïðåäñòàâèìî ïëàí àêöè¼å? Êàêî žåìî òî óðàäèòè? Ãðóïå îäãîâàðà¼ó íà ïîñòàâšåíà ïèòàœà. Íàñòàâíèê ïîìàæå ñâàêî¼ ãðóïè. 6. Èçâåøòàâàœå ãðóïà – 15 ìèíóòà Ñâàêà ãðóïà ñâî¼å îäãîâîðå ëåïè íà âåëèêîì ïàïèðó êî¼è ¼å íàñòàâíèê óíàïðåä ïðèïðåìèî. 7. Çàêšó÷àê íàñòàâíèêà – 5 ìèíóòà Íàñòàâíèê ÷èòà îíî øòî ñó ó÷åíèöè íàïèñàëè è èñòè÷å åëåìåíòå êî¼å ñó ó÷åíèöè íàâåëè.

44

ÏËÀÍÈÐÀŒÅ ÐÀÄÀ ÒÈÌÎÂÀ

90 ìèíóòà

Àíàëèçà êîíêðåòíèõ àêòèâíîñòè ó ðåàëèçàöè¼è ïëàíà àêöè¼å Óêàçèâàœå íà âàæíîñò ïîäåëå îäãîâîðíîñòè è ñàðàäœå çà äîëàæåœå äî ïîñòàâšåíîã öèšà Ïðèëîã 10. Òàáåëà âðåìåíñêå äèíàìèêå

1. Ðàä ó ãðóïàìà – 45 ìèíóòà Ó÷åíèöè ñå äåëå ó ÷åòèðè òèìà. Òèìîâè ðàçðàó¼ó åëåìåíòå àêöè¼å, à íàêîí òîãà èõ ñòàâšà¼ó ó âðåìåíñêè ïëàí àêòèâíîñòè. Ïðâè òèì Êî¼à ñðåäñòâà, îïðåìà, ìàòåðè¼àëè ñó íàì ïîòðåáíè? Äà ëè ìè êàî ãðóïà ïîñåäó¼åìî íåêà ñðåäñòâà, îïðåìó, ìàòåðè¼àëå? Äà ëè è øòà ìîæåìî îä íåêîãà òðàæèòè? Êàêî žåìî òðàæèòè, êàêî žåìî ïðåãîâàðàòè? Äà ëè íà òå ðàçãîâîðå òðåáà äà ïîçîâåìî íåêîã ó ïîìîž? Êîãà žåìî ïîçâàòè? Êîìå ñå ìîæåìî îáðàòèòè çà ïîìîž ó ïðèêóïšàœó ó øêîëè è èçâàí œå? Äðóãè òèì Àêî ¼å çà èçâîåœå àêöè¼å ïîòðåáíà íå÷è¼à äîçâîëà, îâ༠òèì ïðàâè ïëàí çà àêöè¼ó êàêî žåìî òðàæèòè äîçâîëó è îä êîãà? Øòà žåìî ðàäèòè óêîëèêî íå äîáè¼åìî äîçâîëó? Êàêî žåìî ïðåâàçèžè òå ïðîáëåìå? Äà ëè íàì ¼å ïîòðåáíà íå÷è¼à ïîìîž êàäà áóäåìî âîäèëè ðàçãîâîðå çà äîáè¼àœå äîçâîëå? Òðåžè òèì Äà ëè ¼å çà èçâîåœå îâîã ïëàíà àêöè¼å íåîïõîäíî äà ñå ñàâëàäà¼ó íåêå âåøòèíå, çíàœà... è àêî ¼åñòå, êî¼à ñó òî çíàœà èëè âåøòèíå? Êîìå žåìî ñå îáðàòèòè äà íàñ îáó÷è ó ñòèöàœó ïîòðåáíèõ çíàœà è âåøòèíà? Êî žå îáàâèòè ðàçãîâîð ñ îíèìà êî¼è îáó÷àâà¼ó? ×åòâðòè òèì Ãäå žå ñå îáàâèòè ïðåçåíòàöè¼à (ïðîñòîð è âðåìå)? Êî¼è ¼å öèš ïðåçåíòàöè¼å? (Äà ëè žåìî ïðåäñòàâšàœå ïëàíà èñêîðèñòèòè çà óêàçèâàœå íà çíà÷༠ðåøàâàœà ïðîáëåìà, äîáè¼àœå ñðåäñòàâà êî¼à ñó íåîïõîäíà çà ðåàëèçàöè¼ó àêöè¼å èëè žå ïðåçåíòàöè¼à áèòè ó öèšó îáàâåøòàâàœà çàèíòåðåñîâàíèõ øòà ¼å óðàåíî...) Øòà íàì ¼å ñâå ïîòðåáíî çà ïðåçåíòàöè¼ó? Êàêî žå èçãëåäàòè ïðåçåíòàöè¼à? Êîãà žåìî ïîçâàòè è êàêî? Êàäà žåìî òî óðàäèòè è êàêî? Êî¼à ïèòàœà ìîæå ïîñòàâèòè ïóáëèêà? Êàêî žåìî íà œèõ îäãîâîðèòè? Íàïîìåíà: Ó ñâèì îâèì àêòèâíîñòèìà èçóçåòíî ¼å âàæíà óëîãà íàñòàâíèêà êî¼è êîîðäèíèðà àêòèâíîñòè è ðàä ó òèìîâèìà è ïðóæà èíôîðìàöè¼å êî¼å ñó ó÷åíèöèìà íåîïõîäíå äà áè øòî óñïåøíè¼å óðàäèëè çàäàòêå.. ÍÀÏÎÌÅÍÀ: ÀÊÎ ÍÅ ÌÎÆÅ ÄÀ ÑÅ ÎÐÃÀÍÈÇӣŠÄÂÎ×ÀÑ, ÎÂÄÅ ÑÅ ÌÎÆÅ ÏÐÅÊÈÍÓÒÈ ÐÀÄÈÎÍÈÖÀ

2. Ïðåäñòàâšàœå ðàäà òèìîâà – 45 ìèíóòà Òèìîâè ïðåäñòàâšà¼ó ïëàíèðàíå àêòèâíîñòè. Íàñòàâíèê ïîìàæå äà ñå óñàãëàñå ðîêîâè è àêòèâíîñòè. Ó÷åíèöè ïîòïèñó¼ó ñâî¼å ïëàíîâå àêöè¼å è ñòàâšà¼ó èõ íà âèäíî ìåñòî ó ó÷èîíèöè.

ÐÅÀËÈÇÀÖÈ£À ÀÊÖÈ£Å

Ïî ïîòðåáè

Ïðèìåíà ñòå÷åíèõ çíàœà è âåøòèíà Ïîøòî ñó ó÷åíèöè ó ïðåòõîäíèì ðàäèîíèöàìà íàïðàâèëè ïëàí àêöè¼å, ó îâîì ïåðèîäó ó÷åíèöèìà òðåáà îìîãóžèòè äà ðåàëèçó¼ó àêöè¼ó êî¼ó ñó ïëàíèðàëè. Ìîæå ñå äåñèòè äà ñå àêöè¼à íå ìîæå ðåàëèçîâàòè ó ïîòïóíîñòè ó äàòîì âðåìåíñêîì ðîêó, àëè ¼å âàæíî äà ñå ïðåäóçìó ïðâè êîðàöè.

45

ÏÐÈÏÐÅÌÀ ÇÀ £ÀÂÍÓ ÏÐÅÇÅÍÒÀÖÈ£Ó

45 ìèíóòà

Îðãàíèçàöè¼à ¼àâíå ïðåçåíòàöè¼å 1. Ïðèïðåìà çà ¼àâíó ïðåçåíòàöè¼ó – 15 ìèíóòà Òèì êî¼è ¼å ðàçðàèâàî åëåìåíòå ¼àâíå ïðåçåíòàöè¼å ïðåäñòàâšà ñâî¼ ïëàí. Ó÷åíèöè ñå ïîòîì äîãîâàðà¼ó îêî ïîäåëå óëîãà: Êî¼è ó÷åíèöè žå ïîçèâàòè ãîñòå? Êî¼è ó÷åíèöè žå ïîçèâàòè ïðåäñòàâíèêå øòàìïàíèõ èëè åëåêòðîíñêèõ ìåäè¼à? Êî¼è ó÷åíèöè žå äî÷åêèâàòè ãîñòå, ïîêàçèâàòè ãäå òðåáà äà ñåäíó è äåëèòè ìàòåðè¼àë? Êî¼è ó÷åíèöè žå ïðåäñòàâšàòè ïëàí àêöè¼å? Øòà ¼îø òðåáà ïðåäâèäåòè è êî žå çà òî áèòè çàäóæåí? Íàïîìåíà: Âàæíî ¼å îáåçáåäèòè äà ñâè ó÷åíèöè ó îäåšåœó áóäó îäãîâîðíè ïðèëèêîì ¼àâíå ïðåçåíòàöè¼å çà íåêè çàäàòàê. 2. Ðàä ó ãðóïàìà – 15 ìèíóòà Ïîäåëèòè ó÷åíèêå ó ãðóïå è äàòè èì çàäàòàê äà îñìèñëå ìàòåðè¼àëå çà ïðåçåíòàöè¼ó. Ó÷åíèöè ìîãó ñìèñëèòè ìîòî ñâî¼å àêöè¼å è ïðàâèòè ìàëå áåŸåâå èëè ãà èñïèñèâàòè íà êàðòîí÷èžèìà êî¼å žå äåëèòè. Ìîãó íàïðàâèòè ëåòàê ñà îñíîâíèì èíôîðìàöè¼àìà, êî¼è žå ôîòîêîïèðàòè è äåëèòè. Ìîãó íàïðàâèòè è àíêåòíè ëèñòèž çà ãîñòå, ñà ïèòàœåì íà êî¼è íà÷èí ìîãó ïîìîžè ó àêöè¼è. Òàêîå ìîãó êîðèñòèòè ïðèêóïšåíå öðòåæå, ãðàôèêîíå, ïîñòåðå, ôîòîãðàôè¼å... 3. Ïðåçåíòàöè¼à è ñóìèðàœå – 15 ìèíóòà Ãðóïå ïðåçåíòó¼ó ìàòåðè¼àëå êî¼å žå êîðèñòè ó ¼àâíî¼ ïðåçåíòàöè¼è Íàñòàâíèê èçäâà¼à áèòíå ìîìåíòå êî¼è ñó äîãîâîðåíè è íà¼àâšó¼å çà ñëåäåžè ÷àñ âåæáó ¼àâíå ïðåçåíòàöè¼å.

ÂÅÆÁÀ £ÀÂÍÅ ÏÐÅÇÅÍÒÀÖÈ£Å

90 ìèíóòà

Âåæáàœå âåøòèíà ïðåçåíòîâàœà è àðãóìåíòîâàœà êðîç ñèìóëàöè¼ó Ïðèëîã 11. £àâíà ïðåçåíòàöè¼à

1. Óâîä – 5 ìèíóòà Öèš ¼àâíå ïðåçåíòàöè¼å ó ãðààíñêîì âàñïèòàœó çà ïåòè ðàçðåä ¼å çàãîâàðàœå ïîäðøêå ó ðåàëèçàöè¼è ïëàíà àêöè¼å, àëè è ïðèëèêà äà ó÷åíèöè ¼àâíî ïðåäñòàâå öåëîêóïàí ïðîöåñ ðàäà íà îäàáðàíîì ïðîáëåìó. 2. Âåæáà ¼àâíå ïðåçåíòàöè¼à – 30 ìèíóòà Ó÷åíèöè ïðåäñòàâšà¼ó ðåçóëòàòå ñâîãà ðàäà, îïèñó¼ó ïðîáëåì, íàâîäå èíôîðìàöè¼å äî êî¼èõ ñó äîøëè è ïðåäñòàâšà¼ó ïëàí àêöè¼å. Íà÷èí ïðåçåíòàöè¼å çàâèñè îä íà÷èíà êàêî ñó ó÷åíèöè òî îñìèñëèëè íà ïðåòõîäíèì ÷àñîâèìà. 3. Äèñêóñè¼à – 30 ìèíóòà Ïîñëå ïðåçåíòàöè¼å ó÷åíèöè êî¼è ñó áèëè ó óëîçè ïóáëèêå ïîñòàâšà¼ó ïèòàœà. Ìîãó áèòè ïîçâàíè è äðóãè íàñòàâíèöè èëè ðîäèòåšè êî¼è áè ïîìîãëè ïðèëèêîì óâåæáàâàœà ïðåçåíòàöè¼å. 4. Ñóìèðàœå – 20 ìèíóòà Ïðåçåíòåðè ïîñëå ðàçãîâîðà ñà ïóáëèêîì ïðåäëàæó èçìåíå êî¼å áè óíàïðåäèëå ¼àâíó ïðåçåíòàöè¼ó. 5. Èãðèöà çà ñàðàäœó – 5 ìèíóòà

46

3. 6.

1

£ÀÂÍÀ ÏÐÅÇÅÍÒÀÖÈ£À ÏËÀÍÀ ÀÊÖÈ£Å

£ÀÂÍÀ ÏÐÅÇÅÍÒÀÖÈ£À

÷àñ

45 ìèíóòà

£àâíî ïðåäñòàâšàœå öåëîêóïíîã ïðîöåñà ðàäà Ó äîãîâîðó ñà ó÷åíèöèìà òðåáà çàêàçàòè ¼àâíó ïðåçåíòàöè¼ó íà îñíîâó ïëàíà îðãàíèçàöè¼å íà êî¼î¼ žå ó÷åñòâîâàòè ñâè çàèíòåðåñîâàíè ó÷åíèöè, íàñòàâíèöè, ðîäèòåšè è ïðåäñòàâíèöè ëîêàëíå çà¼åäíèöå.

3. 7.

ÎÑÂÐÒ ÍÀ ÍÀÓ×ÅÍÎ – ÅÂÀËÓÀÖÈ£À

4

÷àñ

1. Óâîäíè êîìåíòàð íàñòàâíèêà – 5 ìèíóòà Ó ïðîöåñó ó÷åœà ¼å âàæíî äà ñå îñâðíåìî íà îíî øòî ¼å óðàåíî è äà âèäèìî ÷èìå ñìî çàäîâîšíè è øòà áèñìî ñàäà ïðîìåíèëè. Îá¼åêòèâíèì âðåäíîâàœåì óðàåíîã ñâàêî îä íàñ äà¼å ñâî¼ äîïðèíîñ ðàçâî¼ó íàñòàâå è îáðàçîâàœà, à òàêîå ñòå÷åíà çíàœà è âåøòèíå ìîæåìî äà èñêîðèñòèìî è ó äðóãèì æèâîòíèì ñèòóàöè¼àìà. 2. Ðàä ó ãðóïàìà – 10 ìèíóòà Ó÷åíèöè ñå äåëå ó ÷åòèðè ãðóïå. Ñâàêà ãðóïà òðåáà äà íàâåäå àêòèâíîñòè êî¼å ñó ðåàëèçîâàíå îä ïî÷åòêà øêîëñêå ãîäèíå. 3. Èçâåøòàâàœå ãðóïà – 10 ìèíóòà Íàñòàâíèê çàïèñó¼å íà òàáëè àêòèâíîñòè êî¼å íàâîäå ïðåäñòàâíèöè ãðóïà. Óêîëèêî íèñó íàâåäåíå ñâå àêòèâíîñòè, íàñòàâíèê äîïóœó¼å (íàñòàâíèê ¼å ïðèïðåìèî ñàäðæà¼å èç íàñòàâíîã ïðîãðàìà êî¼è ñó ðåàëèçîâàíè ñ ó÷åíèöèìà òîêîì ãîäèíå). 4. Äèñêóñè¼à – 20 ìèíóòà Ïèòàœà çà äèñêóñè¼ó ñà ó÷åíèöèìà: 1. Øòà ñòå òè è òâî¼è øêîëñêè äðóãîâè , äðóãàðèöå íàó÷èëè? 2. Êàêî ñòå òî íàó÷èëè? 3. Øòà ñìî ìè êàî òèì äîáðî ó÷èíèëè? ÍÀÏÎÌÅÍÀ: ÀÊÎ ÍÅ ÌÎÆÅ ÄÀ ÑÅ ÎÐÃÀÍÈÇӣŠÄÂÎ×ÀÑ, ÎÂÄÅ ÑÅ ÌÎÆÅ ÏÐÅÊÈÍÓÒÈ ÐÀÄÈÎÍÈÖÀ

5. Ïðåäëîçè çà óíàïðååœå ðåàëèçàöè¼å – 20 ìèíóòà Ó ïðîöåœèâàœó óðàåíîã âàæíî ¼å èäåíòèôèêîâàòè øòà áèñìî äðóãà÷è¼å ðàäèëè äà ïîíîâî ïðîëàçèìî êðîç îâå àêòèâíîñòè. Ñâàêà ãðóïà äîáè¼à çàäàòàê äà ïðåäëîæè êàêî áè ñå çà áóäóžå ó÷åíèêå ìîãàî óíàïðåäèòè öåëîêóïàí ïðîöåñ íàñòàâå ãðààíñêîã âàñïèòàœà ó ïåòîì ðàçðåäó èìà¼óžè ó âèäó èñêóñòâî êðîç êî¼å ñó ïðîøëè âåçàíî çà: a) ïðîáëåì êî¼è áóäó èçàáðàëè, á) ïîäàòêå êî¼å áóäó ïðèêóïšàëè î ïðîáëåìó êî¼è ñó èçàáðàëè, b) ïëàí àêöè¼å, c) ¼àâíó ïðåçåíòàöè¼ó.

47

6. Ñàîïøòàâàœå ïðåäëîãà – 15 ìèíóòà Ïðåäñòàâíèê ñâàêå ãðóïå ïðåäñòàâšà ïðåäëîãå. Ó÷åíèöè èç îñòàëèõ ãðóïà ìîãó äà äîäà¼ó óêîëèêî èìà¼ó íåêè ïðåäëîã êî¼è íè¼å íàïèñàí. 7. Çàêšó÷àê íàñòàâíèêà – 10 ìèíóòà Íàñòàâíèê îá¼åäèœó¼å ñàîïøòåœà ãðóïà è èñòè÷å äà äîáè¼åíà ñëèêà öåëîêóïíîã ¼åäíîãîäèøœåã ðàäà ãîâîðè î ñòå÷åíèì çíàœèìà è âåøòèíàìà ó÷åíèêà, êàî è î íåêèì åëåìåíòèìà êî¼è žå êîðèñòèòè ó áóäóžåì ðàäó ñà ó÷åíèöèìà.

ÅÂÀËÓÀÖÈ£À

45 ìèíóòà

Ïðîöåœèâàœå öåëîêóïíîã ïðîöåñà ðàäà Ïðèëîã 12. Ìåòà ñòàœà 1. Óâîä – 5 ìèíóòà Ïîìîžó òåõíèêå ìåòà ñòàœà ó÷åíèöè ïðîöåœó¼ó øòà ñó ðàäèëè è êîëèêî ¼å ïîñòèãíóòî òîêîì øêîëñêå ãîäèíå. Ïðîöåœó¼ó ñå ñëåäåžå îáëàñòè: 1. Ïðîãðàì ðàäà; 2. Àòìîñôåðà ó ãðóïè; 3. Ðàä íàñòàâíèêà; 4. Ñòå÷åíà çíàœà è âåøòèíå. Ïðå íåãî øòî ó÷åíèöè ïî÷íó ñ îöåœèâàœåì, íàñòàâíèê èõ ïîäñòè÷å äà áóäó øòî îá¼åêòèâíè¼è ó ïðîöåœèâàœó. 2. Ðàä ó ãðóïàìà – 25 ìèíóòà Ñâàêî¼ ãðóïè ñå ïîäåëè ìåòà ó êî¼ó žå óíîñèòè ðåçóëòàòå. Ñâàêè ó÷åíèê ó ãðóïè äà¼å ñâî¼ó îöåíó çà ñâàêó îä îáëàñòè òàêî øòî ñòàâšà çíàê ó ïðîñòîð îä 1 äî 5, ïðè ÷åìó ¼å 1 íà¼ìàœà îöåíà à 5 íà¼âåžà îöåíà. 3. Ñàîïøòàâàœå ðåçóëòàòà è ñóìèðàœå – 15 ìèíóòà Ïðåäñòàâíèê ãðóïå ñàîïøòàâà çáèð îöåíà çà ñâàêó îáëàñò êî¼à ¼å ïðîöåœèâàíà. Íàñòàâíèê ðåçóëòàòå çàïèñó¼å íà âåëèêîì ïàïèðó íà êîìå ¼å íàöðòàíà ìåòà ñòàœà è ñàîïøòàâà ïðîñå÷íó îöåíó çà ñâàêè åëåìåíò è êð༜ó ïðîñå÷íó îöåíó.

ÑËÀŠŌÅ

45 ìèíóòà

Ñëàâšåœå óðà åíîã 1. Ðàçìåíà óòèñàêà – 5 ìèíóòà Êàäà êàæåì ãðààíñêî âàñïèòàœå, ïðâî øòî ïîìèñëèì ¼å? 2. Ñëàâèìî íàøå ðàçëè÷èòîñòè – 30 ìèíóòà Ñâàêè ó÷åíèê èìà íà ëåèìà çàëåïšåí ïàïèð À4 ôîðìàòà è ñâàêî ñâàêîì ïèøå ¼åäíó ïîçèòèâíó ñòâàð êî¼ó ¼å ïðèìåòèî êîä ñâîã äðóãà/äðóãàðèöå òîêîì ðàäà è äðóæåœà ó îêâèðó ïðåäìåòà ãðààíñêî âàñïèòàœå.. 3. Æåëèì äà êàæåì îíî øòî ìå íèñòå ïèòàëè – 10 ìèíóòà Óêîëèêî íåêè ó÷åíèê æåëè äà ïðî÷èòà íàãëàñ ïîðóêå êî¼å ñó ìó íàïèñàíå, òî ìó òðåáà îìîãóžèòè. Òðåáà ïðóæèòè ó÷åíèöèìà ìîãóžíîñò äà êàæó ¼îø íåøòî óêîëèêî æåëå, à íèñó èìàëè ïðèëèêå äî ñàäà.

48

3. 8.

ÏÐÈËÎÇÈ

Ïðèëîã 1. Êàðòèöå ïðàâà ×ëàí 1: Òè ñè äåòå è çà òåáå âàæå ïðàâà èç îâå Êîíâåíöè¼å äîê íà òâî¼î¼ ðîåíäàíñêî¼ òîðòè íå çàñâåòëè 18 ñâåžèöà

×ëàí 2: Ñâà ïðàâà èç Êîíâåíöè¼å ïðèìåœó¼ó ñå íà ñâó äåöó è ñâà äåöà žå áèòè çàøòèžåíà îä ñâèõ îáëèêà äèñêðèìèíàöè¼å

×ëàí 3: Ñâè ïîñòóïöè êî¼è ñå òåáå òè÷ó ïðåäóçèìàžå ñå ó òâî¼èì íà¼áîšèì èíòåðåñèìà è äðæàâà žå âîäèòè áðèãó î òåáè óêîëèêî ðîäèòåšè èëè ñòàðàòåšè òî íå ÷èíå

×ëàí 4: Äðæàâà ¼å äóæíà äà îáåçáåäè èñïóœåœå òâî¼èõ ïðàâà ïðåäâèåíèõ îâîì Êîíâåíöè¼îì

×ëàí 5: Äðæàâà ìîðà äà ïîøòó¼å ïðàâà è îäãîâîðíîñòè ðîäèòåšà äà òè îáåçáåäå áðèãó è âàñïèòàœå ó ñêëàäó ñ òâî¼èì ðàçâî¼íèì ìîãóžíîñòèìà.

×ëàí 6. Èìàø ïðàâî íà æèâîò è ïðàâî äà òè áóäå îáåçáååí ðàçâî¼ è îïñòàíàê

×ëàí 7: Èìàø ïðàâî íà èìå è äðæàâšàíñòâî, ïðàâî äà çíàø êî ñó òè ðîäèòåšè è ïðàâî íà œèõîâî ñòàðàœå.

×ëàí 8: Äðæàâà èìà îáàâåçó äà øòèòè òâî¼å èìå, äðæàâšàíñòâî è ïîðîäè÷íå âåçå

×ëàí 9: Èìàø ïðàâî äà æèâèø ñà ñâî¼èì ðîäèòåšèìà, îñèì àêî ¼å îäâà¼àœå îä œèõ áîšå çà òåáå, à è òàäà èìàø ïðàâî äà áóäåø ó êîíòàêòó ñ œèìà ×ëàí 11: Äðæàâà ìîðà äà òå øòèòè îä îòìèöå è ìîðà äà ïîìîãíå àêî æåëèø äà ñå âðàòèø ó äîìîâèíó

×ëàí 10. Àêî ñè îäâî¼åí/à îä ðîäèòåšà à æåëèø äà áóäåø ñ œèìà, äðæàâíå ãðàíèöå çà òåáå íå ïîñòî¼å

×ëàí 12: Èìàø ïðàâî äà ñëîáîäíî èçðàçèø ñâî¼å ìèøšåœå è äà ñå œåìó ïîñâåòè äóæíà ïàæœà ó ñâèì ïèòàœèìà êî¼à òå ñå òè÷ó

×ëàí 13: Èìàø ïðàâî äà òðàæèø, ïðèìàø è äà¼åø èíôîðìàöè¼å è èäå¼å ñâèõ âðñòà, áåç îáçèðà íà ãðàíèöå

×ëàí 14: Èìàø ïðàâî íà ñëîáîäó ìèøšåœà, ñàâåñòè è âåðîèñïîâåñòè, óç îäãîâàðà¼óžå óñìåðàâàœå îä ñòðàíå ðîäèòåšà

×ëàí 15: Èìàø ïðàâî íà ñëîáîäíî óäðóæèâàœå è ìèðíî îêóïšàœå

×ëàí 16: Èìàø ïðàâî íà çàøòèòó îä ìåøàœà ó òâî¼ó ïðèâàòíîñò, ïîðîäèöó, äîì èëè ëè÷íó ïðåïèñêó è ïðàâî íà çàøòèòó îä íàïàäà íà òâî¼ó ÷àñò è óãëåä

×ëàí 17: Èìàø ïðàâî äà òðàæèø èíôîðìàöè¼å êî¼å òå èíòåðåñó¼ó, à äðæàâà ìîðà äà òå çàøòèòè îä øòåòíèõ ìàòåðè¼àëà è èíôîðìàöè¼à ×ëàí 19: Èìàø ïðàâî äà áóäåø çàøòèžåí/à îä ñâèõ îáëèêà çàíåìàðèâàœà è çëîñòàâšàœà, à äðæàâà òðåáà äà òè òî îáåçáåäè

×ëàí 18: Ðîäèòåšè òðåáà çà¼åäíè÷êè äà áðèíó î òåáè, à äðæàâà äà èì ó òîìå ïîìîãíå ×ëàí 20: Óêîëèêî ñå äåñè äà îñòàíåø áåç ïîðîäèöå, èìàø ïðàâî íà ïîñåáíó çàøòèòó è îäãîâàðà¼óžó áðèãó 49

50

×ëàí 21: Àêî äîåø ó ñèòóàöè¼ó äà òðåáà äà òå óñâî¼å, èìàø ïðàâî äà òî áóäå èçâåäåíî îíàêî êàêî ¼å íà¼áîšå çà òåáå

×ëàí 22: Óêîëèêî äîåø ó ñèòóàöè¼ó äà áóäåø èçáåãëèöà, èìàø ïðàâî íà ïîñåáíó çàøòèòó

×ëàí 23: Àêî ñè ôèçè÷êè è/èëè ìåíòàëíî îìåòåí/à ó ðàçâî¼ó, èìàø èñòà ïðàâà êàî è îñòàëè, à òàêîå èìàø è ïðàâî íà ïîñåáíó íåãó, îáðàçîâàœå è îñïîñîášàâàœå çà ðàä

×ëàí 24: Èìàø ïðàâî íà íà¼áîšó çäðàâñòâåíó çàøòèòó

×ëàí 25: Àêî äðæàâà íåïîñðåäíî âîäè ðà÷óíà î òåáè, îíà ìîðà è äà ïðîâåðàâà êàêî òè ¼å

×ëàí 26: Èìàø ïðàâî íà ñîöè¼àëíó çàøòèòó è îñèãóðàœå

×ëàí 27: Èìàø ïðàâî íà îäãîâàðà¼óžè æèâîòíè ñòàíäàðä êî¼è ðîäèòåšè òðåáà äà òè îáåçáåäå, à äðæàâà äà èì ó òîìå ïîìîãíå

×ëàí 28: Èìàø ïðàâî äà òè äðæàâà îáåçáåäè áåñïëàòíî îñíîâíî îáðàçîâàœå, à óêîëèêî æåëèø è âèøå, íà îñíîâó òâî¼èõ ñïîñîáíîñòè. Äèñöèïëèíà ó øêîëè ñå ñïðîâîäè ó ñêëàäó ñà äå÷¼èì ïðàâèìà è šóäñêèì äîñòî¼àíñòâîì

×ëàí 29: Îáðàçîâàœå òðåáà äà ðàçâè¼à òâî¼ó ëè÷íîñò è ñïîñîáíîñòè, òðåáà äà òå ïðèïðåìè çà àêòèâàí äðóøòâåíè æèâîò è íàó÷è äà ïîøòó¼åø ñâî¼ó êóëòóðó è êóëòóðå äðóãèõ íàðîäà è ãðóïà

×ëàí 30: Óêîëèêî ñè ïðèïàäíèê íåêå ìàœèíå, èìàø ïðàâî íà ñâî¼ó êóëòóðó, âåðó è ¼åçèê

×ëàí 31: Èìàø ïðàâî íà ñëîáîäíî âðåìå, èãðó è îäìîð, êàî è äà ó÷åñòâó¼åø ó êóëòóðíèì è óìåòíè÷êèì àêòèâíîñòèìà

×ëàí 32: Èìàø ïðàâî íà çàøòèòó îä ðàäà êî¼è ¼å øòåòàí çà òâî¼å çäðàâšå èëè îìåòà òâî¼ ðàçâî¼ è îáðàçîâàœå

×ëàí 33: Èìàø ïðàâî íà çàøòèòó îä óïîòðåáå äðîãà è êîðèøžåœà ó œèõîâî¼ ïðîèçâîäœè è ïðîäà¼è

×ëàí 34: Èìàø ïðàâî íà çàøòèòó îä ñåêñóàëíîã èñêîðèøžàâàœà è çëîóïîòðåáå, óêšó÷ó¼óžè è ïîðíîãðàôè¼ó è ïðîñòèòóöè¼ó

×ëàí 35: Äðæàâà ìîðà äà òå çàøòèòè îä îòìèöå, ïðîäà¼å èëè òðãîâèíå äåöîì

×ëàí 36: Äðæàâà ìîðà äà òå çàøòèòè îä áèëî êîã âèäà èñêîðèøžàâàœà êî¼å ¼å øòåòíî çà òåáå

×ëàí 37: Íèêî íå ñìå äà òå ìó÷è, îêðóòíî ïîñòóïà ïðåìà òåáè èëè êàæœàâà, íåçàêîíèòî õàïñè èëè ëèøàâà ñëîáîäå. Çàøòèžåí/à ñè îä ñìðòíå êàçíå è äîæèâîòíå ðîáè¼å. Àêî äîñïåø ó çàòâîð èìàø ïðàâî íà êîíòàêò ñà ïîðîäèöîì è ïðàâíó ïîìîž. ×ëàí 39: Àêî ñè áèî/ëà èçëîæåí/à îðóæàíèì ñóêîáèìà, ìó÷åœèìà, çàíåìàðèâàœó, çëîóïîòðåáè èëè èñêîðèøžàâàœó èìàø ïðàâî íà ïîìîž ó ôèçè÷êîì è ïñèõè÷êîì îïîðàâêó

×ëàí 38: Àêî èìàø ìàœå îä 15 ãîäèíà èìàø ïðàâî äà íå ó÷åñòâó¼åø ó ðàòó, à ó îðóæàíèì ñóêîáèìà èìàø ïðàâî íà ïîñåáíó áðèãó è çàøòèòó

×ëàí 40: Óêîëèêî äîåø ó ñóêîá ñà çàêîíîì èìàø ïðàâî äà ñå ñ òîáîì ïîñòóïà äîñòî¼àíñòâåíî è óç óâàæàâàœå

Ïðèëîã 2. Êîíâåíöè¼à î ïðàâèìà äåòåòà

Óñâî¼åíà íà Ãåíåðàëíî¼ ñêóïøòèíè ÓÍ, 20. íîâåìáðà 1989. Òåêñò

Íåçâàíè÷íè ðåçèìå ãëàâíèõ îäðåäáè

ÏÐÅÀÌÁÓËÀ

ÏÐÅÀÌÁÓËÀ

Äðæàâå óãîâîðíèöå îâå Êîíâåíöè¼å,

Ïðåàìáóëà ïîäñåžà íà îñíîâíå ïðèíöèïå Ó¼åäèœåíèõ íàöè¼à è ïîñåáíå îäðåäáå îäðå åíèõ, ðåëåâàíòíèõ óãîâîðà è äåêëàðàöè¼à î šóäñêèì ïðàâèìà. Îíà ïîòâð ó¼å äà ¼å äåöè, óñëåä œèõîâå îñåòšèâîñòè, ïîòðåáíà ïîñåáíà áðèãà è çàøòèòà è ïîñåáíî èñòè÷å ïðèìàðíó óëîãó ïîðîäèöå ó íåçè è çàøòèòè äåòåòà. Ó œî¼ ñå òàêî å ðåàôèðìèøó: íåîïõîäíîñò ïðàâíå è äðóãå çàøòèòå äåòåòà ïðå è ïîñëå ðî åœà, âàæíîñò ïîøòîâàœà êóëòóðíèõ âðåäíîñòè çà¼åäíèöå èç êî¼å äåòå ïîòè÷å è âèòàëíà óëîãà ìå óíàðîäíå ñàðàäœå ó çàøòèòè ïðàâà äåòåòà.

Ñìàòðà¼óžè äà, ó ñêëàäó ñà ïðèíöèïèìà ïðîêëàìîâàíèì ó Ïîâåšè Ó¼åäèœåíèõ íàöè¼à, ïðèçíàâàœå óðî åíîã äîñòî¼àíñòâà è ¼åäíàêèõ è íåîòó èâèõ ïðàâà ñâèõ ïðèïàäíèêà šóäñêå çà¼åäíèöå ïðåäñòàâšà îñíîâó ñëîáîäå, ïðàâäå è ìèðà ó ñâåòó, Èìà¼óžè ó âèäó äà ñó íàðîäè Ó¼åäèœåíèõ íàöè¼à ó Ïîâåšè ïîíîâî ïîòâðäèëè âåðó ó îñíîâíà šóäñêà ïðàâà è äîñòî¼àíñòâî è âðåäíîñò šóäñêå ëè÷íîñòè è îäëó÷èëè äà äîïðèíîñå äðóñòâåíîì íàïðåòêó è ïîäèçàœó æèâîòíîã ñòàíäàðäà ó âåžî¼ ñëîáîäè, Ïðèõâàòà¼óžè äà ñó Ó¼åäèœåíå íàöè¼å ó Îïøòî¼ äåêëàðàöè¼è î ïðàâèìà ÷îâåêà è ìå óíàðîäíèì ïàêòîâèìà î šóäñêèì ïðàâèìà ïðîêëàìîâàëå è ñàãëàñèëå ñå äà ñâàêîì ïî¼åäèíöó ïðèïàäà¼ó ñâà ïðàâà è ñëîáîäå ñàäðæàíå ó œèìà, áåç îáçèðà íà ðàñó, áî¼ó êîæå, ïîë, ¼åçèê, âåðîèñïîâåñò, ïîëèòè÷êî è äðóãî óáå åœå, íàöèîíàëíî èëè äðóøòâåíî ïîðåêëî è èìîâèíñêî ñòàœå, ðî åœå èëè äðóãè ñòàòóñ, Ïîäñåžà¼óžè äà ñó Ó¼åäèœåíå íàöè¼å ó Îïøòî¼ äåêëàðàöè¼è î ïðàâèìà ÷îâåêà ïðîêëàìîâàëå äà äåöè ó äåòèœñòâó ïðèïàäà¼ó ïîñåáíà áðèãà è ïîìîž, Óâåðåíå äà ïîðîäèöè, êàî îñíîâíî¼ ¼åäèíèöè äðóøòâà è ïðèðîäíî¼ ñðåäèíè çà ðàçâî¼ è áëàãîñòàœå ñâèõ œåíèõ ÷ëàíîâà à ïîñåáíî äåöå, òðåáà äà áóäå ïðóæåíà íåîïõîäíà çàøòèòà è ïîìîž êàêî áè ìîãëà ó ïîòïóíîñòè äà ïðåóçìå îäãîâîðíîñòè ó çà¼åäíèöè, Ïðèõâàòà¼óžè äà äåòå, ó öèšó ïîòïóíîã è ñêëàäíîã ðàçâî¼à ëè÷íîñòè, òðåáà äà ðàñòå ó ïîðîäè÷íî¼ ñðåäèíè, ó àòìîñôåðè ñðåžå, šóáàâè è ðàçóìåâàœà, Ñìàòðà¼óžè äà äåòå òðåáà äà áóäå ó ïîòïóíîñòè ïðèïðåìšåíî äà æèâè ñàìîñòàëíî ó äðóøòâó è äà áóäå âàñïèòàíî ó äóõó èäåàëà ïðîêëàìîâàíèõ ó Ïîâåšè Ó¼åäèœåíèõ íàöè¼à, à ïîñåáíî ó äóõó ìèðà, äîñòî¼àíñòâà, òîëåðàíöè¼å, ñëîáîäå, ðàâíîïðàâíîñòè è ñîëèäàðíîñòè, Èìà¼óžè ó âèäó äà ¼å ïîòðåáà çà ïðîøèðèâàœåì ïîñåáíå áðèãå çà äåòå èçðàæåíà ó Æåíåâñêî¼ äåêëàðàöè¼è î ïðàâèìà äåòåòà èç 1924. ãîäèíå è ó Äåêëàðàöè¼è î ïðàâèìà äåòåòà êî¼è

51

ñó óñâî¼èëå Ó¼åäèœåíå íàöè¼å 1959. ãîäèíå è ïðèçíàòà ó Óíèâåðçàëíî¼ äåêëàðàöè¼è î šóäñêèì ïðàâèìà, ó Ìå óíàðîäíîì ïàêòó î ãðà àíñêèì è ïîëèòè÷êèì ïðàâèìà (ïîñåáíî ó ÷ëàíîâèìà 23 è 24), ó Ìå óíàðîäíîì ïàêòó î åêîíîìñêèì, ñîöè¼àëíèì è êóëòóðíèì ïðàâèìà (ïîñåáíî ó ÷ëàíó 10) è ó ñòàòóòèìà è îäãîâàðà¼óžèì èíñòðóìåíòèìà ñïåöè¼àëèçîâàíèõ àãåíöè¼à è ìå óíàðîäíèõ îðãàíèçàöè¼à êî¼å ñå áàâå çàøòèòîì äåöå, Èìà¼óžè ó âèäó, êàêî ¼å íàçíà÷åíî ó Äåêëàðàöè¼è î ïðàâèìà äåòåòà êî¼ó ¼å óñâî¼èëà Ãåíåðàëíà ñêóïøòèíà 20. íîâåìáðà 1959. ãîäèíå, äà ñó "äåòåòó, ñà îáçèðîì íà œåãîâó ôèçè÷êó è ìåíòàëíó íåçðåëîñò, ïîòðåáíè ïîñåáíà çàøòèòà è áðèãà, óêšó÷ó¼óžè îäãîâàðà¼óžó ïðàâíó çàøòèòó êàêî ïðå, òàêî è ïîñëå ðî åœà", Ïîäñåžà¼óžè íà îäðåäáå Äåêëàðàöè¼å î ñîöè¼àëíèì è ïðàâíèì ïðèíöèïèìà êî¼è ñå îäíîñå íà çàøòèòó è áëàãîñòàœå äåöå, ñà ïîñåáíèì îñâðòîì íà íàöèîíàëíî è ìå óíàðîäíî ñòàðàòåšñòâî è óñâî¼åœå, Ïðàâèëà Ó¼åäèœåíèõ íàöè¼à î ìèíèìàëíèì ñòàíäàðäèìà çà ìàëîëåòíè÷êî ïðàâîñó å (Ïåêèíøêà ïðàâèëà) è Äåêëàðàöè¼ó î çàøòèòè æåíà è äåöå ó ñëó÷à¼ó âàíðåäíîã ñòàœà è îðóæàíîã ñóêîáà, Ïðèõâàòà¼óžè äà ó ñâèì çåìšàìà ñâåòà èìà äåöå êî¼à æèâå ó èçóçåòíî òåøêèì óñëîâèìà è äà ¼å òàêâî¼ äåöè íåîïõîäíà ïîñåáíà áðèãà, Ïîñâåžó¼óžè äóæíó ïàæœó çíà÷à¼ó òðàäèöè¼à è êóëòóðíèõ âðåäíîñòè ñâàêîã íàðîäà çà çàøòèòó è ñêëàäàí ðàçâî¼ äåòåòà, Ïðèõâàòà¼óžè çíà÷༠ìå óíàðîäíå ñàðàäœå çà ïîáîšøàœå óñëîâà æèâîòà äåöå ó ñâèì çåìšàìà, ïîñåáíî ó çåìšàìà ó ðàçâî¼ó,

I ÄÅÎ ×ëàí 1. Çà ïîòðåáå îâå Êîíâåíöè¼å äåòå ¼å ñâàêî šóäñêî áèžå êî¼å íè¼å íàâðøèëî îñàìíàåñò ãîäèíà æèâîòà, óêîëèêî ñå, ïî çàêîíó êî¼è ñå ïðèìåœó¼å íà äåòå, ïóíîëåòñòâî íå ñòè÷å ðàíè¼å.

(1) Äåôèíèöè¼à äåòåòà Äåòåòîì ñå ñìàòðà îñîáà èñïîä 18 ãîäèíà, óêîëèêî ñå çàêîíîì äàòå çåìšå ïóíîëåòñòâî íå ñòè÷å ðàíè¼å.

×ëàí 2. 1. Ñòðàíå óãîâîðíèöå îâå Êîíâåíöè¼å žå ïîøòîâàòè è îáåçáå èâàòè ïðàâà óòâð åíà îâîì Êîíâåíöè¼îì ñâàêîì äåòåòó êî¼å ñå íàëàçè ïîä œèõîâîì ¼óðèñäèêöè¼îì áåç èêàêâå äèñêðèìèíàöè¼å è áåç îáçèðà íà ðàñó, áî¼ó êîæå, ïîë, ¼åçèê, âåðîèñïîâåñò, ïîëèòè÷êî èëè äðóãî óâåðåœå, íàöèîíàëíî, åòíè÷êî èëè ñîöè¼àëíî ïîðåêëî, èìîâèíñêî ñòàœå, îíåñïîñîášåíîñò, ðî åœå èëè äðóãè ñòàòóñ äåòåòà, œåãîâîã ðîäèòåšà èëè çàêîíñêîã ñòàðàòåšà.

(2) Íåäèñêðèìèíàöè¼à Ñâà ïðàâà ïðèìåœó¼ó ñå íà ñâó äåöó áåç äèñêðèìèíàöè¼å. Äðæàâå èìà¼ó îáàâåçó äà øòèòå äåöó îä ñâèõ îáëèêà äèñêðèìèíàöè¼å è äà ïðåäóçèìà¼ó ïîçèòèâíå àêöè¼å ó öèšó ïðîìîöè¼å œèõîâèõ ïðàâà.

2. Ñòðàíå óãîâîðíèöå žå ïðåäóçåòè ñâå îäãîâàðà¼óžå ìåðå êàêî áè ñå îáåçáåäèëà çàøòèòà äåòåòà îä ñâèõ îáëèêà äèñêðèìèíàöè¼å èëè êàæœàâàœà çàñíîâàíîã íà ñòàòóñó, àêòèâíîñòèìà, èçðàæåíîì ìèøšåœó èëè óâåðåœó äåòåòîâèõ ðîäèòåšà, çàêîíñêèõ ñòàðàòåšà èëè ÷ëàíîâà ïîðîäèöå.

52

53

54

55

56

57

58

59

àäåêâàòíèì õðàíšèâèì íàìèðíèöàìà è ÷èñòîì ïèòêîì âîäîì, óçèìà¼óžè ó îáçèð îïàñíîñòè è ðèçèêå çàãà åœà æèâîòíå ñðåäèíå; (ä) äà îáåçáåäå îäãîâàðà¼óžó çäðàâñòâåíó çàøòèòó ìà¼êàìà ïðå è ïîñëå ïîðî à¼à; (å) äà îìîãóžè äà ñâè ñåãìåíòè äðóøòâà, à ïîñåáíî ðîäèòåšè è äåöà, áóäó èíôîðìèñàíè è äà èìà¼ó ïðèñòóï îáðàçîâàœó, êàî è äà èì ñå ïîìîãíå ó êîðèøžåœó îñíîâíèõ çíàœà î äå÷¼åì çäðàâšó è èñõðàíè, ïðåäíîñòè äî¼åœà, õèãè¼åíå, ÷èñòîžå îêîëèíå è ñïðå÷àâàœó íåñðåžà; (ô) äà ðàçâè¼à ïðåâåíòèâíó çäðàâñòâåíó çàøòèòó, ñàâåòîâàœå ðîäèòåšà, îáðàçîâàœå è óñëóãå çà ïëàíèðàœå ïîðîäèöå. 3. Ñòðàíå óãîâîðíèöå žå ïðåäóçèìàòè ñâå åôèêàñíå è îäãîâàðà¼óžå ìåðå ó öèšó óêèäàœà òðàäèöèîíàëíå ïðàêñå øòåòíå ïî çäðàâšå äåöå. 4. Ñòðàíå óãîâîðíèöå ñå îáàâåçó¼ó äà óíàïðå ó¼ó è ïîäñòè÷ó ìå óíàðîäíó ñàðàäœó ó öèšó ïîñòåïåíîã ïîñòèçàœà ïîòïóíå ðåàëèçàöè¼å ïðàâà èç îâîã ÷ëàíà. Ó òîì ñìèñëó, ïîñåáíî žå ñå âîäèòè ðà÷óíà î ïîòðåáàìà çåìàšà ó ðàçâî¼ó. ×ëàí 25. Ñòðàíå óãîâîðíèöå ïðèçíà¼ó ïðàâî äåòåòà êî¼å ñó íàäëåæíè îðãàíè ñìåñòèëè ó öèšó áðèãå, çàøòèòå èëè ëå÷åœà œåãîâîã ôèçè÷êîã èëè ìåíòàëíîã çäðàâšà, íà ïåðèîäè÷íó ïðîâåðó ëå÷åœà êî¼å ¼å îáåçáå åíî äåòåòó è ñâèõ äðóãèõ îêîëíîñòè îä çíà÷à¼à çà œåãîâî çáðèœàâàœå.

(25) Ïåðèîäè÷íà ïðîâåðà ñìåøòà¼à Äåòå êî¼å ¼å äðæàâà çáðèíóëà ðàäè íåãå, çàøòèòå èëè ëå÷åœà èìà ïðàâî íà ïåðèîäè÷íó ïðîâåðó ïîñòóïêà è óñëîâà ñìåøòà¼à.

×ëàí 26. 1. Ñòðàíå óãîâîðíèöå ïðèçíà¼ó ïðàâî ñâàêîã äåòåòà íà êîðèøžåœå ñîöè¼àëíå çàøòèòå, óêšó÷ó¼óžè ñîöè¼àëíî îñèãóðàœå, è ïðåäóçèìàžå ïîòðåáíå ìåðå çà ïîñòèçàœå ïóíîã îñòâàðèâàœà îâîã ïðàâà ó ñêëàäó ñà íàöèîíàëíèì çàêîíîì.

(26) Ñîöè¼àëíà çàøòèòà Äåòå èìà ïðàâî íà ñîöè¼àëíó çàøòèòó óêšó÷ó¼óžè ñîöè¼àëíî îñèãóðàœå.

2. Îâå ìåðå, àêî ¼å òî ìîãóžå, òðåáà äà ñå ñïðîâîäå óçèìà¼óžè ó îáçèð ñðåäñòâà è ïîëîæ༠äåòåòà è îñîáà êî¼å ñó îäãîâîðíå çà èçäðæàâàœå äåòåòà, êàî è ñâå äðóãå áèòíå îêîëíîñòè âåçàíå çà òàêâå çàõòåâå êî¼å ¼å äåòå èëè íåêî ó œåãîâî èìå ïîäíåëî. ×ëàí 27. 1. Ñòðàíå óãîâîðíèöå ïðèçíà¼ó ïðàâî ñâàêîã äåòåòà íà æèâîòíè ñòàíäàðä êî¼è îäãîâàðà äåòåòîâîì ôèçè÷êîì, ìåíòàëíîì, äóõîâíîì, ìîðàëíîì è ñîöè¼àëíîì ðàçâî¼ó.

(27) Æèâîòíè ñòàíäàðä Ñâàêî äåòå èìà ïðàâî íà æèâîòíè ñòàíäàðä êî¼è îäãîâàðà œåãîâîì ôèçè÷êîì, ìåíòàëíîì, äóõîâíîì, 2. Ðîäèòåš(è) èëè äðóãè îäãîâîðíè çà äåòå èìà¼ó ïðâåíñòâåíó ìîðàëíîì è ñîöè¼àëíîì ðàçâî¼ó. èìà¼ó ïðèìàðíó îäãîâîðíîñò äà îñèãóðà¼ó, ó îêâèðó ñâî¼èõ ñïîñîáíîñòè è Ðîäèòåšè äà äåòåòó ôèíàíñè¼ñêèõ ìîãóžíîñòè, óñëîâå æèâîòà ïîòðåáíå çà ðàçâî¼ îäãîâîðíîñò îáåçáåäå àäåêâàòàí æèâîòíè äåòåòà. ñòàíäàðä. Îáàâåçà äðæàâå ¼å äà ïîìîãíå è îñèãóðà äà ðîäèòåšè

60

3. Ñòðàíå óãîâîðíèöå žå, ó ñêëàäó ñà íàöèîíàëíèì óñëîâèìà è ó îêâèðó ñâî¼èõ ìîãóžíîñòè, ïðåäóçåòè ïîòðåáíå ìåðå äà ïîìîãíó ðîäèòåšèìà è äðóãèìà îäãîâîðíèì çà äåòå äà îñòâàðå îâî ïðàâî è àêî ¼å ïîòðåáíî, îáåçáåäèžå ìàòåðè¼àëíó ïîìîž è ïðîãðàìå, íàðî÷èòî ó ïîãëåäó èñõðàíå, îäåâàœà è ñòàíîâàœà.

òó ñâî¼ó îäãîâîðíîñò èñïóœàâà¼ó. Îâà îáàâåçà äðæàâå ìîæå óêšó÷èâàòè ìàòåðè¼àëíó ïîìîž ðîäèòåšèìà è äåöè.

4. Ñòðàíå óãîâîðíèöå žå ïðåäóçåòè ñâå îäãîâàðà¼óžå ìåðå êàêî áè îáåçáåäèëå äà äåòå äîáè¼à èçäðæàâàœå îä ðîäèòåšà èëè äðóãèõ ëèöà êî¼à ñó ôèíàíñè¼ñêè îäãîâîðíà çà äåòå, êàêî ó îêâèðó ñòðàíà óãîâîðíèöà, òàêî è èç èíîñòðàíñòâà. Ïîñåáíî, àêî ëèöå êî¼å ¼å ôèíàíñè¼ñêè îäãîâîðíî çà äåòå íå æèâè ó èñòî¼ äðæàâè ó êî¼î¼ è äåòå, ñòðàíå óãîâîðíèöå žå ïîäñòèöàòè ïðèñòóïàœå ìå óíàðîäíèì ñïîðàçóìèìà, îäíîñíî çàêšó÷åœå òàêâèõ ñïîðàçóìà, êàî è äðóãèõ îäãîâàðà¼óžèõ ñïîðàçóìà. ×ëàí 28. 1. Ñòðàíå óãîâîðíèöå ïðèçíà¼ó ïðàâî íà îáðàçîâàœå è ó öèšó ïîñòåïåíîã ïîñòèçàœà îâîã ïðàâà, à íà îñíîâó ¼åäíàêèõ ìîãóžíîñòè, ïîñåáíî žå: (à) ó÷èíèòè îñíîâíî îáðàçîâàœå îáàâåçíèì è áåñïëàòíèì çà ñâå; (á) ïîäñòèöàòè ðàçâî¼ ðàçëè÷èòèõ îáëèêà ñðåäœåã îáðàçîâàœà, óêšó÷ó¼óžè îïøòå è ñòðó÷íî îáðàçîâàœå, êî¼å áè áèëî íà ðàñïîëàãàœó è äîñòóïíî ñâàêîì äåòåòó è ïðåäóçèìàòè ïîãîäíå ìåðå êàî øòî ñó óâî åœå áåñïëàòíîã îáðàçîâàœà è ïðóæàœå ôèíàíñè¼ñêå ïîìîžè êàäà ¼å òî ïîòðåáíî; (ö) îìîãóžèòè, ñâèì îäãîâàðà¼óžèì ñðåäñòâèìà, äà âèøå îáðàçîâàœå áóäå äîñòóïíî ñâèìà ó ñêëàäó ñà ñïîñîáíîñòèìà;

(28) Îáðàçîâàœå Äåòå èìà ïðàâî íà îáðàçîâàœå. Äðæàâà ¼å îáàâåçíà äà îñèãóðà áåñïëàòíî è îáàâåçíî îñíîâíî îáðàçîâàœå, ïîäñòè÷å ðàçëè÷èòå îáëèêå ñðåäœåã îáðàçîâàœà äîñòóïíå ñâèìà è îìîãóžè ïðèñòóï âèøåì îáðàçîâàœó ó ñêëàäó ñà ñïîñîáíîñòèìà äåòåòà. Øêîëñêà äèñöèïëèíà žå ñå ñïðîâîäèòè ó ñêëàäó ñà ïðàâèìà äåòåòà è óç ïîøòîâàœå œåãîâîã äîñòî¼àíñòâà. Äðæàâà žå ñå óêšó÷èòè ó ìå óíàðîäíó ñàðàäœó ó öèšó îñòâàðèâàœà îâîã ïðàâà.

(ä) îìîãóžèòè äà îáðàçîâíå è ñòðó÷íå èíôîðìàöè¼å è ñàâåòè áóäó äîñòóïíè ñâî¼ äåöè; (å) ïðåäóçèìàòè ìåðå çà îáåçáå åœå ðåäîâíîã ïîõà àœà øêîëå è ñìàœåœå ñòîïå íàïóøòàœà øêîëå. 2. Ñòðàíå óãîâîðíèöå žå ïðåäóçèìàòè ïîòðåáíå ìåðå äà ñå äèñöèïëèíà ó øêîëè ñïðîâîäè íà íà÷èí ïðèìåðåí šóäñêîì äîñòî¼àíñòâó äåòåòà è ó ñêëàäó ñà îâîì Êîíâåíöè¼îì. 3. Ñòðàíå óãîâîðíèöå žå ïîêðåòàòè è ïîäñòèöàòè ìå óíàðîäíó ñàðàäœó ïî ïèòàœèìà îáðàçîâàœà, ïîñåáíî ó öèšó äîïðèíîøåœà èñêîðåœèâàœó íåçíàœà è íåïèñìåíîñòè ó ñâåòó è îëàêøàâàœà ïðèñòóïà íàó÷íèì è òåõíè÷êèì ñàçíàœèìà è ìîäåðíèì íàñòàâíèì ìåòîäèìà. Ó òîì ñìèñëó, ïîñåáíî žå ñå âîäèòè ðà÷óíà î ïîòðåáàìà çåìàšà ó ðàçâî¼ó.

61

62

63

64

65

66

67

68

69

70

Ïðèëîã 3. ÈÑÒÈÍÅ È ÇÀÁËÓÄÅ Î ÏÐÀÂÈÌÀ ÄÅÒÅÒÀ

3

Äåöà èìà¼ó ïðàâà äà ðàäå øòà õîžå! ÍÅÒÀ×ÍÎ. Ïðàâà äåòåòà íå çíà÷å àïñîëóòíó ñëîáîäó ÷èœåœà. Ó÷åžè äà èìà ïðàâà äåòå ó÷è äà ïðàâà èìà¼ó ñâî¼à îãðàíè÷åœà, äà èñòà òà ïðàâà ïðèïàäà¼ó è äðóãèìà è äà îñòâàðèâàœåì ñîïñòâåíèõ ïðàâà íå ñìå óãðîçèòè äðóãå ó îñòâàðèâàœó œèõîâèõ ïðàâà. Íà¼âåžå îáàâåçå ó îñòâàðèâàœó Êîíâåíöè¼å î ïðàâèìà äåòåòà ïðèïàäà¼ó ðîäèòåšèìà! ÍÅÒÀ×ÍÎ. Íà¼âåžà îäãîâîðíîñò è îáàâåçà ¼å íà äðæàâè. Óëîãà ðîäèòåšà ¼åñòå íà¼çíà÷à¼íè¼à è äðæàâà ìîðà äà ïîøòó¼å ïðàâî è îäãîâîðíîñò ðîäèòåšà äà óñìåðàâà¼ó ñâî¼å äåòå ñõîäíî œåãîâèì ìîãóžíîñòèìà. Èñòîâðåìåíî, äðæàâà ìîðà äà ïîìîãíå ðîäèòåšèìà ó îñòâàðèâàœó œèõîâå îäãîâîðíîñòè òàêî øòî žå îáåçáåäèòè ðàçâî¼ óñòàíîâà, êàïàöèòåòà è ñëóæáè çà çàøòèòó äåöå, è îñòâàðèòè ìàòåðè¼àëíó ïîìîž êàäà ¼å òî íåîïõîäíî. Âèøå ïðàâà çà äåöó – ìàœå ïðàâà çà îäðàñëå! ÍÅÒÀ×ÍÎ. Ñìèñàî ïðàâà äåòåòà íè¼å çàìåíà àóòîðèòåòà èëè àíàðõè¼à, âåž ñòâàðàœå ïðåäóñëîâà çà îñòâàðèâàœå šóäñêèõ ïðàâà ñâàêîã ïî¼åäèíöà áåç îáçèðà íà óçðàñò. Ïîøòîâàòè ïðàâà äåòåòà çíà÷è îáåçáåäèòè æèâîò è ðàçâî¼ ó ñèãóðíîñòè è çäðàâîì îêðóæåœó êî¼å ïîäñòè÷å îñòâàðèâàœå äåòåòîâèõ ïîòåíöè¼àëà äà áè äàëî äîïðèíîñ äðóøòâó è êàî äåòå è êàä îäðàñòå. Íåêà ïðàâà ñó âàæíè¼à îä äðóãèõ! ÍÅÒÀ×ÍÎ. Íåìà âèøå, îäíîñíî ìàœå âàæíèõ ïðàâà, íå ïîñòî¼è õè¼åðàðõè¼à ïðàâà. Ðå÷ ¼å ñàìî î òîìå äà ñâàêî ïðàâî ó îäðååíî¼ ñèòóàöè¼è çà ïî¼åäèíî äåòå ìîæå ïîñòàòè íà¼çíà÷à¼íè¼å è äà œåãîâî îñòâàðèâàœå/çàøòèòà ïîñòà¼å ïðèîðèòåò. Äà¼åìî äåöè ïðàâà, à øòà ¼å ñ œèõîâîì îäãîâîðíîøžó!? Íåêà ïîêàæó äà çàñëóæó¼ó ñâî¼à ïðàâà! ÍÅÒÀ×ÍÎ. Êàî ïðâî, íå äà¼åìî ìè äåöè ïðàâà è ïðàâà ñå íå çàñëóæó¼ó, âåž èì îíà ïðèïàäà¼ó ñàìèì ðîåœåì. Êàî äðóãî, çàëàæóžè ñå çà îñòâàðèâàœå ñîïñòâåíèõ ïðàâà, äåöà ðàçâè¼à¼ó îñåžà¼ îäãîâîðíîñòè è ïîøòîâàœà ïðàâà äðóãèõ ïî¼åäèíàöà è ãðóïà. Îêðóæåœå êî¼å óâàæàâà äåòå êàî ëè÷íîñò è ïàðòíåðà èñòîâðåìåíî çíà÷è è ïîäñòèö༠çà îäãîâîðíî äåëàœå. Äåöà íèñó äîâîšíî çðåëà äà ó÷åñòâó¼ó ó äîíîøåœó âàæíèõ îäëóêà! ÍÅÒÀ×ÍÎ. Äà ëè ¼å íåêà îäëóêà âàæíà çà ñàìî äåòå, çíàžåìî òåê îíäà êàäà ãà òî ïèòàìî. Ó æèâîòó ñâàêîã äåòåòà è íà ñâèì óçðàñòèìà ïîñòî¼å ñòâàðè êî¼å ãà ñå äèðåêòíî òè÷ó è êî¼å ñó çà œåãà/œó âàæíå. Ìíîãî ¼å òåìà è ñàäðæà¼à ó ïîðîäèöè, øêîëè, çà¼åäíèöè î êî¼èìà äåòå ìîæå è òðåáà äà áóäå ñàñëóøàíî, à œåãîâî/œåíî ìèøšåœå óâàæåíî. Àêî ñå íà ïðàâèëàí íà÷èí óçìó ó îáçèð äå÷¼è ñòàâîâè, è ìèøšåœà è îäëóêå êî¼å ñå íà œèìà çàñíèâà¼ó áèžå âðåäíè¼å è ñìèñëåíè¼å. Íàìåòàœåì îäãîâîðíîñòè äåöè ñå íàðóøàâà ïðàâî íà ìèðíî è ñðåžíî äåòèœñòâî! ÍÅÒÀ×ÍÎ. Ñòâàðàœå îêîëíîñòè ó êî¼èìà äåöà èìà¼ó ìîãóžíîñò äà êàæó, äà äåëó¼ó è äà áóäó âðåäíîâàíà íå íîñè ñàìî ïî ñåáè íåãèðàœå äåòèœñòâà. Òèìå øòî žå èìàòè âåžó êîíòðîëó íàä âëàñòèòèì æèâîòîì, íå çíà÷è äà žå èìàòè ìàœå âðåìåíà çà èãðó è âèøå áðèãà, âåž äà žå œåãîâ ðàçâî¼ áèòè ïîòïóíè¼è è áîãàòè¼è.

3

Áðîøóðà Öåíòðà çà ïðàâà äåòåòà (www.cpd.org.yu) è ãðóïå Äåöà äåöè (www.decadeci.org.yu)

71

Ïðèëîã 4. ÌÎÃÓŽÀ ÏÈÒÀŒÀ ÊΣÈÌÀ €ÀÖÈ ÌÎÃÓ ÄÀ ÑÅ ÁÀÂÅ Ó ïðîäóæåòêó ñó íåêè îä ïðèìåðà ïèòàœà êî¼èìà ñå àöè ìîãó áàâèòè, ìåóòèì, òèìå ñå íå èñöðïšó¼å ëèñòà ìîãóžèõ ñèòóàöè¼à èëè ïðîáëåìà. Íà ñâàêîì íàñòàâíèêó ¼å äà ó ñêëàäó ñà ñïåöèôè÷íîñòèìà øêîëñêîã îêðóæåœà, êàî è ïîòðåáàìà ñâî¼èõ àêà, ïîìîãíå ãðóïè äà íàâåäå ïðîáëåìå êî¼å ñìàòðà áèòíèì. Ðåäîâíà íàñòàâà: Ïðåäëàãàœå ìåòîäà íàñòàâå è ó÷åœà; ðàñïîðåäà ÷àñîâà èñïèòèâàœà, ðàñïîðåäà êîíòðîëíèõ çàäàòàêà; óïîçíàâàœå íà÷èíà îöåœèâàœà: ¼àâíîñò, êðèòåðè¼óìè....; Äîïóíñêà è äîäàòíà íàñòàâà: Ïîòðåáíè ñàäðæà¼è, îðãàíèçàöè¼à âðåìåíà îäðæàâàœà îâèõ ÷àñîâà, íà÷èí ðåàëèçàöè¼å (âðøœà÷êà åäóêàöè¼à, íàñòàâíèöè ïî¼åäèíèõ ïðåäìåòà è ðîäèòåšè); Âàííàñòàâíå àêòèâíîñòè: Îðãàíèçîâàœå ïðåäàâàœà ó øêîëàìà çà òåìå êàî øòî ñó íàðêîìàíè¼à, àëêîõîëèçàì, ñåêñóàëíî îáðàçîâàœå, íàñèšå ó øêîëè, ñàîáðàžà¼íî âàñïèòàœå, ïîêðåòàœå øêîëñêèõ ñåêöè¼à óêîëèêî ïî ìèøšåœó ó÷åíèêà ïîíóäà ñåêöè¼à ó øêîëè íè¼å ó ñêëàäó ñ œèõîâèì èíòåðåñîâàœåì, ïîêðåòàœå èëè àêòèâèðàœå øêîëñêîã ÷àñîïèñà íà êîìå žå ó÷åíèöè ðàäèòè, îðãàíèçîâàœå èãðàíêè ó øêîëè èëè àêòèâíîñòè çàáàâíîã, ïðîäà¼íîã è õóìàíèòàðíîã êàðàêòåðà, áåðçå ïîëîâíèõ êœèãà, êâèçà çíàœà, ñïðîâåñòè àíêåòó ìåó äðóãèì ó÷åíèöèìà î ðàçëè÷èòèì ïèòàœèìà êî¼à èõ çàíèìà¼ó.... Âàíøêîëñêå àêòèâíîñòè: Ó÷åøžå ó îäëó÷èâàœó î äåñòèíàöè¼àìà èçëåòà, ðåêðåàòèâíî¼ íàñòàâå, åêñêóðçè¼àìà; Ó÷åíè÷êà óäðóæåœà è îðãàíèçàöè¼å: £åäíà îä èíèöè¼àòèâà ìîæå áèòè àêòèâèðàœå ðàäà äå÷¼åã ñàâåçà ó øêîëè (ó ñåäìîì ðàçðåäó à÷êîã ïàðëàìåíòà), ïðåäëàãàœà àêòèâíîñòè êî¼å áè òà óäðóæåœà ïîêðåòàëà.... Ïðîñòîðíà îðãàíèçàöè¼à: îïðåìàœå øêîëñêå áèáëèîòåêå, îïðåìàœå øêîëñêîã äèñïàíçåðà, ðåíîâèðàœå ïî¼åäèíèõ øêîëñêèõ ïðîñòîðè¼à, èçãðàäœà ñàëå çà ôèçè÷êî âàñïèòàœå, íàáàâêà îñíîâíèõ ñðåäñòàâà çà ðàä ó øêîëè... Ïðàâèëà íà íèâîó øêîëå: Ñ êî¼èì ïðàâèëíèöèìà ñó àöè óïîçíàòè, çà äîíîøåœå êî¼èõ ïðàâèëà ñó êîíñóëòîâàíè, ó äîíîøåœó êî¼èõ ïðàâèëà ìîãó ó÷åñòâîâàòè èëè ñó ó÷åñòâîâàëè: Ïðàâèëíèê î îöåœèâàœó, Ïðàâèëíèê î ïîíàøàœó, Ïðàâèëíèê î âàñïèòíîäèñöèïëèíñêèì ìåðàìà... Ïðîáëåì êî¼è àöè ìîãó èçàáðàòè ìîæå áèòè è íåêè êî¼è çàõòåâà ñâåîáóõâàòíó íàöèîíàëíó ñòðàòåãè¼ó çà ðåøàâàœå. Ìåóòèì, àöè ìîãó ïðåäëàãàòè íà÷èíå êî¼èìà áè ñå ò༠ïðîáëåì ìîãàî ðåøèòè íà íèâîó œèõîâå øêîëå. Ãðóïà àêà èç Ñîêîáàœå êî¼è ñó ñå áàâèëè ïðîáëåìîì íàñèšà ó øêîëè ïîñìàòðàëè ñó ãà íà íèâîó îäíîñà ìåó ó÷åíèöèìà è ïðåäëîæèëè ñó ñëåäåžå: (à) îðãàíèçîâàœå ðîäèòåšñêèõ ñàñòàíàêà íà êî¼èìà áè ñå ðàçãîâàðàëî î ïîíàøàœó ó÷åíèêà è ïðîáëåìèìà ñ êî¼èìà ñå ñðåžó ó÷åíèöè îâîã óçðàñòà; (á) óâîåœå ÷àñîâà ëåïîã ïîíàøàœà è íåíàñèëíå êîìóíèêàöè¼å; (â) àíãàæîâàœå ïîëèöà¼öà êî¼è áè áðèíóî î áåçáåäíîñòè ó÷åíèêà ó øêîëñêîì äâîðèøòó; (ã) ïîñòàâšàœå îðìàðèžà ó õîäíèöèìà øêîëå çà îäëàãàœå ñòâàðè, êàêî áè ñå ñïðå÷èëî øóòèðàœå è áàöàœå ñòâàðè îä ñòðàíå àãðåñèâíèõ ó÷åíèêà. Ïðåäëîãå ñó ó÷åíèöè èçëîæèëè Ñàâåòó ðîäèòåšà, Íàñòàâíè÷êîì âåžó è Øêîëñêîì îäáîðó, î÷åêó¼óžè îä œèõ êîíêðåòíó ïîìîž ó ðåàëèçàöè¼è. Óëîãó ïåäàãîøêî-ïñèõîëîøêå ñëóæáå øêîëå ó÷åíèöè ñó âèäåëè ó îðãàíèçîâàœó ðàäèîíèöà íà òåìó íàñèšà ìåó ó÷åíèöèìà, êàî è ó âîåœó ðàçãîâîðà ñà àãðåñèâíèì ó÷åíèöèìà è œèõîâèì ðîäèòåšèìà. Íà ïðåäëîã ó÷åíèêà, äèðåêòîð øêîëå ðàçãîâàðàî ¼å ñà íà÷åëíèêîì ïîëèöè¼ñêå ñòàíèöå ó Ñîêîáàœè, íàêîí ÷åãà ¼å øêîëà äîáèëà ïîëèöà¼öà êî¼è ¼å çàäóæåí çà áåçáåäíîñò ó øêîëñêîì äâîðèøòó è íåïîñðåäíî¼ îêîëèíè øêîëå. 72

Ïðèëîã 5. ÈÃÐÈÖÅ ÇÀ ÃÐÀ€ÅŒÅ ÒÈÌÀ 1. Íà ñðåäèíè ïðîñòîðà ó êîìå ñå ðàäè ñòàâè ñå ¼åäíà øåðïà êî¼à íåìà ðó÷êå. Îêî øåðïå ñòàíå øåñò îñîáà (êîëèêî žå îñîáà ñòàòè îêî øåðïå çàâèñè îä âåëè÷èíå øåðïå). Çàäàòàê çà ãðóïå ¼å äà ÷ó÷íó è äà ñâàêî ñâî¼èì êàæèïðñòîì ïîäèãíå øåðïó èçíàä íèâîà òåëà. 2. Çà ãðóïó îä 15 ó÷åñíèêà ïîòðåáíî ¼å ÷åòèðè ïàïèðà ¼-ôîðìàòà. Ãðóïà òðåáà äà íàïðàâè ñòðàòåãè¼ó äà ïàïèð ñâèõ 15 ó÷åñíèêà äðæè ó ðóöè à äà èì ïðè òîìå íîãå íå áóäó íà ïîäó. 3. Âåæáà ñå ðàäè ó ãðóïàìà îä ïî ïåò îñîáà. Çàäàòàê çà ãðóïå ¼å äà ñâàêà ãðóïà îä ñâî¼èõ òåëà íàïðàâè ìàøèíó (êîñèëèöó, ìèêñåð, ÒÂ....). Ó îêâèðó ñâî¼èõ ãðóïà ó÷åñíèöè òðåáà äà ñå äîãîâîðå êàêî žå íàïðàâèòè ìàøèíó, êî žå äà áóäå êî¼è äåî, è êàêî žå îñòàëèìà ïðåäñòàâèòè ìàøèíó. Çàäàòàê çà îñòàëå ¼å äà ïîãîäå êî¼à ìàøèíà ¼å ó ïèòàœó. 4. Âåæáà ñå ðàäè ó ãðóïàìà îä ïî ïåò îñîáà. Èç ñâàêå ãðóïå ñå èçäâî¼è ïî ¼åäíà îñîáà. Òèì îñîáàìà âîäèòåš ïîêàæå êàêî ñå ïðàâè êóòè¼à îä ïàïèðà. Êàäà ñå âðàòå ó ñâî¼å ãðóïå çàäàòàê èì ¼å äà íàïðàâå ñâè çà¼åäíî øòî âèøå êóòè¼à çà 15 ìèíóòà. 5. Ïîäåëèòå ó÷åíèêå íà ãðóïå (îä 5-6 ó÷åíèêà) è ñâàêî¼ äà¼òå ïî êåñèöó ''ñìîêè¼à'' è êóòè¼ó øèáèöà. Ñâàêî¼ ãðóïè äà¼òå çàäàòàê äà ó ðîêó îä 5 ìèíóòà íàïðàâè êóžèöó îä äàòîã ìàòåðè¼àëà, àëè òàêî äà ñâàêî îä œèõ êîðèñòè ñàìî ¼åäíó ðóêó. Óêîëèêî èìàòå óñëîâà, ìîæåòå óðàäèòè è ñëåäåžå: Ïîäåëèòå ó÷åíèêå íà ãðóïå (îä 5-6 ó÷åíèêà) è ñâàêî¼ äà¼òå ïî 8 âåëèêèõ ïàïèðà, 4 ïëàñòè÷íå ÷àøå, òðàêó çà ëåïšåœå. Ñâàêî¼ ãðóïè äà¼òå çàäàòàê äà ó ðîêó îä 15 ìèíóòà íàïðàâè êóžèöó òàêî äà îíà ñà ¼åäíå ñòðàíå èìà óëàç êðîç êî¼è ìîæå äà óå ¼åäàí ó÷åíèê.

Ïðèëîã 6. ÍÅÊÀ ÎÄ ÏÈÒÀŒÀ ÇÀ Â΀ŌŠÄÈÑÊÓÑȣŠΠÒÈÌÑÊÎÌ ÐÀÄÓ - Äà ëè ñòå îäìàõ êðåíóëè ñ ðàäîì èëè ñòå ïðâî îñìèñëèëè ñòðàòåãè¼ó? - Êîëèêî ïðåäëîãà ¼å èìàëà ãðóïà? - Äà ëè ¼å áèëî ïîòåøêîžà ó óñàãëàøàâàœó ãðóïå? - Êàêî ñòå ñå îïðåäåëèëè çà ¼åäíî ðåøåœå? - Äà ëè ñó ñâè ÷ëàíîâè òèìà áèëè àíãàæîâàíè? - Äà ëè ¼å ïîñòî¼àëà ïîäåëà ïîñëîâà óíóòàð òèìà? - Äà ëè ñó ñå èçäâî¼èëå óëîãå ó òèìó (ëèäåð, ôèíèøåð...)? - Äà ëè ñòå ðàçìèøšàëè î ìàòåðè¼àëó è óñëîâèìà çà ðàä? - Äà ëè ¼å áèëî îäñòóïàœà îä äîãîâîðåíîã ðåøåœà? - Äà ëè ¼å áèëî óçà¼àìíå ïîìîžè è ñàðàäœå ìåó ÷ëàíîâèìà? - Äà ëè ¼å íåêî áðèíóî î âðåìåíó? - Îêî ÷åãà ñòå ñå íà¼ïðå äîãîâîðèëè? - Äà ëè ñòå ñóìœàëè ó óñïåõ? - Äà ëè ¼å áèëî ðàçëè÷èòèõ èäå¼à çà ðåøåœå ïðîáëåìà? - Êàêî ñòå ñå îïðåäåëèëè çà ò༠íà÷èí ðåøàâàœà ïðîáëåìà? - Äà ëè ¼å áèëî ïðîòèâšåœà ó âåçè ñ îäàáðàíèì ðåøåœåì? - Äà ëè ñòå çàäîâîšíè êîíà÷íèì ðåøåœåì? - Êðîç êî¼å ôàçå ¼å ïðîøàî âàø ðàä? - Äà ëè ¼å öèš ïîñòèãíóò? - Øòà ñòå ðàäèëè óêîëèêî ¼å áèëî îïðå÷íèõ ìèøšåœå? - Äà ëè ñòå ñëàâèëè? - Øòà ñòå ïîìèñëèëè êàä ñòå ÷óëè çàäàòàê? - Êàêî ñòå ñå îñåžàëè íà êðà¼ó âåæáå? - Äà ëè ñòå è ó ÷åìó ïðåïîçíàëè ñíàãó ñâîãà òèìà? 73

Ïðèëîã 7. Íèâîè ïàðòèöèïàöè¼å ñ ïðèìåðèìà

74

Ïðèëîã 8. Êàðòèöå çà ó÷åíèêå – íèâîè ïàðòèöèïàöè¼å

75

Ïðèëîã 9. Ïðèìåð îêâèðà ïëàíà àêöè¼å

76

Ïðèëîã 10. Òàáåëà âðåìåíñêå äèíàìèêå

77

Ïðèëîã 11. £ÀÂÍÀ ÏÐÅÇÅÍÒÀÖÈ£À Ãîâîðèòè ó ¼àâíîñòè ¼å ìîæäà íà¼òåæà ñòâàð êî¼à ñå îä íåêîãà î÷åêó¼å.. Âåžèíà ¼å óïëàøåíà è íåïðè¼àòíî èì ¼å äîê ñòî¼å ïðåä ïóáëèêîì è ãîâîðå. Ïëàøå ñå äà žå ñå îáðóêàòè è áèòè ïîíèæåíè, äà žå ïîêâàðèòè ñëèêó î ñåáè. Çàíèìšèâî ¼å øòî âåžèíà šóäè êî¼à ñå ïëàøè ¼àâíîã íàñòóïà íå ìîæå ÷àê íè äà îäðåäè ÷åãà ñå ïëàøè. Îíè ñå, ¼åäíîñòàâíî, ïëàøå. Ó÷åœå è ðàçâè¼àœå óìåžà èçëàãàœà ñå ó÷è, êàî è áèëî êî¼à äðóãà êîìïëåêñíà âåøòèíà èëè çàíàò. Àêî íåêîìå ¼åäíîñòàâíî êàæåìî äà ñòàíå ïðåä ïóáëèêó è ñåòè ñå øòà òðåáà äà êàæå, äà òî êàæå ¼àñíî à äà ïðè òîìå òî çâó÷è çàíèìšèâî è, îáàâåçíî, äà ãëåäà ïóáëèêó äîê ãîâîðè, íå ìîæåìî ñå íàäàòè óñïåõó. Óìåžå èçëàãàœà ñå óñðåäñðåó¼å íà îñàì êšó÷íèõ îáëàñòè ó êî¼èìà ñå ðàçâè¼à¼ó òåõíèêå íåîïõîäíå çà åôèêàñàí ãîâîðíè÷êè íàñòóï. Òå îáëàñòè ñó: 1. Çàìèøšàœå 2. Àêòèâíî ñëóøàœå 3. Ïàìžåœå 4. Óñïîñòàâšàœå îäíîñà ñ ïóáëèêîì 5. Ãîâîð òåëà 6. Ìîãóžíîñòè ãëàñà 7. Ïðèáðàíîñò 8. Êðèòèêà Óñïåøíà êîìóíèêàöè¼à íè¼å íåøòî øòî ñå „òåê äåñè“. Îíà ¼å ðåçóëòàò êîìïëåêñíîã ñêóïà âåøòèíà êî¼å ñå ðàçâè¼à¼ó, óñàâðøàâà¼ó, âåæáà¼ó, ïîäñòè÷ó è ïðèëàãîàâà¼ó îêîëíîñòèìà. Ñïîñîáíîñò äà ñå ¼àñíî ãîâîðè è ïðåäñòàâšà ¼å, êàêî ¼å Àðèñòîòåë ãîâîðèî, óìåòíîñò. Ïðèïðåìà çà ãîâîð ó ¼àâíîñòè çàõòåâà îä ïî¼åäèíöà äà èñòðàæè îäíîñå êî¼å ñòâàðà ¼åçèê, à íå ñàì ¼åçèê. Íàðàâíî, äâîñòðóêà êîðèñò îä ¼àâíîã íàñòóïà ¼å áàø óñïîñòàâšàœå îäíîñà è êîìóíèêàöè¼å. ÇÀÌÈØŠÀŒÅ Ìàøòà ïðåäñòàâšà îñíîâó çà êðåàòèâíå ìèñëè è êðåàòèâàí ðàä è êîä îíîãà êî ãîâîðè è êîä îíîãà êîìå ¼å òî óïóžåíî. Äèíàìè÷íè ãîâîðíèöè çíà¼ó òî è êîðèñòå ìîž ñâî¼å ìàøòå òîêîì ïðèïðåìå, ñàìîã íàñòóïà è êàñíè¼å àíàëèçå. Îíè òàêîå àíãàæó¼ó ñâî¼å ñëóøàîöå íà ñâàêè ìîãóžè íà÷èí. Ìàøòà è çàìèøšàœå ïðåä ¼àâíè íàñòóï óòè÷ó íà ñïîñîáíîñò èìïðîâèçàöè¼å, ìåìîðè¼ó, ãîâîð òåëà, ãëàñîâíó èçðàæà¼íîñò, êàî è íà ñïîñîáíîñò èíòåðïðåòàöè¼å è èçáîðà ìàòåðè¼àëà. ÀÊÒÈÂÍÎ ÑËÓØÀŒÅ Ó óñìåíî¼ êîìóíèêàöè¼è îäãîâîðíîñò ñëóøàîöà ¼å èñòî òîëèêà êîëèêî è îãäîâîðíîñò ãîâîðíèêà. Ãîâîðíèê ìîæå äà áóäå çàáàâàí, áðèòàê, ïàìåòàí, äóõîâèò, àëè àêî íåìà íèêîãà äà ÷ó¼å òî èçëàãàœå, òî ¼å ñàìî íåïîòïóíà èãðà. Äà áè êîìóíèêàöè¼à áèëà óñïåøíà, ïîòðåáíà ñó áàð äâà èãðà÷à. Êàêî ìîæåòå íàâåñòè ïóáëèêó äà áîšå ñëóøà? Íèêàêî. Ïóáëèêà èîíàêî âèøå ñëóøà íåãî øòî ïèøå, ÷èòà èëè ãîâîðè è, àêî èì êàæåòå äà îáðàòå ïàæœó, ìîæäà žå ñå ïîòïóíî èñêšó÷èòè. Ïóáëèêà òðåáà äà ñëóøà àêòèâíè¼å, à íå áîšå, äà ñå àíãàæó¼å ó ïðîöåñó ñëóøàœà. Òðè ìåòîäå àêòèâíîã ñëóøàœà – êîðèøžåœå ãîâîðà òåëà, çàìèøšàœå è âåøòèíà èñïèòèâàœà – ñòâîðèžå óñïåøíè¼å ñëóøàîöå. Ãîâîðíèöè èìà¼ó îäãîâîðíîñò äà ïðîâåðå äà ëè ñâàêî ìîæå äà èõ ÷ó¼å, äà ëè ñâè ñåäå óäîáíî, äà ëè ìîãó äà îñòâàðå êîíòàêò î÷èìà, äà ïðèïðåìå íåøòî øòî âðåäè ñëóøàòè è äà ñå ïðèäðæàâà¼ó âðåìåíà êî¼å èì ¼å íà ðàñïîëàãàœó.

78

ÏÀ̎ŌŠÏàìžåœå ¼å óíóòðàøœè ÷èí ó êîìå ñå àêòèâíî êîðèñòå ñâà ÷óëà è ñâàêè àñïåêò áèžà. Ïàìžåœå ñå ðàçëèêó¼å îä ó÷åœà íàïàìåò. Óâåê ìîãó äà ñå ïðåïîçíà¼ó èçëàãà÷è êî¼è ñó ñâî¼ ãîâîð íàó÷èëè íàïàìåò. Îíè ñå íå óñðåäñðåó¼ó íà ñòâàðàœå êîíòàêòà ñå ñëóøàîöèìà èëè íà íàãëàøàâàœå îäðååíèõ ðå÷è, âåž íà ðåöèòîâàœå ðå÷è è òåêñòà. Îíè ñó ïðåîêóïèðàí ðå÷èìà è òî íå ñâî¼èì ïðèðîäíèì ðå÷èìà êî¼å êîðèñòå ó ñâàêîäíåâíî¼ ïîñëîâíî¼ êîìóíèêàöè¼è, âåž ñìèøšåíèì ðå÷èìà êî¼å èñêšó÷ó¼ó ñóøòèíó îíîãà øòî æåëå äà êàæó. £àâíè íàñòóï ¼å ïîñëåäœå ìåñòî íà êîìå èçëàãà÷ òðåáà äà îäóñòàíå îä ïðèðîäíîã íà÷èíà èçëàãàœà èëè äà ãà çàìåíè íåêèì äðóãèì íà÷èíîì. Ñåäàì íà÷èíà äà óïàìòèòå òåêñò: 1. Ãëàñíî ÷èòàœå Èçàáåðèòå òåêñò ãîâîðà êî¼è âàì ñå äîïàäà. ×èòà¼òå ãîâîð ãëàñíî. Ìîæåòå ÷èòàòè ñàìè ñåáè, êóžíîì šóáèìöó èëè ïðè¼àòåšó. Ñòâîðèòå ñëèêó ãîâîðà ó ìàøòè. Ïîøòî ñòå òåêñò ïðî÷èòàëè ïåò ïóòà, ïîêóøà¼òå äà ñåáè ãëàñíî èñïðè÷àòå ïðè÷ó à äà íå ãëåäàòå ó òåêñò. Àêî ñå íå÷åãà íå ìîæåòå ñåòèòè, ïðîâåðèòå ò༠äåî ãîâîðà, îíäà òåêñò îäëîæèòå è íàñòàâèòå äà ïðè÷àòå. Ñàäà ïðî÷èòà¼òå òåêñò ¼îø ïåò ïóòà ãëàñíî è èçðàæà¼íî. Íå çàáîðàâèòå äà êîðèñòèòå ñëèêå ó ìàøòè. Ñàäà áè òðåáàëî äà ñòå ó ñòàœó äà èñïðè÷àòå ñàìè ñåáè òåêñò ãîâîðà à äà ïðè òîìå íå ãëåäàòå ó òåêñò. 2. Öðòàœå Ìèñëèòå î ñâîì ãîâîðó êàî î ñòðèïó. Êàêî áèñòå íàöðòàëè ãëàâíè ëèê? Êàêî áèñòå íàöðòàëè îêîëèíó? Íàöðòà¼òå ñâî¼ òåêñò ãîâîðà ó äåñåò äî ÷åòðíàåñò ñëè÷èöà, àëè áåç îáëà÷èžà çà ãîâîð. Ñâàêàêî ïðîâåðèòå äà ëè âàø ñòðèï èìà ïî÷åòàê, ñðåäèíó è êðà¼. Îáî¼èòå öðòåæå. Ïîêàæèòå ïðè¼àòåšó ñòðèï è èñïðè÷à¼òå ìó ïðè÷ó êîðèñòåžè ñòðèï êàî èëóñòðàöè¼ó. 3. Ñëóøàœå Ïðî÷èòà¼òå ñâî¼ ãîâîð øòî ¼å ìîãóžå èçðàæà¼íè¼å è ñíèìèòå ãà íà êàñåòó. Îäñëóøà¼òå ãà ÷åòèðè ïóòà. Çàìèñëèòå ãîâîð ó ñâî¼î¼ ìàøòè. Êàäà áóäåòå ñëóøàëè ïåòè ïóò, ïðè÷à¼òå òåêñò ãîâîðà óïîðåäî ñà ñíèìêîì. Ñàäà èñêšó÷èòå êàñåòîôîí è ñàìè ñåáè ãëàñíî èñïðè÷à¼òå ãîâîð. Ìîæåòå ëè ãà öåëîã èñïðè÷àòè? 4. Ïåâàœå Îòïåâà¼òå ñâî¼ ãîâîð êàî ïåñìó íà ïîçíàòó ìóçèêó. Ïåâóøèòå ¼å âèøå ïóòà, äîê ¼å ïîòïóíî íå óñâî¼èòå. 5. Èìïðîâèçîâàœå Îäèãðà¼òå ñâî¼ ãîâîð êàî äà ¼å ðå÷ î ïîçîðèøíîì êîìàäó. Ïîêóøà¼òå äà ãëóìèòå ðàçëè÷èòå ëèêîâå ñà êàðàêòåðèñòè÷íèì ãëàñîâèìà è íà÷èíîì õîäà. Îíäà ïîêóøà¼òå äà èñïðè÷àòå ãîâîð êàî äà ñòå âè ïðèïîâåäà÷, óâîäåžè ðàçëè÷èòå ëèêîâå êàêî ñå ãîâîð ðàçâè¼à. 6. Ìàïèðàœå Íàïðàâèòå ìàïó ãîâîðà (èëè îáðàçàö çáèâàœà) è èñïðè÷à¼òå ñåáè èëè ïðè¼àòåšó ãîâîð êîðèñòåžè ìàïó êàî ñâî¼ âîäè÷. 7. Ñëåä äîãàà¼à Ñâåäèòå ãîâîð íà øåñíàåñò êšó÷íèõ ðå÷åíèöà. Îíäà òèõ øåñíàåñò ðå÷åíèöà ñâåäèòå íà îñàì. Îñàì ðå÷åíèöå ñòàâèòå íà èíäåêñíå êàðòèöå, ñâàêó ïîñåáíî. Ïðîìåøà¼òå èõ, îíäà èõ ïîðåà¼òå îä ïî÷åòêà äî êðà¼à, à çàòèì ïîêóøà¼òå äà èõ ñòàâèòå ó îáðíóòè ïîðåäàê. Ïðîìåøà¼òå êàðòå è âèäèòå êîëèêî áðçî ìîæåòå äà èõ ïîðåàòå. Ñàäà ïîêóøà¼òå äà ñåáè èñïðè÷àòå íàãëàñ òó ñàæåòó âåðçè¼ó. Ïîòîì íàïðàâèòå äóæó âåðçè¼ó.

79

ÓÑÏÎÑÒÀŠÀŒÅ ÎÄÍÎÑÀ Ñ ÏÓÁËÈÊÎÌ Óñïåøàí ãîâîðíèê æåëè äà îñòâàðè êîíòàêò ñ ïóáëèêîì. Àëè, êàêî ñå òà âåçà óñïîñòàâšà? Âàæíè åëåìåíòè çà óñïîñòàâšàœå è îäðæàâàœå îäíîñà ñà ïóáëèêîì ñó: Êîíòàêò î÷èìà – äèðåêòàí êîíòàêò î÷èìà íå ñàìî äà ðàçâè¼à ïîâåðåœå èçìåó ãîâîðíèêà è ñëóøàîöà, âåž ãîâîðíèêó äà¼å è ìîž íàä îíèìà êî¼è ãà ñëóøà¼ó, èçàçèâà ïîøòîâàœå, ÷èíè äà èçãëåäà ïðèáðàíî, çàõòåâà îä ñëóøàîöà äà îáðàòè ïàæœó íà ãîâîðíèêà ïðå íåãî øòî ¼å èçãîâîðåíà è¼åäíà ðå÷. Ïðåëàæåœå ïîãëåäîì – Êàäà ãîâîðíèê ñà ëàêîžîì îñòâàðó¼å êîíòàêò î÷èìà ñà ïóáëèêîì, òðåáà äà ïðåëàçè î÷èìà ïðåêî ïóáëèêå, äà ñå çàóñòàâšà íà îäðååíèì îñîáàìà, äà ñ œèìà îñòâàðó¼å êîíòàêò î÷èìà è äà ïîòîì íàñòàâè äà ïðåëàçè ïîãëåäîì. £åäàí îä íà¼âåžèõ èçàçîâà ó ¼àâíîì íàñòóïó è ãîâîðó ¼åñòå áèòè ó ñòàœó äà ñå óðàäè âèøå ñòâàðè èñòîâðåìåíî: êîíòðîëèñàòè íåðâîçó, ïàìòèòè øòà òðåáà äà ñå êàæå è äðæàòè ïàæœó ïóáëèêå. Ãîâîð òåëà Òåëî øàšå ïîðóêå î äîáðîì è ëîøåì áåç è¼åäíå èçãîâîðåíå ðå÷è. Ãîâîðíèê òðåáà äà ïîøàšå ïîçèòèâíó ïîðóêó ñâî¼î¼ ïóáëèöè êàä ¼àâíî íàñòóïà. Ïóáëèêà òðåáà äà ãà óî÷è êàî ñïîñîáíîã, ïðèáðàíîã è ïîä êîíòðîëîì, à ãîâîðíèê òðåáà äà èìà çà öèš äà äðæè ïàæœó ñâî¼î¼ ïóáëèöè. Ãîâîðíèê òðåáà äà çíà äà ðå÷è ìîãó äà îï÷èíå ïóáëèêó, àëè äà ¼å êšó÷ çà îäðæàâàœå ïàæœå ãîâîð òåëà. Çàõâàšó¼óžè ñòàâó, ãåñòèêóëàöè¼è è èçðàçó ëèöà, ãîâîðíèê ìîæå äà óíåñå èçóçåòíó ñíàãó è ñòðàñò ó ñâî¼ ¼àâíè íàñòóï. Îä òðè òåõíèêå ãîâîðà òåëà íà¼âàæíè¼à ¼å ñòàâ. Ñâî¼èì ñòàâîì ãîâîðíèê øàšå ïîçèòèâíå èëè íåãàòèâå âèáðàöè¼å ïóáëèöè. Òå âèáðàöè¼å îäìàõ óòè÷ó íà òî êàêî ïóáëèêà ïðèõâàòà ãîâîðíèêà è êàêî ðåàãó¼å íà œåãà. Äðóãà âàæíà òåõíèêà ¼å èçðàç ëèöà. Êàäà ñå çíà÷åœå ðå÷è îäñëèêàâà íà ëèöó, òå ðå÷è äåëó¼ó óáåäšèâè¼å. Íà¼çàä, ãîâîðíèêîâå ðå÷è ïî¼à÷àâà ¼åäíîñòàâíà, àëè ñìèñëåíà ãåñòèêóëàöè¼à. Ìîãóžíîñòè ãëàñà Ïîñòî¼å ÷åòèðè îñíîâíå âîêàëíå òåõíèêå: ¼à÷èíà (ãëàñíî è òèõî), âèñèíà (âèñîêî è äóáîêî), òåìïî (áðçî è ñïîðî) è óïîòðåáà òèøèíå. Îâå ÷åòèðè òåõíèêå ìîãó ñå êîìáèíîâàòè òàêî äà ñå äîáè¼å âåëèêè áðî¼ åôåêàòà êî¼è ðàçëè÷èòî äåëó¼ó íà ïóáëèêó. Âåøòèíà ¼å ó òîìå äà ñå êîðèñòè ïðàâà êîìáèíàöè¼à ó ïðàâî âðåìå äà áè ñå ïîñòèãàî åôåêàò êî¼è ãîâîðíèê æåëè. Àêî ãîâîðíèê õîžå äà ñòâîðè íàïåòîñò è èø÷åêèâàœå, îíäà žå äóáîê è ñíàæàí ãëàñ êî¼èì ãîâîðèìî ñïîðî è ãðàäèìî î÷åêèâàœå äîâåñòè äî ïðàâîã ðåçóëòàòà. Îä ÷åòèðè òåõíèêå âîêàëíîã èçðàæàâàœà ¼à÷èíà ¼å íà¼âàæíè¼à. Íà¼ãîðå çà ãîâîðíèêà ¼å äà ãà ïóáëèêà íå ÷ó¼å. Ñòîãà ¼å íåîïõîäíî äà ãëàñ áóäå äîâîšíî ñíàæàí, àëè íå ïðå¼àê, äà áè ãîâîðíèêà ïóáëèêà ÷óëà. Ñà÷óâàòè ïðèáðàíîñò Ïðèáðàíîñò – ñòàëîæåíîñò, ñìèðåíîñò, ñïîêî¼ –óòèñàê ¼å êî¼è æåëè äà îñòàâè ñâàêî êî ãîâîðè ó ¼àâíîñòè. Ãîâîðíèê ó ñåáè ìîæå äà áóäå óñïàíè÷åí, íåñèãóðàí, óæàñíóò, çàáðèíóò, óçáóåí, îäóøåâšåí èëè ìó ÷àê ìîæå áèòè ìóêà, àëè ïóáëèöè òðåáà äà èçãëåäà ïðèáðàí. Ãîâîðíèê õðàíè ïóáëèêó ñâî¼îì åíåðãè¼îì, ïîäèæå ¼å, íîñè è õèïíîòèøå.. Àëè, åíåðãè¼à êî¼à íè¼å ïîä êîíòðîëîì ìîæå äà ñå ïðåòâîðè ó äâà ñòðàøíà íåïðè¼àòåšà çà îíîãà êî ãîâîðè ó ¼àâíîñòè – ó íåðâîçíå ïîêðåòå è òðåìó.

80

Òðè òàêòèêå çà î÷óâàœå ïðèáðàíîñòè: 1. Ðàçóìåòè ñîïñòâåíî òåëî è óïîçíàòè êàêî íåðâîçà óòè÷å íà ïîíàøàœå, ñâàêî èìà ñâî¼å ñëàáå òà÷êå ñ êî¼èìà òðåáà äà èçàå íà êðà¼. 2. Âåæáàœå žå èçãðàäèòè ñàìîïîóçäàœå êî¼å âîäè êà óñïåõó. Âåæáà îáóõâàòà ñèìóëèðàœå, îñâà¼àœå ïàæœå ïóáëèêå, êîðèøžåœå çàíèìšèâèõ ïðâèõ ðå÷åíèöà, çàâðøàâàœå ãîâîðà óïå÷àòšèâèì ãåñòîì. Ñâå ¼å òî äåî ïðèïðåìå çà äîáàð íàñòóï. 3. Íà êðà¼ó, ãîâîðíèê ìîðà àêòèâíî äà ñå àíãàæó¼å ó âåæáàìà îïóøòàœà êàêî áè ðàçâèî ñâåñò î ñâî¼î¼ îêîëèíè è ñòåêàî êîíòðîëó íàä ñâî¼èì òåëîì è óìîì. Èçëàãàœå íå ïî÷èœå êàäà ãîâîðíèê ïðîãîâîðè èëè êàäà ñòàíå ïðåä ïóáëèêó. Îíî ïî÷èœå ïðå íåãî øòî íà¼àâå œåãîâ íàñòóï. Îí áè òðåáàëî äà áóäå îïóøòåí è ïðå íåãî øòî óñòàíå, òàêî äà ñâî¼èì õîäîì ïîêàçó¼å ñàìîóâåðåíîñò è ñëîæåíîñò. Äîáàð òåëåñíè ñòàâ – ãëàâà óñïðàâšåíà, ðàìåíà çàáà÷åíà óíàçàä, ïîãëåä èñïðåä ñåáå è îïóøòåíè ïîêðåòè ðóêó – ãîâîðè ìíîãî î îäíîñó ãîâîðíèêà ïðåìà îíîìå øòî žå ðåžè. Ãîâîðíèê ñòâàðà àòìîñôåðó è òî ÷èíè ñòàâîì ïðåìà îíîìå øòî èçëàæå. Çàòî, ãîâîðíèê ìîðà äà îäëó÷è øòà ¼å œåãîâ ñòàâ èëè êî¼è ¼å œåãîâ îäíîñ ïðåìà ìàòåðè¼àëó, à îíäà äà ñòâîðè àòìîñôåðó êî¼îì žå äàòè ïîäðøêó òîì ñòàâó êîðèñòåžè îäãîâàðà¼óžè òîí. Êðèòèêà Ïîñòî¼è ¼àñíà ðàçëèêà èçìåó êðèòèçåðñòâà è êðèòèêå. Êðèòè÷àð ¼å îí༠êî¼è ñóäè. Êðèòèçåðñòâî ¼å ñêîðî óâåê íåãàòèâíî. Êðèòèêà ñå äåôèíèøå êàî ïðîöåñ, êàî ïàæšèâà àíàëèçà óìåòíè÷êå ïðîèçâîäœå. Òî ¼å ÷èí êî¼è ñå çàñíèâà íà çíàœó ó èñêóñòâó. Àíàëèçà òðåáà äà áóäå ðåçóëòàò îáðàçîâàíîã îêà.

81

Ïðèëîã 12. Òàáåëà âðåìåíñêå äèíàìèêå

82