...

II

                 

  19   «Ἀριθμῷ δὲ τὲ πάντ’ ἐπέοικεν» Ἀριστοτέλης

1.  

       ,         ,         .        1  !   " « »   "  ",2  "   !         !      !     . #’                            "  

1

$. %. Neugebauer, Vorlesungen über die Geschichte der antiken Mathematik Bd. I. Vorgriechische Mathematik. Berlin. Springer 1934. $.    O. Neugebauer and A. Sachs, Mathematical. Cuneiform Texts. New Haven. American Oriental Society 1945,   E. Bruins and M. Rutten, Textes mathématiques de Suze. Paris. Paul Geuthner 1961. &    . B. L. van der Waerden, Geometry and Algebra in Ancient Civilizations. New York Springer 1983  "   J. Høyrup Lenghts, Widths, Surfaces. A Portrait of Old Babylonian Algebra and its Kin. New York. Springer 2002. 2 &    .     K. Menninger, Zahlwort und Ziffer: Eine Kulturgeschichte der Zahlen. 1958. $.       !   P. Broneer, Number Words and Number Symbols. A Cultural history of numbers. New York Dover. 1992.

02 arx kat FILH.indd 155

30/1/2010 2:13:29 

2 156

            

 , "  3       !                   !               !    . '  (  4   " ) 5                            6. *   "        + , !         

       ,         

       " 7,8. %      9   !  "  ! #  !                  .

3

/! "          !          . 4 &    .             " #  " El. Robson, Mesopotamian Mathematics 2100-1600 B.C. Technical Constants in Bureaucracy and Education. Oxford. Oxford University 1998   «Neither Sherlock Holmes nor Babylon: a reassessment of Plimpton 322». Hist. Math. 28 2001 pp. 167-206. 5 P. Tannery, Pour l’ Histoire de la Science Hellène. Paris 1887. Ch. IV. §3 p. 84. 6 $. (. /  , *      #  !  . ' . 1987. ;. <  . . 223-247. 7 L. Brunschvicg, Les étapes de la philosophie mathématique. 2e éd. Paris. Blanchard 1972 p. 33. 8 $.   F. Barry, The Scientific Habit of Thought. New York 1927 p. 207 et passim. 9 F. M. Conford, Mysticism and Science in the Pythagorian tradition. Classical Quarterly 1922 pp. 137-150   1923 pp. 1-12. $.    G. Urton, The Social Life of Numbers. A Quechua Ontology of Numbers and Philosophy of Arithmetic. Austin Textas. University of Texas Prers 1997   M. Ascher, Mathematics Elswhere. An Exploration of Ideas across cultures. Princeton N. J. Princeton University Press 2002.

02 arx kat FILH.indd 156

30/1/2010 2:13:30 

II.       ...

3 157

2. % = 

        (98-117)        

<        >   =      . «/   ?  @ Q X Z X  +  Z? [   @ \ ]  ^ _  @ \ !   @ `>»10.    11  =       !  «  "»,  " "         !     > .12 «* @ !  j j   Z X qz { j [  {| }  ~  } ~   »13. ;"    14      >   !   ,15         , «>" »   !  «€ ’ Z10

' , !  " #. '. 5. 986 15. «X j  { X   !+ ‚> Z ƒ». idem. 1080  16. 12 '       ,   ! Nicolas de Cusa (14011464)        . % Cusa        ,     , !                  .                     . &    . H. Loeb, Die Bedeutung der Mathematik für die Erkenntnislehre des Nikolaus von Kues. Berlin. Ebering 1907. $.   (. /  , "      Nicolaus Cusanus. " $  A  ' " 2008, . 180-187 13 '   /!,      < . H. Diels, Die Fragmente der Vorsokratiker 1ste Band 2e Aufl. Berlin.1906. p. 240. &   /  . C. A. Huffman, Philolaos of Croton. Pythagorean and Presocratic Cambridge 1993. 14 $. L.B. van der Waerden, Die Arithmetik der Pythagoreer. Math. Ann. Bd. 120 1947 pp. 249-254  " Die Pythagoreer Zürich 1979. B.    H. Boehme, Mathematik der Pythagoreer  Wanderschaft in der Mathematik #. yksová, U. Reich (hrsg.) Dr. E. Rauner Verlag. Augsburg 2006, pp. 41-53. 15 ' , #  " # '5, 986 22-36.  !        ! «! ’     ,             11

02 arx kat FILH.indd 157

30/1/2010 2:13:30 

4 158

            

 @ [   @ {j j !  »16. * "   =   !     !  ,     ’              , !  ,   ,    .!. #     =    +  «   » "        ’     . «%    !+ ...  !        ", "    – , !  –    ! 

 !          »17. %     =  «    «!»   , !          »18,19. )       "    =            !      «  !ˆ »20             ".21 % =                           ». P. H. Michel, De Pythagore à Euclide. Paris. Les Belles Lettres. 1950 . 683-684. * "   =          «  »   +"   -!, !- ('  , #  " # '. 986 24)             + (   – !),  "      +      !  "    !  +  !. 16 ' , #  " # 987  29. 17 L. Brunschvicg, op. cit. p. 35. 18 Idem. 19 =. ‰      . &   . $. J. A. Philip, Pythagoras and Early Pythagorism. Univ. of Toronto Press. 1966. $.    C. Riedweg, Pythagoras. München. Beck. 2002  "   C. J. de Vogel, Pythagoras and Early Pythagorism Assen 1966. 20 /!      =               . Š    ‹        ! .  % ,  '         .     ' ,             +      Œ ". 21 Š     Œ   <      !               !   =   . Œ +   

     6:8=9:12,      !+  !   ! do      ,    8                  6    12    9         !      . <  4 3        1: : 2 . % "     1    !3 2

02 arx kat FILH.indd 158

30/1/2010 2:13:30 

II.       ...

5159

<           !       « »,       ,    !    !  " .

+  ! . %    

4 3     ,         2    3 2

 . % =    !ˆ           !+  9 . &        !+  8 9 9    !     . &      "  1   8 8

     

   !+     !     

  !+   

9 9 9 ,    ˜ 8 8 8

81 .       64

4 3       . &      3 2

3 9 3 9      ˜ 2 8 2 8

27 . &      !  16

9 27 9 243    " 

˜ 8 16 8 128     !    2. &          "        "           "         =               

      "    (=. "   ! ,  "   ,

      >      .) $. ;. < ! , %  & '$$ *    *. ' 1976. % "             '    ' ,  "   "  "     ;!      !      ,      ' ! &!  .     +          ' 1926. % ;. < !           '  ' " ( . 31 1956 . 10-14)             !  !  = "    17  .  !   9   8  !  9:8  !+     . ‰ 8 (        !)          " 6   12    9        ",    !        6:8=9:12. &!     #  "   # . J. Fauvel, R. Flood, R. Wilson (Eds): Music and Mathematics: From Pythagoras to Fractals. Oxford University Press. Oxford 2003. ' !   

    . '>, *  , '" . /  . ; , *  , #!  , < ‘. ’  . “   ”   ' 2005,  "   G. Loy, Musimathics: The Mathematical Foundation of Music. Vol. I. MIT Press 2006.           !+  

02 arx kat FILH.indd 159

8/2/2010 9:17:26 

6 160

            

 &   $          &   .

% = 22    : ‰  : 1, 3, 6, 10 ... 1 2 (n +n) . 2

‰   : 1, 4, 9, 16 ... n 2 . =   : 1, 5, 12, 22 ...

1 (3n 2 -n) 2

22

&    . T. Taylor, The Theoretic Arithmetic of the Pythagoreans. London 1816 (repr. Los Angeles 1934).

02 arx kat FILH.indd 160

30/1/2010 2:13:30 

II.       ...

7 161

;> : 1, 6, 15, 26 ... 2n 2 -n     , "      >  !

   , , .., : n 2 +(2n+1)=(n+1)2 1+3+5+...+(2n-1)=n 2 Š   23   &!     ,      Collège de France J. Vuillemin (1920-2001),       +   " !>  "  ",24   !  " =  +      "  " 1 2 (n  n)               ( ).25 2 % E. Schrödinger,   !    (Shearman Lectures)    •   #!  1948       !: «< -

23

J. Vuillemin, Mathématiques Pythagoriciennes et Platoniciennes. Paris A. Blanchard. 2001. O Vuillemin    =             

   ". ‰ "  !           " ",         ",            "  ". #!              : «   

     "        . *!          +       (i, j)  i               j     . 25 P.H. Michel, De Pythagore à Euclide. Paris Les Belles Lettres 1950 p. 310. 24

02 arx kat FILH.indd 161

30/1/2010 2:13:30 

8 162

            

 ,  !          n(n 1)h2    n2 h2 ( n     ). '      +    >      >               .     !     #  !».26 =  !     = !27

3.   !ˆ                   "                  =   ’            28      . ‰   =      ,29  "                     " ,        =  30 D  E J       "  ! ,   !+       >    -

26

E. Schrödinger, Nature and the Greeks. Cambridge. Cambridge University Press 1954 p. 27. L. Brunschvicg, Le rôle du Pythagorisme dans l’évolution des idées. Paris 1937  "   D. J. O’Meara, Pythagoras revived. Mathematics and Philosophy in Late Antiquity Oxford. Clarendon Press. 1989, reprinted 2006. 28 H. Vogt, Zur Entdeckungsgeschichte des Irrationalen. Bibl. Math (3) XIV. 1914 pp. 9-29. $.      *. von Fritz, Grundprobleme der Geschichte der antiken Wissenschaft, Berlin 1971. 29 #             > >  #  " . J. W. Dauben, Conceptual revolutions and the history of mathematics: two studies in the growth of knowledge  D. Gillies (ed) Revolutions in Mathematics Clarendon Press 1992 pp. 50-71. <     "  "         #  " .        I. Œ š , 3           *  *    # . '=Œ 1995  "    !  '. $! , ‘. * ! , ;    : M  !           #  ". %       '  ,  ” Œ   2006, . 213-232. 30 H. Vogt, Haben die alten Inder der Pythagorischen Lehrsatz und das Irrationale gekannt? Bibl. Math. (3) VII (1906-7) pp. 6-23. 27

02 arx kat FILH.indd 162

30/1/2010 2:13:30 

II.       ...

9 163

!, !    >     .  «  !ˆ »31   2     !      *. ‰   " ( !         !   "      "),                 "       " (.  !   Fermat),            !  >          . ‹, 

!   "    !    "    "   !  !    !     ",                  "    ! !     ! .      2      . ‹     32      ˆ       ,  "    "    ! 

                >   «=  ... ! j !  Z + ^ Z ^. !  j 

Z X q  @  ‚@ ! ƒ Z ƒ X Z»33. '"           ! >     >    ,34      ! «€ |   Z      »35  «j | œ Z 

   »36·          ! 37          ,             % P. Tannery            2      +           . $. P. Tannery, Du rôle de la musique grecque “pure”. Mém. Scient. Vol. III. 1915. pp. 68-89. $.  %. Becker, Zur Geschichte der griechischen Mathematik. Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgemeinschaft 1965 p. 143. 32 H. R. Dodds, The Greeks and the Irrational. Berkeley 1951. 33 H. Diels – W. Kranz. Die Fragmente der Vorsokratiker. Berlin 1903 58 B . 2 34 W. Burkert, Weisheit und Wissenschaft, Studien zur Pythagoras, Philolaos und Platon. Nürenberg Carl 1962. 35 ;  4  $. (, . 3. 36 Idem o. 4. 37 <  =  =!  !      «!  !    !» 546C            ,    !  ! 5. 31

02 arx kat FILH.indd 163

30/1/2010 2:13:30 

10 164

            

  . &’   "     ;  38  "+      !   "          !ˆ    !  ’   !: «  | ? Z? ‚@ ? ~    +  €   ... ¡ j ¢! £  ~ !  @ ‚@ ƒ ƒ X  ¤^ { ¥   ... ƒ j     X ƒ ? @    ¦   | ‚>      œ ^»39. ;"  !   !+      )   #  40            «»   : «` | X (¨ ) @ ~ Z   @ ~ Z   ‚> ¡  ^ q> ».41,42 % E. Schrödinger      "   

        !  . «' p, q, x          +                " 43     ! ,   x  ! 

«  »   >          p   q. ‰ !     > p   x    > x   q     . ' "                          (! )    . #   " !

             , ,     p:q    ,              . Š      "                        !    "    . ;                       ,            ’     < 1   (. 39 1214-16. Greek Mathematical Works Vol. 1-2 Loeb Classical Library. Harvard University Press 1967. 40 M. T. Cardini, Pitagorici, testimonianze e frammenti. Firenze, La nuova Italia 1958. 41 H. Diels – W. Kranz, op. cit. p. 184. 42 $. ‰. #

  , <"     + ...    # '  . ;. = '

2004. 43 Π+   "  !  +     !   , 

     "  !  !        . 38

02 arx kat FILH.indd 164

30/1/2010 2:13:30 

II.       ...

11 165

      (sonorities). % ' 44 (        =! ,  ‰!  ,    4 " .(.)   !             ...       "  (   Z!  ¤^),              !     ».45,46 ´%        " #  "   !ˆ     >  . '      >   "  .       ,  -         =  ,        . %   !+         "      <  *,          

      ,  "  ,     !.47,48 ‹    =          + 

 «   »  !-  .49 %     +           . %    !        !>     ". Œ          44 $.

C. A. Huffman, Archytas of Tarentum. Pythagorean, Philosopher and Mathematician King. Cambridge University Press 2005. 45 E. Schrödinger, op. cit. p. 32 (  . (. /.). q. 46 ‰    !        3 p 47 [=. «     ! !  ’                                 "   ’     ,         "                         ...             " ,      !        !              ! » '  ,   # '5, 985 b 23. ( . “. *. M. C. S. Kirk – J. E. Raven – M. Schoefield. 5  &   " $  . MIET ' 1988, . 339. 48 «'! !             !, "         +      !  .  ! "   +      "               ». Idem . 342. 49 =.      1   2  VII $  & 4 &. 1  : «#! ‚ ,  ’ ª `  ƒ £ `   ». 2   «!  ¬ Z ¬   ‚ !  ».

02 arx kat FILH.indd 165

30/1/2010 2:13:30 

12 166

            

   -   «  »       =  .  !    !       . '!       «  »        ( , ! , ),     +   ,     ( ,   , ). #    !ˆ   2 "  "    ,     . '   "      >        2 . ­!   >     J. Heiberg     !

 10    4 &. < !    "50    !       !  . ‹ '&  "  ",   '$ ! ,  +        " '&         ! '$  !  51. <  >          !  . ‹   "     ,    : '    "

Ÿ ( $*) 2

2( $%) 2

()

'       !          !,                  $* (= =

 "       $% n ' ;”      ,    !   '&   n       (= !     '$. '       !,   

n  !  ;”, n    "  . ‰ ;”>1     '&>'$. 50

Œ +    "  +       ! ,       !          !   . 51 % O. Töplitz,             !  "  +   2    10  . $. Die Entwicklung der Infinitesimalrechnung. Berlin 1949 pp. 2-6.

02 arx kat FILH.indd 166

30/1/2010 2:13:31 

II.       ...

;

(1) Ÿ

167 13

$* (= ( $*) 2 ((=) 2 Ÿ = = 2 $% n ( $%) 2 n

2( $%) 2 ( $%) 2

((=) 2 Ÿ ((=) 2 2 n

2n 2

(2)

¯  ((=) 2    !  , !    ;”     !, ,

 ;”     Ÿ ((=) 2     . '   ;”    !, (=  n       ,  !

   !,      n       "  . % !   ;”       2(;Œ)    ;”=2(;Œ) Ÿ ((=) 2 4((4) 2 (2) Ÿ 2n 2 =4((4) 2 n 2 =2((4) 2 ¯  n 2    !    n     !. Š      >    n    , !          !. ¯  " '&          ! '$,      

   !  . /      >  "+  '  ,    $ #   52     ! ,  "   ,         !,   ,          ,           !    . % =  !     ˆ      >    >     !ˆ     . % =  <!    $   =!,    =    " 53      "       52

«Z  ° !  j X    j j ± ^ Z      » 41 26. 53 «=   | €     "  X @ ƒ    @ ƒ,  ° | !   ¡ ? !, ² ‚ !    

02 arx kat FILH.indd 167

30/1/2010 2:13:31 

168 14

            

  ,      +   ,    +  !   2 . =    !           2 ,

  !  !  !        ( "   )  . =    !+  

  ,     +   "  ", "         +           ".

     ;/&  4 

<    Œ   <   (2 "  .(.)            +      ! 54. Œ   !     !    !  (    " )      !     !    "      ,      !     !   !, ° | j ³ µ ^  @  ¡ ? !  ³ ~    !   @ ¡    j ƒ ‚ µ   <   ƒ Z’ ‚ . ¶j {  ¸   ,    | { , X ZX ~   ¬ ¸  ¹  @ X ZX      ! !   ZX ~ °    @ ¡ ZX ~    ‚ ~ °    @ ~    ». =, 4 $   $#& $  . Greek Mathematical Works. Vol. 1. Loeb Class. Library. Harvard Univ. Press. 1964 p. 136  = < . Kroll ‰ . . p. 24. 54 Œ  <  , Expos. Rerum math. Ad leg Platonem ed. E. Hiller Leipzig 1878. pp. 42-45. &!   Œ   <   . J. Dupuis, Théon de Smyrne philosophe platonicien. Paris 1892 (repr. Bruxelles 1966).

02 arx kat FILH.indd 168

30/1/2010 2:13:31 

II.       ...

169 15

   "    !      !     ". < !   !     "      !  ( ")        ! 

   !  ( ")     ". *       +  ’ !. <     Œ   <     : $    =! =! =! =! =! =!

"  "    "    " !  "    "   "

1 1+1=2 2+3=5 5+7=12 12+17=29 29+41=70

3   (3 *  )   “!  “!  “!  “!  “!  “! 

"  "    "    " !  "    "   "

1 2·1+1=3 2·2+3=7 2·5+7=17 2·12+17=41 2·29+41=99

&!   !    !      !  ( ")  "  ",   : $   

3    

D  G D1

2D  G G1

D1  G1 D 2 D 2  G2 D3 .............................. D Q -1  GQ -1 D Q

2D1  G1 G2 2D 2  G2 G3 .............................. 2 ˜ D Q -1  GQ -1 GQ

02 arx kat FILH.indd 169

30/1/2010 2:13:31 

170 16

            

«‚  ° !      ° !  ¼ >»   !         !   !. % Œ    +  55         : 1 =1 =O1 1 3 =1,5... =O 2 2 7 =1,4... =O 3 5 17 =1,41... =O 4 2 41 =1,41... =O 5 29 ............................. GQ ... OQ = 2 DQ '       !,        !> >! , "   !  !>  ,       

   ",         2 . = !    !  "            1. 2

1 O1

55

O3

O5

1,5 O4

O2

%              !  :

3 1 7 1 17 1 1 =1, =1+ , =1+ , =1+ 1 12 1 2 2 5 1 2+ 2+ 1 2 2+ 2

02 arx kat FILH.indd 170

30/1/2010 2:13:31 

II.       ...

  

   

O N  N U  1

 " !

O N  N

  " !

WU

17 171

2.

% !     Π  <                 '         

  . ‹           ,      +  !       '! 56   Lagrange, Bolzano, Cauchy, Weierstrass  !    !  !. /!  Œ   <        "   " !     !     ,       «  »  18    19 " . '   "        "    "

 ",   !+    =. “    "      57 !    !      !   !           "   

 !   +    "     !       . ‹    ! ! '&=     (  ) ;&=. =     ! '&    !     &$=   $“=. ‰ +   !  ! &“= +, !     !  ( ") “”.

$.  *!  V. +     #$   #  18  19 * . 57 *!   !         "           +  ’ !. 56

02 arx kat FILH.indd 171

30/1/2010 2:13:31 

18 172

            

&      =     10 "  2    4 &  ;  (  &       '$   “          '$,   !    "   "    '$, $“    !   !    "  (1)  "    '&, &“). $'   %'   $*   *'  







Š  '&= , &$= , $“=  $“=&;   *(   $*  Ÿ %'   $* 

(2)

 -  Ÿ $'   *' 

      '“    !  ( ")  " ! &“.  !     “”, ! “”='“   '“='&+&$+$“  $“=&; ! '“=2 +. “       !   !     ", !     "    DG D   !  DG G . =    &“    !    “=&“   ! Œ=“”   !      "

,, Ÿ *4   +4   *'   '4 

 Œ=“”   '=   *'  Ÿ +4   *' 

(3) (4)

 -  Ÿ *4  '4  '    &Œ    !   " ! “Œ,  !     "    Œ*. ! &Œ=Œ*

! '4 '++4 D G   4. *''++4 D G

02 arx kat FILH.indd 172

30/1/2010 2:13:31 

II.       ...

173 19

 ’      !   ! D Q D Q - GQ -   !  GQ D Q - GQ - . Š   Œ   <    ,       ! !  !        ,         G 59,60,61 .      !     ! ,58    =1   D ' ,      ;. < ! 62    « »       "   «! »63, "                  ! . '  "         !  =1   =1,        «  !»,  !  

     " . &   > ,     !     "         =    2 (. . . 171). ‹   ! Œ“. =     Œ“       Œ       !  Œ*, !              Œ“      &. # ! “&   !+  !,       . '’     !    !       ,        “       !  “” !  ,            “&  !    '. # !   '&   !+  ! ... 58

«½ { ! ƒ  !  j X Z"   @  X  ° j , ]  @ ~    @ ~ ¾  ‚ ¸ ! ¤  ». 59     Œ     > . Œ     !       !       ! , "  "       !    !,  !         ˆ     . 60 % !  . ’             "  ",   "  !   !  "  "     "         . H! D - G H Ÿ D o G . 61 Œ   <  . Greek Math. Work. Loeb Class. Library Vol. I. p. 132. 62 E. < ! , '$ <& , ;&  *. $ V, VI, VIII, IX. ‰  . %.;.<.$. ' 1953 . 12. 63 «% Œ    !+        !              !  "     ,  ’        +        "           +"   ». idem.

02 arx kat FILH.indd 173

30/1/2010 2:13:31 

174 20

            

'           . &      ! “&,        !  Œ*=Œ&,   ! Œ“   "      ! 4. . Š        ! &',          !  “”=“',   ! “&     ! '=        

      . '     !   '* 4' .  !  '=   Œ* ...   <    ;  " 64 ((, 1)          ,    !  !  "    "       !,     "  HG Ÿ H! GQ - D Q H v !1 Ÿ GQ o D Q !

GQ  DQ

Š    =65   Œ           

    !         > 66  2     .

64

‹   !   ,                      !         

        ",        

     !   . 65 &    . J. Rosan, The Philosophy of Proclus. New York 1949. 66 2 > :  G    2       !  >    

D  ,    . ‹ >0, !              H! GQ H D Q  H GQ - D Q H          !         !   ! !. ¯  !    >        ! ", ! 2   

 .

02 arx kat FILH.indd 174

30/1/2010 2:13:32 

II.       ...

175 21

 $#&

‰  !ˆ     67,68 2 !      =            !  !, " !  =    5 " .(. Š   =!69,70  !  ; 71,     « > »    3, 5 ... 17  Œ  *  .     « >»  « =! ! 

67

$.   A. Pringsheim, Nombres irrationnels et la notion de limite. Encycl. des Sc. Math. Pures et Appliquées trad. J. Molk, Paris Gauthier – Villars, 1904 Vol. I fasc 1 sect. 3. p. 133. 68 <     ! (­$C 7289 Yale Babylonian Collection) !      !      ,  "       !,             >  , 1,4142129 (   1,41423562...). «#           $ " "+             !    «     ,    +         2», !     "+        . ‹         +  2     ...». B. Rittaud, Le fabuleux destin de 2 . Gazette de Mathématiciens. Janvier 2006 no 107. S.M.F. Paris p. 29. 69 $. J. Dhombres, Un platonisme spontané: le témoignage contradictoire des textes mathématiques. L’ objectivité mathématique. Platonismes et structures formelles. Paris. Masson (sous la direction de M. Panza et J. M. Salanskis) 1995. 70 <    '  ,   #  !           , 

               !    

     . '   >           Œ     "   <  Œ . &    . F. Lassere, La Naissance des Mathématiques à l’ époque de Platon. Vestigia 7. Fribourg – Paris Editions Univesitaires Ed. Du Cerf 1990. 71 $.   A. Szabó, Theaitetos und das Problem der Irrationalität in der griechischen Mathematikgeschichte. Act ant. Sc. Hung. Budapest XIV. 1966. pp. 303-358.

02 arx kat FILH.indd 175

30/1/2010 2:13:32 

176 22

            

     Œ  >      !  "       »72. '           !: «; : % Œ         ! 73,74  "      "   >                      " ,  !        ! ". <’    !  ! »75. /!           "    !   . #    Œ  *    >  

  76   "

3, 5 ... 17       !  

17 . *     ! +    =!77       . % =!   !+        Œ   !+  «! »      +     !  

 >  Q         !    !,          >    . '

    78  +         

 . E    ! !      #  "      ,   !   !: 72

A. Szabó, Anfänge der griechischen Mathematik. Budapest 1969 p. 58. &        . '. Szabó, op. cit. 74 Š     ;. < ! ,         '  ' ",  >       +  . $. ;. < ! , ;       Œ   =!.  .  . * ‰ . 31 1956 . 315. 75 =!, ; . 147 d-e. #!  $. ‰ !  – =. =   ' .., . “   – . ”  . 76 =                 

;!    . % “   ˆ           "    " ,        "   " (    ) $. Diels op. cit p. 41   T. L. Heath, op. cit. . !  ‰ .  ' 2001 *.;.;=. ;*. . 198-201. 77 ‰    ,     Szabó  !  Œ  . '. Szabó, op. cit. p. 63. 78 $.   G. H. Hardy – E. M. Wright, An Introduction to the theory of Numbers. Oxford. 1938. 73

02 arx kat FILH.indd 176

30/1/2010 2:13:32 

II.       ...

177 23

% Zeuthen79    Π *    >   3, 5 ... 17        "      "   !,    >    18          ,  !    > 3 2 ,    , "  

>    19    !    19  > ˆ

    ’   Œ  !    17 . % <. # š   !       Œ"80     ! . Œ   Œ  *       "    ,      !       ! ,    !     

2 . #!   !+  !

",     !       "    

2   1,   

3 . *         

 ! 16 "          +  " 

2,

3 ... 17 .

‰  "       J. H. Anderhub81       . 79

H. G. Zeuthen, Sur l’ origine historique de la connaissance des quantités irrationnelles. Oversigt over Videnskabernes Selskabs. Forhandlinger. 1915 (.(. . 333-362. 80 <. # š , Œ  . $#&  . 3 ' 1905 . 188. 81 Joco – Seria, Aus den Papieren eines reisenden Kaufmannes, Gewidmet den Freunden des Hauses Kalle. Co. A.G.S. 166 ff. Wiesbaden 1941.

02 arx kat FILH.indd 177

30/1/2010 2:13:32 

24 178

            

Š   A. Szabó             82     ! ˆ           "   Œ  !  !  ( ! )    +  (       ! 13   17  6  )83  "  !      .

 =. L. van der Waerden

% $. L. van der Waerden,84               +       (, 6   (, 10),85   

   >   3, 5 ... 17     . ;"          >     ,  ;. < !     "86    '  ' "  !+ 82

A. Szabó, op. cit. pp. 59-94. ‘   !       ! (VI, 13). '         ! ,  "         !              !  !            (VI, 17). 84 Science Awakening 4th ed. Noordhoff Intern. Publ. Leyden 1975 pp. 142-146. 85 ' &          '$          ! $“,   "   +     '“   $“ +   ! ! $“        ! ! &“ (, 6). '            ! ,                           , "              !     ((, 10) ; , 4  *.;.;=.;*. ' 2001. 86 ;. < ! , '      &  ;   $#&. ‰ . 31 1956 .   ;. < ! , '    '  . ‰ . '¿. 1972. . 315-321   325-329. 83

02 arx kat FILH.indd 178

30/1/2010 2:13:32 

II.       ...

179 25

        Œ  *    !   17 ,          17,   =     ,  " 9 (9+8=17)        8       . '        !+        17 (!  10,             7)    Š .           

4.  "     Œ   !        =    =!87     !  . (       !  Œ   <  : «%} | ° j Z , Zj Z? Z ¡».88 % '             ˆ   ,       !. %    !  !       !     : «X  @ À |  X Z ^  j X ` , X µ q  ³@  `,  @ j  X ^ @   ³  @ À X | \ »89. %      !   +   ,           !. «Á X [   j j  !  ? !  !,  @ ? !  j j ^ ! , ƒ ‚  ;»90 %    ,     ,   ,  ..,   

   !  !     +    «X  @ X Z ^  ], ` , ?     X ƒ ¤! Z   {^  ».91 87

=.        ! %  & (   Frege)   <!  + !      >  «= ¦ ‚ | ‚à |  @ ¬ Ä    ¦ ¦! ;» 301e – 303c6. 88 Œ  <  ,  &  #        &    $#& #& . ed. Hiller, Leipzig 1878 p. 24. $.   ;. < !, . '  ' 2003. 89 ' , #  " # 1080 , 30. 90 Idem. 1082 , 15. 91 Idem. 1082b, 28.

02 arx kat FILH.indd 179

30/1/2010 2:13:32 

180 26

            

   "              !     !         ’      ,      !+    ’      !  . % '        >      "             !    =  <           ,        !        š      ’

                «  »       : «j j Z ¡, ‚ ¡ ’ {X q j  Z , ,   Z ƒ   @ ±  `   ,  !  Z ¡  Ä  j   . =¡  | Z   · X ^    ¦     ~ {  Z!  !».92 Œ      !>        <            >        !ˆ     +

=  <   #  !         . # !        « ! » "  >   ,           ", "      . ' !    '       !

            .93 #           =  <    

         ,    «»,     «»                     ,   >!  ,  . Š                        !,     ! "            " . ‹     !    

     !     , ! ’    "     !    ". ‹       ! 

«»  ! !   !    !,   ’   92 93

Ib. 1082 b, 33. Ib. 1084 b. 33.

02 arx kat FILH.indd 180

30/1/2010 2:13:32 

II.       ...

181 27

  +   ,           " «j | ~ ! à Z  , X X  @ X  @ X  ; Å ’ { € Z @ { {| ~ ~ ±, ~· À j  ° { , À ’ Z X ] . %[  X Æ Ç¡ Z X ° { },  , ~ | . * @ Z@ À Z X  È Æ ƒ ‚ , Æ  Æ  Æ  · Z’ ° { X ’ [  X j  j ? >· ¡ ’ {  Z X Zj  > Z ƒ  ƒ Æ À¡».94 #  ’           <            . '   ! $  4 &            . < > " $        ,        !        . Š        "    ! ; &     ’    "                7 $   4 &,  "       "     ! .95 ‰ 7 $   4 &  +      !  : 1. #!                !

!      . 2. '             !. « !             

    !   ,           ,    ,        ,   ! !   "   !         > . '   «  »        ,           !    >  ,     

   ».96 ="       <      !    ; 94

Id. 1092 b. 15. % =!,                 !,        !  . " & 101c 4-8. 96 J.L. Gardies, Du mode d’ existence des objets de la mathématique. Paris. Vrin 2004 p. 29. 95

02 arx kat FILH.indd 181

30/1/2010 2:13:32 

182 28

            

«‰         !     , "               ,       

      ,          ·          , !         . =   !

   !   ! ».97 =         ;       '       !  . 98 *     ˆ   !   

     !,         '      !

 S. Stevin,       !,  1585            >    !    "        #%‘'“' ;‘' 'ɍŒ#%<. % ;      !+         >      !+       .        

> .99 H >                Grassman, Dedekind   Peano. (  "           ,     !      !     "          

  . Š        ",      5 $   4 &          :       $        modus operandi.

97

' ,   # ‘ 1088 4-9. =               !          ,               , "         ’                    >  . $. (. /  , *      #  !,  . <  ' 1987 . 223-247. 99 &    .    !   S. A. Yanofskaya, '      >  Ist. Math. Issl. 1958 t. XI. pp. 63-96 ( !). $.    J. Vandoulakis, Was Euclid’s approach to Arithmetic Axiomatic? Oriens - Occidens Cahiers du Centre d’Histoire des Sciences et des philosophies arabes et médiévales. Vol. 2 1998. pp. 141181. 98

02 arx kat FILH.indd 182

30/1/2010 2:13:32 

II.       ...

183 29

5.     "  ;> (5 $   4 &) Š  !   ! ,        !   ,           ",   "   5    4 &  ;        ;>  *  (ca 408 – 355 .(.),      "     ;  « µ  œ  œ @ Z ƒ   ^ ... X |   ;{> | ] [    ¡ =!  !»100. ‹  ;>  *       >     !ˆ   , "     " "   "     !+    101. ‰   ;> >      ! >  4 &. % ;   !   +          ". < "     4 &  !     >             102,       6 $ . '          ,      =          ",    «                                "»103. ‰ 5 $   !+     ,  "       ˆ ! ’    ˆ          ,           >    19 " . ‰ $  ,  ’            

   ,     / /   " $ , " Ê100

Greek Mathematical Works. Loeb Classical Library t. I. 408. M. Cantor, Vorlesungen über Geschichte der Mathematik 1e Band. Leipzig 1894 p. 238. 102 $. ..       >  =   . $.   K. Reidemeister, Das exakte Denken der Griechen. Hamburg Claasen und Coverts 1949. 103 M. Kline, Mathematical Thought from Ancient to Modern Times. New York Oxford University Press 1972. p. 68. 101

02 arx kat FILH.indd 183

30/1/2010 2:13:32 

184 30

            

          > . % !      ",     !        ,104  !         $    !  !   . % ;>       ,    +             ,       "         !      5  105,          : i)

'>$

  

&>“

ii) '=$

  

&=“

iii) '<$

  

&<“

104

$. I. Grattan-Guinness, Numbers, magnitudes, ratios and proportions in Euclid’s Elements: how did he handle them? Historia Math. Vol. 23 1996 pp. 355-375. (printing correction: vol. 24 1997 p. 216). 105 #         >    "    6 $ ,       ˆ    ! !  ! . ‹     '$&   '&“     ˆ '&   !   $&, &“. =     $“             $&=$=Œ   &“=“*=*•. /    ', 'Œ, '*, '•   &$=$=Œ    'Œ, '$, '$&      > ,     Œ&= $&   'Œ&= '$&   &•=&“   '&•='&“    ! ­ μ%* = ν*' Ÿ μ$%* = ν$*' ½ ° ° ® μ%* ! ν*' Ÿ μ$% ! ν$*' ¾ ° μ%*  ν*' Ÿ μ$%*  ν$*' ° ¯ ¿

(I)

(o ;     !+  "  ). ‹    

  ,  ! $&, &“      '$&, '&“       ()

   '$&>=<'&“    μ%* != ν*' Ÿ     5   $%* %* $ *   '$&=', '&“=$, $&=&, *' = ' Ÿ = . $. ;  &  , ;& = $*' *' % '  * ‰ . .  ,  ,  , >  ;. < ! %.;.<.$. 1953 . * A 68-70. %           ! + "  " ,   ' B      !  :

02 arx kat FILH.indd 184

30/1/2010 2:13:32 

II.       ...

185 31

              , "  " 

  !        . #  5 $   4 &  ;   +                 "   

 ! !             "

 "  !  19 " . /!  ‹        

 , « !             . < Š 

    :      ! (..,   ). *     >      !   >  (grandeur),  "     !   >  (Grösse), !              ».106 ‹    !   5 B           ": «'        > ,  ! !             !,        " "»107. ‹, >!              ,          ,     ,        

  !+  . %  !  ,           ,         . Š                   > ; '       4           "  108. “          > ,      +       > 109.

106 S. Bochner, The Role of Mathematics in the Rise of Science. Princeton University Press. Princeton 1966, pp. 278-279. 107 %  3: «• q  ƒ À ƒ °  j    j  ». 108

% ;. < !                 8   J J D E  5   (  D!E Ÿ !   ! ). E D J J

109

• q X       , ¦       +  Z ¤ .

02 arx kat FILH.indd 185

30/1/2010 2:13:33 

186 32

            

“     «       !     ! n      (   1)  ,       !

    ! (      1)    . ' >  !>     , !               ,       ,  . %            >   >  ",            " !     !       !. %        ! !   ,           !         »110. Š      ,       ,  +   . % ,    ,  +      3, 4, 5   7,111,112 "     +    (    >    !)     ,       . ‹          ,    

      !     " (1  ). '          ,       !    (2  ). # !    ;> !        "    "   >     "113,114 «j X {X q    Z!   » (6  ).

110

M. Kline, op. cit. p. 69.

111

% 

D J ! œ  !  + "  " ,    "  > $ E G

! < .          >  "         Hilbert .  " >      . 113 $. A. Szabó, op. cit. pp. 157-198. 114 $.  Ch. Phili, About the Theory of Proportions exposed in the V Book of Euclid’s “Elements”. Proceedings of the International Congress of the History and Philosophy of Sciences Unesco. Islamabad 8-13 Dec. 1979 pp. 165-175. 112

02 arx kat FILH.indd 186

30/1/2010 2:13:33 

II.       ...

187 33

Š     ,           5,               115,116 $ * Ÿ % '

P$Q% Ÿ P*Q' P$ Q% Ÿ P* Q' P$!Q% Ÿ P*!Q'

$ *    !      

% ' $ *    !   . «% ;  », !  Frege, «    % '

    

 5    5 $ , !+       !             ". *    !      !          ". '      !           ,   !   ,    !         +».117 Š  !  ‹     !  ;      ! -

115

    Heath      :  

$  +    %

Q    " '>$   ' d $,  ! Dedekind    + P $ * . Š     +    "  "         % ' Q    " &>   & d “. P *   ! Dedekind    +         . '     ' $ * §$ *·    Ÿ , "  "            ¨ ! ¸  % ' ©% '¹

"  "  "

    7  . $. ‰.;. Heath, The Thirteen books of Euclid’s Elements. Ed. 1926. Cambridge. pp. 124-126. 116 % K. Weierstrass          ". $. P. Dugac, p. cit. 117 G. Frege, Die Grundlagen der Arithmetik. Hamburg, Felix Meiner 1988 p. 32.

02 arx kat FILH.indd 187

30/1/2010 2:13:33 

188 34

            

 ,118,119 ’         ,             !   ’ 

                

   !>. %     J. L. Gardies   : «‰   ’                !      ",     "   +      (  )  . '        !        

    , !       ",   +   >  5 $       ,  !+>  " +>: a β

c Ÿ xy [( xa ! y β και xc ! yd )  ( xa d ορσ

y β και xc

yd ) 

xa  yE NDL xc  yd)]   !     ,   +> "    !:  xy    a β

c Ÿ xy[( xa ! y ⠟ xc ! yd ) d ορσ και ( xa y ⠟ xc ya ) και ( xa  y β xc  yd )

‹    >120       "    $ #  , !             

>  (  !              5 $ )     *          

     ».121 118

% '    !     "     !  . V. Katz, op. cit. p. 78. 120 $. J. Carrinet et J. L. Gardies, Ordre total et archimédien entre grandeurs dans les Eléments d’ Euclide. Les définitions 5 et 7 du livre 5. Cahier du Séminaire d’ histoire des mathématiques de Toulouse. No 7 pp. 3-11. 121 J. L. Gardies, L’organisation des mathématiques grecques de Théétète à Archimède. Vrin. Paris 1997, pp. 60-61. 119

02 arx kat FILH.indd 188

30/1/2010 2:13:33 

II.       ...

189 35

‹          ! ,  ;> $ % $ $ % $ % $    9    " ,   $ Ÿ Ÿ % * * % * * *  % (            ,   "         !      "   ), $ % * $ $ $ $ "   10          Ÿ  % * ' * %  ' % $ $ $     , "      !+   * % ' $ 122    . % '  + !        ,  !+   !>              (  $ * $ % Ÿ          !>   ! % ' * '                   12 $ * % ' Ÿ (13  ),  % ' $ * $ * $% *' Ÿ

  +      (14  ), % ' % ' $ * $-% *-' «  »  : (15  ),     Ÿ % ' % '  )  !  (   ) Ÿ

$ * $ * Ÿ (16  ). % ' $-% *-' ‰        5 $        

       "   !+   25 !  5 $ . < "  !               : ' !   ! "  ,  " !    "   !          !       :

122

=        ;      !+ ,      !+   ,    !+     . ;         .

02 arx kat FILH.indd 189

30/1/2010 2:13:33 

190 36

            

 ,     !  "   "   !            !      "      ! . (1   ). <    "     ,  D D  D Q         β1 , β 2 ,... β v      , " D PE  D  PE  D Q PEQ Ÿ D D  D Q P E E EQ 123 " 2   3   !   >: ' , , , , , +      : =, =, = , +=  (,     ) Ÿ DH OP E J] OP G ' =, =   ;”= , Œ= . Ÿ PD P OE PO E PJ P OG PO G <  4    " !  !+   «  »,   ,    " ,     "    

                 ,       !  "            !       !       !      ,     !  . “   

$ * P$ P*  ,  . Ÿ % ' Q% Q'

&   >       ;   !+    > ,  (')   (&)      !  '   &   ($), (“)      !  $, “, ,   (')  

  5      ": (')>($) (')=($) (')<($) 123

$.   ; , 4  *.;.;=.;*. ' 2001 . 378-379.

02 arx kat FILH.indd 190

30/1/2010 2:13:33 

II.       ...

191 37

$ * ,              % '    +  . $ % * *   ,   8 <  7    ,  $ % Ÿ * * $ % $ % * *    ,  $!% Ÿ !   ! . * * % $

! 

<  11              : $ * * ( $ ( A * $ % Ÿ Ÿ   , " 16  ', $, &, “ :  % ' ' = % = * ' B '  !             , "       :

'

'

$ ' % ( $% '(   (24   ) Ÿ * = * = * =

$ *  '       “  ! Ÿ $'!%* (25 % '   )124. '

< 5 $ , ,    ,  !+    "      >  ", "    '      !+      .           > >  #  ". '       . Š   ,   =          «   »  !              . Š   

"   $  4 &                 ˆ          ", ’   ;>        5 $ 125. ‰ 124

#       ;          !

 "             " ". ; , 4  (*.;.;=.;*.) ' 2001 . 416. 125 ‰         >    .

02 arx kat FILH.indd 191

30/1/2010 2:13:33 

192 38

            

  5 $       "            ",     ‹   !+  .126 #   !  4 &,   "     “      !      ",           +     127. Š  !   '    ,        !    ,      ,  "    !    128 ’

. Š   ;     ;>   5 $      !   ,  "           !         "      !   .

) '            !    . = ’          4 &      "   ,     >   . % ;  ,      ,                  +      ",        !   . «‰    "     !            ,       ;          . ‰            ,           ;  . ;   5 $   !    ",   ...      !. $ * $% *' ) !;    >   18   (  Ÿ % ' % ' +          !        ,  

                » (VI, 12)129. 126

*!  >  +  Ê         ’     . 127 #     18 "           !  #  "       . '  ˆ   4           ˆ            . 128 M. Kline, op. cit. p. 72. 129 dem. &!                          .

02 arx kat FILH.indd 192

30/1/2010 2:13:34 

II.       ...

193 39

'  « >  »    >    ,      "   5 $ ,            >. '         3    ;    +          (   ,   ),     !      ,           .              . $                «  !  »130. % ;               !      . ) '    "   !  ;     "        . #    «       !            . '         ,   ! ’  +       !+ . '! !  ;      +      $ *  ,   ', $, &, “      . <        % ' "       »131. #   1800         !       ! 132.

130

M. Kline, op. cit. idem. Idem. 132 «            !+                        ,    

  !      ». L. Brunschvicg, op. cit. p. 97. 131

02 arx kat FILH.indd 193

30/1/2010 2:13:34 

194 40

            

6. To 10 $   < .   >    ‰   !  !ˆ         ‹           10 $   4 &,              ’     .133       10 $   ! !     +                >  . %     Marouane ben Miled,      ,134  "      +     «   #  "            " :         4  , " !       >. ‰ "        +         4 &       +   " (    )      "  10 $ ...‰    

 ,  + "            10 $ ,                          ».135 Š      !ˆ             

    . «    "  

        ,      M. ben Miled,     ",     +        !        " "».136

133

I. Mueller, Philosophy of mathematics and deductive structure in Euclid’s Elements. The MIT Press, Cambridge Mass. London 1981. 134 Les Commentaires arabes au Livre X des Eléments d’ Euclide jusqu’ au XIIe siècle. Paris 2003. $.          Opérer sur le continu, traditions arabes du livre X des Eléments d’Euclide, avec l’ édition et la traduction du commentaire d’ AbÍ Abdi AllÎ Muhammad b. IsÎ al- MÎhÎnÏ. Préface R. Rashed. Académie Tunisienne. Carthage 2005. 135 M. ben Miled, op. cit. pp. 19-20. 136 Idem p. 21.

02 arx kat FILH.indd 194

30/1/2010 2:13:34 

II.       ...

195 41

«1)  "              " "          . &’   +    !>:          > " (    5 $   4 &    ! 5-9  10 $ )     !   ,    !   " " (     ’ !   " "    ! 1-4  10 $   4 &). ‹  ;    +       !              ! 2, 5   6  10 $          

        .  2      ,      !       !        ! !    !     ,           . % ! 5 (       >       

 " ("  ")   6 (            "  ",          )                             . ‹  !,  ;    +  ,  !  >  <    “  .          ,    !      !    ,137      !  . Š     

          ,                           . % ! 5   6  10 $        "                            . Š , !      

               (     « 2    10 $   !+     . #      +          + "    !  * # . '       ’          "              =#*#,    . /!   «»           +       –       10 $  –       ’          ",     ",     +    ». 137

02 arx kat FILH.indd 195

30/1/2010 2:13:34 

196 42

            

!                 " ). ¯ ,   <    “        138     . '’   ˆ !     ,             ». «2)          !  >             . &’          : «         «    »,    "   >  "     "             !> 139         ,     !>       , !         «accessible à l’ entendement».140 ;" !              !>         !.  

         « » " ",                 !     ,         . <             "    . ‹     !             ».141 138

«=                 . “   !        >  "               "    :   ! ». 139 «“    !>  . '           

!> ,       !>      !        ! ». 140 «<        =!, >’        

          '",        =!  10 $  (39,  §1)». 141 «' «  »     ,            (     !),              !,        !           

    ,             «     "»      !   "           ,   «  !> »   >       +    . '!            ’  ,       . “          !                  

02 arx kat FILH.indd 196

30/1/2010 2:13:34 

II.       ...

197 43

«'       >  10 $   < ,    

 ,    10     !                >  .142       «   »   !          +    >  . ‰ ,                     +    ,         "    !   . '        10 $ ».143 &    #  "  10 $   4 &       ,          ,144  "  !+      >   !  ",  

         "    ", >"           ,   !  !    . * !      J. L. Gardies, «    , !   ! $ ,         !   ! $ ,     ,     $>       

      ’ ,    ,      !,             $     !   ».145   !+     ,       ,  !    

!     ’     + . '             >     "      ". #  

!   >  10 $ ...       ;    !+ 

       > ,                   !          ,       >     ». 142 = "         >   '"     !+  ’ !    !  39, , §1. 143 M. ben Miled, op. cit. pp. 21-23. 144 % Simon Stevin   : «   10 $  ...    ’   , "   !+          ",               » Oeuvres mathématiques de Simon Stevin de Bruges, où sont insérées les Mémoires Mathématiques desquelles s’ est exercé le Très haut et Très illustre Prince Maurice de Nassau … Leiden 1634 p. 10a. 145 J. L. Gardies, L’organisation des mathématiques grecques de Théétète à Archimède. Paris. Vrin 1997. p. 155.

02 arx kat FILH.indd 197

30/1/2010 2:13:34 

198 44

            

'              Œ  ,  "  "      9    ,  : «X " ¡ Œ  ‚@ ]  @    {¡ À =! ‚ Œ œ Z’ ‚^ | " q , ‚ ¡ |  »146,147. <   ! "     4 &148    10 $      «!>  @    @ Z   @ @ Ð ƒ  @ Z ... @ Ð ƒ  @ Z {  ƒ ... Zj ƒ ¢! ¦ƒ, ½        ½ j  @ À Ñ" Z !». '   149  Aboû Uthman al-Dimashqi150 (ca. 1000 .(.)    : «      +    <  =  . '    !   Œ    '  ,    ’   !,     !,  >      , "     + . '       > !  

",        "             ’     ,     "  !  =!. Š     !      "       >   !     ,    !      ’ . *   ,    '",     š !>  ˆ     

#  !,  ’      ˆ      !

   !    . &   Π     !                 !     ! !         151      ,     !               , 146

; , 4  , . Heiberg  . V . 450. % van der Waerden     +    '                Œ   . op. cit. p. 172. 148 ;. J. Heiberg,  . V . 414. 149 ‘"     4 &           =! (300 .(.)    " . 150 ‰          !            1855   Woepke. 151 ' ,     >  Ÿ DE " , -     DE  . 147

02 arx kat FILH.indd 198

30/1/2010 2:13:34 

II.       ...

199 45

       ;   =  . Š !  ;  ,   "    "     

      . “               >  "    "         >     ! »152,153. % =! ,      !   10 $ ,  al-Dimashqi,154     ! 1   2   $   

   <            ’ !     

             "           : «        "  !   $           "   !        . '     >   !        !      +  !             ,     "  . ‹  <   +           ’ !».155 ;     ,  4 " .(. !   

’ !          ,   ! 

  !  >         !. #!

        "  " M. Caveing 152

P. H. Michel, De Pythagore à Euclide. éd. Les Belles Lettres. Paris 1950 p. 109   457. <! ’    .   «#  | X   X ^ Ò    ‚@ =   @ ƒ  ’ {X  ƒ, Z    @ °  ?  @ ° | | ¤    ¸ !>   , ¤X | ƒ @ Ó  {  @ ¨  ¢    ^  ¬  j X °   @ ‚ | ‚     ». Greek Math. Work Loeb. Vol. I. p. 112. $.   G. Junges & W. Thomson, The commentary of Pappus on Book X Harvard Scientific Series VIII. Cambridge Mass. 1930 .       1968. 154 % Abu Uthman Said ben Yaqub al-Dimashqi,     <   =!  10 $   4 &    . #!  +  Al ben Isa,  914            $ ! ,   #       #  . ;    !   /,  *  "    ‰"  '  ,   ,  > !,      &  , De pulsibus ad tirones         ! /. 155 G. Junge & W. Thomson (eds), The Commentary of Pappus on Book X of Euclid’s Elements. Cambridge Mass. Harvard University Press 1930. $.         New York 1968 §4. 153

02 arx kat FILH.indd 199

30/1/2010 2:13:34 

46 200

            

>          : «   (       ,     "     2    10 $   4 &)      >         !    +   !   !      !     ,    +           . Š  ! !         !  !   ,   ’ ,

         + ,       ,    ! !    . ‰           :  !   ! !   ,      ! !               !. “    !  !    . ;       !+  >      :   . ‘    >     

>   Dedekind        . '  « >   '  »    ! >   "   ».156 &  =!,       , ’ !            !           +  < ,         ,  !     ,  

               «   !   + !  "    !> ,      ,

     !        –   

            – ...         >!    !          !   !, "

     ,      +                 !».157 = "    <  =!158                              :       =! ,  Œ       +                156

M. Caveing, Quelques remarques sur le traitement du continu dans les Eléments d’ Euclide et la Physique d’ Aristote. Penser les Mathématiques (J. Dieudonné, M. Loi et R. Thom éds) Paris Seuil 1982, textes préparés et annotés par F. Guénard et G. Lelièvre pp. 153-154. 157 G. Junge & W. Thomson, op. cit. §3. 158 Idem §5.

02 arx kat FILH.indd 200

30/1/2010 2:13:34 

II.       ...

201 47

      !     . ‰     !  !+   !     !  . %              10 $ . #!  =!  !+       >  "                   5 $   4 &. < 10 $   "                     . «<       j µ

{µ œ   , Z  | ½ | ‚   X    »159,160 (1   ). “    !             +     >                   . #

   ,       5 $    +   

". ‰               . ‰ «   »         . '            "    " !        ! Ê   > . ;            ! (!     !),    !  "   

     , "         !    !  "            (2   ). ‹  >             "  "           "  !+ 

«" »   . ‹                ! . ‰  ! !     , 

 ( )            161    !   159 <             ,         . 160 % '. Szabó  !+   !           >        +       ! $. A. Szabó, op. cit. pp. 217222. 161    « »  Œ    10 $   <    

 "  " !+ . % ! «   », «!   »,

02 arx kat FILH.indd 201

30/1/2010 2:13:34 

48 202

            

 ,         ! ()             !    . <  "          !+   !162, "   !  163. '’              D      , !      ,        E D     ,      164. E  "      !   ;>,             >!  165,      12 $ . ‹   !   . '                     > !                    ,              !   166,167. '     >  ;  . ‹   !   , . '$=', &•=, '$>&•. ­!     "         ,  ˆ     . ‹ “;       !+   !    ( . )     +        ,  “”, ”, ;. '         '$,  B4 ! 4. !

1 $4 ... 2

1 a     'Π2

  >             =!     ;  . B. L. van der Waerden, op. cit. 167. 162 % ;              " . 163 ;  4  (*.;.;=.;*) ' 2001 ‰ .  . 182. 164 % Aug. de Morgan !       10 $      ;   >!+, !          !  

     D r E ,  ,     . M. Kline, op. cit. p. 80. 165 $.  *!  III: 5  & . 166 ;  , 4  , ‰ . . *.;.;=.;*. ' 2001 . 187. 167 ‰   > !    4    5 $ ,            .

02 arx kat FILH.indd 202

30/1/2010 2:13:34 

II.       ...

203 49

%    '*, *Œ, Œ$  '$          “”, ”, ;  “;. '  “;>'$         “;  ;     ,   “         Œ'. '   “       "  

  ”, "  Œ'     > 4. . ¯   

“”     '*. Š   “” !+    !

       '*      168. «<       >   ;       "    ,           !. <’     >      >  ,       +   >    ;  ,    !                 ",  "  ! 

>!   . % ;     +          >  " (. 4 $  5). '!           . •                 "   !   >!  !. % ;       >               . ' ’                           ,     "  >!   . <    '  ,   >       ,    

  ;>,      . % '          >         >  . <   !+  >  '  - ;>»169. =             $     >                   "  !+       !  

  !      "   !  ! $ . ‹  10 $  ! !    >           "          . ' 168 169

;  , 4  ‰ . . *.;.;=.;*. ' 2001 . 187-188. M. Kline, op. cit. p. 81.

02 arx kat FILH.indd 203

30/1/2010 2:13:34 

204 50

            

! >   !+  !  ,             ,  "   5 $     ",       !          +  ’     .170

7.     :  % ! * ! ‰ 4   ;  171        ,  "    !>            ". %     ",    ( "    5  

 ,    )                  ¯ ,  Abu Nasr Muhammad ibn Muhammad al-Farabi (ca 870- ca 950),           ,  >   172. % Al – Gauhari, Tabit ibn Qurra   Al Mahani,     5 $     !+      173       "   !           ,   

       ,            174.    10 $   4 &  !  !       .

170

J. L. Gardies, L’héritage épistémologique d’ Eudoxe de Cnide. Un essai de reconstitution. Paris. Vrin 1988. 171 '     7 " .(.     15,    !             4   ;  . &    .     A. P. Youshkevitch, Les Mathématiques Arabes (VIIIe – XVe siècles) trad. par. M. Cazenave et K. Jaouiche. Paris. Vrin. 1976. 172 $. < !               $     5  ;  . 173 $. ;. B. Plooij, Euclid’s conception of Ratio and his Definition of Proportional Magnitudes as Criticized by Arabian Commentators. Rotterdam 1950. 174 '. P. Youshkevitch, op. cit. p. 84.

02 arx kat FILH.indd 204

30/1/2010 2:13:34 

II.       ...

205 51

<    9 "  Muhammad b. Musa al- Khawarismi175  !+    «4  > >$  $   al-jabr   al-muqabala»176,177        !   ",   ! ,    !    !   ,  !+           >". * "  10 $   4 &          !            >"   ! ,      !  al Khawarismi,  10 $        . #!   !  10 " 178,       

        ,     "   10 $   4 &. ‹        179,  % ! * ! (Umar al Hayyam) (1048-1131)    4 $    #   $

   &/  = >$  '$180,                    ". Š            !                !   ,  * !              175

% Khawarismi (ca. 780-850)       "   %    <         al Mamun. 176 Al-Kitab al muhtasar fi hisab al-jabr wa-l-muqabala. $. F. Rosen, The Algebra of Muhammed ben Musa. London, Oriental Translation Fund 1930.  "      !  ,     !    12 " , L. Karpinski, Robert of Chester’s Latin translation of the Algebra of al-Khowarismi. Ann Arbor, University of Michigan Press 1930. 177 Al-jabr   al-muqabala         !>. Al-jabr    ,   al-muqabala   . 178  !   !   !     !  . 179 &      % ! * !        ,       Rubayat  !  ’     !     !      E. Fitzgerald  1859. Š   % ! * !    Nishapur        ,   !           . &

   . (. /  , ‰     % ! * ! .     ' *  '. #! – . 1979 . 97-118. * "   (. /  , % ! * ! ,             !   <+    >  '?      # . =     ' 2009 . 29-53. 180 < "   $             . *!  . . 93-95.

02 arx kat FILH.indd 205

30/1/2010 2:13:34 

206 52

            

    ! !        !     ": «   "     > "  !         ,     +     ,    "      ’   >        ...    "              ! ,     +   >   ,                   . '!      +    " !       ,              !   !   !».181 *   !  +   182  +. «­      ! ,             G     '  $. (*       !    G    ,  ! ,  ,    . '       !         ...    

        > '   $       

 ,  "           !   . *    ! !>,       !  , !       ! ,          !

    ,    !      . '!   !+      !        :   ,   !+    ! ,  ’      . *  !  !           

’      !            . *  !      +   ,     +    +     ,     ! !    +  +               . '! ’  !+           !,      . Œ      +    !      

181

R. Rashed et B. Vahabzadeh, Al-Khayyam mathématicien. Blanchard Paris 1999. . 374. &      * !        .       H. Gropp, Jubilees and calendars. Iranian and European calendars in comparison. VII Oesterreichisches Symposion zur Geschichte der Mathematik. Oesterreichische Gesellschaft fuer Wissenschaftsgeschichte. Miesenbach 2004 pp. 20-27.

182

02 arx kat FILH.indd 206

30/1/2010 2:13:34 

II.       ...

207 53

    ,      G,        ,   

      ,      . *     :        !     G      '  $,              !>               !      +       >  . '       

          !    . *    !   !         !      ’   . *         ».183 ‹   * !    ",         

   ,            . ;            !+      !                 !   . '        ˆ  * ! . '"    !    ,  * ! «  !»                  $ *    +        "   ,  % '       "   !. <    : «#          !  ",     "           ". #            !   ,     "            . ‹    !  "         !        . #!      "     !      ,     "   

         ... #                !     "      !    !      . ‹     !      . Š           !   !    ...            "          183

R. Rashed et B. Vahabzadeh, op. cit. . 378-380.

02 arx kat FILH.indd 207

30/1/2010 2:13:35 

208 54

            

             !        ’ !. ‰    "     

  !           . '               »184. <    " ,        * ! $ *    «  !+ »  >: #        % '  !  185   !    S S SQ    ": *  Sc   ' Sc   Sc

$  S   % S   S

$ * Ÿ SQ ScQ % '

Q 

'  * !        (V,7) [              !  "    ,  "         ,  ":   "      !   ,           !    ,   "        

             ]186. 184

% ! * ! , #    =   . ( !     !       $. '. Rosenfeld. Istor. Math. Issled. Fas. VI 1953 pp. 80-89. ( !). 185 (  "                  "  " (VIII,1) [       ,  : >. '                  ( β, υ) 1    ! X1                 ( υ, υ1 ) 1 ...  ( , )=1]     2$   2% , 2$ x ,   E   !             x. ‹ x 2%   +         x E  ,    E   !     x      x   x 2 ,  +         x E   o  x x         ! .



x E 

 E 

 E 

.   H. E. Heine, Handbuch der Kugelfunktionen. Berlin 1861; Berlin

1878 p. 264. 186 ;  , 4  *.;.;=.;* ' 2001 . 368-369.

02 arx kat FILH.indd 208

30/1/2010 2:13:35 

II.       ...

209 55

$ * !   SN ScN  < , % '       SP ScP  =2+1   SP !ScP  =2. ),                !  ,              !  ! 187. Š   >   * !    ",     >      "  ;> – ;       . ‹     !             !  !  ;              

  . %  > "  !      +         ! ! !  "   " ', $, &188,189. '      * !           «     »,           !190,          ! . “ !+   !   ‘ ! !   " * $  , !  "     !+ ,  !   # 1 % * $

! ,   " ! . Š       «    0 %  »191       ’ !,     !  > $ +   !     + 

187

'. P. Youshkevitch, op. cit. p. 85. $. '. P. Youshkevitch, op. cit. pp. 85-86. 189 ‰    ,     ;                   . $. $  VI,   12,   ! ! "   !   !. 190 « j €   ¡  » '   "  # & &¿ 207b 10-11; « ^  | j ¦  X  ». ib. 207 b. 16-17. 191             !     > . %       "    ,     !   !   !  * *  , >"         !     ! . &  * ! 0 1     "  (0,1)     . ;      '       «     »,   "  !               !  19 " . Œ     "     ! #  !   !     >             .   O. Becker, Eudoxos – Studien I. Eine voreudoxische proportionenlehre und ihre 188

02 arx kat FILH.indd 209

30/1/2010 2:13:35 

210 56

            

 #    ‘  !   “   ". * '

$ %

(5)

   * !       "      " "  "    >        . ‹    >         ;>      ,                "192  5 $   4 &    +           "    &       ' . $ +      ,  * !      ! !193: $

    1) &        ', $, &,   * $ %   .   % * $

 2) &         ', $, &, “   ' $ % *      , ,   !  « !» % * '

     . <  >        ,     ,           194         $      “      . '     % Spuren bei Aristoteles und Euklid; II. Warum haben die Griechen die Existenz der 4. Proportionale angenommen? Quellen und Studien zur Geschichte der Mathematik, Astronomie und Physik Abt. B II. 1933 pp. 311-333, 369-87. III 1936 pp. 236-244, 370-410. ‰ « » 

 * ! ,          "  !+    . 192 <     "  !+  . < !    < ,  6 $       ,  5: «• ‚  ^    ,   € ƒ    , ‚’ ³ ^    ^  ƒ !». '         "     !   !+  ;           . &        ,  ;        6 $      23 ( "         "         " ). 193 A. P. Youshkevitch, op. cit. p. 87. 194 ‰         . $. % ! * ! ,    /    !  B. A. Rosenfeld, Istorico. Math. Issled. Fasc VI 1953 . 106 ( !).

02 arx kat FILH.indd 210

30/1/2010 2:13:35 

II.       ...

211 57

195 «      ,  ! ,   " ,    , !   ,     "  !          , !         , $            !  ,     %                   

     »196. )   >  * !           

       ,                     >!        * ! . «‹   "       !                                , !     ! !  ’ >,             ’      

      !     > ! »197. #"    !   * !    "    

 "      !,       « !  #  !   !       

    ",      "»198. %      * !            Nasir ad Din al-Tusi. '         Tusi199,     “          "    ’    .     «  "»  "   ! !>  " #  "  >      !>       200. 195

«‰  z,         ,      » idem. Idem p. 105. 197 Idem p. 102. 198 A. P. Youschkevitch, op. cit. p. 88. 199 ‰ 1594    Tusi    4   ;  "   É" "

  !     1657   !. $. Euclidis elementarum geometricum libri tredecim ex traditione doctissimi Nassireddini Tusini nunc primum arabice impressi. Roma 1594  Euclides Elementorum libri tredecim studio Nasseredimi. Roma 1657. 200 $. (. /  , *  “    #  !.  ' 1987 ;. <  . 223-247. 196

02 arx kat FILH.indd 211

30/1/2010 2:13:35 

212 58

            

8. %    !               ;>      ,        

!        "  ". «“%   ” !  !   «   »·    ! +  ’       , !    !        +    ! !      "  »201. % !   !  4 &    !   !     !   !        «   »202    corpus.203 =   ˆ    "   ,204    5 $         .205

o . Oresme 201

N. Bourbaki, Eléments d’ Histoire des Mathématiques. Paris. Hermann, 1974 p. 189. Š       . *!  ,  4  !     300 .(. Š       ;      . ‹   !

   ,    !    . ‰   (888 .(.)  !      %> (Bodleian Library) . Codex Bodleianus, d’ Orville X, 1 inf. 2, 30. ¯    !    (.) 8 " .(. ($  # ). 203 &    . J. Murdoch, Transmission of the Elements,  

Euclid Dictionary of Scientific Biography vol. 4 1971 pp. 437-456. 204 B.L. Billingsley, “Authority” in early editions of Euclid’s Elements. Fifteen Century Studies vol. 20 1993 pp. 1-14. 205 #          ˆ       >   

     . Π  !      ! !  !  . ..    Campanus de Novara       !     !. &    . A.G. Molland, Campanus and Eudoxus; or, trouble with texts and quantifiers. Physics 1983 vol. 25 pp. 213-255. 202

02 arx kat FILH.indd 212

30/1/2010 2:13:35 

II.       ...

213 59

< "   14 "  *  Merton,   %> 206   !    Th. Bradwardine, R. Swineshead, W. Heytesbury,   J. Dubleton (   Calculatores)   !    "        .207 #!    Bradwardine (1295-1349)                 $ &  &   208 (1328)  "    "     

 " .209 •    N. Oresme (ca. 1323-1382)    Lisieux,    *  ;¿ !      ,   "         !210    $   &  $ *211  !+    !>  > . #!       <  $  & $ &212 (ca. 1360)    !   ,  "              . ‹ « ! !                             !       " ., !       ’      !  !        ».213 /!  Oresme                !   , !      « », « » . . 1n

A §C · A C A C               ‰ ¨ ¸ , B © D¹ B D B D

206

R. T. Günther, Early Science in Oxford t. II London 1920. &    . M. Clagett, Mathematics and its applications to Science and Natural Philosophy in the Middle Ages. Cambridge. Cambridge University Press 1987  "   E. Grant (ed.) A Source Book in Medieval Science. Cambridge. M.A. Harvard University Press 1974. 208 Tractatus de proportionibus velocitatum in motibus. ed. H. L. Crosby. Madison 1955. 209 S. Drake, Velocity and Eudoxian proportion theory. Physis vol. 15 1973 pp. 49-64. 210 P. Duhem, Oresme •   Encyclopédie Catholique t.XI 1911 pp. 296-297. 211 Algorismus proportionum. 212 De proportionibus proportionum ed. and translation by. E. Grant. Madison. University of Wisconsin Press 1966. 213 ‘. Oresme, De proportionibus proportionum ed. E. Grant p. 161. 207

02 arx kat FILH.indd 213

30/1/2010 2:13:35 

60 214

            

A §C ·   ¨ ¸ B © D¹

n m

 m   n   . <   Oresme214

2    1

     8        32        3

§2·  " ¨ ¸ ©1¹

5

§2· 8   ¨ ¸ ©1¹

32,

32 8          1 1

53

§8· ¨ ¸ . % Oresme   +         ©1¹ ! !     ,  ..         ".215 &  ‘. Oresme         !      , !

         ! . «%    ! (denciminationes) ! ,     Oresme,     ,         "   ! , "     (    !) !       ... ‹,  !        ! ,            ,            . =!       ( 4 *  )       !              !   ! , !        . ‰!,    , o       ! ! ’   !  "                 !. *          ».216 32    1

214

E. Grant (ed.) A Source Book in Medieval Science. Cambridge M.A. Harvard University Press 1974 pp. 150-151. 215 Π+        Oresme, <  $  & $ & !     >                           '. 216 E. Grant (ed.). idem.

02 arx kat FILH.indd 214

30/1/2010 2:13:35 

II.       ...

215 61

 Luca Pacioli

#     4 &  1505   $     !     !  B. Zamberti    +         5 $ . % Luca Pacioli,          !       " (600  )  !           : Summa de arithmetica, geometrica, proportioni et proportionalita (1494)          ,217         ,   !  1509  !+   

     5 $        .

 N. Tartaglia

217

;             J. di Barbari (#    ‘! )  

 +  ! !  Guidobaldo,     , “  Urbino. &    . R. E. Taylor, No Royal Road: Luca Pacioli and his Times. University of North Carolina Press. 1942. Œ +    1508  . •!  (14451535)         Luca Pacioli  $ .

02 arx kat FILH.indd 215

30/1/2010 2:13:35 

216 62

            

Š   1543     $ 218 "     4 & (       ,   !        )     219 N. Tartaglia220 (1499-1557),            >  3    x 3  px 2 q . Š     ! ¯   #  " Sir T.L. Heath, « Tartaglia   +  !               ;>,          "  . =" ,         !    . × ’ ,               >             ,         !... % '  ,           ,                !>  >      . '    !    4  ».221 '  1543  5 $   ;  >   !+       ,    !,       ,   !     !    ,       ’      . % Ostilio Ricci,             Tartaglia, !     ",     !    !   '   ‰! ,  !  &  222     1583. <        #  223   "     "218 $. (. /  , ‰ <  ;  ,       '  ,  *!  '"    "  !  $ . %  . 3 / /  =# , $   "  . ;..;. ' 2004 . 295-320. 219 %           ! !   !    !       "  . Quaesiti et Inventioni Diverse. 1546 (B. VI, Q.8). 220 Euclide … con una ampla espositione. Venezia 1543, 2  1569. &  Tartaglia .  !  R. Acampora, Nicolò Tartaglia und Ludovico Ferrari: Die «Cartelli»,  Wege zu Adam Ries H. Roloff, M. Weidauer (hrsg). Dr. E. Rauner Verlag. Augsburg 2004 pp. 1-9. 221 T.L. Heath, Mathematics in Aristotle. Oxford Clarendon Press 1949 p. 223. 222 S. Drake, Euclid Book V from Eudoxus to Dedekind. History of Mathematics Education. Proceedings of a workshop University of Toronto July – August 1983, ed. by I. Grattan – Guinness p. 60. 223 La meccanicae (1593, 1594   1600). <  !  !+   1634   #. Mersenne. &   &   . (. /  . *     ...  '?      #, . =     ' 2009, . 55-134.

02 arx kat FILH.indd 216

30/1/2010 2:13:36 

II.       ...

217 63

        «  ». ‹        ;>        "       !      ,   ! / « 

      +        "  > " ",         "      . ' !   "      "   &   ’    +   ˆ   >  ».224

 < $ $ 

%       &  , S. Drake,  "225       +   &         226 

 5 $   4 &      "          " "        

    . «&       +      “   ”            “  ”». ‰  227  &      !  !  !  , « !       !                "».228 224

S. Drake, id. p. 61. S. Drake, Galileo at Work. Chicago. University of Chicago Press 1978 pp. 422-436. &   &   . '. Frova and M. Marenzana, transl. By J. McManus, Thus Spoke Galileo Oxford Univ. Press 2006. 226 $.   P. Palucieri, A new look at Galileo’s search for mathematical proofs Archive for History of Exact Sciences Vol. 60 (3) 2006 pp. 285-317. 227 O    V. Viviani (1622-1703) o    ˆ     "       1674,  5 $   <   ;  ,  !     &  . $. Quinto libro degli elementi d’ Euclide… colla dottrina del Gallileo. Firenze Condotta 1674. 228 S. Drake, Euclid Book V from Eudoxus to Dedekind. p. 61. 225

02 arx kat FILH.indd 217

30/1/2010 2:13:36 

218 64

            

'?*$$  Y$>   R. Bombelli

02 arx kat FILH.indd 218

30/1/2010 2:13:36 

II.       ...

219 65

;      5 $   ;  ,  R. Bombelli (1526-1572)  !+     "    Y$>#229 . «'  + 

  >   !  !     

 > "      ",    +  !   !> ("    !   )    +  

    ,  !     230  "     "  " ...      Y$>#       ! »231. * "  Bombelli              '    , ! ,232        ;" ,  !+     ,    "      !   !  

  !   !>    !  17 " .

 F. Viète

O F. Viète 233 (1540-1603)            16 " ,  "       !      229

 ¯  Bombelli !    1557-1560   "   1579 . R. Bombelli, L’Algebra. Bologna G. Rossi 1579.           . ‰ 

V   V   Y$>         . #  1929   "    . $. R. Bombelli, L’Algebra Libri IV et. V. ed. E. Bortoletti Bologna. $.   E. Giusti, Algebra and Geometry in Bombelli and Viète. Bolletino di Storia delle Scienze Matematiche vol. 12 1992 pp. 303-328. 230 Š         "     "  ". 231 N. Bourbaki, op. cit. idem. 232 $. B. L. van der Waerden, A History of Algebra from al-Kwarizmi to Emmy Noether. New York. Springer 1985. * "   R. Franci & L. Toti Rigatelli, Towards a History of Algebra from Leonardo of Pisa to Luca Pacioli. Janus Vol. 72 1985 pp. 17-82   R. Franci & L. Toti Rigatelli, Fourteenth century Italian algebra, in Cynthia Hay ed. Mathematics from Manuscript to Print: 1300-1600 Oxford. Clarendon Press 1988. pp. 11-25. 233 F. Ritter, François Viète. Paris 1905. G. Gambier, Le mathématicien François Viète. La Rochelle 1901.

02 arx kat FILH.indd 219

30/1/2010 2:13:36 

220 66

            

    !>  #  "    ".      !      "   ! (

  !,        ),    

    !>  !  ,    !               !        ! .234 <  ' &   $  /235  !+        ˆ,      : «         ,      ,         ,  !    ».236,237 M!   !  « !   (chiffre) ! !     (chiffres essentiels),  Viète  !        > ,                 . %   &    J. Klein  +   Viète    +       "    ,            !, «" !      " !     !      !       ,     !           ,    !    ».238 234

F. Ritter, François Viète, inventeur de l’ algèbre moderne (1540-1603). Essai sur sa vie et son oeuvre. La revue occidentale philosophique, sociale et politique. 2e série Vol. X 1895 pp. 239-241. B.    G. Cifoletti, From Valla to Viète: The Rhetorical Reform of Logic and its Use in Early Modern Algebra. Early Science and Medicine Vol. 11 (4). 2006 pp. 390-423. 235 Isagoge in Artem Analyticem. De aequationum recognitione et emendatione libri duo, De numerosa potestatum purarem atque adjectarum ad exegesin resolutione tractatus. Tours (1591) B.         Frans van Schooten Leyden 1646  "      !      T. R. Witmer, The Analytic Art. Kent Ohio: Kent State University Press 1983. 236 F. Viète, Isagoge in Artem Analyticem, p. 17. 237 %                 !   ,  " ’    +    ˆ !  ! >"  ,       

      !   "   ! . 238 P. Pesic, François Viète, father of modern Cryptanalysis Two New Manuscripts. Cryptologia 1997 Vol. 21 pp. 24-25. &   Viète . (. /  , François Viète, !   &  '  '?      # . =     ' 2009 . 137-167.

02 arx kat FILH.indd 220

30/1/2010 2:13:36 

II.       ...

221 67

Š           

 " ! (        > ! > )·  "   ! ' ’     ,   '·'  !,  '·'·'   ... #’         "                      . ‰   ˆ  Viète     "  Descartes.239

 Simon Stevin

‹    !>       Simon Stevin (1548-1620),      !   !      . <   +    (1585) !    !  : 1)

 '        .

2)

%            !+    ! ! .

‹      Stevin240         !     ,       !,241   +  ;  . #   !  !           !

      ,    ‹      ˆ. 239

$.   D. Macbeth, Viète, Descartes and the emergence of modern mathematics. Graduate Faculty Philosophy Journal Vol. 25 (2) 2004 pp. 87-117. 240 &    .     D. J. Struik, The Land of Stevin and Huygens. A Sketch of Science and Technology, in the Dutch Republic during the Golden Century. Dordrecht Reidel 1981. 241    1547  !     Ferrari    Tartaglia "  !     . % Tartaglia               

      !  !  !        « ! »    « ! ».

02 arx kat FILH.indd 221

30/1/2010 2:13:36 

222 68

            

% Stevin    !     . #! ,   "  ,        !  "   !         « ! "        »242. =       "        «       »,      !, ! «         !     »,    243   !     !     , "       . % !   +    >     ,        . ;"   ,        ,   +     ! : «            ,              »244        «      >  »245. Š   ,   "       « !»,                    

  .. 6  >!        6+0=6. '              ,    

 "                  ! ˆ     !   «  »246. ‹  !      ;  ,   !  " !    !     >          Stevin,       « »     . “ "      «           »247.    ! "             “Son principe ou commencement”, S. Stevin, op. cit. part I p. 2r. 243 ;      >   ! ()               + !            : «           .   +  8       "  , ! 242

8            8. '!   8     . ¯

  8     , " 8     ». (idem pp. 191-192). Op. cit. p. 4. 245 “le o est le vrai et naturel commencement” idem. p. 4r. 246 “   !       ! !  ! (.     ). 247 “que le nombre n’ est point quantité discontinue” S. Stevin, op. cit. p. 4v. 244

02 arx kat FILH.indd 222

30/1/2010 2:13:36 

II.       ...

223 69

+     248   ! ,        Stevin   

 /    !             !      . ‰    !       !   ,         249 «       »250. $ +       "    ,  Stevin           -, -     «      !    !, ! , " ,

>   o 251, !    !             ,                   »252.  "           !    R. Descartes (1596-1650),  *  ,        «        !      »253    « !       »254. Š   *     "       Viète,

248

<   De Thiende,  / & 3  * (1585)  !+   ! !  , (       ;"   #     '    )          !     . 249 =.   « »     «~ Z  ».   # #.9. 1085b 22  "   «X ³@ [  µ Z  œ ‚@ [ »   #  1052b 16. 250 %. ( op. cit. 5r. 251 '     > surdus       > absurde ( !) (summa      ! !       >  !).    numeri surdi,      !  !       >  a sam      !  +  " !        +   " , !  !   ,      +   +!. $. G. W. Freytagii, Arabicolatinum … 2, Halle 1833 p. 518.  !  surdus  !+       12 " ,     !   Gérard de Crémone,   !   4   ;  ($  ()  El Nairîzî. '   «   »     &     &    18 " ,      !   . 252 «Nous concluons donc qu’ il n’ y a aucuns nombres absurdes, irrationels, irréguliers, inexplicables ou sourds; mais qu’ il y a en eux telle excellence et concordance, que nous avons matière de méditer nuit et jour en leur admirable perfection” idem p.33. /! "              . =. A.J. Le Tenneur, Traité des quantitéz incommensurables. Paris $oullanger 1640. 253 “numerus non est res numerata”. Principia Philosophiae II, 8. 254 “unitas non est quantitas” idem.

02 arx kat FILH.indd 223

30/1/2010 2:13:36 

224 70

            

       !    +   ,    255  !      +   !       "       ,    +     

 "  ;  ,        

  "     !>      

!        256. '       L   L¿,    , ..,    Descartes,         L   L¿          . ‹    «  ! »257       !  Viète.  ¯   &   

 !         !    . *               , !              ",     !+      . /!     !>       258  !+   . % John Wallis259 (1616-1703)     ,                 ,   !           ,    "     Stevin,  Descartes,  "    William Oughtred,     = #      &  *  & ' *,   $  $     $       $ ,     $     #260. 255

Géométrie livre 1, Oeuvres Vol. 6. pp. 369-371. Œ     "    Descartes  "  «   ˆ»      "     " ",    "     ’ 

  , !   . $. F. de $aune, Remarques dans l’ édition F. Schooten, (éd latine) de la Géométrie de R. Descartes, Leyden. 1659 p. 107. 257 $.     A. Mouchot, La Réforme Cartésienne. Paris. 1877. 258 $. *!  VII. 259 &    . J. F. Scott, The Mathematical Work of John Wallis. London 1938. New York. Chelsea 1981. J. F. Scott,. The Reverend John Wallis F.R.S. Notes and Records of the Royal Society of London 15 (1960) pp. 57-67. * "   J. A. Stedall, Of our own nation: John Wallis’s account of mathematical learning in medieval England. Historia Math. Vol. 28 2001 pp. 73-122. 260 Arithmeticae in numeris et speciebus institutio quae tum logisticae, tum analyticae, atque adeo totius mathematicae, quasi clavis est. London 1631. 256

02 arx kat FILH.indd 224

30/1/2010 2:13:36 

II.       ...

71 225

<      # ...261 !    +       (principium numeri)          ! (unitatum multitud), "         "  !     ,262     !    !: « !   

 , (una, numerus est)263. Š    Stevin,    o Wallis              ,   !      264. #!    "   « &          ' »265. «% ;             ,   +  (   ),       !,     ! !   »266. «%          

        !  (Unitatis fragmenta)267       >           !  268^            ! > (indicium)     "  > ,269       5 $ 270  ;            "          . *     !        ( )      261

Mathesis Universalis sive, Arithmeticum opus integrum, tum Philologicae, tum Mathematicae traditum, Arithmeticam tum Numerosam, tum Speciosam sive symbolicam complectens, sive calculum Geometricum; tum etiam Rationum proportionumve traditionem; Logarithmorum item Doctrinam; aliaque, quae Capitem Syllabus indicabit. Londini 1657. 262 Ch. IV pp. 24-27. 263 idem 264 J. Klein, op. cit. p. 214. 265 “…quoniam Geometria sit Arithmeticae” Mathesis Universalis... p. 56. 266 “(Euclides) de veris tantum numeris et proprie dictis (integros intellige) verba facit, qui ex Unitatibus componunter, adeoque unitatem semper habet pro indivisibili” J. Wallis, op. cit. Ch. XIX p. 93. 267 Idem p. Ch. XII p. 60. 268 “esse quide Uni et Nulli quasi intermedios. Sed addo, quo jam transitur ¦   ...» Ch. IV p. 27. 269 “      '   $,  '   !+ antecedens    $ consequens idem. Ch. XXV p. 134. 270 '        , De Algebra Tractatus; Historicus et Practicus 1685 (.      !   1685)  >! !     

 5 B .

02 arx kat FILH.indd 225

30/1/2010 2:13:36 

226 72

            

     !  !   ,        ,  

!  !    (indicia)    "       « »    ! . ‰  1  !  !        !,      (   ,   

    ! )              "            !»271. ‹      "   ! ,      

 272   «     +    ,     ! ,       ! ,        !   »273.  !>         Descartes,  

   $  <& ,             Fermat.274 ' !>            

 , " ! !     +    .

 Isaac Barrow

% Isaac Barrow (1630-1677),       #    275,

  +    !  >   «     »,       ;>, !         Descartes. ‹,  +       ,    +    " 271

Idem p. 183. ;  , 4  , $  V,   3-5. 273 J. Klein, idem p. 221. 274 $. K!  VIII. =      ' &    /  . 275 Lectiones Mathematicae. London 1683          >  Cambridge    !  1664-1665, 1665-1666. 272

02 arx kat FILH.indd 226

30/1/2010 2:13:36 

II.       ...

73 227

          >          !>.276

 I. Newton

%   , I. Newton,            277...        : «    ,                 !            ! ,  !   " !»278. Š          ! !           ,         "  

! ,  +   5 $   4 &. ‹              !        

 . % N. Bourbaki   279   Martin Ohm (1792-1872)    "    !   !   !     . #!       280  4   ;  , !  4  &    * (9  ). < "  ,  !    

276

‘. Bourbaki, op. cit. p. 191. Arithmetica Universalis, sive compositione et resolutione arithmetica liber. Cambridge 1707. (  !  London 1720). ‰   !    ! 16731683          1685. 278 I. Newton, op. cit., new ed. Leyden 1732 p. 4. 279 N. Bourbaki, Eléments de Mathématiques XXII. Les Structures fondamentales de l’analyse Livre 1. Théorie des ensembles Ch. 4 Structures. Paris Hermann 1970 p. 1. 280 $. M. Ohm., op. cit p. V. 277

02 arx kat FILH.indd 227

30/1/2010 2:13:36 

228 74

            

    ! ,281 o Ohm   +282   !!    "  

     (unbennante Zahl),        

  !   #  !. )      " !

     #  "      ,  "    

     ! 283, !  Kästner.

 W. R. Hamilton

# "      !   !+    William Rowan Hamilton (1805-1865)     , ;& & *   &  & $> * *,  /     

  *     #$> &        284,         "   I. Kant,285 !     281

Versuch eines vollständing Konsequenten Systems der Mathematik. Erster Theil Arithmetik und Algebra enthaltend erst. Aufl. 1822, 2e Auf. Berlin 1828. 282 M. Ohm., op. cit. p. VII. 283 P. Dugac, Fondements de l’Analyse op. cit. p. 361. $.    H. N. Jahnke, Motive und Probleme der Arithmetisierung der Mathematik in der ersten Hafte des 19 Jahrhunderts – Cauchys Analysis in der Sicht des Mathematikers Martin Ohm. Archive for History of Exact Science Vol. 37 1987 pp. 101-182. 284 Theory of Conjugate Functions or Algebraic couples; with a preliminary and elementary Essay on Algebra as the Science of Pure Time. Transactions of the Royal Irish Academy (Dublin, P. Dixon Hardy 1837 XVII pp. 293-423. '     ,          '  ,   ! "  1833     1835. 285 Kritik der reinen Vernuft, KÙnigsberg 1781. O         !  ! !         ! !> !   !        !   , !        “appréhension”      (appréhension=" !>  ,        ˆ ). & .   . L. Brunschivcg op. cit. Ch. XII La philosophie mathématique de Kant pp. 253-281   D. Doriako, Kants Philosophie der Mathematik – Grundlagen – Voraussetzungen- Probleme

02 arx kat FILH.indd 228

30/1/2010 2:13:37 

II.       ...

229 75

:                 !    ˆ      !  !    

   !.286 %         ( )    

!       .  !      Hamilton    ! >     «   »287. Œ 288  !   # « "»            !     <  "  ! ', $      #   '=$,  '<$  '>$289. ’"         Hamilton  +         +"   "    ('$)    (CD)         ! . '   $   +     ',  D    +     C,  $     ',    D    +     C,  $     ',    D        C ...  

 $       ',    D          C».290,291

(Kantsforschung 11). Meiner Verlag 1999. $.    (. /  ,      Kant  Hamilton. " $  '  ' " 2005 . 226-233. 286 T. L. Hankins, Sir William Rowan Hamilton. Baltimore John Hopkins University Press 1981 p. 343. 287 W. Hamilton, op. cit. p. 293. 288 V. Katz, op. cit. p. 682. 289 '  *. *            >           (1924),       ,        ,         ,                   … “     ,   ,      !    , ,  . C. Carathéodory, Zur Axiomatik der speziellen Relativitätstheorie. Sitzungsberichte der Preussischen Akademie der Wissenschaften. Physikalish – mathematische Klass 1924 pp. 12-27. $.    Ch. Phili, Constantin Carathéodory: His Life and Work, in Advances in Convex Analysis and Global Optimization. Honring the Memory of C. Carathéodory (1873-1950). N. Hadjisavvas and P.M. Pardalos (Eds) Kluwer Academic Publishers 2001 pp. xiii-xxiv. 290 W. R. Hamilton, Mathematical Papers. Cambridge. Cambridge University Press 1967 vol. 3. p. 10. 291 % Hamilton                + !  $-'.

02 arx kat FILH.indd 229

30/1/2010 2:13:37 

230 76

            

 K. ^  &

«                   !              ... '"    , !  ...    >         ,           + !      »292. ‰   !    Hamilton              ! Dedekind. #!  .;. Hawkes ’  ! 293

   «  Hamilton         ! !       . '  "         . Œ   >    "  " !  !   ". ' '   $     ! 

 "   " !   '       !   $,         '   $     !  !  ,     !           > '   $. '!     (      +          )                  !   . =     !,     E        +      ^D i `   ^Ei ` , ij  . Š     !       D i EEj     "  "  +       . &  Hamiltn  !    !     ,     !            »294. 292

W. R. Hamilton, Mathematical Papers. p. 40. Note on Hamilton’s determination of irrational numbers, Bull. of Am. Math. Soc. Lancaster, Pa. and New York, N. Y. Macmillam 1901, Vol. VII pp. 306-307. 294 J. Manheim, op. cit. pp. 79-80. 293

02 arx kat FILH.indd 230

30/1/2010 2:13:37 

II.       ...

231 77

 A. G. Kästner

=              ! ,  &    A. G. Kästner (1719-1800)              !   ! , >!        ". <      = / /    ,  & 295...  "  «         +      »296, "  +      

         + " «    

                            (data quavis quantitate minus)».297 ‹               "            !>                      . '       !>  Kästner     +           "  !  ",       !       . «Œ   !           :  ",    (Anfang)                 "  ! ,  /$ (Ende),  ...    ! !,       !   ... ' (      !     '          !   ,  ,              '              (,    ' 295

Anfangsgründe der Arithmetik, Geometrie, ebenen und sphärischen Trigonometrie und Perspektiv Göttingen 1e Aufl. 1758; 5e Aufl. 1792. 296 Idem p. 3v. 297 Idem p. 133.

02 arx kat FILH.indd 231

30/1/2010 2:13:37 

232 78

            

            (     ,                         >   + ».298 '          Kästner,          ,  !            ",           "299  Bolzano.

 =. Bolzano

* "        Bolzano300    

! !   ,     "         301     ! . #  1962  ‰    K. Rychlik  !+       "  "!302 298

Idem. $. D. D. Spalt, Bolzanos Lehre von den messbaren Zahlen, Archives for the History of Exact Sciences Vol. 42 no 1 1991 pp. 15-70   H. P. Becker, Bolzanos messbare Zahlen Rechnen mit dem unendlichen 1990 pp. 167-177. 300 $. B. van Rootselaar,  Bolzano Bernard in Dictionary of Scientific Biography t. II New York 1970 pp. 273-279   P. Funk und J. Berg, Bernard Bolzano, ein Denker und Erzieher im österreichischen Vormärz. Sitzungsberichte _ster. Akademie der Wissenschaften Phil. – Hist. Klasse 252 Bd 5 Abh. Wien 1967. $.    J. Sebestik,  Bolzano, Encyclopaedia Universalis 2e éd. t.4 Paris 1989 pp. 328-330. &   Bolzano . (. /  , Bernard Bolzano,            # ,  '?      # . =     ' 2009 . 447-485. 301 &    .  !  D. Kurepa, Around Bolzano’s approach to real numbers. Czechosl. Math. Journal Vol 32 1982 pp. 655-666. 302 K. Rychlik, Theorie der reellen Zahlen im Bolzanos handschriftlichen Nachlasse. Prag 1962. p. 180  "   K. Rychlik, La théorie des nombres réels dans un ouvrage posthume manuscript de Bernard Bolzano. Revue d’ Histoire des Sciences Vol. 14 1961 pp. 313-327. $.    B. van Rootselaar, Bolzano’s theory of real numbers. Archives for History of Exact Sciences Vol. 299

02 arx kat FILH.indd 232

30/1/2010 2:13:37 

II.       ...

233 79

‰ 1976,           Bolzano (Gesamtausgabe), o Jan Berg,        !    ;& &   *  *303,304 (Reine Zahlenlehre),           ;& *305 (Grössenlehre). '                18301835  Bolzano             ! ,       !  !  "    "  ". “"    " !         !                "  ". <  " !    ;&  &   *  *              "  ",  "    !> . Š       "    : «% +       ,  ! ,    ,  ! !    ! ,    

 "         ;»306 %   !  +              , !         ,  ! ,  "    ! !    !    .307 ;          Kant,308                ,  "     ^    ^   ` ,309   !     «     »310. 2 no 2 1964 pp. 168-198. 303 . '7-'10 Grössenlehre 1833-1845 hrsg. Jan Berg. Prag 1976. 304 $.      B. Bolzano, Reine Zahlenlehre. Stuttgart – Bad Cannstatt Friedrich Fromann Verlag 1976. 305 $. D. Laugwitz, Bemerkungen zur Bolzanos Grössenlehre, Archives for the History of Exact Sciences Vol. 2 no 5 1965 pp. 398-409. 306 B. Bolzano, Reine Zahlenlehre. Stuttgart. Bad Cannstatt Friedrich Fromann Verlag 1976. p. 15. 307 Idem p. 20. 308 $. M. Meyer, Science et métaphysique chez Kant. Paris. P.U.F. 1988   Kant’s Philosophy of Mathematics ed. C. Posy collection Synthese Library, Studies in Epistemology, Logic, Methodology and Philosophy of Science. Kluwer 1992. 309 ‹       . I. Kant, Kritik der reinen Vernuft. Königsberg 1781. 310 B. Bolzano, op. cit. p. 23.

02 arx kat FILH.indd 233

30/1/2010 2:13:37 

234 80

            

<    Bolzano >!+     311         !>. #                             ,   . #!, "   Kaestner,  !+    ,    +     ! > . #    !         >   (zwischen),          . «‹      $     >  !  " '   C    $               !».312 #!           "    !   "   :  >      "  "    !      ,          ": «Š  '   C     +    ", ! !          > ... ‰    "  "         >     '   ”     !».313 <    !+       

>!   " ,    ’     !      314  Bolzano   #  !. «Š            '        "  !    ‘    (wirkliche Zahl),  !     ,         ,        

        ',    !     '       ,     ’ ! 

>!  (ins Unendliche wachsen oder zunehmen)… '  ,     +   !           "  ! ! ,       ,      , !  !   , >                  ,    !             "  (ins Unendliche abnehmen)”.315 311

Idem pp. 47-54. Idem. p. 32. 313 Idem p. 35. 314 $. J. Berg, Zur logischen und mathematischen Ontologie. Rechnen mit dem Unendlichen 1990 pp. 146-149. 315 Idem p. 94. 312

02 arx kat FILH.indd 234

30/1/2010 2:13:37 

II.       ...

235 81

'  !      "    !    Bolzano.  «    » '       "

 " an        >        n  `  (       )    ‘,     n0  ` : an ! ` 

n ! no . ;"       ,      ,                     . % « !    =! »                "  ",  !+  !>  ",    !>     ",   +          

   " !>: «#"   ! !     ,    !  !>,    ,   ,          ,    +   ,  # 

    ».316 $               ! 

          . % Bolzano        !+   !+   «!    »,  !    : 1+2+3+… (in infin.)317,

1 1 1 1     ... (in infin.) 2 4 8 16

§ 1 ·§ 1 ·§ 1 ·§ 1· ¨1 ¸ ¨1 ¸ ¨1 ¸ ¨1 ¸ ... (in inf.) © 2 ¹ © 4 ¹ © 8 ¹ © 16 ¹

319

318

β 1  1  1  1...in inf

320

Š       !   Bolzano !    ,  " ! !>    , «  »   "     .  !!    "  !  

!  +            ". '  !  ! !, !>    !   +           . % !  316 317 318 319 320

Idem p. 100. Reine Zahlenlehre VII. p. 103. Idem. p. 78. Idem. Idem.

02 arx kat FILH.indd 235

30/1/2010 2:13:37 

236 82

            

   ! ,      !                  +   !   !> 

 " ! ",   ! !,321 "   ’ 

       !      . «<  !     ,  Bolzano            «   »  

!    !, !!      ! 1 (q z 0) . '  !>          q  ,    +      .     ,            "   ! !  ,          (           !1 («  »        )      !  q

 ),            !      ».322 '     "   +  !  Bolzano: «% +        (naherungsweise bestimmen oder messen) 

    S, !     ,    !     q                  p,   ,  "       ! >":  ! 

S

p P q 1

p 1  P2 q

 P1   P2  +     !   !     "       +    ».323 1 '     >",    S !  !  . «... q   +     S                .

321

% Bolzano          ! !        «       !,            "       !     » idem pp. 94-95. 322 J. Sebestik, Logique et Mathématique chez Bernard Bolzano. Vrin Paris 1992 p. 361. 323 B. Bolzano, op. cit. p. 104.

02 arx kat FILH.indd 236

30/1/2010 2:13:37 

II.       ...

237 83

«#     S   "  ! q !   p            ,  "        ! >" p 1 p  P1  P2 S q q  !+     (messbarer oderermesslicher Ausdruck)»324. “        «  »          S sn , n  `  Sn

p P q 1,n

p 1  P2,n q

"    (P1,n )   (P2,n )   +  ’    >". ‹   >  !         325     !      , ,  ,  "   !     "     . '

 +          "  !+             ,            . %            ! >         "   ,    > !       . «% Bolzano     !                        "    ! (

  )      !  ! > ».326 %       ! ,     ",  "  >  " ! ,     " ,   !       ,        

         "   ". 324

Idem. pp. 104-105. ‹              S sn , n  `  p p+1 sn = +p1,n = -p 2,n ,    (P1,n )   (P2,n )   +  ’    >". q q

325

326

H. Gericke, Geschichte des Zahlbergriffs. Manheim 1970 p. 102.

02 arx kat FILH.indd 237

30/1/2010 2:13:37 

84 238

            

 J. Bertrand

'    "     !  Joseph Bertrand327 (1822-1900). <            328   +       "  !  . «Š     r>0   "  !   q   " q 2 =r ,     +   r   !  !> . •               

r   !       

 r. #!             r    ,   , ..,      ! !         !+            >"       . ‹        ! 

!  "          

r ,    !

     "             r . '!         "     !    ! , ! !      .               ,    >       r ».329 % Bertrand     > ;>   Dedekind,        >   r ,    +         "       !>. 327

&    . M. Zerner, Le règne de J. Bertrand (1874-1900) dans H. Gispert, La France Mathématique. Société Française d’ Histoire des Sciences et des Techniques. Société Mathématique de France, Paris 1991, pp. 299-322. 328 Traité d’ Arithmétique. Paris. Hachette 1849. 329 J. Bertrand, op. cit. p. 45.

02 arx kat FILH.indd 238

30/1/2010 2:13:37 

II.       ...

239 85

* "        ˆ       ! ,  !+,    !+       !   > ,             "  ! "                          .

9. %      "  "  !  19 " 330: Méray, Weierstrass, Dedekind, Cantor =    !        !        "  ",  >              ". Œ       1, 2, 3 ...  "         !>  ,       ,   . ‰                  ’   + "  ". Š                  . &    ! -   "       >. ;                   !  . #      ,     "     " ( ), >     .          "       - ,     "          !> 8-9, "     "    !3         . 4      ]        " _         ] . < _    !>            ,  "   ! > <  >   ,  ! > : x
&    . J. Boniface, Les constructions des nombres réels dans le mouvement d’ arithmétisation de l’ analyse. Paris. Ellipses. 2002.

02 arx kat FILH.indd 239

30/1/2010 2:13:38 

240 86

            

% !+     (       ) !    !  (,     ). # >    "  ",          . < !               .

 Ch. Méray

O Charles Méray (1835-1911)     "     331 

 !       "  1869. $ !                !      Lagrange332, ;& &  $ * 4  & ... (1797),  +  !+      ,         !     ! Taylor333. <      !   334  +     !   " "           

        .335 =      !  !     ! : i) ! >   !    331

Remarques sur la nature des quantités définies par la condition de servir de limites à des variables données. Revue des Sociétés Savantes Sci. math. Phys. Nat. 2, t. 4. 1869 pp. 280-289. 332 $. *!  VI. 333 Remarques nouvelles sur les points fondamentaux du calcul infinitésimal et sur la théorie du développement des fonctions en séries. Revue des Sociétés Savantes Sci. math. Phys. Mat. 2. t.3 1868. pp. 133-138. 334 Op. cit. 1869. 335 Œ +    Cauchy               #$   1821: «Š                   !+  (indéfiniment)     ,   "          ,

     !+    !» p. 4.

02 arx kat FILH.indd 240

30/1/2010 2:13:38 

II.       ...

87 241

 (    !    )    supremum (  

 infimum) ii) !    (  Cauchy)   (    ),         : «#         !  >"      "    !   !          !  "    ».336,337 % Méray  >! ! ,   "     ! 

      "    !      !         338,339. ' + "    ,     !+     . #     !+  >    >$ (variable progressive),      ,    +   !     v1 ,v 2 ,v 3 ,...v n .... '  ! !> m  !     , v m p - v m H n  N p ! ,   >$340 ,         . #!  +     "  "  ". “       u, v,            u1 ,u 2 ,u 3 ,...u m ,... v1 ,v 2 ,v 3 ,...v n ,...     ,   u m -u n o 0      m, n >!      . ' v vn , n  `, vn  _       v  _   336

Méray, op. cit. p. 283. $.   P. Dugac, Fondements de l’ analyse. op. cit., pp. 368-369   Histoire de l’ Analyse. Paris Vuibert 2002 pp. 146-149. 338 &    . P. Dugac, Charles Méray (1835-1911) et la notion de limite. Revue d’ Hist. des Sciences. t. 23 1970 pp. 333-350. 339 $.      J. Manheim, op. cit. pp. 80-82. 340 #      1869,             ,          , Nouveau précis d’ Analyse Infinitésimale. Paris 1872,    !     >   . 337

02 arx kat FILH.indd 241

30/1/2010 2:13:38 

242 88

            

     Cauchy341. '       Cauchy    !                 !   . '!   !                 v m p - v m H ,            (simulacrum),      !         (simulacrum),              ,   «  » (fictive)        ,   !      ! ! »342. ‹   Méray       «    

       ! ,     +  *343,     !+                         !. #    !           ,         !  (    " !      )».344 ‹      (indéfinie)   " D D  D  D n  1 2 1 1 + 2 22 1 1 1 + + 2 2 2 23 ................. 1 1 1 1 + 2 + 3 +...+ n 2 2 2 2                1.

341 342 343 344

Ch. Méray, op. cit. pp. 284-285. L. Brunschvicg, op. cit. p. 357. #              . C. Méray, op. cit. p. 31.

02 arx kat FILH.indd 242

30/1/2010 2:13:38 

II.       ...

243 89

'  ,      1 1 1

1 1˜ 2

1 1 1   1 2 1˜ 2 ˜ 3 ...................... 1 1 1 1    ... 1 1˜ 2 1˜ 2 ˜ 3 1˜ 2 ˜ 3...n   ,       "     «  !» (fictivement),  "   !   ,         !         "  !+     .345 O #éray  !             !  «  !»  (limites fictives)     "     " _ . '  «     » (nombres fictifs)      !          ,         u   v,       . ‰    U   

" (  )   " ( )  «    » V   ! u m -v n    >0  <0. <’   «    »        !>   ". %    «  "  "»   !     ,         ,                        DDD   !         D        !  « D    + ’   "        +        !             !    »346. 345 346

L. Brunchvicg, op. cit. p. 358. C. #éray, op. cit. 1869 p. 288.

02 arx kat FILH.indd 243

30/1/2010 2:13:38 

244 90

            

#        «  "  "»,  !                       ! . #     ,     +      #éray347        !348                !   "   "   ! ,    ,       "  ,     !  Lagrange349.

 K. Weierstrass

Š     ˆ  !   !  !>   &  ,        Kronecker    Weierstrass                '! ,       Felix Klein,      +   «  !    !        »350. %  347

‹          ",  H. Poincaré,  +   !  #éray: «<       , ! ’  ! 

 ,      ,  !      . ...     Méray.        "  !      ,           !    , ...  . Méray…          Weierstrass         ... “"       " ,                 ",             !  ». P. Dugac, Sur les fondements de l’analyse mathématique de Cauchy à Baire. Paris Université Pierre et Marie Curie Paris 1978 p. 139. 348 Š           . 349 «    "     Lagrange       !         "      ». Ch. #éray, Nouveau précis d’analyse infinitésimale, Paris 1897 p. 115. 350 F. Klein, Ueber Arithmetisierung der Mathematik. Nachr. K{n. Gesellschaft Wissensch. G{ttingen Gesch. Mitt. 1895 pp. 82-91. .      !   Vassilieff et L. Laugel Nouv. Ann. Math. (3) Vol. 16 1897 pp. 114-128.

02 arx kat FILH.indd 244

30/1/2010 2:13:38 

II.       ...

91 245

         Karl Weierstrass (1815-1897),         >                  "      . #!     13 " (1842-1855), o Weierstrass       !                  1856       $ ,            .              !         ! .    1859 !       "  ,      !      

!     ! .           "

 ",      >!                1863,   !ˆ, "       , , ..,   "  A. Hurwitz,  !    >!   1878,      #  ", P. Dugac351. & " !     "  "      ;. Kossak352  1872,      " ,        "      ! &           "      >!   1865-1866,  "    Weierstrass    353      "          ! .     354        "  "355   +  351

P. Dugac, Eléments d’ 'nalyse de Karl Weierstrass. Arch. for Hist. of Exact Sc. T.10. 1973 pp. 41-176. $.               (Thèse d’ Etat) Sur les fondements de l’ analyse de Cauchy à Baire. Paris 1978. *. Weierstrass, Einleitung in die Theorie der analytischen Funktionen. Vorlesung Berlin 1878 in einer Mitschrift von Adolf Hurwitz (ed. W. Scharlau und P. Ullrich) DMV Vieweg Braunschweiig 1988. 352 E. Kossak, Die Elemente der Arithmetik. Programm Friedr. Werder Gymn. Berlin 1872. 353 $. %. Biermann, Theorie der analytischen Functionen. Leipzig 1887. V. Dautscher, Vorlesungen ueber die weierstrassche Theorie der Irrationalen Zahlen. Leipzig und Berlin, Teubner 1908. $.

 G. Mittag - Leffler, Die Zahl: Einleitung zur Theorie der analytischen Functionen. The Tohoku Mathematical Journal Sendai. The Tohoku Imperial University Vol XVII 1920 pp. 157-209. 354 ‰       +      Dautscher,      P. Dugac, Fondements d’Analyse op. cit. pp. 364-366,  "       J. Manheim, The Genesis of Point Set Topology, Pergamon Press 1964 pp. 83-85. 355 Œ +    Weierstrass   «  ,       ,   

        !   ! » ;. Kossak, op. cit. p. 16.

02 arx kat FILH.indd 245

30/1/2010 2:13:38 

246 92

            

    ". % Weierstrass  !+    

(Zahlengrösse) !            " 

          +  !  . %               ! ! !      +         ". Š      +              !    . “                  

           . '  !       (    !  )   +  

     . ‰ !  ,                 ,  

      !           . ‹   +  Weierstrass     ,   !            !  . Š     

 !      ,     !        " " !+  «   "     ¿   . Œ    ¿      ,           ¿  ¿¿,     "    

 ¿¿           ¿¿»356,357. '      "           : “                    !   ,              ,   !                  . Š    ,     +, «                  »358. '!        

"            . “              ,   !   ! !       ,           

356

P. Dugac, Fondements de l’ analyse p. 365. « ¿  !+      ¿              ¿¿» idem. 358 P. Dugac, idem. 357

02 arx kat FILH.indd 246

30/1/2010 2:13:38 

II.       ...

247 93

    ,              . <  "                    

     . #                   ,       ,    "      "  " !>,   ’ . ‹  !+ #         " 

  ,       ,   +                      ,     ! 

       "      "      >   !     "    . ;"       "                   c, +           !    +           !    !    . ;  !         !     " . «% !+  #   !     "  , , c ...        s   +                 !   "  , , c ...,     !   e    n e   "    , >       "      , >       "    c .... &  !  s                 N e        e ,     !  s   

           ,  !   ‘   "  !          "  , , c...       ‘.»359 #             "  !          !       . 359

Idem.

02 arx kat FILH.indd 247

30/1/2010 2:13:38 

94 248

            

% !   Weierstrass «         !          +                 . ‰  

  ,     ! ,   !     " _        ,  !          ,  ! 360»361. #  "                ;>     ",     « "    "  " "   !      "    (     !>    ! > )   \ . <          !  ;       19 " ....  Richard Dedekind (1831-1916),

       19 " ,     ! ;>-Dedekind      "  "»362.

 R. Dedekind

% R. Dedekind,     «           "  »,363       !        . < =    Göttingen   -

360

&  Weierstrass,  !    «    >    ,     !        ˆ ». G. Mittag – Leffler, Une page de la vie de Weierstrass, Communication au Deuxième Congrès International des Mathématiciens Paris. 1900 p. 150. 361 P. Dugac, Fondements de l’ analyse p. 366. 362 <. =. ” – =.$.*  , &  >    $ #    #  * . ' 1997. . 84. 363 “Die Zahlen sind frei Schöphungen des menschlichen Geistes” R. Dedekind, Was sind und was sollen die Zahlen. 1888, Werke Bd 3 p. 335.

02 arx kat FILH.indd 248

30/1/2010 2:13:38 

II.       ...

95 249

     Dirichlet    Riemann364, "  21  

  +            Gauss. Š   1858  +      #  "  =    ”  , (Eidgenössische Technische Hochschule)  !+                  >!       1858-1859 !      !          "  ". ' ,  1862 !    ! !  =   Brunswick, "  !               365. *     !,  1872,       4/  #  366,        #  !. '        Dedekind    "  ˆ     : «       = <   ”      

" !367    !>               !                 . <+ "      "       !+           

  >     !    " ",

!     ! ,       !     368,         . '   "   "        ,             " > !     !,   !       !     !   . '!

              

    ,         ...   > ,   364

&    .     P. Dugac, Richard Dedekind et les fondements de l’ analyse, préface de J. Dieudonné, Vrin Paris 1976. 365 $. P. Dugac, op. cit. Appendice IV. 366 Stetigkeit und irrationale Zahlen erste Aufl. Vieweg, Braunschweig 1872 .       !   O. Zariski, Stock Roma 1926  "       W. W. Beman, Dover. New York 1963. 367 ‰  Dedekind     Weierstrass     !>  ,         ! . *         !       ,  "              "  ". 368 =. =      "     #éray   !      .

02 arx kat FILH.indd 249

30/1/2010 2:13:38 

250 96

            

!   ,              ,  

   !   >       ,          !      > "               !   ... =          ( "   !)             >                »369,370. % Dedekind,               ! ,  + >"     ! >"      ". =    !     Dedekind               . «              ,         . '        !    

                 . ;                      ",            ,       ,         ...     "  "           

 "  >    !,   !        ! , "            ,    !    . <         ; *     > !     !  ’    "      ’  

!     !       "  . 369

R. Dedekind, Continuity and Irrational Numbers, . Wooster Beman, in Dedekind, Essays on the Theory of Numbers, La Sale III Open Court 1948 pp. 1-2. 370 O Dedekind !    «              ' "                             . #                         !   " !      ,   "  !       ! !        ! , ! !               +   !». R. Dedekind op. cit. p. 11. Œ           "   Dedekind    !  >  "              "  . $. .. o Pasch. $. M. Pasch, Ueber die EinfÚhrung der irrationalen Zahlen. Math. Ann. Bd. 40. 1892. pp. 149-152.

02 arx kat FILH.indd 250

30/1/2010 2:13:38 

II.       ...

251 97

#           !      ,         ,        . ‰                          !       . &    !     , ! !    ˆ  . '  !ˆ      !  !

"             . '       !. <    !         !           !         " !               ! !      ! . $            ,        ! . '               !,  " !      "  !       ! !        ! ,  !             !

            !>,               ».371 ;"                   Dedekind   '  . % <     " #             : «•   !         372

    !   +         ».373 % !                    ,                . “          !    +          ! !        . 371

R. Dedekind, op. cit. p. 9. =      !         ()      '      #. =       ! ! ! , "   >,                                         . «=        q  ³!  @ { q> | q  ^ "  @ { q ! ",  @ À  Ä [   Ä q ».   # 1022 4-6. 373 «  ’ [   ,   ¡     @ ‚ X ³      €  » " ! 227 11-12. $. (. /  ,          '   Dedekind. " $  '  ' " 2007 . 274-279. 372

02 arx kat FILH.indd 251

30/1/2010 2:13:39 

252 98

            

/!,       Dedekind         ,               !   !  17 " . ) ’                         . *   Dedekind      ˆ       : «Š    ,  +      "       

             . ;  ˆ 

  "       !                    . &’  "                    !                      . &’

   "     !   >     !  , !        !     .                   !  !  >     

           ,      +    !  . Π      "      > ,     

         ,                  . *         "    ,       ,         ,   "      ˆ   !  ,          . '  ’           ,  

   !          ! »374. <  "  !          $ %  & *  *,  &           

      "  "375 _ ,        " 376         !  : 374

R. Dedekind, op. cit. pp. 11-12. ‰    !     “wohlgeordnet” op. cit. p. 5. 376 Œ +    Dedekind !     "   1871      Ueber die Komposition der binären quadratische Formen, [    !         Dirichlet ;&  *] Supplement X von Dirichlets Lejeune P.G. Vorlesungen über Zahlentheorie 2e Auflage Vieweg Braunschweig 1871 p. 224”. ‹  '   "   "  "  !+  "   ! ,  !,   ,     ! +     

    ». <             !>. 375

02 arx kat FILH.indd 252

30/1/2010 2:13:39 

II.       ...

253 99

1)

 >   >c Ÿ >c (  ! >   ,   ).

2)

 D z E o    "      >    (  ).

3)

 D  _ ,     !          ! ( ) Α'1   Α '21     " * D  Α $1Ÿ D11£α D A22 Ÿ a2 ! a . %     Þα Þα £α   a2  Α     '1    '2 (       !)377. '

                ". * ή " α1ÎΑ1 Þα1<α και " α2ÎΑ2 Þα2³α

 !    "  "    >      ,           "  +    ! '1   '2   " D  $ D   $  Ÿ           !      . “        "      "            ,     !+    .378 '  !  +  !>   :    *. ' c   ,      !    ! c1  D  $   E  %D E t c . Š  !          ! c 2 . ‰ +  ! c1   c 2   +     ( c1 , c 2 )   c  C c   C .    ( c1 , c 2 )     !  (A1 ,A 2 )   (B1 ,B2 ) .379 377

% Dedekind            " !    

     . 378 <    "  >       ( Dedekind)  "   >:  L   R       ’      " '  !     [  A " !     >    L   !        R. Œ +     '      "     '     L   R              ! i) L   R z ‡    L ‰ R A, L ˆ R ‡ ii) x  L y  R Ÿ x  y . ;. &  , ' &      #$ . '

2001 . 23. 379 '!  +    ! !>.

02 arx kat FILH.indd 253

30/1/2010 2:13:39 

100 254

            

<  4  ! ,     !+ 3  & &  *380,     ˆ     Dedekind     

,         ! !      ",   Méray    Cantor   Weierstrass. O Dedekind         !          "      " !      "         !       . *    ’         (.   3). Š   >   "  " , !            !,                 381 (Schnitt)   !    ,       (A1 ,A 2 ) (  '1   '2       z ‡ ).

 R. Lipschitz

        Dedekind      ;>  +  "   R. Lipschitz382 (1832-1903). < 8   1876 380

$. P. Dugac, Fondements de l’ analyse p. 367. '  1918 !    "  Dedekind   ;!      

  !   =  . ”  =   ' ". ‰         `   (  1926,  1929)     «   ». &    . Ch. Phili, The arithmetization of P. Zervos’ book Infinitesimal calculus at the twenties’ in Greece IX Oesterreiches Symposion zur Geschichte der Mathematik. Oesterreichsche Gesellschaft für Geschichte der Mathematik. Miesenbach 2006 pp. 228-239. 382 =      ,    F. Newmann    P. G. Dirichlet,    !    !  #  " ,   ", 

   Bessel,   Fourier,      >",          . ‰    /  #$  (Grundlagen der Analysis. Bonn 1877-1880)   +              #  ". 381

02 arx kat FILH.indd 254

30/1/2010 2:13:39 

II.       ...

101 255

!  Dedekind         «> + !

    !                  »383    5  384  5 $   4 & (        >    !        

    )    >         6 ».385   ,    !   ,  2 ˜ 3 “    Dedekind (10.6.1876)  !  Lipschitz,  !+   !    386,387                 Lipschitz «       

       ...    (Gebiet)  " "»388    (  )  « " !   !       "       !».389 #!  !+             ;>  10 $   4 &,   !+   >   . = "      "  " !      «  (Abschluss)        (Vervollständigung),   

     " (      Dedekind)          »390. *      Dedekind    !  ,         ;>       , «      !     "  "   "       

2˜ 3

6  -

  »391. 383

P. Dugac, Richard Dedekind et les fondements des mathématiques. Préface J. Dieudonné. Paris Vrin 1976 p. 217. 384 O Lipschitz          !. 385 P. Dugac, Idem. 386 R. Dedekind, Gesammelte mathematische Werke. Braunschweig Vieweg (hrsg.) R. Fricke, E. Noether, O. Ore Bd. III 1932 pp. 470-47. 387 ­            "    ! >  

    ",        . 388 R. Dedekind, op. cit. p. 472. 389 Id. pp. 472-473. 390 Id. p. 473. 391 Id. p. 474.

02 arx kat FILH.indd 255

30/1/2010 2:13:39 

102 256

            

‹   !  ;  ,             ,       >      2 ˜ 3 6. '    5    5 $   4 &     A * ,  + Lipschitz   !,       " B '   ( , )    νA ! μB   ν* ! μ'  νA ! μB   ν* ! μ'  νA ! μB   ν* ! μ' . % Dedekind             !  . ="      !          !     !,       "    !    ,      '             

 ,  !   '     ',         !  '. '     ;  ,       Lipschitz,    Dedekind  !   « +        »,               " ". '     "     !      (Gebiet)  "        ! . “              ,    o ;             >   ,    Dedekind  "   5 $              !   !    "            !   .  392   Dedekind   !     Lipschitz,         (6.7.1876)       "      ! !            . * !  Lipschitz             >            «!               ,                »393. *     !   27   1876  Dedekind        ! ,  +     !     ;>,                . 392 393

P. Dugac, op. cit. append. XXXVI pp. 218-220. Idem. pp. 219-220.

02 arx kat FILH.indd 256

30/1/2010 2:13:39 

II.       ...

103 257

'         ,    !ˆ  Lipschitz    ;>, !     !  ,    

     "   ,  " "        

>! . <           "             /     ;394 (1888). % Dedekind     +     "  ",     +   Cantor  >       , !  395,         >   !  ;  , !   !    <   !       ". % Dedekind           ;  ,  !      ,  !      ,         !+         .396 Œ !        > !   : «=   !   "     ! 

        ».397 #  !  !     >     

 Dedekind   Lipschitz    ! !    

 ;> !>  "        Dedekind 

  «  "». =     !,  2   +      !         " <2 (   d 2)       " t 2 (   >2). =                   :    " !>     ,   394 Was sind und was sollen die Zahlen? Braunschweig Vieweg. 1888. $. R. Dedekind, Gesammelte mathematische Werke. Bd III pp. 335-391. <!              Dedekind  +  !+  ’       1872.       1           ! !      +  !   «<           ,     

   > ». '            Helmholtz, Zahlen und Messen (1887)    Kronecker, Ueber den Zahlbegriff (1887) "    Dedekind  "    . 395 Idem. p. 339. 396 Idem. p. 479. 397 R. Dedekind, ' $   Lipschitz 10 % 1876. R. Dedekind, op. cit. Bd. III 1930-1932 p. 470.

02 arx kat FILH.indd 257

30/1/2010 2:13:39 

258 104

            

 !   !  . '  ,    

       ,  !           !,           ( 2    !  ! ). Š  !           , ..,               !   "  "    "  "   !    <2   >!    !> 

 ?*$$        Dedekind:             ; X       #    

 $$ # «} ~ & }  »    $   *       $ &  /  «€ ;  } &».

02 arx kat FILH.indd 258

30/1/2010 2:13:39 

II.       ...

259 105

"  "   !    t 2 ,     >    !   !     " !           . # !  ,        !      

 . =     "   ,              +     "  ". «=   ˆ      !ˆ          !           ... “   ˆ         !        ! !                       !  ».398 #       Dedekind !+       Lipschitz. Š       ;

 J. Dieudonné

&  ! &!   Jean Dieudonné      !   ;>,    Dedekind «     

     ("   ;>      >       +        " )».399 398

' $   Lipschitz 27 %$ 1876 ib. p. 475. Jean Dieudonné,  Dedekind. Encyclopaedia Universalis V, Paris 1969 p. 374. < 

  ,  Dieudonné,  +        Dedekind «              !      ». ’"            « Dedekind          ("                

  !     )  "  >!          "  ». Idem pp. 374-375. 399

02 arx kat FILH.indd 259

30/1/2010 2:13:39 

260 106

            

 O. Zariski

%      O. Zariski (1899-1986),  !+    !     Dedekind,400                 > +     "  Dedekind   

   "  . % ‹  >     !  !

          , !     . &"+   «              !  ».401 O W. Krull      Dedekind  '?402    !  5 $   4 &            ! , !     . Š   5 $       !         " " !+    "          . % Dedekind, >"           " ,           ;>        " " _ +  

 ! !     ,  ,     

 ". '   >  Dedekind      _ +         ! \ +,                _ +    ’      ! > . ' "    ! >        +    ‹ . #!  Dedekind     !      "    !    ,     ’       400

Essenza e significato dei numeri. Continuità e numeri irrazionali. Roma Stock. 1926. P. Dugac, op. cit. p. 57. 402 Zahlen und Grossen. Dedekind und Eudoxos. Mitteilungen mathematische Seminar. Giessen 90. 1971. pp. 29-47. 401

02 arx kat FILH.indd 260

30/1/2010 2:13:39 

II.       ...

261 107

    ". «‰" ! !  !    (A1 ,A 2 ) ,    !      ,         ,   !    ,               (A1 ,A 2 ) »403. #    ,   !          

 ,    ! ,  Dedekind  !+        . “      !  !,          "     . % Dedekind       ;>   ’   A m  ",       !>  "  " !   B n  m$>n'  m$      >

   +   !ˆ  ’        . %     J. Dhombres404       , /  /. ' $  %    « ;       !      !   - "     ", !              ! "      

!  -"  . =!        ;                         " ,       ". #     ,  '$            »405. <    406  1888      /     ; (Was sind und was sollen die Zahlen?)  Dedekind,  +  

       "        403

R. Dedekind, Stetigkeit und irrationale Zahlen. Braunschweig Vieweg 1872 Werke. Bd 3. p. 325. 404 J. Dhombres, Nombre, mesure et continu. Epistémologie et Histoire. Paris Fernand Nathan 1978. 405 Idem pp. 56-57. 406 ‰     Dedekind   ˆ   "     1872   1878. ' "  >     =! !            "  ,        1888 >    .

02 arx kat FILH.indd 261

30/1/2010 2:13:39 

262 108

            

"+   K ,  "     «'    

           !+     . “      !      " . < !       " !             !+    ,      +           ».407

 G. Cantor

% Georg Cantor408 (1845-1918),             Weierstrass409,     !   =    Halle, Eduard Heine410 (1821-1881),  !+  1872      411        "       

>!        .412

407

R. Dedekind, Was sind und was sollen die Zahlen? Branuschweig Vieweg. 1901 p. 33. Ueber die Ausdehnung eines Satzes aus der Theorie der trigonometrischen Reihen. Math. Ann. Bd. 5 1872 pp. 123-132. 409 Œ +    Cantor !+  =    $  (1863-1866)          Weierstrass,   !+              "  ". 410 Die Elemente der Functionlehre. Journ. für die reine und angewandte Mathematik Bd. 74 pp. 172-188. 411 '      !+   Heine – Cantor. #!  Heine                           Cantor,            +  ,          . E. Heine, Die Elemente der Functionenlehre, Journal für die reine und angewandte Mathematik Bd 74, 1872 pp. 172-188. 412 $. P. E. B. Jourdain, The Introduction of Irrational Numbers, Mathematical Gazette IV 1908 pp. 201-209. 408

02 arx kat FILH.indd 262

30/1/2010 2:13:40 

II.       ...

109 263

 E. Heine

     Heine  +       #413, (Zahlenreihen)        "  " ^αi `   " an  anr o 0 414 4  *   /415            

    an o 0 . “      ^αi `   ^βi `   !+           ! ^αi  βi `    " . “        "  " ^αi `  !    

  '   " A  an o 0 ,   '  +      ^αi `. '       !   '   ,     '               !. &  !  1        !  0.1, 0.11, 0.111 ...     9 1

  ! {0.1, 0.11, 0.111 ...}416.  9 413

=        Heine        #,   

   !+   !    Cantor  !+    (Fundementalreihen).  414 /!      : H ! 0  n  ` : a  a n n  v  ε n  `   v  ]    !  !>          Heine,           ". 415  "  ! (  )  Heine  '     Méray  !+    ! . 1 1 1 1 «      >’     ! { , , ...}. ;  ,    0 9 9 9 9 1 1 1 {0.1- , 0.11- , 0.111- ,...}    "  . ;      >     9 9 9 "                {0,0,0...},        1 1 1  . ‹   {0.1, 0.11, 0.111...}   { , , ...}    « »   9 9 9   ». J. Manheim, op. cit. p. 87.

416

02 arx kat FILH.indd 263

30/1/2010 2:13:40 

264 110

            

« A t B  ! ‘   "  n ! N , an  β n       !    .     " ( "  ),  !+   ,   !   D () !  n : cn  v  D v . ;     ,     ! D,    !   d. #!  Heine       !    ,     ! d,    ! D. #  "               

          ! : ' '       (   )    ^A  Bn ` o 0 ,   '       $. '   , +         ,    Heine        >  " : «‰   '        ai  "    ».  >    ...   !   d,  A  an  d ,  ! ! n. '  "                Cauchy.   >      . #     >   !    +                      >               »417. Œ +  !    Heine          ’

     !   ,            >        "     ": «% !+ !    !   ,     > "   "    +   ».418 *   Cantor,419     Dedekind, >!      ". ‹  !        420   : «%  

         !          417

J. Manheim, op. cit. pp. 87-88. P. E. B. Jourdain, The Development of the Theory of transfinite Numbers. Archiv der Mathematik und Physik Bd. 16 1910 p. 29  . 4. 419 &    . A. A. Fraenkel, Georg Cantor, Jahresbericht der Deutschen Mathematiker Vereinigung Bd 39, 1930 pp. 189-266  "       H. Meschkowski, Probleme des Unendlichen. Werk und Leben Georg Cantors. Braunschweig. Vieweg 1967 .   !  I. Grattan-Guinness, Towards a Biography of Georg Cantor. Annals of Science Vol 27 1971 pp. 345-391. 420 Ueber die Ausdehnung eines Satzes aus der trigonometrischen Reihen. Math. Ann. Bd 5. 1872 pp. 123-132. 418

02 arx kat FILH.indd 264

30/1/2010 2:13:40 

II.       ...

265 111

        421 (Zahlengrosse). Œ   !   (Gebiet) '     !     ».422 % Cantor,  

  Dedekind,       !          " (         !>,   ! >      ). : an  m  an  ε n, m t n1 <’       (1872) !          ( Cantor    !+   !423 (Fundemental Reihe)424,         !+   Cauchy.425 «<   

"                

        !   "  "426 a1a2 a3 ...an ...       "  ! anm  an     !     n >!,   m    ,   !  ,    (  ), !      n1   " an  m  an  ε  n t n1    m          . ‹ !+          (1): “  (1)    "    ”»427. <    "  +      (an )       ε ! 0  n1  ` : an  m  an  ε n, m t n1 .428 421

<’        Cantor         «     ». ‰           ;/$ ... (Grundlagen...)          (reel)     ,     \   (real) «  »     !  !   . 422 G. Cantor, op. cit. p. 123. 423 Œ +       Cantor       !+  Méray $  >$. 424 %        ,  !+   1883,  !  Ueber unendliche lineare Punktmannigfaltigkeiten 3. Math. Ann. Bd. 21 1883 pp. 545-586. $. ;   G. Cantor, Gesammelte Abhandlungen mathematischen und philosophischen Inhalts. ed. E. Zermelo Berlin Springer 1932. pp. 92-102. 425 =           "  (, ). 426 G. Cantor, Ges. Abh. p. 92. 427 Idem. 428 Œ +  "            Cauchy,      , Cours d’ Analyse de l’ Ecole Polytechnique. Paris Debure 1821. $    Oeuvres Complètes 2e série t. III Paris Gauthier-Villars 1897 p. 125. &!   Cauchy, . (. /  Augustin Louis Cauchy,  +   $"  '?      # . =     ' 2009 . 385-445.

02 arx kat FILH.indd 265

30/1/2010 2:13:40 

112 266

            

'!       ;/$  ;&  4 $&        «  (1)    "    »      ! "      D v «  

       ,       ! 

     !    (aQ ) ,  !    Heine».430 =             > ,   "     Ê     >  !               . 429

 .L. Cauchy

&  Cauchy                    . * "      !   ! ,  Cantor   "   Cauchy     ! ,  " Ê     >        . Š   Cantor                   . “    !     "      

 . =   "    '        "   (1)   !  a1 , a2 ,...an ...     

Cauchy  "  ". ‰ «! (1)      ,         !           ! (1). Œ 429

Grundlagen einer Mannigfaltigkeitslehre. Ein mathematisch-philosophischer Versuch in der Lehre des Unendlichen. Leipzig. Teubner 1883 $.    G. Cantor, Ges. Abh. pp. 165-208. 430 G. Cantor, Ges. Abh. p. 185.

02 arx kat FILH.indd 266

30/1/2010 2:13:40 

II.       ...

113 267

       (1)¿  !  a1c , a2c ,...anc ..., 

      ¿. '  (1)   (1)¿     ,  =¿

"  >¿  <¿. ' !    "  " ( anc ) n  `  anc a n       (an ) n  `     = , " >  < . «'    »,  +  Cantor, «    

  ,                (1),

E  an           n  >! , !    "   ’              ! (1),       ».431 Š      !                β  an ,       (an ) n  `    ’        "  Cantor       . <   1883 /  &  4 $&  Cantor   ": «'’       ,   " "  #  / ,                 (aQ ) ,  β  aν ,    >!       !                   Lim aν β . ‘

ν of

 >        ,   >!      :         ,       +      «»   (aQ ) . Œ      !,     !      +    *  (       Weierstrass),   !   !      ?    Lim aQ      . ‰      !   Q of ,  "        ,    

                   

!     >   ! : ‰  Lim aν !ν of       ».432

431 432

G. Cantor, idem. p. 125. Idem p. 187.

02 arx kat FILH.indd 267

30/1/2010 2:13:40 

114 268

            

Š      Cantor  +  ,           + 

     (aQ ) ,    !   >   Lim aν β ,               > . ν of

= +      !               >         . ‹   ": « !   ,             ,        >                    "  " ...       !   !  (gewinnen)           , !   ,

        ! !        

          ».433 ‹      Cantor    !          ,    ,     «    »      "     >      Lim aν β . ν of

' ,  1895,      4>$  $&   &   $&434       !     « "

"» (zusammengehörigen Reihen)         >  " "            . <                   – 435. '         " ,     . %      !          !       –    436    !      !+.

433

Idem. p. 187. Beiträge zur Begrundung der Mannigfaltigkeitslehre 2. Math. Ann. Bd 49 1895 pp. 481-512. $. ;   G. Cantor, Ges. Abh. pp. 282-311. 435 Idem. p. 309. 436 E. Iligens, Zur Weierstrass – Cantorschen Theorie der irrationalen Zahlen. Math. Ann. Bd. 33. 1889 pp. 155-166. M. Pasch, Ueber die Einführung der irrationalen Zahlen. Math. Ann. Bd. 40 1892. pp. 149-152. 434

02 arx kat FILH.indd 268

30/1/2010 2:13:40 

II.       ...

115 269

 J. Tannery

# > "            J. Tannery, ' &     &    >$,437  "    >       P. Bachmann,        & &438   +  !       !>       "  " a1 , a2 ,...an ...   β1 , β 2 ,... β n ...   " β n ! β n 1 ! an 1 ! an    !     ,   ,   β n  an  ε  !        ,      > !       . ‹  !                " ". '                !   "    !     ,         !  .

437

Introduction à l’ étude des Fonctions d’ une variable. Paris Hermann 1886. #!       J. Tannery   : «#  ’     "   '!                +      

 . “ !+          ! >  ,     !        …  ! ,    ,           !   ! ·     > «     ! »      

 . ‹ !          ",        ! > ». op. cit. p. viii. 438 Vorlesungen ueber die Natur der Irrationalzahlen. Leipzig 1892

02 arx kat FILH.indd 269

30/1/2010 2:13:40 

270 116

            

 P. du Bois – Reymond

‹   !        Paul du Bois – Reymond (18311889),    " 439        !    !  !       "        440 . «‹   !       ! ,                ,      +     ,              ,            !          »441. #!         !>  #  " !                  ,   !+  "       "  

!ˆ  ! ’        >   Cantor – Dedekind.442

439

$.     Die allgemeine Funktiontheorie, Tuebingen 1882  .   !  : G. Milhaud et A. Girot, Nice. 1887. 440 &  (linéaire)   . 441 P. du Bois – Reymond, op. cit. p. 61. 442 <     >"   P. du Bois – Reymond    !   !                        . * "   ! !          ! !

 ! ,   >   !   +    >   Cantor.

02 arx kat FILH.indd 270

30/1/2010 2:13:40 

II.       ...

271 117

 L. Kronecker

*   L. Kronecker (1823-1891)     ’     ,         443   ! , !           .444 *     ,                           . «=         " ! 

           "                         

   "  " (     ,     " "),                         ,  > »445. '           !   

  (Weierstrass, Cantor, Dedekind),  Kronecker446     443

%   "     Kronecker,         . &     . L. Kronecker, Ueber den Zahlbergriff. Journal für reine und angenwandte Mathematik Bd. 101. 1887. p. 338. 444 &    . H. M. Edwards, Kronecker’s views on the foundations of mathematics. History of Modern Mathematics. t. I.: Ideas and their Reception. Academic Press 1989. =.            "   Kronecker « /        ; , $  #$$  #&». (Die ganzen ‚ahlen hat der liebe Gott gemacht, alles andere ist Menschwerk). $.        St. Hawking, God created the Integers. Running Press 2005. 445 L. Kronecker, op cit. p. 340. 446 O Kronecker        Helmholtz      !  Ueber den Zahlbegriff (      )         50            !         E. Zeller,  1887. =              !    Crelle, Journal für reine und angewandte Mathematik . Bd 101, 1887 pp.

02 arx kat FILH.indd 271

30/1/2010 2:13:40 

272 118

            

 !    447      

 . % ! &            !  !,       ,   !     !  

«  »            

  ,  "                                ·       !    448. ‹              449,    !          ,           !      450,451. &  Kronecker  !      ,                          !   , "  Dedekind !       . Š                ,   +  Kronecker. #!

  +  «            , "  ",     ,           

   ,           a priori 

    !     »452. 337-355. $.  Werke Bd. 3 pp. 249-274. ‰  "        !+  !      =    $   !    >!   1891 .           $  =   L. Pasteur  < . 447 =.   "   Gauss «‰  !        ; "  

      #  "». $. W. Sartorius V. Walterhaussen, In Memoriam Gauss. Leipzig 1856 p. 79. <         (p. 97)       !   Gauss, «Ý ŒX Z  +». 448 % Kronecker    !      ! !  #  " (      ). 449 &  Kronecker                . 450 #          #  "     ,            . .. M. Margenstern, L’ école constructive de Markov. Revue d’ Histoire des Mathématiques. 1995. p. 272. 451 O Kronecker   «        "    

     "            !   » L. Kronecker, op. cit. p. 338. 452 Idem p. 339.

02 arx kat FILH.indd 272

30/1/2010 2:13:40 

II.       ...

273 119

 H. Hankel

=                H. Hankel, (18391873),   ,             "  ",             ". «*! !         "  !         "          

   !  !   !  ,   ,                 ,      

! ,    ˆ    > ».453 O Hankel454  "   : «<            ,    ! >     !    

      ’ ,     >!  ,      !  =  . ; ,  +    >    "           !     

      ˆ        +    . &       ! ,               !  ,             »455.

453

H. Hankel, Theorie der complexen Zahlensystem inbesondere der gemeinen imaginären Zahlen und der Hamiltonschen Quaternionen, Leipzig Voss 1867 pp. 46-47. 454 Œ +    Hankel     Riemann  =     GÙttingen    =    $    Weierstrass   Kronecker. 455 H. Hankel, op. cit. §2.

02 arx kat FILH.indd 273

30/1/2010 2:13:40 

120 274

            

 J. Thomae

‹    , o J. Thomae456 (1840-1921),     4  * ;& &  $ *   &457 …  !+ 

! 458  "      . ‹ !   

   !   "   Weierstrass !     

       Heine   Cantor. '>        !ˆ    : «  "    "  +     ’ ,  "  . “ !                , !  !+            . &    "  ,                      ! !. #          (      )   !    ,   ’ ! !     !    !      (    ). Š               ’ ! !  ,           !    , "        !  >!   ’     . &     , !     ! !   !     456

<        1860         Weierstrass  =    $ . '  1872       =     Halle,            Heine    Cantor, "    !  =    Freiburg,  !  P. du Bois – Reymond. '  1879     =     Iena. 457 Elementare Theorie der analytischen Functionen einer complexen Veränderlichen 1e Aufl. 1880. Halle Nebert; 2e Aufl. 1898. Halle, Nebert. 458 ..  +      Hankel  +        

         «  !      ».

02 arx kat FILH.indd 274

30/1/2010 2:13:41 

II.       ...

121 275

. %     !     ,                "  " > !   "      !  459 (anschauliche Mannigfaltigkeiten). ‹        "    .   !ˆ   !        z             »460,461.

 G. Frege

‰ 1884  G. Frege (1848-1925)         5 /    462 …        #  !  

     •463,   !+        459

       Thomae     "   Dedekind   >     ,      >       . 460 J. Thomae, op. cit. p. 3. 461 % Frege        Thomae,     !+                 !>. # > Frege   Thomae       ! ,           &  #   ;   (Jahresbericht der Deutschen Mathematiker Vereinigung). 462 Die Grundlagen der Arithmetik, eine logischmathematische Untersuchung ueber den Begriff der Zahl, Breslau p. 1884. $.        Breslau 1934. $.         ,  ;/$    ,   – !  –  &. É ' . ‘  1990. 463    1879  Frege  "           

  ",     (Begriffschrift)       !    >    !  !  ( !       

      ,       ). «               !        >   " ,    

!      ˆ     ,    ,       " ,     > "   "     ˆ  !    "-

02 arx kat FILH.indd 275

30/1/2010 2:13:41 

276 122

            

" ". <           +     !  ! 464. «…        …  !     , !     ,       ,      »465    «  "    ,   ,    , !          +             »466,467. O Frege  +        ,     ,       , "               !. %     Frege            ;$ *       468,   "  "  

 «' ",   ’       >!  ;  ,                    »469. %     !  Frege    !   ,    

   !>     >  !   !   "   •. < "    !+              "  "            . ,          " ,         

 …              » Begriffschrift, eine der arithmetischen nachgebildete Formelsprache des reinen Denkens. Halle, Nebert p. vi. 464 '        Frege          "     . $. ..    M. Dummert, Frege – Philosophy of Mathematics 1991 London. Duckworth,    G. Currie, Frege, an Introduction to his Philosophy. The Harvester Press, Sussex 1982   H. D. Sluga, Gottlob Frege, London, Boston, Henley, Routledge and Kegan Paul 1980  "   M. D. Resnik, Frege and the Philosophy of Mathematics. Ithaca. London Cornell Univ. Press 1980. 465 G. Frege, op. cit. p. 99. 466 Idem. 467 Œ +         "  ,    +           Dedekind,      /       1888 «   ( ! , ! )      !      •» op. cit. p. 335. 468 Grundgesetze der Arithmetik, Begriffschriftlich abgeleitet. Jena Bd. 1893 (   Olms, Hildesheim 1963). Bd 2 Iena, Pohle 1903 (   Olms, Hildescheim 1968). 469 G. Frege, op. cit. 1es Bd. p. vi.

02 arx kat FILH.indd 276

30/1/2010 2:13:41 

II.       ...

277 123

%   Frege       "  "470     •   "  !          !  «  »    "  Dedekind    Weierstrass,  2    ;$ &* &    … «="  »    «          ’        ,                !   !+   !                ; '  ,          ,        »471. %      Weierstrass, Dedekind, Heine   !         ,    Frege      ,   !        +                        •. ‹   ˆ      !         ",       !  !                    !   «  !». /!   > "          472    >!+        . Œ            Frege                . #! ,    

  "  473    « !                ,  >  

      . ankel,    !    . ' 

470

&    . F. Kutschera, Freges Begründung der Analysis. Archiv für mathematische Logik und Grundlagenforschung Bd 9 1966 pp. 102-111. M. Schirn, Studien zu Frege I Logik und Philosophie der Mathematik Stuttgart, F. Frommann und G. Holzboog 1976  "   L. Haaparanta and J. Hintikka, Frege synthetised. Dordrecht, Boston, Lancaster, Tokyo, D. Reidel Publishing Co. 1986. 471 G. Frege, op. cit. § 156. 472 $. M. Epple, Das bunte Geflecht der mathematischen Spiele: Ein Diskurs ueber die Natur der Mathematik. Mathematische Semesterberichte 1994 Bd. 41 pp. 113-133. 473 C. Parsons, Frege’s «Theory of Number»  M. Black (ed.). Philosophy in America London 1965 pp. 180-203.

02 arx kat FILH.indd 277

30/1/2010 2:13:41 

124 278

            

     ("  )       !ˆ               +       !ˆ     ,  '       ,     +     !».474 <    19 "       " : ‰ !          ; # ,       ; %  "  ; ‹    "  ; #    •; ‹   ; &  ! !   ,        . <             :    ,         "  . Š   , !   ,       + , !   !   , , ..  Kronecker,            >  !   ". Š  !      ,      !  !   !  !    Ê! !  >       . %    >  "   "  "  !,          ,           ,    !   VI ! ,         "      " 475. %   +" ! –   ,    –          , "                      .

474

G. Frege, Grundgesetze der Arithmetik Iena 1903. Bd. 2 § 159. $. J. Ferreirós, Labyrinth of thought: A history of set theory in modern mathematics Basel: Birkhäuser 1999   M. Hallet, Cantorian set theory and the limitation of size. Oxford. Oxford University Press 1984.

475

  02 arx kat FILH.indd 278

29  2010 30/1/2010 2:13:41 

Pythagoras - Dedekind.pdf

3. Page 3 of 124. Pythagoras - Dedekind.pdf. Pythagoras - Dedekind.pdf. Open. Extract. Open with. Sign In. Main menu. Displaying Pythagoras - Dedekind.pdf.

2MB Sizes 6 Downloads 100 Views

Recommend Documents

pdf-1859\pythagoras-pioneering-mathematician-and-musical ...
... apps below to open or edit this item. pdf-1859\pythagoras-pioneering-mathematician-and-musi ... -ancient-greece-the-library-of-greek-philosophers.pdf.

Pythagoras Lodge 1907.pdf
Sign in. Loading… Whoops! There was a problem loading more pages. Retrying... Whoops! There was a problem previewing this document. Retrying.