UNIVERSITETI BUJQËSOR I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DHE AGROBIZNESIT DEPARTAMENTI I FINANCË KONTABILITETIT

TEMË DISERTACIONI

SISTEMI TATIMOR NË SHQIPËRI DHE MUNDËSITË E RRITJES SË TË ARDHURAVE NË KUADRIN E INTEGRIMIT NË BASHKIMIN EUROPIAN NË KËRKIM TË GRADËS SHKENCORE “DOKTOR”

DISERTANTI

Msc. Robert ÇELO

TIRANË, Korrik 2015

1

UNIVERSITETI BUJQËSOR I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DHE AGROBIZNESIT DEPARTAMENTI I FINANCË KONTABILITETIT TEMË DISERTACIONI SISTEMI TATIMOR NË SHQIPËRI DHE MUNDËSITË E RRITJES SË TË ARDHURAVE NË KUADRIN E INTEGRIMIT NË BASHKIMIN EUROPIAN

NË KËRKIM TË GRADËS SHKENCORE “DOKTOR” DISERTANTI Msc. Robert

UDHËHEQËS SHKENCOR

ÇELO

Prof. Dr. Agim BINAJ

Mbrojtur më datën __________________ Përbërja e Jurisë: 1.______________________________

Kryetar

______________________

2.______________________________

Oponent

______________________

3. ______________________________

Oponent

______________________

4.______________________________

Anëtar

______________________

5.______________________________

Anëtar

_____________________

TIRANË, Korrik 2015

2

TEMA E DISERTACIONIT: SISTEMI TATIMOR NË SHQIPËRI DHE MUNDËSITË E RRITJES SË TË ARDHURAVE NË KUADRIN E INTEGRIMIT NË BASHKIMIN EUROPIAN

Kandidati: M.Sc. Robert ÇELO Udhëheqësi: Prof. Dr. Agim BINAJ

Tiranë , Korrik 2015

3

Prindërve dhe familjes sime.... “In time of test, family is best”

4

FALENDERIME Janë të shumtë personat që duhet të falenderoj për ndihmën e tyre të çmuar për kryerjen me sukses të këtij studimi. Falenderimi i parë është për udhëheqësin tim shkencor Prof.Dr. Agim BINAJ, për këshillat, sygjerimet e mënçura dhe gadishmërinë gjatë gjithë kohës së këtij studimi. Falenderimi i dytë shkon për përgjegjësin e departamentit Prof.Dr. Drini SALKO, një njeri me vlera të jashtëzakonshme shkencore dhe njerëzore. Një mik i vërtëtë. Falenderimi i tretë është për gjithë stafin akademik të Departamentit të Financë Kontabilitetit për sugjerimet e vyera gjatë prezantimeve në departament. Të dashur miq, ju falenderoj nga zemra! Pa Ju nuk do të ishte e mundur!

5

Lista e shkurtimeve EJL Europa Jugë-Lindore. ELQ Europa Lindore dhe Qëndrore BE Bashkimi Europian. EUROSTAT Zyra e Statistikave e Bashkimit Europian. BB Banka Botërore. BSH Banka e Shqipërisë. BERZH Banka Evropiane për Rindërtim e Zhvillim. CARDS Community Assistance for Reconstruction, Development and Stability. (Asistenca Komunitare për Rindërtim, Zhvillim dhe Stabilitet). PBBProdukti i Brendshëm Bruto. DPD Drejtoria e Përgjithëshme e Doganave DPT Drejtoria e Përgjithëshme e Tatimeve FMN Fondi Monetar Ndërkombëtar. IHD Investimet e Huaja Direkte ILE Indeksi i Lirisë Ekonomike INSTAT Instituti i Statistikave i Republikës të Shqipërisë. IPA Instrument of Pre - Accession (Instrumenti i Para Aderimit). ISSH Instituti i Sigurimeve Shoqërore MF Ministria e Financave MSA Marrëveshja e Stabilizim Asociimit. OBT Organizata Botërore e Tregtisë OECDThe Organization for Economic Cooperation and Development (Organizata për Bashkëpunim Ekonomik dhe Zhvillim). PBA Programimi Buxhetor Afatmesëm. PHARE Programi i ndihmës të Komunitetit për vendet e Europës Qëndrore dhe Lindore. TVSH Tatimi mbi Vlerën e Shtuar. USD United States Dollar. Ballkani Perëndimor : Shqipëria, Bosnja dhe Herzegovina, Maqedonia, Mali i Zi, Sërbia, Kosova. Maqedonia Ish Republika Jugosllave e Maqedonisë. KosovaNën Rezolutën e Këshillit të Sigurimit të Kombeve të Bashkuara 1244/99 dhe Opinionit të Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë mbi Deklaratën e Pavarësisë të Kosovës.

6

Lista e tabelave: Tabela 3.1: Rritja reale e PBB në BE dhe në Shqipëri në vitet 2004-2014, %........fq.57 Tabela 3.2: PBB me çmimet e tregut, BE dhe Shqipëri, 2004-2013, euro/banor....fq.58 Tabela 3.3: PBB për banor në Standartet e Fuqisë Blerëse (PPS)……...........…….fq.59 Tabela 3.4: Të ardhurat ndaj PBB në vendet e BE për vitet 2004-2013,në %.........fq.60 Tabela 3.5: Shpenzimet publike ndaj PBB në vendet e BE për 2004-2013, %.......fq.61 Tabela 3.6: Defiçiti buxhetor në % të PBB në BE dhe në Shqipëri 2004 – 2013...fq.62 Tabela 3.7: Borxhi publik në BE dhe në Shqipëri në % ndaj PBB, 2004-2013…..fq.63 Tabela 3.8: Të ardhurat nga tatimet dhe kontributet, në % të PBB, 2004-2012…..fq.64 Tabela 3.9: Normat e Tatimit mbi vlerën e shtuar në vendet e BE….................…fq.69 Tabela 3.10.Normat e Tvsh në vendet e Ballkanit Perëndimor për vitin 2015…....fq.71 Tabela 4.1. Rritja e PBB, e të ardhurave,e të ardhurave tatimore për 1995-2014…fq.73 Tabela 4.2. Të ardhurat gjithsej sipas zërave kryesorë për vitet 2004-201.........….fq.75 Tabela 4.3 :Struktura e të ardhurave tatimore sipas sektorëve për vitet 2004-201.fq.77 Tabela 4.4: Struktura e të ardhurave nga DPT dhe DPD….................................... fq.78 Tabela 4.5 :Tvsh, tatimi mbi fitimin, të ardhurat personale,2004-2014...................fq.80 Tabela 4.6 : Akcizat, taksat kombëtare, taksat doganore,2004-2014.......................fq.80 Tabela 4.7: Raporti i të ardhurave nga Tvsh nga DPT dhe DPD.............................fq.82 Tabela 4.8: Tatimi mbi të ardhurat personale 2006-2007........................................fq.85 Tabela 4.9: Tatimi përpjestimor mbi të ardhurat personale për vitet 2008-2013….fq.85 Tabela 4.10: Tatimi mbi të ardhurat personale nga punësimi…..............................fq.86 Tabela 4.11: Niveli i akcizës për njësi për disa artikuj kryesorë , 2009-2014.........fq.89 Tabela 4.12 : Importi i mallrave kryesore të akcizës, në sasi, 2010-2014...............fq.90 Tabela 4.13: Struktura e të ardhurave të pushtetit vendor, 2004-2014…................fq.96 Tabela 4.14 : Shpenzimet e buxhetit të pushtetit vendor sipas burimeve për vitet 20002014……………………………………….......................................................…..fq.97 Tabela 4.15 :Të ardhurat nga fonder speciale sipas llojeve..................................fq.100 Tabela 4.16. Masa e kontributit sipas degëve, në %............................................. fq.102 Tabela 4.17. Të ardhurat gjithsej, sipas zërave dhe burimeve në % të PBB, 20042009.......................................................................................................................fq. 104 Tabela 4.18. Të ardhurat gjithsej, sipas zërave dhe burimeve në % të PBB, 20102015........................................................................................................................fq.105 Tabela 4.19 PBB, ≠%PBB, inflacioni, TëArdh, ≠%TëArdh, TB/vjetore….....…fq.107 Tabela 4.20 Të ardhurat tatimore, PBB, Ln(TëArdh), Ln(PBB) 2005-2013.........fq.108 Tabela 4.21 TVSH, LnTVSH, PBB, LnPBB. 2005-2013…………….............….fq.114 Tabela 4.22 PBB, Ln(PBB), TëArdh, Ln(TëArdh) 2005-2013 sipas 3mujorëve...fq.117 Tabela 4.23 PBB, Ln(PBB), TëArdh, Ln(TëArdh) 1993-2014..............................fq.123 Tabela 4.24 TB (TëArdh), TB (TF), TB (Tvsh)..................................................fq.126 7

Tabela 4.25 Vlerësimet e madhësive statistikore, TVSH......................................fq.131 Tabela 4.26. Vlerësimet e madhësive statistikore TF...........................................fq.132 Tabela 4.27. Vlerësimet e madhësive statistikore TD...........................................fq.133 Tabela 4.28 Vlerësimet e madhësive statistikore S.Shoqërore.............................fq.134 Tabela 4.29 Vlerësimet e madhësive statistikore, TF,TVSH,TD,SShoq..............fq.135 Tabela 5.1: Renditja e vendeve të Rajonit sipas ILE 2015....................................fq.138 Tabela 5.2: ILE vendet e Ballkanit Perëndimor në vitet 2010-2015.....................fq.139 Tabela 5.3 :Treguesit e të bërit biznes në Shqipëri për vitet 2015,2014,2013.......fq.140 Tabela 5.4: Renditja e lehtësisë për biznes në vendet e Rajonit për vitin 2015.....fq.141 Tabela 5.5: Rezultati mesatar global për çdo nën-tregues......................................fq.145 Tabela 5.6: Renditja e përgjithëshme e pagesës të taksave....................................fq.146 Tabela 5.7: Shkalla e taksimit gjithsej dhe e nën-treguesve , %............................fq.147 Tabela 5.8: Pengesat kryesore në , %....................................................................fq.150 Tabela 5.9: Pengesat kryesore në doganë...............................................................fq.150 Tabela 5.10: Vlerësimi i nivelit të tatimeve ..........................................................fq.151 Tabela 5.11: Niveli i vlerësimit të taksave vendore...............................................fq.151 Tabela 5.12: Detyrimet financiare ndaj organeve publike.....................................fq.152 Tabela 5.13: Sa do të rriteshin të ardhurat neto në %...........................................fq.154

8

Lista e grafikëve dhe figurave Grafiku 1.1: Rritja reale e PBB për vitet 1991-2014, në %......................................fq.18 Grafiku 1.2 : Shkalla e papunësisë për vitet 1995-2014,në %..............................fq.19 Grafiku 1.3: Defiçiti buxhetor në % të PBB, 1993-2014. .....................................fq.20 Grafiku 1.4 : Borxhi publik në % të PBB për vitet 2004-2014. ............................fq.21 Grafiku 1.5: Remitancat në vitet 2004-2013, në milion euro. ...............................fq.22 Grafiku 3.1: Të ardhurat tatimore dhe jo tatimore në % të PBB,viti 2012. ...........fq.65 Grafiku 4.1: Të ardhurat gjithsej dhe tatimore në % ndaj PBB, 1995-2014. .........fq.74 Grafiku 4.2: Struktura e të ardhurave gjithsej në % për vitet 2004-2015. ............fq.76 Grafiku 4.3: Struktura e të ardhurave gjithsej sipas zërave për vitin 2014, %.......fq.76 Grafiku 4.4. Struktura e të ardhurave sipas sektorëve për vitin 2014,%. ..............fq.78 Grafiku 4.5: Raporti i të ardhurave midis DPT dhe DPD,%. .................................fq.79 Grafiku4.6: Të ardhurat tatim dhe doganore sipas burimeve për 2004-2014, %.....fq.81 Grafiku 4.7: Struktura e tatimeve mesatare vjetore sipas burimeve ndaj të ardhurave nga tatimet dhe doganat për vitet 2004- 2014, në %...............................................fq.81 Grafiku 4.8 : Të ardhurat nga tatimi mbi fitimin, në mln lekë për vitet 20072014.......................................................................................................................fq.84 Grafiku4.9: Tatimi mbi të ardhurat personale për vitet 2007,2008, 2013, 2014......fq.87 Grafiku 4.10: Taksa e sheshtë në vitet 2007, 2008, 2013 dhe 2014. ......................fq.88 Grafiku 4.11: Karburante, ton. ...............................................................................fq.90 Grafiku 4.12: Cigare, ton. ......................................................................................fq.90 Grafiku 4.13: Kafe, në ton. ....................................................................................fq.90 Grafiku 4.14: Birrë, mijë litra. ................................................................................fq.91 Grafiku 4.15: Pijet alkoolike, mijë litra. .................................................................fq.91 Grafiku 4.16: Taksat kombëtare në % të ardhurave tatimore dhe doganore…...…fq.92 Grafiku 4.17 : Niveli mesatar i taksës doganore për vitet 2010-2014,%...............fq. 93 Grafiku 4.18 :Të ardhurat e pushtetit vendore kundrejt PBB, të ardhurave gjithsej, të ardhurave tatimore, në % 2004-2014…………………….....................…….........fq.94 Grafiku4.19: Të ardhurat e pushtetit vendore sipas burimeve për vitin 2014,%....................................................................................................................fq.95 Grafiku 4.20: Përberja e buxhetit të pushtetit vendor 2004-2014 në %.......fq.98 Grafiku 4.21: Buxheti i pushtetit vendor në % nda PBB…………..fq.99 Grafiku 4.22: Struktura e fondeve speciale në % për vitin 2014………………fq.101 Grafiku 4.23 :Të ardhurat kundrejt shpenzimeve për vitet 2004-2015, %......fq.106 Grafiku 4.24 : Rritja vjetore e PBB, e të ardhurave dhe shpenzimeve gjithsej, me çmime korrente, %.................................................................................................fq.106 Grafiku 4.25 Përafrimi normal dhe shpërndarja normale e regresionit për Ln(TëArdh)……………………………………….......................................…….fq.110 Grafiku 4.26 Përafrimi normal dhe shpërndarja normale e regresionit për 9

Ln(PBB)............................................................................................................…fq.111 Grafiku 4.27 Përafrimi normal dhe shpërndarja normale e regresionit për Ln(TëArdh)…......................................................................................................fq.113 Grafiku 4.28 Shpërndarja normale e regresionit për Ln(TVSH)…………..fq.114 Grafiku 4.29 Përafrimi normal dhe shpërndarja normale e regresionit për Ln(TëArdh)…………………………………………………………...........…….fq.119 Grafiku 4.30 Përafrimi normal dhe shpërndarja normale e regresionit për Ln(PBB)................................................................................................................fq.120 Grafiku 4.31 Përafrimi normal dhe shpërndarja normale e regresionit për Ln(TëArdh)..........................................................................................................fq.122 Grafiku 5.1: Indeksi i Lirisë Ekonomike të Shqipërisë 1995-2015….fq.137 Grafiku 5.2: Renditja botërore e të bërit biznes në Rajon për 2015……………...fq.142 Grafiku 5.3: Renditja e vendeve të Ballkanit Perëndimor për pagesën e taksave….147 Grafiku 5.4: Shkalla e taksimit gjithsej në vendet e Ballkanit Perëndimor,%.......fq.148

10

PËRMBAJTJA E LËNDËS FALENDERIME ......................................................................................................................................... 5 Lista e shkurtimeve ................................................................................................................................. 6 Lista e tabelave: ...................................................................................................................................... 7 Lista e grafikëve dhe figurave ................................................................................................................. 9 KAPITULLI I - HYRJE............................................................................................................................... 14 1.1.

Arsyet e ndërmarrjes të këtij studimi ................................................................................... 14

1.2.

Sfondi i studimit .................................................................................................................... 15

1.2.1. 1.3.

Sistemi tatimor dhe politika fiskale............................................................................... 15

Qëllimi i studimit,objektivi kryesor, objektivat e tjerë ......................................................... 22

1.3.1.

Qëllimi i studimit ........................................................................................................... 22

1.3.2.

Objekti dhe objektivat e studimit ................................................................................. 24

1.4.

Hipotezat e studimit.............................................................................................................. 25

1.5.

Metodologjia e studimit........................................................................................................ 25

1.6.

Rezultatet e pritshme të studimit ......................................................................................... 29

1.7.

Kufizimet e studimit .............................................................................................................. 29

1.8.

Struktura e studimit .............................................................................................................. 30

KAPITULLI II - RISHIKIMI I LITERATURËS ................................................................................................ 31 2.1.

Kuptimi i tatimeve, dallimet me taksat .................................................................................. 31

2.2.

Përpjekjet për sisteme të drejta tatimi ................................................................................. 32

2.3.

Parimet dhe qëllimet e tatimit. ............................................................................................. 33

2.3.1.

Parimet e tatimit ........................................................................................................... 33

2.3.2.

Tiparet për një sistem tatimi të mirë ............................................................................ 35

2.3.3.

Qëllimet kryesore të tatimit .......................................................................................... 36

2.4.

Roli i tatimit në politikën fiskale dhe monetare.................................................................... 37

2.5.

Klasifikimi i tatimeve, dallimet midis tyre ............................................................................. 38

2.5.1.

Tatimet direkte dhe indirekte ....................................................................................... 38

2.5.2.

Anët pozitive dhe negative të dy llojeve të tatimit ....................................................... 39

2.6.

Metodat e tatimit mbi të ardhurat dhe debatet për llojet e tyre ......................................... 40

2.6.1.

Fillimet e tatimit mbi të ardhurat ................................................................................. 40

2.6.2.

Tatimi progresiv, përpjestimor dhe regresiv................................................................. 41

2.6.3.

Tatimi progresiv dhe përpjestimor nëvendin tonë ....................................................... 43

11

2.7.

Prirjet e zhvillimit të tatimit në dekadat e fundit ................................................................. 44

2.7.1.

Prirjet e tatimit në dekadat e fundit ............................................................................. 44

2.7.2.

Shpërndarja e barrës tatimore...................................................................................... 46

2.7.3. Parimet e administrimit të tatimit ...................................................................................... 47 2.8.

Sistemi tatimor dhe politika fiskale qeveritare ..................................................................... 47

2.9.

Vlerësimi i përformancës dhe stabilitetit të sistemit tatimor............................................... 49

KAPITULLI III: SISTEMI TATIMOR SHQIPTAR NË VËSHTRIM KRAHASIMOR ME VENDET E BASHKIMIT EUROPIAN ............................................................................................................................................. 51 3.1. Përfitimet e Shqipërisë nga BE ................................................................................................. 51 3.2. Krahasime të disa treguesve makro-ekonomikë me vendet e BE........................................... 52 3.3. Nivelet e të ardhurave tatimore në Shqipëri krahasuar me vendet e BE ................................. 55 3.4. Përshtatja e ligjeve kombëtare të taksimit në linjën e legjislacionit të BE .............................. 65 3.5. Tatimi mbi vlerën e shtuar në BE dhe vendet anëtare ............................................................. 67 KAPITULLI IV: METODOLOGJIA, ANALIZA E TË DHËNAVE, TESTIMI I HIPOTEZAVE. ............................. 72 4.1. Të ardhurat gjithsej dhe të ardhurat tatimore kundrejt PBB .................................................. 72 4.2. Struktura e të ardhurave gjithsej sipas zërave kryesorë ........................................................... 74 4.3. Struktura e të ardhurave tatimore sipas sektorëve ................................................................. 76 4.4. Struktura e të ardhurave nga tatimet dhe doganat sipas burimeve dhe administratave përkatëse .......................................................................................................................................... 78 4.4.1. Tatimi mbi vlerën e shtuar ................................................................................................ 81 4.4.2. Tatimi mbi fitimin ............................................................................................................... 83 4.4.3. Tatimi mbi të ardhurat personale ...................................................................................... 84 4.4.4. Akcizat ................................................................................................................................ 88 4.4.5. Taksat kombëtare .............................................................................................................. 91 4.4.6. Taksat doganore ................................................................................................................. 92 4.5. Të ardhurat tatimore nga pushteti vendor .............................................................................. 93 4.5.1. Të ardhurat nga pushteti vendor ndaj PBB, të ardhurave gjithsej dhe tatimore .............. 94 4.5.2. Struktura e të ardhurave të pushtetit vendor sipas burimeve, 2004-2014 ....................... 95 4.5.3. Të ardhurat e veta në raport me shpenzimet e buxhetit të pushtetit vendor ................. 96 4.6. Të ardhurat tatimore nga fondet speciale ................................................................................ 99 4.7. Të ardhurat kundrejt PBB dhe shpenzimeve gjithsej .............................................................. 102 4.8. Matja e përformancës apo reagimit dhe stabilitetit tatimor .................................................. 107 4.8.1. Reagimi i të ardhurave tatimore 2005-2013 .................................................................... 108 4.8.2. Matja e reagimit të të ardhurave nga Tvsh sipas metodës (d) dhe (e) (2005 – 2013)..... 114

12

4.8.3. Matja e reagimit të të ardhurave nga Tatim Fitimi sipas metodës (d) dhe (e) (2005 – 2013). .......................................................................................................................................... 115 4.8.4. Reagimi i të ardhurave tatimore sipas metodës (d) dhe (e) për tre-mujorët e periudhës 2005-2013 ................................................................................................................................... 116 4.8.5. Reagimi i të ardhurave tatimore sipas metodës (d) dhe (e) për periudhën 1993 - 2014 123 4.9. Stabiliteti tatimor në Shqipëri ................................................................................................ 129 4.9.1. Stabiliteti tatimor në lidhje me TVSH. .............................................................................. 131 KAPITULLI V: REDUKTIMI I PENGESAVE ADMINISTRATIVE NXIT RRITJEN E TË ARDHURAVE NGA BIZNESI ................................................................................................................................................ 136 5.1. Ekonomia shqiptare - mesatarisht e lirë .................................................................................. 136 5.2. Lehtësia për të bërë biznes në Shqipëri .................................................................................. 139 5.3. Mjedisi i biznesit në vendet në tranzicion.............................................................................. 142 5.4. Pagesa e taksave 2015 ............................................................................................................ 144 5.6. Identifikimi i pengesave që dëmtojnë veprimtarinë e biznesit në qarkun e Gjirokastrës ..... 149 KAPITULLI VI: PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME ............................................................................. 155 6.1. Përfundime............................................................................................................................. 155 6.2. Rekomandime ......................................................................................................................... 164 LITERATURA ........................................................................................................................................ 168 PËRMBLEDHJA E STUDIMIT................................................................................................................. 172 SUMMARY OF THE STUDY................................................................................................................... 176 CURICULUM VITAE .............................................................................................................................. 179 DEKLARATË MBI ORIGJINALITETIN E PUNIMIT.................................................................................. 184 ANEKSE ................................................................................................................................................ 185

13

KAPITULLI I - HYRJE

1.1.

Arsyet e ndërmarrjes të këtij studimi

Ky studim synon të analizojë ecurinë e sistemi tatimor në vendin tonë, të nxjerrë në pah arritjet dhe mangësitë, dhe mbi këtë bazë, të zbulojë rezervat e propozojë rrugët për të rritur të ardhurat e buxhetit nga tatimet dhe taksat në kuadrin e integrimit në Bashkimin Europian. Një nga arsyet bazë që na nxiti të ndërmarrim këtë studim është fakti që të ardhurat tatimore në vendin tonë, si dhe në vende të tjera, përbëjnë burimin kryesor të të ardhurave, për rrjedhojë edhe të shpenzimeve të buxhetit të shtetit. Nevojat gjithnjë në rritje për shpenzime për investime kapitale dhe për mbrojtjen sociale, në shkallë kombëtare dhe vendore, kërkojnë ritme më të larta rritjeje të ardhurave tatimore. Të ardhurat përbëjnë treguesin bazë të rritjes tëshpenzimeve dhe faktorin kryesor të ruajtjes të defiçitit buxhetor dhe të borxhit publik në parametrat e caktuar. Miratimi nga Këshilli Europian i statusit të vendit kandidat i BE më 27 qershor 2014 përbën kurorëzimin e përpjekjeve shumë vjeçare të qeverisë dhe institucioneve të tjera shqiptare për të plotësuar kushtet politike, ekonomike dhe sociale të pranimit. Në zbatim të Marrëveshjes të Stabilizim Asociimit, në fuqi nga 1 prilli 2009, Shqipëria ka vijuar përshtatjen e legjislacionit me atë të BE,përfshirë edhe aktet që rregullojnë sistemin tatimor. BE përfshin vende me nivele të larta taksash. Të ardhurat nga tatimet dhe taksat, në vitet 2004-2012 kanë zënë rreth 40 për qind të PBB si mesatare eBE-28.Ndryshe nga vendet e BE, në Shqipëri, të ardhurat nga tatimet dhe taksat në vitet 2004- 2014 kanë zënë 23.2 për qind të PBB mesatarisht në vit, nga 22.1 për qind më 2004, në 23.7 për qind më 2014 dhe parashikohen në 25.3-25.8 për qind në vitet 2015-2018.1 Sipas “Pagesa e taksave 2015”, Shqipëria renditet në vendin e 131-të për “lehtësinë e pagesës së taksave” midis 189 vendeve të vrojtuara në botë.2 Ky pozicionim tregon se veç mungesës të kulturës e disiplinës të pagimit, problem mbetet evazioni tatimor, mospagimi i detyrimeve tatimore që rrjedhin nga ligji. Studiues të Bankës Botërore Khwaja dhe Iyer (2014) kanë llogaritur se buxheti i shtetit humbet çdo vit rreth 680 milionë usd nga taksat ose sa 4.87 % e PBB. Ata

1

Burimi: Vitet 2009-2018 sipas VKM nr.68 datë 28.1.2015 “Për miratimin e kuadrit makroekonomik e fiskal për periudhën 2016 – 2018”. Lidhja Nr. 1 .Treguesit kryesorë makroekonomikë.Burimi:INSTAT, BSh, Ministria e Financave, Banka Botërore.PBB: 2014 Vlerësim.2015-Parashikim.2015-Buxhet. 2 Paying Taxes 2015.The World Bank Group & PwC UK. Paying taxes 2015. 14

theksojnë se si rrjedhojë e efiçencës të dobët në mbledhjen e taksave, e përkeqësuar kjo sidomos pas vitit 2008, 34.1 % e ekonomisë shqiptare është informale. Në vitet 2004-2014, të ardhurat nga sistemi tatimor kanë zënë 90.7 për qind mesatarisht në vit të ardhurave gjithsej, nga 88.9 për qind më 2010, 92 për qind më 2011, dhe rreth 92 për qind në vitet 2013 dhe 2014. Nga këto, rreth 91 për qind të ardhurave vijnë nga tatimet dhe rreth 9 për qind nga taksat. Peshën më të madhe në raport me PBB e ze Tvsh me 8-9 për qind të ardhurave gjithsej, pasuar nga akcizat me rreth 3 për qind, tatimi mbi të ardhurat personale me 2.1 për qind, taksat kombëtare rreth 2 për qind, tatimi mbi fitimin rreth 1.5 për qind etj. Këto të dhëna do të paraqiten edhe përmes tabelave dhe grafikëve përkatës. Politika tatimore duhet të sigurojë rritjen dhe përdorimin me efektivitet të potencialit ekonomik dhe stabilitetit të financave të vendit. Në këtë studim do të përshkruhen shkurtimisht politikat tatimore në Shqipëri, duke e përqëndruar fokusin në dekadën e fundit të kësaj periudhe tranzicioni. Mungesa e trashëgimisë ligjore diktoi që sistemi tatimor në vendin tonë pas vitit 1991 të ngrihej nga e para, mbështetur në praktikat ligjore të vendeve europiane me ekonomi tregu të konsoliduar, si dhe në ndihmën e institucioneve të specializuara ndërkombëtare,si BE, FMN, BB, BERZH, etj.

1.2.

Sfondi i studimit 1.2.1. Sistemi tatimor dhe politika fiskale

Sistemi tatimor i një vendi është një tërësi ligjesh, rregullash, normash, procedurash dhe metodikash, të cilat zbatohen nga një tërësi institucionesh dhe nga administrata tatimore.3Ky sistem është një nga instrumentat më të rëndësishëm me anë të cilit qeveritë implementojnë politikën fiskale. Politika fiskale së bashku me politikën monetare përbëjne dy drejtimet kryesore tëpolitikës ekonomike. Autoriteti përgjegjës për hartimin dhe zbatimin e politikës fiskale është qeveria e çdo vendi.4 Politika fiskale përbëhet nga shpenzimet publike, tatimet, taksat dhe çdo lloj ndihme qeveritare ndaj sektorit privat, si në formën e subvencioneve apo lehtësirave tatimore. Përmes ushtrimit të së drejtës për të mbledhur tatime dhe taksa, qeveria siguron të ardhura për buxhetin e shtetit për të arritur objektivat e saj në sferën ekonomike dhe sociale. Buxheti i shtetit në përgjithësi reflekton politikën ekonomike të një qeverie, pasi përmes tij qeveria ushtron tre metodat kryesore të ushtrimit të funksioneve: ndarës, stabilizues dhe shpërndarës. Roli dhe përparësia e këtyre funksioneve kanë ndryshuar në vite, por thelbi përgjithësisht ka mbetur i njëjtë. 3 4

Sherif Bundo, Fiskalitete.Taksimi dhe teknika tatimore. Botim i dytë.Tiranë 2012.F 27. Drini Salko. Bazat e Financës, 2012.F.258. 15

Ndryshimet rrënjësore politike të vitit 1991 krijuan bazat institucionale për kalimin e ekonomisë të centralizuar në shinat e ekonomisë së tregut.Reformat fiskale në vitet 1992-1993 ngritën themelet e sistemit të ri financiar dhe ndalën rënien etregueve makroekonomikë.Në vitin 1993,PBB u rrit 9.6 për qind, pas një rënie të thellë në vitet 1991 dhe 1992. Defiçiti buxhetor u ul në 13.7 për qind më 1993, nga 20.7 për qind në 1991. Inflacioni zbriti në 30.9 për qind më 1993 nga 236 për qind më 1992. Liberalizimi i çmimeve, i këmbimit valutor të brendshëm, zgjerimi i shkallës të privatizimit të ndërmarjeve të vogla dhe të mesme shtetërore etj, ipërforcuan më tejarritjet në vitet 1993 - 1996. Por krahas arritjeve,u vërejtën mangësi serioze në formalizimin e ekonomisë dhe të financave, në luftën kundër korrupsionitdhe shmangjeve nga pagesa e tatimeve dhe taksave etj. Përpjestime masive mori krijimi i skemave financiare piramidale, veprimtaria huamarrëse mashtruese e të cilave tërhoqi një pjesë të madhe të kursimeve të qytetarëve shqiptare, sidomos të remitancave (dërgesave në valutë) të emigrantëve. Shëmbja e këtyre firmave piramidale në fund të vitit 1996 dhe fillim të vitit 1997 solli si rrjedhojë humbjen e rreth 2 miliard usd dhe nxiti krizën financiare, ekonomike, politike dhe sociale më të rëndë të vendit. PBB real ra 10.3 për qind në vitin 1997 kundrejt 1996 si dhe u përkeqësuan treguesit e tjerë makroekonomikë. Pas vitit 1998, me ndihmën e institucioneve të BE, FMN,BB etj, u programuan dhe zbatuan reforma të thella strukturore në sektorin financiar dhe bankar, në privatizimin e ndërmarrjeve të mëdha, u rritën investimet publike e private, të huaja direkte,filloi konsolidimi i kuadrit fiskal, përshtatja e një legjislacioni modern për tatimet dhe doganat, u rrit numri i bizneseve te regjistruar, u zgjerua baza e tatueshme, lufta kundër evazionit fiskal etj. Periudha 1998-2008 është karakterizuar nga një rritje ekonomike e qëndrueshme, nga ruajtja e inflacionit në nivele prej 2-4 për qind etj. Kriza financiare globale që filloi në shtator 2008 në ShBA u përhap me shpejtësi në shumicën e vendeve të zhvilluara të Europës dhe rajoneve të tjera të botës duke shkaktuar mungesë likujditeti, rënie ekonomike dhe rritje papunësie. Pasojat kësaj krize në vendin tonë filluan të ndjehen nga viti2009. Kështu, rritja reale e PBB në këtë vit ra 3.1 për qind, derinë 1.4 për qind më 2013. Pasojat janë ndjerë edhe në të ardhurat tatimore, në defiçitin buxhetor, borxhin publik, shkallën e papunësisë etj. Sfida kryesore e politikës tatimore është përshtatja e një sistemi tatimor të modelit të BE, të aftë për të siguruar stabilitet fiskal, të rrisë të ardhurat në buxhet, të nxitë tërheqjen e investimeve të huaja direkte, të sjellë rritje ekonomike, por edhe rritje të nivelit të punësimit, pasi ka pasur shpërpjestime midis këtyre treguesve. Kuadri makroekonomik Objektivat e çdo qeverie në kuadrin makroekonomik synojnë: rritje të lartë ekonomike; rritje të ardhurave buxhetore; inflacion dhe papunësi të ulët; reduktim të defiçitit buxhetor; ulje të borxhit publik; stabilizim të kursit të këmbimit; ekuilibrim të 16

bilancit të pagesave etj.Raportet e disa prej këtyre treguesve makroekonomikë janë përcaktuar në Traktatin mbi BE , nënëshkruar më 7 shkurt 1992 në Maastricht (Hollandë) që ka hyrë në fuqi më 1 nëntor 1993.Traktati i Maastrichtit krijoi BE e sotëm dhe vendosi afatin dhe kriteret për Bashkimin Ekonomik dhe Monetar dhe krijimin e një monedhe të përbashkët, Euron, në vitin 1999. Kriteret kryesore që duhet të plotësojë një vend europian për të hyrë në zonën e euros janë:Inflacion jo më shumë se 1.5% mbi përqindjen mesatare të tri shteteve anëtare me inflacion më të ulët se viti paraardhës; Defiçit buxhetor nën ose 3 % të PBB; Borxh publik jo më shumë se 60 % të PBB etj. Shqipëria është ende larg BE, më larg akoma nga zona euro, megjithatë këto kritere janë bërë pjesë e programeve qeveritare përmes marrëveshjeve me institucionet ndërkombëtare. Por, siç ka ndodhur edhe me vetë vendet e BE, sidomos pas krizës globale të viteve 2008-2009, këto kritere nuk janë respektuar plotësisht:në mjaft prej tyre u evidencuan rritje e defiçitit buxhetor dhe e borxhit publik. Për të analizuar më konkretisht ecurinë e disa prej treguesve makroekonomikë kemi ndërtuar tabela dhe grafikë me të dhëna të dhjetë vjetëve të fundit (2004-2014), dhe kur e kemi gjykuar të nevojshme, kemi hedhur një vështrim historik përtej tyre. Sigurisht secili prej këtyre treguesve ka rëndësinë e tij, por rritja e të ardhurave, sidomos nga sistemi tatimor përbën një nyje kyçe që kushtëzon tregues të tjerë siç janë : shpenzimet buxhetore, bilanci fiskal,borxhi publik etj. Prodhimi i brendshëm bruto (PBB)përfaqëson vlerën monetare të mallrave dhe të shërbimeve të prodhuara brenda vendit, zakonisht në një vit. Ky tregues përdoret shpesh si sinonim i ”rritjes ekonomike dhe si matës i standartit të jetesës të çdo vendi. Llogaritja e PBB bazohet në standarte ndërkombëtare të miratuara prej vitit 1993 dhe kryhet nga agjensi të specializuara shtetërore. Kjo agjensi tek neështë INSTAT, qëprej vitit 2006 llogarit PBB jo vetëm në periudha vjetore por edhe tremujore, prej vitit 2012, edhe në shkallë rajonale. Një vështrim historik i ritmeve të PBB gjatë 24 vjetëve, qëkurse fillloi trancicioni drejt ekonomisë së tregut më 1991 dhe deri më 2014 kur kemi të dhënat e fundit, ndonëse jo përfundimtare, tregon një ecuri pozitive (Grafiku 1.1). Kështu, pas një rënie të PBB me -27.7 dhe -7.2 për qind në vitet 1991 dhe1992, pason një periudhë katër vjeçare (1993-1996) me rritje prej përkatësisht 9.6; 8.3;13.3 dhe 9.1 për qind e cila ndërpritet në vitin 1997 nga një rënie prej -10.3 për qind. Nisur nga përkufizimi akademik i termit “krizë ekonomike” apo “reçesion”- rënie e PBB për gjashtë muaj ose më gjatë- del se vendi ka përjetuar dy kriza të tilla: Kriza e parë përfshin vitet 1991-1992, rrjedhojë e efekteve tëreformave drejt sistemit politik demokratik dhe ekonomisë së tregut, dhe kriza e dytë, përfshin vitin 1997 , e njohur edhe “kriza e fajdeve”, e cila solli efekte negative jo vetëm në fushën ekonomike dhe financiare, por dhe sociale e politike.

17

Në periudhën 11 vjeçare që pasoi, nga viti 1998 dhe deri në vitin 2008, PBB shënoi rritje të qëndrueshme me një ritëm mesatar prej 6.7 për qind në vit, që fillon me 12.7 për qind më 1998 dhe përfundon me 7.7 për qind më 2008. Stabiliteti makro ekonomik ushoqërua me shpejtimin e hapave drejt BE, sidoqë, me zigzake. Si rezultat i këtyre reformave, më 12 qershor 2006 Shqipëria nënëshkroi MSA me BE, e cila hyri në fuqi më 1 prill 2009, që shënon edhe datën e pranimit në NATO. Grafiku 1.1: Rritja reale e PBB për vitet 1991-2014, në % 20 13.3

15 9.6

10

12.7 9.1

8.3

8.9

7.7 7.9 4.2

5

5.8 5.7 5.8 5.4 5.9

7.5 3.4 3.7 2.5 1.6 1.4 2.1

-10

2014

2013

2012

2011

2010

2009

2008

2007

2006

2005

2004

2003

2002

2001

2000

1999

1998

1997

1996

1995

1994

1993

1992

-5

1991

0

-7.2 -10.3

-15 -20 -25 -30 -27.7

Burimi: INSTAT dhe përpunime të autorit.

Pas vitit 2008, ritmet e rritjes të PBB kanë rënë duke pasqyruar një tablo stanjacioni.Sipas të dhënave të FMN për vitin 2014, Shqipëria renditet e 98-tames 183 vendeve të botës me 4,644 USD PBB për banor, baraz me Bosnjën dhe Hercegovinën nëRajonin e Ballkanit Perëndimor me 4,643 USD për banor.5 Ruajtja e inflacionitsi një tregues makroekonomik që shpreh rritjen e nivelit të përgjithshëm të çmimeve të mallrave dhe shërbimeve përbën detyrën kryesore të BSh, kurse matja e tij është përgjegjësi e INSTAT. Në vitet 1993, 1994, 1996, 1997, ritmi i rritjes të inflacionit është me dy shifra, në trajtën e hiperinflacionit. Liberalizimi i çmimeve në tetor 1991 dhe në korrik 1992 pa u shoqëruar me masa stabilizuese, ishte shkaku kryesor i rritjes. Pas një ulje më 1995, inflacioni u ngrit në 17.4 për qind më 1996 dhe kapërxeu në 42.1 për qind më 1997. Rritjet në vitet 2000-2014 mund të vlerësohen si nivele normale . Por këto janë të dhëna mesatare; ato që rëndojnë më shumë janë çmimet e energjisë, karburanteve dhe disa artikujve ushqimorë.

5

World Economic Outlook Database-April 2015, International Monetary Fund. 18

Shkalla e papunësisë ka shënuar nivele të larta veçanërisht në vitet e para të tranzicionit :1992,1993,1994, përkatësisht 26.5, 22.3 dhe 18.4 për qindose shprehur ndryshe: 394 mijë më 1992 dhe 301 mijë më 1993 tëpapunë të regjistruar.Në vitet 1995-1996 papunësia ka shënuar ulje, por pas kolapsit të firmave piramidale në vitet 1997-1998 dhe të zgjerimit të procesit të privatizimit të ndërmarrjeve publike, shkalla e papunësisë arriti 17.8 për qind më 1998 dhe 18.4 për qind më 1999. Më vonë kurba ka ardhur në rënie, për t‟u rritur pas vitit 2010, deri në 17.5 për qind në vitin 2014. (Grafiku 1.2).Shkalla më e lartë papunësie është evidencuar në qarqet e zonës verilindore: të Kukësit, Shkodrës,Lezhës,Dibrës. Grafiku 1.2: Shkalla e papunësisë në vitet 1995-2014, % 20 17.8

18

16.8

16 14

18.4

14.9 12.9

17.5 16.4

15.8

15

14.4

12.4

14.1

13.8

13.2

13.8

14

14.3

14.1

12.5

12 10 8 6 4 2 0

Burimi: INSTAT dhe përpunime të autorit.

Defiçiti buxhetorkundrejt PBB, në 6 vite (1993 dhe 1995-1999) ka dalë nga 10.2 në 13.7 për qind; në 8 vite (1994 dhe 2000-2009) me një shifër -por i lartë- 5 deri 9 për qind, kurse në vitet 2005-2007 afër shifrës optimale prej 3 për qind.Në vitet 20082009 vrehet rritja në -5.5 për qind dhe -7 për qind të PBB-së, ndaj 3.5 për qind në vitin 2007. Rritja ka vijuar në -4.9 dhe -5.1 për qind të PBB në vitet 2013-2014 si rrjedhojë e investimeve mbi mundësitë reale të buxhetit të shtetit (Grafiku 1.3).

19

Grafiku 1.3: Defiçiti buxhetor në % të PBB, 1993-2014 0 -2

93 94 95 96 97 98 99 0

1

2

3

4

-4

5

6

7

8

9 10 11 12 13 14 -3.1 -3.5 -3.4

-3.4 -3.3 -3.5

-6

-4.9 -5.1

-8

-6.9

-10

-9

-6.1

-4.9 -5.1

-5.6 -7

-9.2 -10.2 -11.4

-12 -14 -13.7

-11.4 -12.1 -13.2

-16

Burimi: Ministria e Financave,INSTAT dhe përpunime të autorit.

Raporti i të ardhurave kundrejt PPB ka qëndruar në nivelet 24-26 për qind në shumicën e viteve. Niveli më i ulët prej 24 për qind është shënuar në vitin 2003 dhe 2013, kurse niveli më i lartë prej 26.9 për qind më i lartë në vitin 2008. Në BE, në nivel mesatar, realizohen rreth 44 për qind të ardhura kundrejt PBB . Raporti i shpenzimeve kundrejt PBB në përgjithësi ka qëndruar në nivelet 28-32 për qind. Një rritje më e lartë e tyre, 32.5 për qind dhe 33.2 për qind është regjistruar përkatësisht më 2008 dhe 2009 që vjen për shkak të kërkesave për financim të rrugës Durrës-Kukës. Shpenzimet ndaj PBB në BE zenë 50.8 për qind. Borxhi publik, përfaqësohet tërësisht nga borxhi i qeverisë qëndrore, pasi ligji për huamarrjen vendore i miratuar më 2008 ende nuk është bërë efektiv. Në vitet 2004 - 2011 borxhi publik ka rezultuar brenda kufirit prej 60 për qind (Grafiku 1.4). Në vitin 2012 ky tregues u rrit në 62 për qind, dhe më 2013 shënoi nivelin më të lartë prej 70.1 për qind. Faktorët që kanë ndikuar për rritjen borxhit publik janë të njejtë edhe me ato të defiçitit buxhetor, rritje të shpenzimeve kryesisht për qëllime investimi.

20

Grafiku 1.4 : Borxhi publik në % të PBB për vitet 2004-2014 80 70 60 50 40 30

55.1

20 39.3

40.2

39.6

38.2

2005

2006

2007

59.7

57.7

59.4

62

2009

2010

2011

2012

70.1

69.2

2013

2014

10 0 2004

2008

Burimi: Ministria e Financave,INSTAT dhe përpunime të autorit.

Kursi i këmbimit ka rezultuar me një stabilitet të lekut gjatë viteve 1994-1996 por u keqësua në vitet 1997-1998 për shkak të kolapsit skemave piramidale dhe rifilloi të stabilizohet prej vitit 1999,por mbeti i lartë deri në vitin 2003. Nga viti 2004 dhe deri më 2011 kemi vlerësim të lekut ndaj USD. Por nëdy vitet e fundit dollari ka filluar të vlerësohet ndaj lekut deri në 125.29 lekë për USDmë 11qershor 2015.Euro ka ardhur duke rënë nga 127.8 lekë më 2004 në 122.8 në vitin 2008. Por, pas këtij viti ka filluar të vlerësohet deri në 140.5 lekë më 2011, dhe afër këtij niveli në vijim. Tregtia e jashtëme përbën një nga sektorët me ecuri negative pasi se me eksportetnë vitet 1993-2009 janë mbuluar vetëm 21-30 për qind e importeve. Ritmet e eksporteve kanë ardhur duke u rritur në vitet 2010-2013 nga 36 për qind në 50.5 për qind si rrjedhojë e rritjes të mallrave minerale dhe karburanteve ndonëse me luhatje. Fakti që bilanci tregëtar del negativ tregon se ekonomia jonë është ende e mbyllur, jo konkurruese, e orientuar për konsum të brendshëm. Remitancat kanë ndikuar në zbutjen e varfërisë të familjeve shqiptare, në ngritjen e bizneve të vogla në qytet e në fshat, kanë nxitur arsmimin e fëmijëve etj.Gjatë 10 vjetëve 1993-2002 kanë hyrë gjithsej 4.367 miliard usd, 437 milion usd mesatarisht në vit. Kurse në8 vitet, 2003-2009, kanë hyrë gjithsej 6,579 miliardë euro, rreth 822 milion euro mesatarisht në vit, me nivelin më të lartënë vitet 2006 - 2007, përkatësisht 937 dhe 952 milion euro.Por duke filluar nga viti 2008, remitancat kanë ardhur duke rënë deri në 547 milion euro në vitin 2013 (Grafiku 1.5). Rënia e remitancave pas vitit 2008 është rrjedhojë e pasojave të krizës financiare botërore mbi vendin tonë por edhe forcimit të lidhjeve të emigrantëve me vendet ku ata punojnë.

21

Grafiku 1.5 : Remitancat në vitet 2004-2013, në milion euro 1000

937

900 800

774

952 833

802

782 696

700

670

680 547

600 500 400 300 200 100 0 2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

Burimi: Banka e Shqipërisë.

Shuma e investimeve të huaja direkte të hyra gjatë viteve 1991-2012 sipas të dhënave të BSh arrin në 3,262 milion euro, 148 milion euro mesatarisht në vit. Italia, Greqia, Hollanda, Kanadaja, janë vendet që kanë investuar më shumë në vendin tonë.IHD kanë luajtur një rol të rëndësishëm në zhvillimin ekonomik të vendit, në rritjen e punësimit në zona ish industriale, në ngritjen e veprimtarive të fasoneresë, në rritjen e cilësisë të mallrave të prodhuara në vend, në rritjen e të ardhurave në përgjithësi.Vitet 2006 dhe 2007 paraqiten me nivele më të larta të IHD, përkatësisht 937 dhe 952 milion euro por kurba vjen duke rënë, deri në 547 milion euro në vitin 2013.Fakti që stoku IHD ka ardhur duke rënë, tregon se duhen fuqizuar incentivat që tërheqin kapitalin e huaj, duke forcuar luftën kundër korrupsionit.

1.3.

Qëllimi i studimit,objektivi kryesor, objektivat e tjerë 1.3.1. Qëllimi i studimit

Studimi ka si qëllim kryesor të analizojë arritjet dhe mangësitë në sistemin tatimor të vendit tonë, të nxjerrë në pah rezervat e mundësitë si dhe të propozojë rrugët për rritjen e të ardhurave në raport me PBB si dhe me nivelet e vendeve të BE. Në funksion të këtij qëllimi, studimi ofron sugjerime për harmonizimin të kuadrit ligjor dhe institucional të sistemit tatimor të vendit me standartet dhe direktivat e BE. Në mënyrë të veçantë studimi përqëndrohet në këto çështje kryesore: - Tranzicioni drejt sistemit politik demokratik dhe ekonomisë së tregut që filloi në vitin 1991 rezultoi shumë i vështirë duke lënë madje të hapur diskutimin nëse ka përfunduar apo vazhdon ende. Por akoma më të vështira rezultuan reformat në fushën 22

ekonomike dhe financiare pas mëse katër dekada të një sistemi politik një partiak dhe ekonomie të centralizuar dhe të planifikuar. Me Kushtetutën e vitit 1976 Shqipëria shpallej një shtet pa tatime dhe taksa, kur ato ishin të fshehura në çmimet, pagat dhe treguesit e tjerë financiarë. - Mungesa e një praktike ligjore dhe institucionale ishte shkaku që pas vitit 1991 sistemi tatimor në vendin tonë të ngrihej nga e para, duke u mbështetur në aktet ligjore dhe praktikat e vendeve europiane me ekonomi tregu të konsoliduar si dhe në ndihmën e institucioneve të ndërkombëtare të specializuara si BE, FMN, BB, BERZH, etj. Reformat me karakter liberalizues dhe stabilizues hodhën bazat e ndërtimit të sistemit fiskal dhe atij financiar, të kuadrit ligjor të ekonomisë të tregut në përgjithësi, të cilat pas krizës të viteve 1991-1992 sollën përmirësime në disa tregues makroekonomikë në vitet 1993 - 1996, si rritje të PBB, rënie të inflacionit, stabilizim të kursit të këmbimit etj. - Por krahas arritjeve, u vërejtën edhe mangësi serioze në formalizimin e ekonomisë dhe të financave, në rritjen e shkallës të korrupsioni dhe të evazionit nga pagesa e tatimeve dhe taksave etj. Përpjestime masive mori krijimi i skemave financiare piramidale, veprimtaria huamarrëse mashtruese e të cilave tërhoqi një pjesë të madhe të kursimeve të qytetarëve shqiptare, e sidomos të remitancave. Shëmbja e tyre në fund të vitit 1996 dhe fillim të vitit 1997 shkaktoi krizën më të rëndë financiare, ekonomike, politike dhe sociale që ka përjetuar vendi në këto vite. - Kriza komplekse e vitit 1997 diktoi hartimin dhe zbatimin e reformave të reja me karakter politik, ekonomik dhe social që synonin frenimin e rënies dhe fillimin e rritjes ekonomike. Tatimet dhe taksat u bënë subjekt i Kushtetutës (1998 ) dhe mbi këtë bazë u miratuan një varg ligjesh të cilët e kanë plotësuar strukturën e sistemit tonë tatimor dhe kanë ndikuar në stabilizimin e kuadrit makroekonomik në vitet 19982008. Në këtë prirje një rol të rëndësishëm kanë luajtur konsolidimi i kuadrit fiskal, përshtatja e një legjislacioni modern për tatimet dhe doganat, rritja e numrit të bizneseve te regjistruar, etj. - Nga viti 2009 pasojat e krizës ekonomike dhe financiare botërore po ndjehen më fort edhe në ekonominë e vendit tonë. Kështu rritja reale e PBB ka ardhur në rënie deri afër pikës të stanjacionit. Pasojat negative kanë ndikuar në rritjen e defiçitit buxhetor dhe borxhit publik, të shkallës së papunësisë dhe treguesve të tjerë. Masat e e dy viteve të fundit e kanë ndalur rënien, megjithatë kërkohen përmirësime më të ndjeshme në sistemin e tatimeve dhe doganave në nivel qëndror dhe vendor. - Nga krahasimi i niveleve të ardhurave nga tatimet dhe taksat të vendit tonë në raport me PBB me mesataren e vendeve të BE, del një diferencë prej rreth 17 për qind. Një pjesë e kësaj diference përbën rezervat që ekzistojnë ne ekonominë tonë për të rritur të ardhurat në nivele më të lata. Ky hendek duhet të ngushtohet përmes masave efektive për të parandaluar evazionin fiskal, korrupsionin, paraqitjen e bilanceve me të

23

dhëna jo të sakta, duke reduktuar pengesat që dëmtojnë zhvillimin e bizneseve, duke forcuar masat për mbledhjen e tatimeve dhe taksave etj. - Studimi synon të ofrojë disa nga teoritë dhe praktikat më të mira që zbatohen nga vendet e zhvilluara të BE si dhe rrugët që duhet të ndjekim me qëllim që këto të përshtaten në kushtet e vendit tonë. Studimi synon të analizojë progresin e arritur gjatë viteve të tranzicionit, si dhe sfidat në adoptimin e standardeve evropiane në fushën e sistemit dhe legjislacionit tatimor në përgjithësi. - Paketat fiskale si pjesë e programeve buxhetore afatmesme dhe vjetore janë bërë tashmë praktika që krijojnë mundësi për parashikimin e treguesve sa më realë si nëkrahun e të ardhurave dhe të shpenzimeve. Megjithatë shpesh ndërhyrjet politike, kanë sjellë si pasojë ndryshime të shpeshta në ligjet e tatimeve dhe taksave që prekin biznese apo grupe të caktuar shoqërore. Prandaj është e nevojshme që këto të bëhen në kohën, ekspertizën dhe pjesëmarrjen e subjekteve të interesuar. - Ndarja e vendit në 373 njësi qeverisëse përbën një nga shkaqet që të ardhurat nga tatimet dhe taksat vendore tek ne zënë vetëm 1 për qind të PBB nga 11 për qind në BE. Reforma territoriale-administrative që do të zbatohet pas 21 Qershorit 2015 do të krijojë mundësi për të rritur shkallën e decentralizimit fiskal dhe përgjegjësinëe organeve bashkiake për të mbledhur më shumëtë ardhura nga sistemi tatimor.

1.3.2. Objekti dhe objektivat e studimit Objektivi kryesor i studimi është rritja e efektivitetit të sistemit tatimor me synim rritjen e të ardhurave përmes forcimit të administrimit në institucionet tatimore dhe doganore dhe përshtatjes të legjislacionittë vendit tonë me atëtë BE. Objekti i studimit: Studimi do të këtë si objekt analizën e arritjeve dhe mangësive në ecurinë e sistemit tatimor dhe përcaktimin e rrugëve për rritjen e efektivitetit të tij në shkallë kombëtare dhe rajonale (në qarkun e Gjirokastrës). Objektiva të veçanta Objektivi I: Të analizojë disa nga teoritë dhe praktikat që ndiqen në fushën e tatimeve dhe taksave, konceptet dhe modelet e zhvilluara në vendet e BE dhe mundësinë e përshtatjes së tyre në kushtet e vendit tonë. Objektivi II: Të analizojë reformat themelore që janë kryer në fushën e tatimeve dhe taksave në kuadrin e financave publike, në nivel qëndror dhe vendor, rolin dhe ndikimin e tyre në zhvillimin ekonomik dhe social të vendit në këto vite tranzicioni. Objektivi III: Të analizojë veçoritë dalluese të sistemit tatimor në shkallë qëndrore dhe vendore në këndvështrimin e ndarjes së tatimeve sipas llojeve, metodave të tatimit, dhe efektet e tyre në shtresa të caktuara të popullsisëdhe në bizneset. Objektivi IV: Të analizojë zhvillimin e sistemit tatimor në vendin tonë në këndvështrimin e e nivelit të arritur të arametrave të caktuar të drejtësisë horizontale

24

dhe vertikale dhe të sugjerojë rrugë e masa për përmirësime të mëtejshme në metodat e tatimit progresiv, përpjestimor dhe regresiv. Objektivi V: Të analizojë efektivitetin e sistemit tatimor në nivelin e qeverisjes qëndrore dhe vendore, veçanërisht shkallën e decentralizimit fiskal dhe të sugjerojë thellimin e mëetjshëm tij duke mbajtur parasysh reformën administrative –territoriale dhe praktikat më të mira të vendeve të BE. Objektivi VI: Të analizojë pengesat adminsitrative që dëmtojnë biznesin dhe sistemin tatimor siç janë korrupsioni, kontrabanda, evazioni tatimor dhe të propozojë rrugë e masa për zvogëlimin apo parandalimin e tyre në nivel qëndror dhe vendor. Objektivi VII: Të analizojë efektet pozitive dhe negative të përshtatjes të kuadrit ligjor dhe institucional të sistemit tatimor në procesin e integrimit në strukturat e BE dhe të sugjerojë masat prioritare që duhet të ndërmerren nga institucionet qeveritare, financiare dhe tatimore në priudhën afat-mesme dhe afat-gjatë.

1.4.

Hipotezat e studimit

H1.Të ardhurat tatimore janë rritur me një ritëm më të ulët se rritja vjetore e PBB, për rrjedhojë raporti midis këtyre të ardhurave dhe PBB në përqindje ka qëndruar në të njëjtin nivel dhe ka ardhur duke rënë pas vitit 2008. H2.Tatimi përpjestimor mbi fitimin dhe të ardhurat personale (taksa e sheshtë) nuk siguron rritjen e të ardhurave kundrejt PBB dhe në të njëjtën kohë nuk është i drejtë pasi redukton të ardhurat e individëve me nivele të ulëta e të mesme . H3.Rritja e të ardhurave nga tatim fitimi rrit jo vetëm të ardhurat tatimore por kontribuon në rritjen e stabilitetit të të ardhurave tatimore.

1.5.

Metodologjia e studimit

Për realizimin e këtij studimi është përdorur gjërësisht metoda e analizës dhe sintezës në kombinim të ngushtë me metodën e krahasimit të dhënave në kuadrin mikroekonomik dhe atë makroekonomik. Në kuadrin mikroekonomik kemi analizuar dhe krahasuar të dhëna midis sektorëve të veçantë të struktura që administrojnë sistemet e tatimeve dhe taksave në shkallë vendi por edhe të njësive të qeverisjes vendore në qarkun e Gjirokastrës. Në kuadrin makroekonomik kemi analizuar lidhjet midis të ardhurave nga tatimet dhe taksat në raport me të ardhurat e buxhetit gjithsej dhe në mënyrë të veçantë me PBB që përbën edhe krahasimin më të drejtë. 25

Analiza dhe krahasime janë bërë edhe për tregues të veçantë tatimorë me synimin për të evidencuar faktorët që kanë ndikuar në ecurinë e tyre dhe për të përcaktuar sa më drejt drejtimet e reformave në të ardhmen. Metodën e analizës dhe krahasimit bazuar në raport me PBB e kemi përdorur gjerësisht edhe midis vendit tonë dhe vendeve tëBE dhe, në raste të caktuara, me vendet e Rajonit tëBallkanit Perëndimor që janë në stadin e vendit kandidat apo kandidat potencial i BE. Për të analizuar dinamikën e ecurisë të performancës të tatimeve dhe taksave në vite jemi përpjekur të përgatisim tabela me të dhëna e grafikë që përfshijnë kryesisht dekadën e fundit, dhe në disa raste, të gjithë periudhën e tranzicionit për të cilën ka të dhëna të krahasueshme. Për kryerjen e këtij studimi jeni mbështetur në radhë të parë në botimet statistikore që përgatisin institucionet tatimore dhe doganore në linjën e Ministrisë të Financave dhe ministrive të tjera në nivel qëndror dhe rajonal. Në analizën e treguesve që përmban studimi, kemi përdorur gjerësisht të dhëna zyrtare nga INSTAT, nga Zyra e Statistikave e Komisionit Europian (EUROSTAT), nga Organizata për Bashkëpunimin Ekonomik dhe Zhvillim (OECD), nga institucione dhe autorëve vendas e të huaj që lidhen me temën dhe mbështetjen teorike të studimit. Pjesë e këtij studimit është edhe një pyetsor i realizuar me përfaqësuesit e 301 bizneseve të Qarkut të Gjirokastrësme qëllim që të arrijmë në përfundime sa më të plota për të dy nivelet e qeverisjes si dhe për argumentimin e hipotezave. Për përpunimin e të dhënave dhe nxjerrjen e konkluzioneve është përdorur modeli i regresionit linear, që hyn në kategorinë e modeleve tëpërgjithshme lineare, pasi të dhënat që kemi përpunuar janë të tipit numerik. Regresioni linear, me anë të ekuacionit matematik dhe koefiçientëve të tij paraqet shkallën e ndikimit të variablave të pavarur mbi variablin e varur. Niveli i rëndësisë qëçdo variabël i varur ka në model përcaktohet nga vlera e sinjifikancës. Nga modeli janë të gjithë ato variabla që nuk sigurojnë sinjifikancën e mjaftueshme, për të cilat p>0.05. Gjithashtu, është marrë në konsideratë vlera e R2 e cila përcakton masën në përqindje të ndikimit të variablit të pavarur në model. Modeli linear i marrëdhënieve midis variablave në studim, është zgjedhur të sigurohet me anë të ekzekutimit të të dhënave në softëere-in SPSS, Versioni 21, output-et e të cilit janë në trajtë tabelash dhe grafikësh me informacionin e mjaftueshëm për ndërtimin e ekuacioneve lineare midis variablave dhe testimin e rëndësisë statistikore me anë të nivelit të sinjifikancës si dhe nivelin e ndikimit të variablave të pavarur në model me anë të R2. Formula që mat përformancën apo reagimin e të ardhurave tatimore është: TB (tax buoyancy) = ≠ % të ardhurave tatimore / ≠ % PBB.Sipas Haughton (1998), për matjen e përformancës apo reagimit tatimor (tax buoyancy) ka disa mënyra, si:

26

a) Llogarisim TB për çdo vit dhe marim mesataren. Vlerat e TB te llogaritura sipas kësaj metode janë të influencuara nga tregues shumë të lartë, të ulët apo dhe negative. Për këtë arsye kjo metodë është më pak e pëlqyeshmja. b) Llogarisin rritjen e bazës së tatueshme dhe të të ardhurave tatimore midis viteve në skaje. Është një metodë që prodhon një rezultat të ndjeshëm ndaj të dhënave në skaje por nga ana tjetër ka avantazhin që kërkon pak të dhëna për llogaritjen e TB. Është pak e pëlqyeshme. c) mbështetet në mesataret e tre elementëve (viteve) skajorë. Edhe pse kjo metodëështë më pak e ndjeshme ndaj zgjedhjes së viteve prapë ka kushtëzimet e metodës B dhe është pak e pëlqyeshme.6 Dy metoda të cilat autorët e ndryshëm u kanë dhënë një rëndësi shumë të madhe në lidhje me saktesinë e tyre janë metodat të cilat përdorin rezultatet e regresionit linear ndërmjet faktorëve të cilët përcaktojnë TB. Këto metoda nuk përdorin vlerat e numerike të PBB dhe të ardhurave ndër vite por logaritmet natyre të tyre,si vijon: d) Të dhënat do të përpunohen me anë të programit SPSS v.21. Sipas Haughton (1998), TB = (koeficientit të regresionit linear të Ln(TëArdh) si variabël i varur në lidhje me vitin si variabël i pavarur)/( me koeficientin e regresionit linear të Ln(TëPBB) si variabël i varur në lidhje me vitin si variabël i pavarur).Sipas metodës (d), TB jepet si raport i koeficientëve përkatës të regreseve të përftuara. e) Në metodën e, TB vlerësohet me anë të koeficientit të marrdhënies lineare regressive midis dy faktorëve PBB dhe TëArdh të vlerësuara këto me anë të logaritmeve natyrore të vlerave vjetore të tyre. TB me anë të metodës (e) është e barabartë me koeficintin pranë variablit të pavarur në regresionin linear midis dy madhësive Ln(PBB) dhe Ln(TëArdh). Për realizimin e qëllimit të studimit tonë kemi zgjedhur të përpunojmë me metoda ekonometrike dhe statistike të një baze të dhënash të mara nga dy institucione kryesore shtetërore, INSTAT dhe Ministria e Financave. Metodologjia e përdorur për të llogaritur TB me metodën (d) dhe (e) është statistikore. Në bazë të kësaj qëndron metoda e regresionit linear i implementuar në programin SPSS v.21. Modelet matematikore në trajtë ekuacionesh që përftohen nga ekzekutimi i të dhënave në këtë program do ti quajmë të rëndësisshëm sipas nivelit të sinjifikancës. Një faktor është statistikisht i rëndësisshëm atëhërë kur p <0.05. Për nxjerrjen e konkluzioneve dhe rekomandimeve do të mbështetemi në koeficientët e regresionit, duke garantuar saktësinë e modelit përmes nivelit të sinjifikancës dhe R2. Vlerësimi i stabilitetit të ardhurave është një instrument shumë i rëndësishëm për politikëbërësit në kuadër të planifikimit të të ardhurave, shpenzimeve dhe burimeve të financimit për periudhat e ardhëshme. Tatimet, të ardhurat e të cilave janë të qëndrueshme, ndikojnë më shumënë stabilitetin e të ardhurave në tërësi.

6

http://pdf.usaid.gov/pdf_docs/PNACE024.pdf 27

Tatimet, të ardhurat e të cilave janë të korreluara negativisht me të ardhurat nga burime të tjera. ndihmojnë rritjen e stabilitetit të të ardhurave në total. CV(TëArdhurave tatimore) pa trajtuar ndikimin e secilës taksë apo tatimi në veçanti llogaritet me anë të formulës standarte referuar7 Haughton (1998): Formula 1: CV(R) = SD(R)/Mean(R) CV: është Koeficienti i variacionit, (R): është e ardhura e marë në vrojtim, SD: është Deviacioni Standart dhe Mean është Mesatarja. Sa më e vogël të jetë CV, aq më i vogël është dispersioni i të ardhurave ( SD) që domethënë aq më e përqëndruar kundrejt mesatares ndodhen vlerat e vrojtuara. Ky është një tregues i thjeshtë që është i dobishëm kryesisht kur duam të bëjmë krahasime mbi stabilitetin e të ardhurave tatimore midis vendeve. Por ky tregues nuk mer parasysh raportin dhe lidhjen ndërmjet tatimeve dhe taksave ndërmjet tyre dhe rolin e secilës prej tyre në stabilitetin e të ardhurave në tërësi. Një mënyrë për të matuar impaktin e një takse apo tatimi në stabilitetin e të ardhurave tatimore në tërësi është matja e koefiçientit të variacionit të të ardhurave me apo pa taksën e vrojtuar. Gjithashtu është e dobishme të masim nëse një rritje në një taksë të dhënë do të çonte në më pak apo më shume stabilitet në të ardhurat tatimore. Modeli i interpretimit të rezultateve i referohet matjes së stabilitetit të të ardhurave tatimore Haughton (1998). Stabiliteti që ofrojnë disa nga taksat e përzgjedhura bazuar në kriterin e peshës që zënë në totalin e të ardhurave tatimore si dhe karakteristikave cilësore të tyreështë si vijon: R = RO + RT ⟹ Var(R) = Var(RO) + Var(RT) + 2Cov(RO,RT) ⟹ Formula2:CV(R)2 = 𝛼2CV(RO)2 + (1-𝛼)2CV(RT)2 + 2𝛼(1𝛼)CV(RO)CV(RT)Corr(RO,RT) Ku α = (RO/R) dhe Corr(RO,RT) është koeficienti i korelacionit ndërmjet RO dhe RT. Ndërsa (1-α) = (RT/R). CV(RT) dhe CV(RO) janë koeficientët e variacionit përkatësisht për RT dhe RO. Ky ekuacion është vecanërisht i dobishëm kur vrojtojmë rritjen nga të ardhurat nga një taksë e dhënë. Sa më e vogël të jetë CV(RT), aq më e predispozuar është ajo të ndihmonjë në rritjen e stabilitetit te te ardhurave në tërësi. Gjithashtu taksat të ardhurat e të cilave janë negativisht të koreluara me të ardhurat nga burime të tjera pra kur Corr(RO,RT)<0, ndihmojnë në rritjen e stabilitetit të të ardhurave tatimore.

7

Jonathan Haughton, Harvard Institute for International Development and Suffolk Universithy, Estimating Tax Buoyancy, Elasticity and Stability. African Economic Policy Paper, Discussion Paper Nr. 11 July 1998, pp 6. 28

1.6.

Rezultatet e pritshme të studimit

Disa nga rezultatet kryesore të studimit priten të jenë: Rezultati 1: Një përshkrim i shkurtër rreth sistemeve tatimore duke u ndalur në mënyrë të veçantë në periudhën e tranzicionit dhe sidomos në dekadën e fundit. Rezultati 2: Një vlerësim i përgjithshëm për reformat e kryera në sistemin tatimor gjatë periudhës të tranzicionit dhe drejtimet në të ardhmen. Rezultati 3: Një vështrim i përgjithshëm rreth sistemit fiskal dhe lidhjet me sistemin e financave publike. Rezultati 4: Një analizë e kontributit të sistemit tatimor në të ardhurat e buxhetit dhe në raport me PBB dhe mundësitë për rritjen e mëtejshme në të ardhmen. Rezultati 5: Një vlerësim mbi shkallën e realizimit të drejtësisë horizontale dhe vertikale dhe rolin e metodave të tatimit të ardhurave personale dhe të biznesit. Rezultati 6: Një vlerësim mbi administrimin tatimor në qendër dhe në degët rajonale dhe rrugët për ta fuqizuar me tej në kuadrin e integrimit në BE. Rezultati 7: Një analizë e veçantë për Tvsh, si treguesi tatimor që ze peshën më të madhe në raport me të ardhurat dhe ndaj PBB në tërësi dhe reformimi i tij sipas përvojave të vendeve të BE. Rezultati 8: Një vështrim i përgjithshëm i domosdoshmërisë të përshtatjes të standardeve të BE në fushën e tatimeve dhe doganave të vendit tonë. Rezultati 9: Një vlerësim i marrëdhënieve pushtet qëndror-pushtet vendor lidhur me politikën tatimore dhe për shkallën e decentralizimit fiskal në veçanti. Rezultati 10. Një vlerësim për shkallën e informalitetit në sistemin tatimor dhe doganor dhe reduktimin e rasteve të korrupsionit, kontrabandës, favorizimeve përmes zbatimit të kritereve dhe standarteve të BE. Rezultati 11. Një vlerësim i elasticitetit dhe stabilitetit të sistemit tatimor dhe parandalimi i ndryshimeve të shpeshta ligjore të pamotivuara ekonomikisht.

1.7.

Kufizimet e studimit

Gjatë mbledhjesdhe studimit të dhënave kemi vërejtur pasaktësi, publikimejo të plota dhe me vonesë nga institucionet zyrtare sidomos të tatimeve dhe taksave. INSTAT e publikon PBB fillimisht me të dhëna gjysmë-finale, pastaj paraprake dhe vlerësim kështu që, mbi këtë bazë ndryshojnë edhe treguesit e tjerë që vihen në raport me të: si të ardhurat, shpenzimet, defiçiti buxhetor, borxhi publik etj. Megjithatë, kjo është një mënyrë e njohur për të gjitha institucionet dhe studjuesit. Në kundërshtim me të drejtën e informimit, shpesh herë institucionet zyrtare shqiptare ngurrojnë të venë në dispozicion të dhëna për qëllime studimi. Gjatë plotësimit të pyetsorëve kemi hasur pengesa dhe ngurrime nga përfaqësuesit e firmave lidhur me qëllimin e përdorimit, përhapjen e mundëshme të tyre etj. Ata, 29

shpesh herë, nuk ishin të qartë për konceptet e kërkuara në pyetësor dhe për këtë u desh të bënim punë individuale dhe sqarime shtesë me ta.

1.8.

Struktura e studimit

Kapitulli i parë përfshin hyrjen ku argumentohen arsyet e ndërmarrjes të këtij studimi, sfondi makroekonomik i tij, qëllimi, objektivat kryesore, objektivat e tjera, hipotezat, metodologjitë e përdorura, rezultatet, kufizimet dhe struktura e studimit. Kapitulli i dytë, përmban rishikimin e literaturës në fushën e sistemit tatimor të autorëve të huaj dhe vendas lidhur me kuptimin e tatimeve, dallimet me taksat, parimet dhe qëllimet e tatimit, tiparet për një sistem tatimi të mirë, rolin e tatimit në politikën fiskale dhe monetare, klasifikimin e tatimeve, metodat e tatimit mbi të ardhurat personale, debatet për tatimin progresiv dhe përpjestimor etj. Kapitulli i tretë, përshkruan rrugën drejt integrimit europian dhe nevojën përshtatjes të ligjeve të BE (acquis communautaire). Në këtë kapitull evidentohen dhe krahasohen nivelet e të ardhurave tatimore në Shqipëri me mesataren e BE,me vendet anëtare të tij, dhe vende të Rajonit të Ballkanit Perëndimor.Gjithashtu shtrohet domosdoshmëria për të arritur nivelet europiane të të ardhurave tatimore në raport me PBB si dhe harmonizimi tatimor si tipar i përgjithshëm i integrimit ekonomik. Kapitulli i katërt, analizon të ardhurat kundrejt PBB dhe shpenzimeve të buxhetit, të ardhurat gjithsej dhe ato tatimore sipas treguesve dhe zërave kryesorë, të ardhurat nga pushteti vendor, të ardhurat nga fondet speciale. Një vend i veçantë i kushtohet analizës statistikore përshkruese dhe ekonometrike që i bëhet vlerësimit të reagimit dhe performancës tatimore si edhe stabilitetit tatimor në vendin tonë. Kapitulli përmban tabela dhe grafikë me të dhëna të detajuara për ecurinë e të ardhurave nga burime të ndryshme tatimore dhe për faktorët që kanë ndikuar në këtë proces. Kapitulli i pestë, evidenton pengesat e të bërit biznes dhe nxjer në pah masat që duhen marrë për reduktimin e tyre në funksion të rritjes së të ardhurave tatimore nga biznesi. Në këtë kapitull evidencohen dhe analizohen tregues të publikuar nga institucione ndërkombëtare si dhe vendase përfshirë edhe rezultatet e pyetsorit me përfaqësuesit e biznesit në qarkun e Gjirokastrës. Nga analiza e tyre dalin përfundime me vlerë për të bërë korrigjime në të ardhmen. Kapitulli i gjashtë, dhe i fundit, paraqet një përmbledhje të përfundimeve dhe rekomandimeve të evidentimit, analizës, dhe gjetjeve të punimit.

30

KAPITULLI II - RISHIKIMI I LITERATURËS 2.1.

Kuptimi i tatimeve, dallimet me taksat

Në literaturën e huaj gjenden përkufizime të shumta për përkufizimin e tatimeve. Sipas Prof. C.Plehn: “Tatimet janë në përgjithësi kontribute të detyrueshme të pasurisë të vendosura mbi personat fizikë apo bizneset për të mbuluar shpenzimet që kryhen për një të mirë të përbashkët të qytetarëve të një vendi”. 8 Sipas një përkufizimi më të gjerë, tatimet janë kontribute monetare të detyrueshme në të ardhurat e shtetit, të vlerësuara dhe të vendosura nga një nivel i caktuar qeverisjeje, mbi aktivitetet, zotërimet, shpenzimet, të ardhurat, profesionet, pasuritë, etj, të personave dhe të organizatave të ndryshme.9 OECD, e përkufizon tatimin si pagesë e detyruar për qeverinë prej së cilës nuk pritet ndonjë përfitim specifik, dhe që nuk vendoset si gjobë ose dënim (për shkelje ligjore), me përjashtim të rasteve të kundërvajtjeve tatimore. Pra, tatimi përkufizohet si “pagesë e detyrueshme e pakthyeshme për qeverinë”, në kuptimin që përfitimet, të cilat qeveria vë në dispozicion për tatimpaguesit, nuk janë në përpjestim me pagesat e tyre tatimore. 10 Në dallim nga tatimet, taksat, edhe pse të detyrueshme, janë nëpërgjithësi të kthyeshme, pra, ekziston një lidhje midis shumës së paguar dhe përfitimit të dhënë. Natyra e një tatimi të veçantë shprehet në emrin përshkrues, si psh tatimi mbi të ardhurat, tatimi mbi dhurimin, tatimi mbi pasurinë e të vdekurit, detyrimet e akcizës, tatimi mbi trashëgiminë; tatimi mbi shtimet e kapitalit, tatimi mbi pasurinë, etj. Sistemet moderne të tatimit dhe taksave zakonisht klasifikohen mbi bazat e formës, natyrës, qëllimit dhe metodave të tatimit. Tatimet dhe taksat janë direkte dhe indirekte, kombëtare dhe vendore, specifike dhe advalorem (në përqindje). Legjislacioni shqiptar e përcakton "tatimin" si pagesë të detyrueshme dhe të pakthyeshme në Buxhetin e Shtetit apo në buxhetin e organeve të qeverisjes vendore, të vendosur me ligj dhe që nuk bëhet në shkëmbim të mallrave dhe shërbimeve të caktuara kurse "taksën" si pagesë të detyrueshme dhe të pakthyeshme në Buxhetin e Shtetit apo në buxhetin e organeve të qeverisjes vendore, të vendosur me ligj dhe që paguhet nga çdo person, që ushtron një të drejtë publike apo përfiton një shërbim publik në territorin e RSh.11Tatimi përbën gjithashtu edhe një metodë me anë të cilit 8

Carl Copping Plehn, 1867-1945. Libri “Hyrje në financat publike” (1896) ka qenëpër shumë vjet teksti kryesor në kolegjet dhe universitetet amerikane.http://texts.cdlib.org/. 9 Termi tax (tatim apo taksë) në anglishtështë shfaqur më 1327 .Ky rrjedh nga frëngjishtja taxe, pas latinishtes taxare –vlerësoj, çmoj, numuroj.(yourdictionary.com/tax). 10 Fjalori Tatimor Ndërkombëtar (http://www.tatime.gov.al/gdt/taxglossary.aspx).Termi tax në anglisht, është përkthyer në shqip tatim. Por tax ka edhe kuptimin taksë. Dallimi bëhet kur ato përdoren për të saktësuar detyrime, që mund të jenë tatime apo taksa. 11 Ligji nr.9920, datë 19.5.2008 “Për procedurat tatimore në RSh”.Neni 5,shkronjat “ë”, “f”. 31

shteti rishpërndan barrën (vëllimin) e shpenzimeve të përgjithëshme publike mbi shtetasit.12 Të ardhurat nga tatimet dhe taksat përbëjnë burimin kryesor të ardhurave publike, për rrjedhojë ato luajnë një rol të rendësishëm në jetën ekonomike dhe social-politike të vendit. Sipas nenit 155 të Kushtetutës, taksat, tatimet dhe detyrimet financiare kombëtare e vendore, lehtësimi ose përjashtimi prej tyre i kategorive të caktuara të paguesve, si dhe mënyra e mbledhjes së tyre caktohen me ligj.13

2.2.

Përpjekjet për sisteme të drejta tatimi

Përpjekjet për sisteme të drejta tatimi kanë filluar që në qytetërimet e lashta të njerëzimit: egjyptiane, greke, romane, kineze etj, por ato u shpeshtuan me krijimin dhe strukturimin e shteteve në periudhën e Mesjetës, në sistemin e feudalizmit dhe sidomos në periudhën e herëshme të kapitalizmit në Europën Perëndimore. Këto përpjekje, shpesh here janë shndrruar në kundërshti për më shumë drejtësi nga ana e tatimpaguesve kundrejt autoriteteve publike vendimarrëse. Shumë ngjarje historike të tilla si:Magna Carta (1215), Revolucioni Amerikan (1776), dhe Revolucioni Francez (1789) kanë filluar kryesisht si revolta ndaj politikave tatimore të padrejta të autoriteteve publike të kohës. Këto ngjarje, nga njëra anë skicuan sisteme tatimi më komplekse, nga ana tjetër ndikuan në krijimin e modeleve bazuar në kombinimin e detyrimit dhe qytetërimit. Ndonëse objektivat kanë ndryshuar në kohë, tatimet mbeten një formë e masave publike dhe e angazhimit qytetar.14 Magna Carta (apo Karta e Madhe) përbën një dokument te lirive dhe të drejtave politike me 49 nene të nënëshkruar në vitin 1215 nga Mbreti Xhon, që e vinte atë, dhe të gjithë mbretërit e ardhshëm të Anglisë, nën sundimin e ligjit.15 Ajo u nënëshkrua nën trysninë e fisnikëve dhe klerikëve të rebeluar nga rritja e tatimeve dhe taksave për të përballuar humbjet në luftrat me Francën. Në nenin 12 të Kartës përcaktohet se rritja e tatimeve dhe e taksave do të varej në pëlqimin e përgjithshëm të mbretërisë. Neni 14 shprehte edhe mënyrën e realizimit të këtij pëlqimi duke njoftuar individualisht me letër “kryepeshkopët, peshkopët, abatët, dhe fisnikët e mëdhenj të mblidhen sëbashku në një ditë dhe një vend të caktuar." Karta ndikoi në krijimin e një parlamenti që do të kishte përparësi mbi kompetencat e mbretit, hodhi themelet e ligjit zakonor anglez, dhe e shtriu ndikimin në vende të tjera, në shekujt pasardhës. Një dokument tjetër themelor është Karta e të Drejtave (The Bill of Rights) miratuar nga Parlamenti anglez në dhjetor 1689. Karta shpalli të Drejtat dhe Liritë e Njeriut si dhe ndaloi vendosjen e tatimeve pa marrëveshjen e Parlamentit. Parimet 12

S.Hilmia, A.Angjeli. Financat Publike. Tiranë, korrik 1994 F. 69. Kushtetuta e Republikës të Shqipërisë, 1998. 14 K. Gregory .The Philosophy of Tax. © Per Capita Australia Limited, 2009.F.3. 15 What is the Magna Carta? www.livescience.com/2458-magna-carta-changed-world.html 13

32

kryesore të Kartës u bënë një model për Kartën e të Drejtave në ShBA të 1789 si dhe ndikuan në dokumentat e sotme si Deklarata e OKB për të Drejtat e Njeriut dhe Konventa Europiane e të Drejtave Njerëzore. Një ndër shkaqet eRevolucionit Amerikan (1765 – 1783) gjendet pikërisht në politikën e gabuar tatimore angleze për kolonitë e saj në Amerikën e Veriut. Për të mbuluar defiçitet e mëdha të buxhetit të krijuar nga luftrat me Francën, qeveria britanike vendosi të rrisë tatimet për disa artikuj që kolonitë i paguanin Anglisë. Por nga viti 1765 amerikanët refuzuan autoritetin e Parlamentit anglez për t‟i tatuar ata pa përfaqësues të zgjedhur. Kërkesën për një taksim të ndershëm e hodhën në sloganin: “No taxation without representation” (Jo tatim pa përfaqësim)! Protestat u shkallëzuan në konflikt të armatosur, i quajtur Revolucioni Amerikan qëçoi në shpalljen e Pavarësisë të 13 kolonive nga Britania dhe krijimin në korrik 1776 të ShBA.16 Sistemi i padrejtë tatimor nxiti Revolucionit Francez të 1789-ës. Ky sistem përjashtonte fisnikët dhe klerin nga detyrimi për të paguar tatime. Për rjedhojë, barra e tatimeve binte mbi fshatarët, që përbënin 80 për qind të popullsisë, puntorët me pagë dhe zanatçinjtëe vegjël. Barrë e rëndë për buxhetin ishin edhe shpenzimet për mbajtjen e oborrit të mbretit Luigj XVI në Versajë, si dhe mbështetja e luftës amerikane për pavarësi nga Anglia. Për të dalë nga kjo gjendje, mbreti vendosi të tatojëfisnikët e pasur por ky veprim hasi në kundërshtimin e tyre. Shkallëzimi i konfliktit solli si pasojërrëzimin e Mbretit (Monarkisë) dhe lindjen e Republikës. “Deklarata e të drejtave të njeriut dhe të qytetarit” e miratuar nga Asamblea Kombëtare më 26 gusht 1789, përfshin edhe nenin 14 me këtë përmbajtje :”Të gjithë shtetatsit kanë të drejtë të vendosin, personalisht apo përmes përfaqësuesve të tyre, përsa i përket nevojës të kontributit publik; ta japin këtë lirisht; të dinë se për çfarë përdoret; dhe të caktojnë pjesën, mënyrën e vlerësimit dhe të mbledhjes si dhe të zgjatjes të tatimeve”. Revolucioni Francez ndikoi fuqishëm në Europë,ShBA e gjetkë. 2.3.

Parimet dhe qëllimet e tatimit.

2.3.1. Parimet e tatimit Parimet e tatimit përbëjnë rregullat bazë për të ndërtuar një “sistem tatimi të mirë” dhe për të vendosur një balancë midis interesave të taksapaguesve dhe autoriteteve të taksave.Këto parime janë sintezë e përvojave të shoqërisë njerëzore në shekuj, por filluan të strukturohen më qartë në periudhën e lindjes dhe zhvillimit të kapitalizmit. Në vitin 1776 Adam Smithi botoi veprën e tij madhore “Pasuria e Kombeve”, e cila ndryshoi thellësisht mendimin e njerëzve rreth parasë, tregëtisë dhe qeverisë.17 16

History of Taxation.http://www.worldtaxation.com/ Adam Smith (1723-1790), filozof dhe ekonomist skocez, autor i librit An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations (Kërkim në natyrën dhe shkaqet e pasurisë së kombeve) botuar në vitin 1776. Kjo vepër, që shpesh citohet shkurt si, The Wealth of Nations 17

33

Parimet e shpallura në këtë libër hodhën bazat e shkencës ekonomike dhe të kapitalizmit modern. Smith propozonte, që në vend të kontrollit apo ndërhyrjes mbi tregëtinë, qeveria duhet të lejojë bizneset dhe konsumatorët të ndjekin interesat e veta, si rruga më e mirë për të përdorur burimet e tyre. Në këtë vepër, A.Smith i ka kushtuar një kapitull edhe analizës të tatimeve. Por, siç e shpjegon, para se t‟i hyjë analizës të tatimeve të veçanta, ai e gjykon të nevojshme të paraqesë katër parime në lidhje me tatimet në përgjithësi.18Këto parime, të cilat njihen edhe si "parimet e herëshme apo kryesore të tatimit" përbëjnë bazën e financave të shëndosha publike. Ato janë: parimi i barazisë apo i aftësisë; parimi i sigurisë; parimi i përshtatshmërisë; parimi i ekonomisë. Parimi i barazisë apo i aftësisë–subjektet e një shteti duhet të kontribuojnë për mbështetjen e qeverisë, në përpjesëtim me mundësitë e tyre; në përpjesëtim me të ardhurat të cilat ata i gëzojnë nën mbrojtjen e shtetit. Parimi i sigurisë –tatimi, që çdo individ është i detyruar të paguajë, të jetë i sigurtë dhe joarbitrar. Koha dhe mënyra e pagesës, shuma për t‟u paguar, duhet të jenë të qarta dhe të planizuara për taksapaguesin dhe çdo person tjetër. Parimi i përshtatshmërisë- çdo tatim të vendoset në kohën apo në mënyrën që është më e përshtatshme për tatim-paguesin për ta paguar atë. Parimi i ekonomisë - çdo tatim të jetë e ekonomizuar; të nxjerrë dhe të lërë nga xhepat e njerëzve sa më pak të jetë e mundur, veç asaj që çon në thesarin e shtetit. A.Smith i formuloi katër parimet e tij duke u nisur nga mendimi se qeveria duhet të ishte e kufizuar në veprimtarinë e saj vetëm në fusha të tilla si drejtësia, rendi dhe ligji, mbrojtja e vendit si dhe pjesërisht arsimi dhe veprat publike. Por veprimtaritë e qeverive më pas erdhën duke u rritur në fusha të tilla si: ruajtja e stabilitetit ekonomik, rritja e punësimit, reduktimi i pabarazive në të ardhurat, mbështetja për zhvillimin etj. Prandaj, t‟iu përgjigjur kërkesave në rritje të veprimtarive shtetërore, studiues të financave publike moderne si Bastable, formuluan parime të tjera shtesë, si: parimi i produktivitetit, elasticitetit, fleksibilitetit, thjeshtësisë, i llojshmërisë.19 Parimi i produktivitetit- sistemi tatimor të jetë në gjëndje të sjellë të ardhura të mjaftueshme, pa qënë nevoja që qeveria të përdorë financimin e defiçitit buxhetor. Parimi i elasticitetit-çdotatim i vendosur duhet të jetë elastik në thelb me qëllim që të ardhurat të jenë të afta të rriten apo të ulen sipas kërkesave të vendit, pa kosto shtesë për mbledhjen e tyre. (Pasuria e kombeve) hodhi themelet e shkencës ekonomike. Në këtë studim citimet janë nxjerrë nga libri në formë elektronike përgatitur nga The Pennsylvania State University, 2005.http://i-ahrens.de/schule/bvw/Wealth-Nations.pdf 18 A.Smith. The Wealth of Nations. Vol.II. Book V, Chapter II, part II. 'Of Taxes' .P 676-749. 19 Charles F. Bastable(1855-1945). Prof.i Ekonomisë Politike në Universitetin e Dublinit (Irlandë). Libri i tij Financa Publike (1892) mbeti baza për trajtimin e taksimit, borxhit, shpenzimeve dhe buxhetimit shtetëror. London. 3rd edition. 1917. http://www.econlib.org/ library/Bastable/bastbPF20.html#Bk.III,Ch.VII. 34

Parimi i fleksibilitetit- autoritetet të kenëmundësi të rishikojnëstrukturën e tatimeve në përputhje me kërkesat e ekonomisë. Pra, sistemi të mos jetë i ngurtë. Parimi i thjeshtësisë -sistemi tatimor të jetë sa më i thjeshtë, i qartë dhe i kuptueshëm për taksapaguesin. Parimi i llojshmërisë -sistemi të përfshijë disa lloje taksash, direkte dhe indirekte, që të sigurohet një shpërndarje sa më e drejtë e rëndesës së tyre.20

2.3.2. Tiparet për një sistem tatimi të mirë Ekonomistët kanë zhvilluar ide të ndryshme rreth një sistemi tatimi të mirë, mjaft prej të cilave burojnë nga parimet e A.Smithit. Një sistem i tatimi i mirë duhet të përmbushë pesë kushte bazë: drejtësi (paanësi), përshtatshmëri, thjeshtësi, transparencë, dhe lehtësi administrative. Ndershmëria apo drejtësia kërkon që secili të paguajë një pjesë të drejtë të tatimeve. Ka dy koncepte të drejtësisë: horizontale dhe vertikale. Drejtësia horizontale kërkon që taksapagues në kushte të ngjashme financiare duhet të paguajnë shuma të përafërta në taksa. Kurse drejtësia vertikale kërkon që taksapagues që kanë më shumë të ardhura të paguajnë së paku të njëjtin përpjestim të ardhurave në taksa si ata që kanë më pak të ardhura. Drejtësia vertikale përfshin klasifikimin e tatimeve si regresive, proporcionale, ose progresive. Sigurisht, asnjë sistem tatimor nuk është perfekt, megjithatë e rëndësishme është të sigurojmë drejtësi horizontale pasi takspaguesit duhet të besojnë se ata janë trajtuar në mënyrë të barabartë dhe drejtësi vertikale pasi kështu qeveria nuk bëhet një barrë për qytetarët me të ardhura të ulëta. Përshtatshmërianënkupton që taksatduhet të sigurojnë të ardhura të mjaftueshme për të përmbushur nevojat bazë të shoqërisë. Një sistem tatimor plotëson testin e mjaftueshmërisë nëse ai siguron të ardhura për të plotësuar kërkesën për shërbime publike, nëse rritja e përvitëshme e të ardhurave është e mjaftueshme për të financuar rritjen e kostos të shërbimeve, dhe nëse ka aktivitet ekonomik të llojit që duhet të tatohet, që kështu tarifat të mbeten relativisht të ulëta. Transparenca - taksapaguesit dhe qeveritarëttë gjejnë informacionin e nevojshëm për sistemin e tatimeve dhe taksave dhe mënyrën e përdorimit të tyre. Lehtësimi administrativkërkon që sistemi tatimor të mos jetë ivështirë apo i kushtueshëm si për taksapaguesit edhe për taksambledhësit. Rregullat të jenë të njohura dhe qarta, formularët të jenë të lehtë për t‟u plotësuar vullnetarisht, shteti të mund të thotë nëse tatimet(taksat) janë paguar në kohë dhe në mënyrë korrekte, dhe të

20

http://economicsconcepts.com/canons_of_taxation.htm 35

mund të kryejë kontrolle në mënyrë të drejtë dhe eficiente. Kostoja e mbledhjes të një tatimi apo takse të jetë i vogël në raport me shumën e mbledhur gjithsej.21

2.3.3. Qëllimet kryesore të tatimit Tatimet dhe taksat përdoren nga qeveria për katër qëllime kryesore, që janë: Rritja e të ardhurave; Rishpërndarja; Ri-vlerësimi; Rritja e përfaqësimit. - Rritja e të ardhurave përbën qëllimin më të qartë dhe më direkt të taksimit pasi shërben si bazë për financimin e shpenzimeve për mbrojtjen, rendin publik, shkollat, spitalet, sistemin juridik, pagat, pensionet etj. - Rishpërndarja shpreh transferimin e parave nga shtresat e pasura të popullsisë në ato më të varfëra përmes projekteve sociale. Ky funksion është i pranuar në shumicën e demokracive, ndonëse masa e shtrirjes mbetet e diskutueshme. - Ri-vlerësimi shërben për të shkurajuar përdorimin e artikujve të caktuar, të tillë si p.sh. duhani apo alkooli. Në mënyrë të veçantë, taksimi shërben si mjet për qeverinë për të ndikuar sjelljen e individëve dhe të firmave të biznesit. - Rritja e përfaqësimit i referohet përgjegjshmërisë së qeverisë ndaj qytetarëve.Studimet kanë treguar se taksimi direkt sjell shkallë më të lartë të përgjegjshmërisë dhe qeverisjes, ndërsa taksimi indirekt priret të ketë efekte më të vogla.22 Gjatë shekullit të 19-të mbizotëronte ideja se taksat duhet të shërbejnë kryesisht për të financuar qeverinë. Më vonë, qeveritë e kanë përdorur taksimin edhe për qëllime të tjera, jo thjesht fiskale. Sipas ekonomistit të njohur amerikan Richard A.Musgrave, për të analizuar qëllimin e taksimit, duhet të dallosh objektivat midis shpërndarjes të burimeve, rishpërndarjes të ardhurave dhe stabilitetit ekonomik.23 Objektivi i parë, shpërndarja e burimeve, ndihmon që politika e taksave të mos ndërhyjë në shpërndarjet e përcaktuara të tregut. Objektivi i dytë, rishpërndarja e të ardhurave zbut pabarazitë në të ardhurat dhe pasurinë. Stabilizimi-i zbatuar përmes politikës së taksave, të shpenzimeve qeveritare, politikës monetare, dhe menaxhimi i borxhit-është sigurimi i një punësimi të lartë dhe stabilitetit të çmimeve.

21

Oklahoma Policy Institute. Characteristics of an Effective Tax System. http://www.taxplaza.org/the-four-r's.asp 23 Richard A. Musgrave (1910-2007) u lind në Koenigstein, Gjermani, shkoi si student më më 1933në ShBA dhe u doktorua për ekonomi në Harvard më 1937. Ai nuk u kthye në Gjermaninë naziste por mbajti leksione në disa universitete, 1965 u kthye në Harvard. Libri i tij, Teoria e financës publike, (1959) ka qenë klasik për dekada. Vlerësohet si një nga ekonomistët liderë të taksave të shekullit të 20-të. www.taxhistory.org. 22

36

2.4.

Roli i tatimit në politikën fiskale dhe monetare

Politika fiskalenënkupton politikën e lidhur me tatimet dhe taksat.24Masat fiskale zakonisht përdoren krahas me politikën monetare për të arritur qëllime të caktuara. Qëllimet e zakonëshme të politikës fiskale dhe monetare janë arritja dhe ruajtja e një punësimi të plotë, një nivel të lartë të rritjes ekonomike dhe stabilizim të çmimeve dhe dhe pagat. Përmes politikës fiskale qeveria luan një rol ekuilibrues në ekonomi. Një rënie në tatimin personal mbi të ardhurat, psh, çon në rritje të konsumit, që në kthim ka një efekt nxitës më ekonomi. Kurse, një reduktim në barrën e taksave mbi sektorin e biznesit do të stimulojë investimet. Por një reduktim në shpenzimet qeveritare apo në rritjen e të ardhurave nga taksat, pa veprim kompensues, ndikon në tkurrjen e ekonomisë. Prandaj këto leva duhet të përdoren në mënyrë të studjuar dhe efektive. Politika fiskale lidhet me vendimet që përcaktojnë nëse një qeveri do të shpenzojë më shumë apo më pak se ajo merr. Kriza e papunësisë në Britani në vitet 1920-të dhe Depresioni i Madh i viteve 1930-të në ShBA, e nxitën ekonomistin britanik J M Kejns, të përpunojë teorinë që politika fiskale të përdoret si “kundër ciklike,” me qëllim që qeveria të shmangë ciklin e rritjes dhe tkurrjes në ekonomi.25 Koncepti i Kejnsit, ishte se buxheti duhet të jetë në defiçit kur ekonomia është në nivele të ulëta të aktivitetit dhe në sufiçit në kushtet e bumit (shpesh të shoqëruara nga inflacioni i lartë). Teoria kejnesiane tregoi se, në rrethana të caktuara, veprimi i forcave të tregut nuk mund të krijojë automatikisht punësim të plotë, dhe se qeveritë duhet të ndjekin konceptin e buxhetit të balancuar dhe të zbatojnë masa aktive për të stimuluar ekonominë. Për më tepër, për të qënë realisht efektive, këto masa duhet të financohen nga huamarrja qeveritare më tepër se nga rritja e taksave ose duke shkurtuar shpenzimet e tjera qeveritare. Zbatimi i kësaj teknike të re stabilizimi në ShBA gjatë fazës së parë të administratës të Presidentit F.D. Ruzvelt (1933–37) ishin jo fort efektive, pjesërisht pasi masa e financimit të defiçitit nuk ishte e mjaftueshme dhe sepse zhvillimi i biznesit nuk ishte në gjendje të përballonte pasojat e Depresioni i Madh. Por ajo dha efekte pozitive në prag, dhe gjatë Luftës së Dytë Botërore. Përdorimi i politikës fiskale ndryshoi pas vitit 1945. Problemi nuk ishte papunësia masive e zgjatur por një tendencë rritjeje e vazhdueshme e inflacionit në sfondin e një rritje ekonomike të shpejtë, të ndërprera nga periudha të shkurtëra të reçesionit. Politika fiskale është përshtatur në vijimësi për të zbutur këto lëvizje ciklike. Por ajo nuk ka qenë veçanërisht efektive si një mjet kundërciklik, pjesërisht për shkak të 24

Vito Tanzi .Fiscal Policy: when theory collides with reality.Paper, 2004. John Maynard Keynes, (1883-1946), ekonomist anglez, shumë i njohur për teorinë e tij ekonomike (ekonomia kejnesiane) mbi shkaqet e papunësisë të zgjatur. Vepra e tij më e rendësishme Teoria e përgjithëshme e punësimit, interesit, dhe parasë (1935–36), mbështet si mjet shërimi për reçesionin ekonomik një politikë të mbështetjes qeveritare të punësimit të plotë. http://www.britannica.com/. 25

37

shtrëngimeve politike dhe pjesërisht për shkak të quajturit stabilizator automatik. Shtrëngimet politike vijnë pasi politikanët nuk dëshirojnë rritjen e taksave dhe e gjejnë më të lehtë të shkurtojnë shpenzimet qeveritare. Politika ekonomike qeveritarepërmbedh masat me të cilat një qeveri synon të ndikojë ekonominë. Buxheti i shtetit në përgjithësi reflekton politikën ekonomike të një qeverie, pasi përmes buxhetit qeveria ushtron tre metodat kryesore të vendosjes të kontrollit: funksioni akordues (ndarës), stabilizues dhe shpërndarës. Me kohë, janë bërë ndryshime në theksin e këtyre funksioneve të buxhetit. Në shekullin e 19-të, puna e qeverisë ishte të rriste të ardhurat sa më lirë dhe efiçiente të ishte e mundur për të kryer detyrat e kufizuara dhe që mund të bëheshin më mirë se sektori privat. Por në fillim të shekullit të 20-të, u rrit ndjeshëm funksioni akordues. Përftimet e mirëqënies sociale u bënë të rëndësishme, dhe shumë vende futën sistemin e tatimit progresiv.26

2.5.

Klasifikimi i tatimeve, dallimet midis tyre

Në literaturën e financës publike, tatimet zakonisht klasifikohen si direkte ose indirekte, por ka mendime të ndryshme midis ekonomistëve përsa i përket kritereve për dallimin midis tyre; është e paqartë në cilën kategori taksash bjenë tatime të tilla si ato mbi të ardhurat e shoqërive aksionere apo tatimi mbi pasurinë.

2.5.1. Tatimet direkte dhe indirekte Si rregull, një tatim direktnuk mund të kalojë nga taksapaguesi dikujt tjetër, siç ndodh me njëtatim indirekt. Tatimet direkte janë kryesisht mbi persona fizikë, të bazuar mbi aftësinë e tatimpaguesit për të paguar, matur nga të ardhurat, konsumi apo pasuria neto. Llojet kryesore janë tatimi mbi të ardhurat personale dhe të vdekjes. Tatimet mbi të ardhurat personale vendosen zakonisht mbi të ardhurat neto gjithsej të taksapaguesit (që mund të jetë një person, një çift, apo një familje) sipas një minimumi të caktuar. Ato gjithashtu mbajnë parasysh rrethanat që ndikojnë në mundësinë për të paguar, si statusi familjar, numri dhe mosha e fëmijëve apo barra financiare që rezulton nga sëmundjet.Tatimet shpesh vendosen në shkallë graduale, që rriten, me rritjen e të ardhurave. Tatimet mbi vlerën neto vendosen mbi vlerën neto gjithsej të një personi-që është vlera e aseteve të tij minus detyrimet. Lidhur me tatimin mbi të ardhurat, duhet të mbahen parasysh rrethanat personale të tatimpaguesit.Tatimet personale apo tatimet direkte mbi konsumin (të njohura si tatime të shpenzimeve) vendosen në thelb mbi të gjitha të adhurat që nuk janë kanalizuar në kursime. 26

http://www.britannica.com/EBchecked/topic/284698/incidence 38

Në dallim me tatimet indirekte mbi shpenzimet si tatimi i shitjes, një tatim direkt mbi konsumin mund të rregullohet ndaj aftësisë për të paguar duke mbajtur parasysh statusin civil, moshën, numrin e personave në ngarkim, etj. Tatimet e vdekjes marrin dy forma: të tatimit të trashëgimisë, ku objekt i tatueshëm është lënia trashëgim nga personi trashëgues, dhe tatimi mbi pasurinë, ku objekti është prona gjithsej e lënë nga i vdekuri. Tatimet e trashëgimisë shpesh mbajnë parasysh kushtet personale të tatimpaguesit, siç janë marrëdhënia e tij ndaj dhuruesit dhe vlerës neto të tij para marrjes së trashëgimisë. Tatimet mbi pasurinë, janë në përgjithësi të shkallëzuara sipas masës të pasurisë, dhe në disa vende ato sigurojnë transfertën e përjashtimit tatimor bashkëshortit dhe llogariten për numrin e trashëgimtarëve të përfshirë. Tatimet indirekte vendosen mbi prodhimin apo konsumin e mallrave dhe shërbimeve apo mbi transaksionet, përfshirë importet dhe eksportet. Shembujt përfshijnë tatimet e shitjes, tatimin mbi vlerën e shtuar (Tvsh), tatimet mbi çdo fazë të prodhimit, tatimet mbi transaksionet ligjore, dhe taksat doganore apo të importit. Tatimet e shitjes janë detyrime që aplikohen ndaj një pjese thelbësore të shpenzimeve të konsumit. Tatimet me një fazë të vetme mund të mblidhen në nivelin e shitjes me pakicë, siç ndodh në ShBA ose mund të mblidhen në nivel para shitjes me pakicë, siç ndodh në disa vende në zhvillim. Tatimet shumëfazore aplikohen në çdo fazë të procesit prodhues-shpërndarës. Tvsh që mori përmasa të gjera në gjysmën e dytë të shekullit të 20-të, ka zëvëndësuar tatimin mbi qarkullimin-një tatim mbi çdo fazë të zinxhirit të prodhimit dhe shërbimit, pa shtesa për tatimet e paguara në fazat e mëparëshme. Efekti kumulativ i tatimit mbi qarkullimin i njohur si tatim kaskadë, shtrembëron vendimet ekonomike. Akcizatjanë tatime që vendosen për mallra apo shërbime të caktuara, si për cigaret, verën, pijet alkoolike, kafen, çajin, sendet e luksit, produktet e karburanteve që përbëjnë shumicën e të ardhurave nga akcizat për buxhetin. Disa akciza dhe tarifa doganore janë specifike dhe vendosen mbi bazën e numrit, peshës, gjatësisë, volumit, apo karakteristikave specifike të mallrave apo shërbimeve për t‟u tatuar. Por ka edhe akciza që vendosen me përqindje, apo ad valorem.

2.5.2. Anët pozitive dhe negative të dy llojeve të tatimit Anët pozitive të tatimeve direkte: - Paraqesin një shkallë më të madhe progresiviteti, prandaj janëmë tëdrejta. - Kërkojnë më pak shpenzime në mbledhje,për rrjedhojë janëmë ekonomike. - Plotësojnë kriteret e garancisë, elasticitetit, produktivitetit dhe thjeshtësisë. - Krijojnëmë shumëndërgjegjësim qytetar. Kur një person mbart barrën e tatimit bëhet më shumë pjesëmarrës aktiv në çështjet e vendit. Anët negative të tatimeve direkte: 39

- Mund të shmangen më lehtë se tatimet indirekte. Taksapaguesi nuk është i gëzuar kur paguan taksa, për rjedhojë, mund të bëjëdeklarata false të ardhurave të tij. - Taksapaguesi duhet të përgatisë deklarata të ardhurave dhe shpenzimeve. - Tatimet direkte shpesh paguhen një herë në vit me një këst të vetëm, ndërsa të ardhurat që fiton një person janë në shuma të vogla, për rrjedhojë, krijohen vështirësi për taksapaguesin. Tatimet indirektejanë ato ku efekti bie mbi një person, kurse rëndesa mbi një tjetër.Anët pozitive të tatimeve indirekte: - Vështirëpër t‟u shmangur, pasi janë të përfshira në çmimet. - Çdo antar i shoqërisë kontribuon diçka në të ardhurat e shtetit. - Paraqesin elasticitet kundrejt një rritjeje. Shteti mund t‟i rrisë të ardhurat e tij brenda limiteve duke rritur përqindjet e këtyre lloj tatimesh. - Shkurajojnë konsumin e pijeve dehëse dhe drogave të dëmëshme përmes , rritjes sëçmimeve dhe tatimeve të tyre. Ky është një avantazh i madh social që një komunitet mund të arrijë nga taksat. Anët negative të tatimeve indirekte: - Këto lloj janë regresive dhe barra tatimore bije mbi të varfërit, më shumë se mbi të pasurit. - Nuk janë shumë ekonomike. Shteti duhet të shpenzojë shuma të mëdha parash për mbledhjen e këtyre lloj tatimesh. - Tatimi është e “fshehur” në çmime; prandaj nuk krijon ndërgjegjësim qytetar. - Nëse mallrat e prodhuara nga përpunuesit janë tatuar me përqindje më të larta, kjo pengon tregëtinë dhe industrinë dhe ndikon në rritjen e papunësisë. Si përfundim, të dyja këto tatime janë themelore për reduktimin e pabarazive në të ardhurat dhe rritjen e mjaftueshme të fondeve për buxhetin e shtetit.Gradualisht po përvijohet prirja për të siguruar pjesën kryesore të ardhurave nga tatimet direkte.

2.6.

Metodat e tatimit mbi të ardhurat dhe debatet për llojet e tyre

2.6.1. Fillimet e tatimit mbi të ardhurat Procesi i tatimit mbi të ardhurat në Britani daton më 1799, kur u vendos “taksa që mundi Napoleonin”, e cila mbuloi një pjesë të shpenzimeve të luftërave me Francën. Më 1816 ky tatim u shfuqizua për t‟u rivendosur në buxhetin e vitit 1842. Në fillim ishte një shkallë e vetme tatimore, por nga fundi i shekullit të 19-të u bë një strukturë tarifore e shkallëzuar dhe u miratua si “mbitatim” në buxhetin e vitit 1909.27

27

A B Atkinson. Growth, taxation and the long-run evolution of top incomes.Nuffield College, OXFORD. Pavia, Università, 7 - 8 ottobre 2004. 3.unipv.it/websiep/wp/386. pdf 40

Kongresi amerikan miratoi ligjin e parë federal të tatimit mbi të ardhurat më 1862, për të mbështetur Luftën Civile (1861-1865). Personat që fitonin 600 deri 10,000 usd paguanin një tatim prej 3 për qind në vit, ata me 10,000 usd e më shumë, 5 për qind. Më 1872 ky tatim u shfuqizua për t‟u rivendosur në vitet 1894 – 1895 derisa një vit më vonë Gjykata e Lartë e shfuqizoi si jokushtetues. Por, më 1913, Amendamenti 16 i Kushtetutës e bëri tatimin mbi të ardhurat e individëve dhe bizneseve pjesë të përhershme të sistemit tatimor amerikan.28 Japonia vendosi tatimin mbi të ardhurat më 1887, Prusia më 1891 (Gjermania federale më 1919), Holanda më 1893, Suedia më 1903 etj. Rritja e shpenzimeve në Luftën I Botërore diktoi rritjen e tatimit mbi të ardhurat, sidomos në grupet me të ardhura të larta. Kështu, në Britani nga 8.3 për qind më 1914,tatimi arriti në 60 për qind më 1920, në ShBA nga 7 për qind në fillim të luftës, në 77 për qind nga fundi, në Kanada nga 21.9 për qind më 1917 në 72.5 për qind më 1920, në Francë, nga 2 për qind më 1915, arriti në 50 për qind më 1919. 29 Deri në vitet 1930 tatim mbi të ardhurat paguanin vetëm të pasurit, por në fund të Luftës II Botërore këtë tatim e paguanin mbi 60 për qind e atyre që fitonin të ardhura. Të ardhurat nga tatimet dhe taksat në raport me PBB-në thuajse u dyfishuan në shumicën e vendeve të industrializuara midis viteve 1930 - 1945. 30 Pas Luftës II Botërore përdorimi i sistemit të tatimit progresiv u bë mbizotërues në vendet perëndimore. Një ndikim të ndjeshëm pati në këtë periudhë teoria ekonomike e J. M. Kejnsit, veçanërisht politika e uljes së papunësisë dhe e kontrollit të inflacionit përmes ndryshimit të normave të interesit, tarifave të tatimit dhe shpenzimeve publike.

2.6.2. Tatimi progresiv, përpjestimor dhe regresiv Në veprën Pasuria e kombeve, A. Smith shkruan : "Subjektet e çdo shteti duhet të kontribuojnë drejt mbështetjes të qeverisë, sa më ngushtë të jetë e mundur, në përpjestim me mundësitë e të tyre përkatëse; pra, në përpjestim me të ardhurat të cilat ata i gëzojnë përkatësisht nën mbrojtjen e shtetit.... Nga mbikqyrja apo lënia pas dore e këtij parimi qëndron çfarë quhet barazi apo pabarazi e taksimit."31 Ky paragraf, që përmban parimin e barazisë, shpreh edhe thelbin e tatimit përpjesëtimor.Por, nga ana tjetër, shumë studjues e cilësojnë A.Smith edhe si një nga mbështetësit e parë të sistemit të tatimit progresiv pasi ai ka shkruar: "Nevojat e jetës kërkojnë shpenzime të mëdha nga të varfërit. Ata gjejnë vështirësi për siguruar 28

History of the Income Tax in the US.Tax Foundation. http://www.infoplease.com

29

Kenneth Scheve, Yale University. David Stasavage, New York University. The Conscription of Wealth: Mass Warfare and the Demand for Progressive Taxation.July 2009. 30 Sven Steinmo.The evolution of policy ideas: tax policy in the 20th century. British Journal of Politics and International Relations, Vol. 5, No. 2, May 2003, pp. 206–236. 31 A.Smith.Pasuria e kombeve. F.676 41

ushqim, dhe pjesa më e madhe e të ardhurave të tyre të pakta shpenzohen për të. Luksi dhe kotësitë e jetës përbëjnë shpenzimet kryesore të pasurve….. Nuk është shumë e paarsyeshme që të pasurit të kontribuojnë për shpenzimet publike, jo vetëm në përpjestim me të ardhurat e tyre, por diçka më shumë."32 Pra, të pasurit duhet të paguajnë tatim mbi të ardhurat jo thjesht në përpjesëtim të drejtë, por në përqindje më të lartë, në raport me rritjen e të ardhurave. Ky paragraf shpreh edhe thelbin e tatimit progresiv mbi të ardhurat personale. Në shumë vende të Europës Perëndimore dhe në ShBA, mbështetësit e tatimit progresiv përbëjnë shumicën e studjuesve ekonomistë dhe socialë, shumë nga të cilët besojnë se një tatim përpjestimor i plotë nuk është një mundësi. Në ShBA, mbi 81 për qind e ekonomistëve mbështesin tatimin progresiv (Klein and Stern, 2004). Tatimet dallohen nga efekti që kanë mbi shpërndarjen e të ardhurave dhe pasurisë. Një tatim përpjestimorështë ai që vendos të njëjtën barrë relative mbi të gjithë taksapaguesit –psh ku detyrimi tatimor dhe të ardhurat rriten në raporte të barabarta. Një tatim progresiv karakterizohet nga një rritje më shumëse përpjestimore në detyrimin relativ të tatimeve ndaj rritjes të ardhurave, kurse një tatim regresiv nga një rritje më pak se përpjestimore në barrë relative. Tatimet progresive sjellin si efekt reduktim të pabarazive në shpërndarjen e të ardhurave, ndërsa tatimet regresive sjellin rritjen e këtyre pabarazive. Tatimet e shitjes dhe akcizat (pa ato mbi sendet e luksit) priren të jenë regresive, pasi pjesa e konsumuar e të ardhurave personale apo shpenzuar mbi një mall specifik bije ndërsa niveli i të ardhurave personale rritet. Modeli i tarifave mesatare është i përshtatshëm për vlerësimin e drejtësisë shpërndarëse të taksimit. Nën një tatim progresiv, tarifa mesatare e tatimit mbi të ardhurat rritet, me rritjen e të ardhurave. Sistemi i tatimitprogresiv përdoret në mbi 164 vende të botës, nga 196 gjithsej. Nga 28 vende të BE, 22 prej tyre përdorin këtë sistem. Një shtrirje e tillë globale dhe me qeverisje të ndryshme politike tregon se motivet për përdorimin e këtij sistemi nuk janë ideologjike, por ekonomike dhe sociale. Ato lidhen me rritjen e të ardhurave, zbutjen e pabarazive dhe krijimin e shoqërive sa më harmonike në vendet përkatëse.33 Tatimi përpjestimor (apo siç quhet ndryshe “taksa e sheshtë”) ka një shtrirje më të kufizuar: vetëm 33 vende në botë e zbatojnë këtë metodë. Nga këto, 21 vende para vitit 1990 kanë qënë ish komuniste si: Rusia dhe disa nga ish-republikat e tjera të BS. Mungesa e kapaciteteve për mbledhjen e tatimeve i ka nxitur qeveritë e këtyre vendeve të përdorin një taksë pasi është mëe thjeshtë. Dy studjuesit liderëqë mbështesin “taksën e sheshtë” janë ekonomistët Alvin Rabushka (1940) dhe Robert E. Hall (1943) të Institutit Huver të Universitetit të Stanfordit, ShBA. 32

A.Smith. Pasuria e Kombeve. F.691. L.Shahollari.Kriza financiare, rënia ekonomike, pasojat sociale dhe roli i shtetit. EMAL.2014. F.206-238. 33

42

2.6.3. Tatimi progresiv dhe përpjestimor nëvendin tonë Në Shqipëri, tatimi progresiv mbi të ardhurat personale ka qënë mbizotërues sëpaku që nga periudha e Zogut. Një libër me mjaft vlera njohëse për historikun e financave të vendit tonëështë Financat e Shqipnís (1839-1934), shkruar nga H. Shkoza,inspektor i përgjithshëm i financave i Oborrit Mbretëror në vitet 1930-të.34 Autori shpjegon se në vitet 1921 – 1928, sistemi tatimor mbi të ardhurat personale ka qenë progresiv, me 9 shkallë tarifore, nga 2 deri në 6 për qind. Tatimit i nënshtroheshin të gjithë shtetasit dhe të huajt me të ardhura neto mbi 100 napolona në vit. Me ligjin e majit 1928, u miratua një tabelë e re për tatimin mbi të ardhurat personale, përsëri me 9 shkallë, por të llogaritura me njësinë monetare franga ari, si dhe me shkallë tarifore që shkonin nga 2 në 10 për qind. Objekt i këtij tatimi ishin të gjitha të ardhurat neto të të gjitha subjekteve, persona fizikë dhe juridikë. Në dy dekadat e para të pas Çlirimitkanë ekzistuar disa forma të tatimit mbi të ardhurat,të cilat kanë qenë progresive. Kështu, prej janarit 1959 dhe deri në korrik 1967, në vendin tonëështë përdorur sistemi progresiv mbi të ardhurat me 10 shkallë. Shumat deri 4 mijë lekë në muaj tatoheshin me 1 për qind, në rritje nga njera shkallë në tjetrën. Shkalla mëe lartë me mbi 13.001 lekë në muaj tatohej me 3.9 për qind.35 Pas këtij viti,tatimet mbi të ardhurat në sektorin shtetëror dhe kooperativist u hoqën,duke mbetur vetëm ato në sektorin privat. Kurse pas Kushtetutës të 1976ës,prona shtetërore u bë baza e vetme e zhvillimit ekonomik të vendit. Kushtetuta shpallte se qytetarët shqiptarënuk paguaninasnjë lloj tatimi dhe takse, por dihet se këto ishin pjesë përbërëse e buxhetit të shtetit. Pas vitit 1990 filloi të hartohet dhe miratohet një legjislacion financiar në bazë dhe në funksion të sistemit të ri politik demokratik dhe ekonomisë së tregut. Referuar sistemit të tatimit, nga viti 1993 deri më 2007, mbi të ardhurat personale është përdorur tatimi progresiv. Fillimisht ky sistem ka qënë me 5 grupime të ardhurave të tatueshme që siguronin individët në formën e pagave apo shpërblimeve të tjera, me tarifa tatimi në lekë dhe në përqindje, në mënyrë rritëse nga njëra shkallë tek tjetra. Sipas këtij sistemi, tatimi mbi të ardhurat për grupin e parë ishte 1 për qind, për grupin e dytë 3.6 për qind, për grupin e tretë 7.1 për qind, për grupin e katërt 5.6 për qind. Tarifa rritej në 13.2 për qind për të ardhurat më të larta. Nga 1 janari 2008 dhe deri në mars 2013 është zbatuar sistemi i tatimit përpjestimor mbi të ardhurat personale, apo ndryshe –“taksa e sheshtë”. Ky sistem nuk tatonte shumat deri 10 mijë lekë në muaj, shumat mbi 10 mijë lekë deri në 30 mijë lekë në muaj tatoheshin 10 për qind, dhe mbi 30 mijë lekë në muaj tatoheshin 10 për 34

Haxhi Shkoza. Financat e Shqipnís (1839-1934), Tiranë, 1935. F 252-255. Dekret nr. 2811, datë 22.12.1958 “Mbi tatimin mbi të ardhurat e popullsisë”. Ligjnr.4291, datë 19.7.1967 Mbi “tatimin mbi të ardhurat e popullsisë dhe të ekonomive bujqësore”. 35

43

qind, duke filluar nga zero. Duke mbajtur parasysh se pagat deri 40-50 mijë lekë në muaj përbëjnë shumicën, sistemi i “taksës së sheshtë” godistepersonat me të ardhura të ulta dhe favorizonteatame të ardhura të larta. Në 28 mars 2013, në prag të zgjedhjeve parlamentare,nga tatimi u përjashtuan shumat deri 30mijë lekë në muaj.36 Debatet tatim progresiv-tatim përpjestimor në botën kapitaliste janë të herëshme dhe vazhdojnëende. Këto debate shpesh herë marrin karakter ideologjik pasi në to përfshihen jo vetëm studjues por edhe politikanë.Në vendin tonë këto u intensifikuan sidomos në kuadrin e zgjedhjeve parlamentare të 23 qershorit 2013. Në dhjetor 2013, sistemi i tatimit mbi të ardhurat personale ndryshoi nga përpjestimor në progresiv, duke përjashtuar nga tatimi të ardhurat deri 30 mijë lekë në muaj, si dhe duke krijuar dy shkallë : shumat nga 30 001 lekëderi në 130 mijë lekë tatohen 13 për qind plus 13 për qind të shumës mbi 30 mijë lekë, kurse shumat mbi 130 001 lekë tatohen me 13 000 lekë plus 23 për qind të shumës mbi130 mijë lekë.37 Tarifa e tatimit mbi fitimin deri në vitin 2007 ka qënë 20 për qind, kurse nga viti 2008 është ulur në 10 për qind, duke u “sheshuar” në të njëjtin nivel me tatimin mbi të ardhurat personale dhe tregues të tjerë si: dividentët, të ardhurat që rrjedhin si fitim i ortakut, interesat nga huatë, depozitat, të ardhurat nga e drejta e autorit ose pronësia intelektuale, nga lojërat e fatit,dhe të gjitha shpërblimet apo të ardhurat e tjera. Ulja e tatimit mbi fitimin u bë me synimin për të nxitur shtimin e bizneseve, rritjen e të ardhurave , rritjen e investimeve, dhe hapjen e vëndeve të reja të punës. Mirëpo, rritja e të ardhurave, rezultoi negative. Kështu, ndërsa në vitin 2007, të ardhurat nga tatim-fitimi zinin rreth 12 për qind të ardhurave nga tatimet dhe doganat gjithsej, në vitin 2008 ato ranë në 8.8 për qind dhe më 2013 në 6.6 për qind! Zbatimi i “taksës së sheshtë” në vitet 2008-2013 e thelloi më tej hendekun e pabarazisë në të ardhurat, duke e hedhur barrën e tatimit në personat me më pak të ardhura, punonjës me paga të ulëta dhe të mesme apo të vetëpunësuar.

2.7.

Prirjet e zhvillimit të tatimit në dekadat e fundit

2.7.1. Prirjet e tatimit në dekadat e fundit Zhvillimi i tatimit në dekadat e fundit mund të përmblidhet nga dukuri të tilla si : - Autoritetet për vendosjen e taksave janë parlamentet. - Niveli i shumicës të tatimeve dhe taksave është rritur ndjeshëm, kështu edhe raporti i të ardhurave prej tyre ndaj të ardhurave gjithsej. - Taksat sot mblidhen në para, jo në mallra. 36

Ligj nr. 107/2013 Për disa ndryshime në ligjin nr. 8438, datë 28.12.1998 “Për tatimin mbi të ardhurat”. 37 Ligj nr. 177/2013 datë 28.12.2013 Për disa ndryshime në ligjin nr. 8438, datë 28.12.1998, “Për tatimin mbi të ardhurat”, të ndryshuar 44

- Mbledhja e tyre nga kontraktorë të jashtëm është hequr; tatimet dhe taksat vlerësohen dhe mblidhen nga nëpunës publikë. Ka pasur gjithashtu reduktim mbi tarifat doganore dhe akcizat. Shumë vende mbështeten ndjeshëm mbi tatimet e shitjes dhe tatimet e tjera të konsumit. Nga fundi i shekullit të 20-të u zëvëndësuan tatimet e qarkullimit me Tvsh. Tatimet mbi të bërit biznes dhe mbi pasurinë e patundëshme humbën terren, ndonëse ato kanë vijuar si burime të rëndësishme të ardhurash për komunitetet lokale. Pesha absolute dhe relative e tatimit direkt është rritur në shumicën e vendeve të zhvilluara kurse zgjerimi i e-commerc krijoi sfida serioze për administrimin e Tvsh, taksat mbi të ardhurat dhe të shitjes. Tatimi mbi të ardhurat (nga individët dhe nga korporatat), tatimet mbi listpagesat, tatimet mbi shitjet gjithsej, dhe (në disa vende) tatimet mbi pronën sollën shumat më të mëdha të ardhurave në sistemet e tatimit modern. Tatimi mbi të ardhurat që filloi si një tatim mbi njerëzit e pasur, tani paguhet nga popullsia në përgjithësi, dhe në vende të ndryshme ajo është bashkuar si një tatim mbi pasurinë neto. Theksi mbi parimin e aftësisë për të paguar dhe rishpërndarjen e pasurisë çoi tek tatimi me tarifa tëshkallëzuara. Gjatë shekullit të 20-të centralizmi në fushën e tatimeve erdhi duke u forcuar që reflektohet në llojet e tatimeve që vendosin qeveritë qendrore: tatimet mbi të ardhurat dhe mbi korporatat (biznesin), tatimet për frymë, dhe Tvsh. Ndërkohë, duke filluar nga dekada e fundit të shekullit të 20-të, shumë vende provuan një decentralizim më të gjerë të qeverisë dhe një transferim të kompetencave në fushën e taksave drejt qeverive rajonale dhe vendore. Vendet e zhvilluara zakonisht mbështeten më shumë në tatimet mbi të ardhurat personale dhe më pak në tatimet mbi të ardhurat e bizneseve, se vendet më pak të zhvilluara. Në vendet e zhvilluara, tatimet mbi të ardhurat, veçanërisht mbi të ardhurat e biznesit, në përgjithësi rriten, ndërsa rritet niveli i përgjithshëm i të ardhurave. Veç kësaj, një përqindje realitivisht e lartë e të ardhurave gjithsej nga tatimet e vendeve të industrializura vjen nga tatimet e konsumit vendas, veçanërisht Tvsh. Tatimet e sigurimit social –që zakonisht mblidhen si tatime mbi pagat –janë shumë më të rëndësishme në vendet e zhvilluara se në vendet e varfëra. Si një burim të ardhurash, në shumë vende të zhvilluara, këto tatime konkurrojnë ose i a kalojnë tatimit mbi të ardhurat personale. Prirjet demografike dhe rjedhojat e tyre (në veçanti, plakja e popullsisë në moshë pune dhe nevoja për të financuar pensionet publike) kërcënojnë të rrisin tatimet nga pagat. Disa vende i janë përgjigjur përmes privatizimit të pensioneve, duke zëvëndësuar kontributet e detyrueshme të llogarive individuale për taksat mbi pagat. Tatimet në përgjithësi zenë një përqindje shumë më të lartë të prodhimit kombëtar në vendet e zhvilluara se në vendet në zhvillim. Ngjashmërisht, më shumë prodhim

45

kombëtar kanalizohet drejt përdorimit qeveritar përmes taksimit në vendet me nivele më të larta të ardhurave se në ato me të ardhura më të ulëta.

2.7.2. Shpërndarja e barrës tatimore Parimi i aftësisë për të paguar kërkon që barra e tatimeve të shpërndahet midis individëve sipas mundësive të tyre për ta mbartur atë, duke mbajtur parasysh karakteristikat personale përkatëse. Taksat më të përshtatshme nga ky këndvështrim janë: të ardhurat, pasuria neto, konsumi dhe taksat e trashëgimisë. Historikisht ka pasur kuptim të njëjtë që e ardhura është treguesi më i mirë i aftësisë për të paguar. Tatimet indirekte, të tilla si Tvsh, akcizat, shitjet, apo tatimet e qarkullimit mund t‟u përshtaten kriterit të aftësisë për të paguar, por vetëm në një masë të limituar, psh,përmes nevojave përjashtuese të tilla si ushqimi apo përmes diferencimit të tarifave taksuese sipas urgjencës të nevojave. Politika të tilla janë jo shumë efektive; për më tepër, ato shtrembërojnë modelin blerës të konsumatorit. Gjatë shekullit të 20-të ka mbizotëruar pikpamja se shpërndarja e barrës tatimore midis individëve duhet të reduktojë shpërpjestimet në të ardhurat që natyralisht rrjedhin nga ekonomia e tregut; tërësisht e kundërt me pikpamjen liberale të shekullit të 19-të se shpërndarja e të ardhurave duhet të lihet mënjanë. Nga fundi i shekullit të 20-të, shumë qeveri arritën në përfundimin se synimet për të përdoruar politikën tatimore për të reduktuar pabarazinë mund të krijojë shtrembërime të kushtueshme, duke i nxitur drejt një kthimi të pjesshëm tek pikpamja se tatimet nuk duhet të përdoren për qëllime rishpërndarje. Nën parimin e përfitimit, tatimet janë parë si shërbim i një funksioni të ngjashëm me atë të çmimeve në transaksionet private. Ato ndihmojnë për të përcaktuar çfarë aktivitete duhet të ndërmarrë qeveria dhe kush do të paguajë për to. Nëse ky parim mund të zbatohet, shpërndarja e burimeve të sektorit publik duhet t‟i përgjigjet direkt dëshirave të konsumatorit. Kërkesa që një sistem tatimor të jetë eficient buron nga natyra e ekonomisë së tregut. Ndonëse ka edhe shembuj të kundërt, ekonomistët në përgjithësi besojnë se tregjet bëjnë një punë të ndershme në marrjen e vendimeve ekonomike rreth zgjidhjeve të tilla si: konsumi, prodhimi, dhe financimi. Tatimi nuk duhet të diskriminojë në favor, apo kundër shpenzime konsumi të veçanta, mënyra të veçanta të prodhimit, forma të veçanta organizimi, apo industri të veçanta. Një sistem tatimi sa më neutral duhet të rezultojë me më pak shtrembërime. Kështu, një zhvillim i rëndësishëm postlufte në teorinë e tatimit është se tatimi optimal minimizon shtesën e barrës e cila mbetet mbi personat që të ardhurat neto u reduktohen nga tatimi. Tatimet e shitjes paguhen nga firmat e biznesit, por shumica e kostos të tatimeve kalon në ato që blejnë mallrat e tatuara

46

Megjithatë, kjo nuk nënkupton, që synimet ekonomike të marrin përparësi mbi çështje sociale të tilla si tatime mbi ndotjen, si një mënyrë e mbrojtes së mjedisit.

2.7.3. Parimet e administrimit të tatimit

Literatura dhe praktika tregojnë se për një administrim efiçient të ligjeve të tatimeve duhet të plotësohen katër kërkesa kryesore, që janë: qartësia, stabiliteti (ose vazhdimësia), kosto-efektiviteti, dhe lehtësia. Qartësia kërkon që aktet ligjore dhe nënligjore për tatimet dhe taksat të formulohen sa më thjesht të jetë e mundur, sa më tëkuptueshme për tatimpaguesin. Në të kundërtën, mund të bëhen gabime, ndërhyrje arbitrare nga administratat tatimore apo përpjekje nga taksapaguesit për shkelur ligjet. Stabiliteti kërkon që ligjet për tatimet dhe taksat duhet të ndryshohen sa më rrallë të jetë e mundur, dhe, kur këto bëhen, duhet të kryhen në kuadrin e një reforme tatimore të përgjithëshme dhe sistematike, me dispozitat përkatëse për tranzicion të ndershëm dhe të rregullt. Ndryshimet e vazhdueshme të ligjeve të tatimeve dhe taksave mund të rezultojnë në sjellje që synojnë të përfitojnë nga ndryshimet e ardhëshme,psh krijim rezervash në pritje të një tarife më të lartë mbi pijet alkoolike. Kosto-efektiviteti kërkon që kostot e vlerësimit, mbledhjes dhe kontrollit të tatimeve duhet tëmbahen në nivelin më të ulët të mundshëm dhe në përputhje me synimet e tjera të tatimit. Ky parim është i një rëndësie të dorës parë sidomos në vendet në zhvillim dhe në tranzicion. Kostot e minimizuara përfshijnë jo vetëm shpenzimet qeveritare por edhe ato të tatimpaguesve dhe të agjentëve fiskalë privatë. Lehtësia kërkon që pagesa e tatimeve dhe taksave t‟u shkaktojë takspaguesve sa më pak shqetësim të jetë e mundur. Prandaj, qeveritë shpesh lejojnë pagesa të tatimeve dhe taksave me këste në afate të arsyeshme kohore.

2.8.

Sistemi tatimor dhe politika fiskale qeveritare

Ligji 9920/2008 rregullon procedurat për administrimin e detyrimeve tatimore si dhe parimet e organizimit e të funksionimit të administratës tatimore në RSh.38 Sipas këtij ligji, tatimet dhe taksat janë kombëtare ose vendore. Në tatimet dhe taksat kombëtare përfshihen: Tvsh; tatimi mbi të ardhurat; akciza; tatimi për lojërat e fatit, kazinotë dhe hipodromet; taksat kombëtare; tatime të tjera, të cilat janë përcaktuar të tilla me ligj të veçantë. Tatimet dhe taksat vendore përcaktohen në ligjin

38

Ligj Nr.9920, datë 19.5.2008 “Për procedurat tatimore në Republikën e Shqipërisë”. 47

për sistemin e taksave vendore, kurse kontributet e sigurimeve shoqërore dhe shëndetësore përcaktohen në ligjin për sigurimet shoqërore dhe shëndetësore (Neni 4). Tatimet tek ne shërbejnë: a) Si burim kryesor i të ardhurave për buxhetin e shtetit, duke kontribuar në mbulimin e shpenzimeve të përgjithshme që bën shteti për mbrojtjen, rendin, arsimin, shëndetësinë, kulturën e shkencën, si dhe për zhvillimin e ekonomisë, kryesisht për infrastrukturën; b) Si instrument për rishpërndarjen e së ardhurës kombëtare dhe të pasurisë; c) Si mjet për ndryshimin e çmimeve relative të mallrave dhe shërbimeve, duke ndikuar kështu mbi kërkesën agregate.39 Sipas programit të qeverisë për vitet 2013-2017, politika fiskale do të mbështesë përmirësimin e klimës së biznesit; uljen e taksave dhe thjeshtimin e sistemit tatimor e fiskal;pagimin e borxheve publike ndaj bizneseve për shërbime apo kontrata të realizuara; realizimin e pagesave të Tvsh-së së rimbursueshme të papaguar;nxitjen e investimeve të brendshme dhe të huaja në sektorin privat etj. Për tatimet direkte politikat qeveritare 4-vjeçare përmblidhen si vijon: Tatimi mbi fitimin e biznesit të vogël do të jetë rreth dy herë më i vogël se tatimi mbi fitimin e biznesit të madh, ndërsa do të hiqet taksa mbi biznesin e vogël; Tatimi mbi fitimin për biznesin e madh do të ketë një normë më të lartë se ajo aktuale, për të reflektuar parimin e taksimit të ndershëm dhe nevojën që kompanitë e mëdha të kontribuojnëmë shumë se bizneset e vogla që funksionojnë nëpërmjet vetëpunësimit; Tatimi mbi të ardhurat personale do të ndryshohet në një skemë të normave progresive, duke rritur ngarkesën fiskale për pagat më të larta dhe duke e ulur për pjesën tjetër; etj.40 Në një analizë krahasuese për sistemet e tatimit të ardhurave personale, studjuesit Binaj dhe Limaj (2013) propozojnëqëtë përshtatet në kushtet e vendit tonë praktika e tatimit mbi të ardhurat familjareqëpërdoret në ShBA.Kjo nënkupton që të ardhurat e dy bashkëshortëvë në nje familje të tatohen si të ardhurat e familjes dhe jo veç e veç. Sistemi aktual i tatimit të të ardhurave personale në Shqipëri ka bazë individin dhe jo familjen. Ky sistem rëndon më shumë mbi familjet me më shumë fëmijë sesa ato me pak apo pa fëmijë sepse të ardhurat që fitojnë bashkëshortët tatohen njësoj. Aplikimi i sistemit të deklarimit të të ardhurave me bazë familjare do të shërbente si mekanizëm për të aplikuar elementët e nevojshëm të politikave sociale.

39

S.Hilmia, E.Luçi. Fjalor Enciklopedik Shqiptar.Akademia e Shkencave e Shqipërisë. Tiranë, 2009.F. 2661. 40 Programi i Qeverisë 2013-2017.F.32 dhe 43 48

2.9.

Vlerësimi i përformancës dhe stabilitetit të sistemit tatimor

TB ndihmon në përgjigjen e pyetjes se sa mund të ndihmojë rritja ekonomike në uljen e deficitit fiskal. Në aspektin e të ardhurave në buxhet, përgjigja varet nga reagimi i të ardhurave tatimore; nga treguesi se si ndryshojnë të ardhurat tatimore me ndryshimet në PBB. Një TB =1 do të thotë që një rritje me 1% e PBB do të cojnë në rritjen e të ardhurave nga tatimet me 1%, duke lën kështu raportin të ardhura tatimore ndaj PBB të pandryshuar. Një TB>1 do të thotë që të ardhurat tatimore do të rriten më shumë se rritja e PBB duke sjellë kështu uljen e normës së deficitit. Në afatshkurtër TB lidhet ngushtë me funksionin stabilizues të politikës fiskale. Kjo do të thotë që nëse të ardhurat rriten me më shumë se 1% dhe TB>1, sistemi tatimor është stabilizues automatik i mirë. Në afatshkurtë nëse TB<1, atëherë të ardhurat tatimore janë më stabël se PBB dhe funksionon më pak si stabilizues automatik. TB për periudha afatgjata luan rol të rëndësishëm për rritje ekonomike të shoqëruar me qëndrueshmëri fiskale afatgjata.41 Bonga, Gwaendepi, Van Strien (2015) vlerësuan sistemin tatimor të Zimbëabes për periudhën 2000-2013. Ata në studimin e tyre e ndanë disa nënperiudha duke ja përshtatur zhvillimeve ekonomike të vendit në atë kohë. Ata përdorën metodën tradiconale të regresionit linear duke përdorur programin statistikor STATA. Metoda tradicionale e vlerësimit të reagimit të sistemit tatimor duke përdorur të dhënat e të ardhurave tatimore dhe të PBB mbështetet edhe nga shumë studiues të tjerë si Ëaëire 2000), Ariyo (1997), Quazi (1994), Osoro (1993) etj... Ata gjetën se për periudhën 2009-2013 sistemi tatimor kish reaguar shumë mirë ndaj ndryshimeve në PBB dhe pikërisht me nje tregues te reagimit tatimor TB=1.82 që do të thotë që për cdo 1% rritje të PBB të ardhurat nga tatimet dha taksat janë rritur me 1.82%. Kjo tregon që sistemi ka qënë shumë reagues dhe shumë eficent. Për periudhën 2005-2008 kemi TB=0.977 që përkon dhe me një peridhë me luhatje të mëdha në zhvillimet ekonomike të vendit. Në afatgjatë për periudhën 2000-2013 sistemi tatimor ka qënë afer vlerës unitare TB=1.01 që do të thotë që në afatgjatë sistemi tatimor është përshtatur luhatjeve të zhvillimit ekonomik të vendit. Belinga, Benedek, de Mooij Norregaard (2014) vlerësuan reagimin afatshkurtër dhe afatgjatë të ardhurave tatimore ndaj ndryshimeve të PBB në vendet e OECD për vitet 1965 – 2012. Nga vrojtimet ata gjetën që reagimi tatimor afatshkurtër i të ardhurave në total nuk ndryshon shumë nga 1 në pjesën më të madhe të vendeve, por është rritur që nga fundi i viteve 1980, kështu që sistemi tatimor është shndëruar në një stabilizator automatik. Në afatgjatë, reagimi i të ardhurave tatimore e kalon 1 në pothuaj gjysmën e vendeve të OECD, pra, rritja e PBB ka ndihmuar në përmirësimin e strukturës fiskale. Të ardhurat nga korporatat kishin reaguar më 41

http://www.imf.org/external/pubs/ft/wp/2014/wp14110.pdf, fq 4. 49

shumë, ndërsa nga akciza dhe taksa e pronës më pak. Reagimi i të ardhurave nga tatimi mbi të ardhurat personale dhe kontributet shoqërore në periudhë afatshkurter dhe afatgjatë ka ardhur duke rënë që nga fundi i viteve 1980 duke zbritur poshtë 1. 42 Ariyo (1997) vlerësoi produktivitetin e sistemit tatimor në Nigeri në periudhën 1970 – 1990. Ai mati elasticitetin e të ardhurave tatimore si edhe reagimin e të ardhurave tatimore ndaj ndryshimeve në PBB. Qëllimi ishte të vlerësonte qëndrueshmërinë e të ardhurave tatimore për atë periudhë. Nga rezultatet ai arriti në përfundimin që produktiviteti i sistemit tatimor ishte në nivel të kënaqshëm. Chipeta (1998) vlerësoi efektet e reformave tatimore në Malawi për periudhën 1970 – 1994. Nga vrojtimet e bëra ai doli në konkluzionin që bazat e taksueshme nuk ishin rritur me të njëjtën shpejtësi si dhe PBB. Kjo bënte që qeveria të mblidhte më pak të ardhura në formën e të ardhurave tatimore nga pjesa e rritur e PBB. Kusi (1998) studio produktivitetin e të ardhurave tatimore në kuadër të reformave tatimore të ndërmara nga qeveria ganeze, për peridhën 1970 – 1993. Nga vlerësimet e bëra ai pa që TB pas reformave kish arritur një tregues më të lartë se TB para reformave tatimore dhe përkatësisht nga 0.72 në 1.22. Nga kjo ai doli në përfundimin që reformat tatimore të ndërmara kishin pasur një ndikim pozitiv sinjifikativ në përmirësimin e performances së të ardhurave tatimore në Ganë. Twereflou et al. 2010 vlerësoi elasticitetin tatimor të Ganës duke vrojtuar të dhënat tatimore për periudhën 1970 – 2007. Në ndryshim nga reagimi tatimor, elasticiteti tatimor edhe pse vlerësohet me të njëjtën formulë, të ardhurat llogariten duke supozuar sikur nuk ka pasur ndryshime në legjislacionin tatimor dhe në normat tatimore. Nga vrojtimi i të dhënave ai gjeti që në tërësinë e tij, sistemi tatimor Ganez ishte reargues në afatgjatë me një elasticitet tatimor 1.03 pra>1. Ole (1975) vlerësoi elasticitetin tatimor të Kenias përperiudhën 1963 – 1973. Ai vrojtoi regresionin e të ardhurave tatimore ndaj të ardhurave kombëtare. Nga vrojtimi doli që struktura tatimore e Kenias ishte jo elastike me TE=0.81 për periudhën e studiuar. Po ashtu ai doli në konkluzionin se sistemi tatimor Kenian nuk ishte reagues (buoyant), duke bërë që vendi të përballej me deficite të njëpasnjëshme dhe të kërkonte ndihmë të vazhdueshme financiare ndërkombëtare. Njoroge (1993) studioi produktivitetin e reformave tatimore të Kenias për periudhën 1972 -1990. Ai e ndau studimin e tij në dy faza për të pare më mire impaktin e reformave tatimore. Për periudhën 1972 -1981 ai gjeti që elasticiteti tatimor ishte 0.67, pra poshtë vlerës unitare <1 që do të thotë që qeveria përfitonte një pjesë shumë të vogël të rritjes së PBB në formën e të ardhurave tatimore. Adari (1997) studjoi impaktin e zëvendësimit të taksës mbi shitjet me Tvsh në Kenia në vitin 1990. Adari analizoi në kompleks: strukturën, administrimin dhe përformancën e Tvsh. Nga vrojtimet rezultoi që si reagimi dhe elasticiteti i Tvsh ishte<1, reagim idobët i të ardhurave nga Tvsh ndaj ndryshimeve të PBB. 42

http://www.imf.org/external/pubs/ft/wp/2014/wp14110.pdf, fq 2. 50

KAPITULLI III: SISTEMI TATIMOR SHQIPTAR NË VËSHTRIM KRAHASIMOR ME VENDET E BASHKIMIT EUROPIAN

3.1. Përfitimet e Shqipërisë nga BE Në Programin e Qeverisë (2013-2017) përcaktohet se marrja e statusit të vendit kandidat dhe fillimi i bisedimeve për anëtarësimin në BE përbën një përparësi të veprimit politik të shumicës së re. Zbatimi me korrektësi i MSA, përmbushja e pjesës së mbetur nga 12 prioritetet e Planit të Veprimit, janë elementë kryesorë për cilësinë dhe shpejtësinë e procesit të aderimit të Shqipërisë në BE.43 Rruga e përshkruar nga viti 1991 deri më 27 qershor 2014, kur Këshilli Europian i dha Shqipërisë statusin e vendit kandidat i BE, karakterizohet nga ecje dhe ndalime, madje në ndonjë vit (1997) dhe kthim mbrapa, por gjithsesi tashmë duket “dritë në fund të tunelit”. Marrëdhëniet e Shqipërisë me BE mund të studiohen më mirë, duke e ndarë periudhën 1991-2014, në katër faza: Faza e parë, përfshin vitet 1991 – 1996, dhe shënon lidhjen dhe zhvillimet e para të këtyre marrëdhënieve. Faza e dytë, përfshin vitet 1996-2006 dhe mbyllet me nënëshkrimin e Marrëveshjes të Stabilizimit dhe Asocimit. Faza e tretë përfshin vitet 2006-2014 dhe kulmon me dhënien Shqipërisë të statusit vend kandidat i BE. Faza e katërt sapo ka filluar dhe pritet të hapë bisedimet për anëtarësim në BE. Prej vitit 1991, sidomos pas nënëshkrimit të Marrëveshjes të Tregëtisë dhe Bashkëpunimit Ekonomik më 1992 dhe deri në vitin 2000, Shqipëria ka përfituar nga BE një ndihmë të përgjithëshme prej 1,021 milion euro. Nga kjo, 631.5 milion euro ose 62 për qind e ndihmës gjithsej, ka ardhur përmes programit PHARE- instrumenti kryesor para-pranim për bashkëpunimin teknik dhe financiar të BE me vendet e ELQ për të ndihmuar administratat e vendeve kandidate për të zbatuar Acquis communautaire44, për t‟i sjellë industritë dhe infrastrukturën bazë të tyre në fusha të tilla si :mjedisi,transporti, industria,cilësia e produkteve, kushtet e punës etj,në standartet e BE. Rreth 92 për qind e kësaj ndihme ka qenë në formën e granteve dhe vetëm 8 për qind hua nga Banka Europiane e Investimeve.

43

Programi i Qeverisë 2013-2017 f. 7. Paraqitur në Kuvend më 11 shtator 2013. Acquis communautaire–Përfshin legjislacionin si: traktatet, rregulloret, direktivat e institucioneve të BE dhe vendimet e Gjykatës Europiane të Drejtësisë, të detyrueshme për zbatim nga vendet anëtare të BE. 44

51

Nga ndihma financiare sipas programit CARDS për 7 vitet 2000-2006 Shqipëria përfitoi 315.5 milion euro,rreth 45 milion euro mesatarisht në vit, ose 6.2 për qind të shumës gjithsej të vendeve të Ballkanit Perëndimor. Ndihma financiare përmes Instrumentit para-pranim (IPA I) për vitet 2007-2013 arrin në 597.3 milion euro, ose 85.3 milion euro mesatarisht në vit. Në mënyrë të përmbledhur, nga viti 1991 dhe deri në vitin 2013, Shqipëria ka përfituar 1,934 milion euro ndihma financiare përmes programeve të ndryshme të BE. Më 26 shtator 2014, Komisioni Europian miratoi financimin për vendet e Ballkanit Perëndimor dhe Turqisë për 7 vjetët e ardhshëm (2014-2020) në shumën prej 11,150 miliard euro që do të realizohet përmes Instrumentit të Ndihmës të ParaAnëtarësimit (IPA II). Në fakt, zbatimi i IPA II ka filluar nga 1 janari 2014. Ndryshe nga IPA I, ku mundësia për t‟u financuar nga të gjithë komponentët ishte vetëm për vendet kandidate, në IPA II, kjo mundësi është për të gjitha vendet. Thjeshtëzimi dhe fleksibiliteti i instrumentit të ri vjen si rrjedhojë e një modeli të modifikuar të IPA II, ku vendimet strategjike për shumën e ndihmës merren përmes studimeve strategjike të vendit dhe të shumë vendeve. Nga ndihma gjithsej prej 11,150.3 milion euro, 4,453.9 milion euro, rreth 40 për qind e saj do t‟i shkojë Turqisë. Pjesa tjetër, 6,696.4 milion euro, 60 për qind mbetet për 6 vendet e Ballkanit Perëndimor dhe për pjesën e përbashkët të këtyre vendeve. Tre vendet fqinje: Shqipëria, Maqedonia dhe Kosova do të përfitojnë shuma të përafërta përkatësisht: 649.5, 664.2, 645.5 milion euro ose rreth 6 për qind secili të shumës gjithsej. Sërbia do të përfitojë 1,508.0 milion euro ose 13.5 për qind, kurse Mali i Zi 270.5 milion ose 2.4 për qind. Shpërndarja është e përafërt: 13-15 për qind mesatarisht në vit. Nga IPA II (2014-2020) , Shqipëria në shtatë vjetët e ardhshëm ka mundësi të përfitojë 52.2 milion euro ose 8.7 për qind më shumë se në IPA I.

3.2. Krahasime të disa treguesve makro-ekonomikë me vendet e BE BE, është një tërësi shtetesh, me ekonomi tregu të zhvilluar dhe me standart të lartë mirëqënie. Megjithatë, kriza financiare globale e viteve 2008-2009,preku dhe keqësoi shumë tregues makro-ekonomikë dhe financiarë dhe i uli ritmet e rritjes ekonomikë në tërësi, dhe sidomos në disa vende. PBB, si mesatare e 28 vendeve të BE, për vitin 2014 ka dalë 1.3 për qind nga 0 për qind më 2013,-0.5 për qind më 2012, 1.7 për qind më 2011, 2.1 për qind më 2010 dhe -4.4 për qind më 2009 kur kriza financiare arriti kulmin. Me pak ndryshime, kjo prirje vihet re edhe në vendet e Eurozonës (Tabela 3.1). Ajo ç‟ka i dallon rezultatet e vitit 2014 nga vitet e tjera, sëpaku që nga 2008, është fakti se rritje pozitive të PBB kanë shënuar shumica e vendeve të BE kurse ato që kanë regjistruar rritje negative janë vetëm : Finlanda,Kroacia, Italia dhe Qipro. 52

Nën 1 për qind rritje kanë shënuar 5 vende: Portugalia dhe Hollanda nga 0.9 për qind,Greqia 0.8 për qind,Franca 0.4 për qind,Austria 0.3 për qind. Për shkak të lidhjeve të dobëta që vendi ynëka me institucionet financiare europiane,efektet e krizës financiare globale, janë u ndjenë më vonë, por po vijojnë më gjatë. Ndonëse gjatë këtyre viteve nuk është regjistruar rritje ekonomike negative, rritja reale e PBB ka rënë nga 7.5 për qind më 2008 në1.4 për qind më 2013, dhe 2.1 për qind më 2014. PBB në euro për banor në BE dhe në Shqipëri për vitet 2004-2013 paraqitet në tabelën 3.2 . Mesatarja për 28 vendet e BE për vitin 2013 ka dalë 25,700 euro për banor, kurse për 18 vendet e zones Euro 28,600 euro. Si gjithnjë në vend të parë, tepër i distancuar, dhe me prirje rritëse, kryeson Luksemburgu me 83,400 euro për banor në vitin 2013 ose 3.2 herë më shumë se mesatarja e BE. Pastaj vjen Danimarka me 44,400 euro për banor, Suedia 43,800 euro, Austria 37,000, Hollanda 35,900 etj.Vendet skandinave në përgjithësi renditen në fillim të tabelës për treguesin e PBB për banor si dhe për tregues të tjerë ekonomikë e socialë. Nën mesataren e BE renditen Italia, Spanja, Qipro, Malta, Greqia, Portugalia. Kjo e fundit ka një PBB prej 15,800 euro për banor dhe më pas renditen vendet ishkomuniste të ELQ që hynë në BE në vitet 2004 dhe 2007 që fillojnë me Republikën Çeke me 14,200 euro për banor dhe përfundojnë me Bullgarinë me 5,500 euro. Shqipëria e mbyll tabelën me 3,357 euro PBB për banor në vitin 2013, që përbën edhe nivelin më të lartë të këtyre viteve të analizuara, që është 61 për qind e nivelit të Bullgarisë. Ndonëse nuk ka ndonjë detyrim të përcaktuar për t‟u pranuar në BE, kjo largësi me shtetin e BE që renditet në fund të tabelës dhe aq me tepër me vendet e tjera, tregon se vendit tonëi mbetet një rrugë e gjatë për t‟iu afruar niveleve të BE. PBB për banor i llogaritur me Standartin e Fuqisë Blerëse (PPS) jep mundësi për krahasime më të drejta midis vendeve të BE dhe vendeve të tjera që përdorin monedha me kurse këmbimi të ndryshme,siç është në rastin tonë leku.45Në rastin e Shqipërisë, raporti i treguesit për banor në euro në krahasim me mesataren e BE është 7.65 herë (25,700/3,357), kurse në rastin e dytë, të llogaritur me PPS, që mban parasysh ndryshimin e çmimeve del 3.57 herë (100:28) (Tabela 3.3). Të ardhurat gjithsej në BE, si mesatare e 28 vëndeve për vitin 2013 kanë zënë 45.7 për qind të PBB, kundrejt 45.4 për qind më 2012 dhe, në përgjithësi 41-45 për qind prej vitit 2005 (Tabela 3.4). Të ardhura ndaj PBB mbi nivelin mesatar të BE për vitin 2013 kanë shënuar: Danimarka (56.3%), Finlanda (56%), Franca (52.8%), Suedia (51.6%), Belgjika (51.8 %), Austria (49.7%), Italia dhe Hungaria (47.7%), Hollanda (47.3%), Greqia (45.8%).,

45

(PPS- Purchasing Power Standard)i kthen shpenzimet e shprehura në monedhat kombëtare në një monedhë të përbashkët articiale që eleminon efektin e ndryshimit të nivelit të çmimeve midis vendeve.http://ec.europa.eu/eurostat/web/purchasing-power-parities/overview 53

Të ardhura deri në 40 për qind të PBB për vitin 2013 kanë realizuar : Republika Çeke 40.9%, Gjermania 44.7%, Kroacia 41.2%, Qipro 40.3%,Luksemburgu 43.6%,Malta 40.9%, Portugalia 43.7%, Slovenia 44.7%, Britania e Madhe 41.4%. Nën 40 për qind të ardhura ndaj PBB kanë realizuar kryesisht vende ishkomuniste të ELQ si: Bullgaria 37.2%,Estonia 38.1%, Letonia 35.1%,Lituania 32.2 për qind, Polonia 37.5%, Slovakia 35.9% si dhe Irlanda 35.9% dhe Spanja 37.8%. Në Shqipëri, këto të ardhura kanë zënë 24 për qind të PBB në vitin 2013, 25.9për qind më 2014 dhe parashikohen 27.8 për qind sipas buxhetit të vitit 2015.Niveli më i lartë është 26.9 për qind e PBB në vitin 2008 dhe mbi 26 për qind në vitet 2006,2007,2009,2010, kurse në vitet e tjera ka qenë në 24-25 për qind. Diferenca e të ardhurave në Shqipëri me vendet dhe si mesatare e BE mbetet e thellë dhe do të duhen ndoshta dekada që t‟i afrohemi niveleve europiane. Shpenzimet publike gjithsej, si mesatare e 28 vendeve të BE për vitin 2013 dalin 49.1për qind, kurse në Eurozonë 49.8për qind. Këto shifra kanë mbetur të përafërta në dekadën e fundit, sidomos vitet e fundit (Tabela 3.5). Mbi mesataren e BE, renditen Slovenia, Greqia, Finlanda me rreth 59 për qind, pasuar nga Danimarka dhe Franca me 57 për qind deri tek Hungaria me 50 për qind të PBB. Kurse nën mesataren e BE renditen Portugalia,Britania e Madhe,Kroacia,Qipro, Spanja,Gjermania (nga 49 në rreth 45 për qind) deri tek Rumania me 35 për qind, Lituania 34.4 për qind dhe në fund Shqipëria me 28.9 për qind. Defiçiti buxhetor në 28 vendet e BE mesatarisht për vitin 2013 ka dalë 3.3 për qind të PBB,kurse në Eurozonë 3 për qind.Këto nivele janë mjaft më të ulëta krahasuar me vitin 2009 prej 6.8 apo 6.5 për qind më 2010,kur u ndjenë më shumë efektet e krizës financiare globale. Por prej vitit 2011, vrehet prirja e rënies të ritmeve Eurozonë si dhe në disa vende të tjera të BE (Tabela 3.6). Përjashtim bën rasti i Slovenisë, ku në vitin 2013 defiçiti buxhetor ndaj PBB ka arritur në 14.7 për qind nga 6.3 për qind më 2009 apo 4 për qind më 2012.Rritje të këtij treguesi ka pasur edhe në Greqi krahasuar me vitet 2011-2012. Kurse në disa vende si Spanja, Irlanda, Britania e Madhe,Qipro, Portugalia, Kroacia etj, që janë mbi mesataren e BE, ritmet në vitin 2013 kanë dale me ulje, krahasuar me vitet 2009-2012 kur kanë qenë me dy shifra. Befiçiti buxhetor në vitin 2013 në Shqipëri ka dale 4.9 për qind,nga 3.4 për qind një vit më parë dhe 3.5 e 3.1 për qind në vitet pararendëse.Tregues më negative janë regjistruar në vitin 2008prej 5.6 për qind dhe më 2009 prej 7 për qind. Në këtë periudhë janë rritur shpenzimet për financimin e Rrugës të Kombit. Shumica e vendeve të BE kanë regjistruar deçite buxhetore nën mesataren, madje Gjermania dhe Luksemburgu me 0 për qind. Borxhi publik, në shifra relative, del i krahasueshëm me vendet e BE, madje është mjaft më i ulët, krahasuar me vende si: Greqia, Portugalia, Italia, Irlanda etj.

54

Borxhi publik në raport me PBB në BE, si mesatare e 28 vendeve, në vitin 2013 ka dale 85.4 për qind, kundrejt 83.5 për qind më 2012, 80.8 për qind më 2011 dhe 78.2 për qind më 2010, vit për të cilin kemi të dhëna nga Eurostat. Këto rritje janë mjaft të ndjeshme dhe vijnë si pasojë e krizës financare globale e përhapur gjatë vitit 2009 në BE dhe sidomos në Eurozonë. Borxhi publik në Eurozonë në vitin 2013 ka arritur në 90.9 për qind, kundrejt 89 për qind më 2012, 85.8 për qind më 2011 dhe 83.7 për qind më 2010 (Tabela 3.7). Efektet e krizës ekonomike dhe financiare globale dhe mangësitë e qeverisjes del akoma më qartë kur marrim në analizë të dhënat e disa vendeve të veçantë. Kështu, borxhi publik, në raport me PBB në Greqi në vitin 2013 ka arritur në rreth 175 për qind dhe përbën nivelin më të lartë në BE.Nivelet e këtij treguesi kanë ardhur duke u rritur nga 103 për qind më 2006 dhe 2007 në 146 për qind më 2010 dhe 171 për qind më 2011. Më pas renditet Portugalia me 128 për qind më 2013, mëse dyfishi i nivelit të viteve 2004 dhe 2005. Rritja e borxhit ka qenë me ritme akoma më të larta sidomos pas vitit 2010. Në nivele të përafërta evidencohet niveli i borxhit publik edhe në Itali dhe Irlandë përkatësisht në rreth 128 për qind dhe 123 për qind. Mbi mesataren e BE renditen Belgjika 104.5,Qipro 92.2,Spanja 92.1, Britani e Madhe 87.2 për qind. Nën mesataren, por afër këtij niveli, 81-70 për qind, paraqiten Austria, Hungaria, Gjermania, Kroacia, dhe Slloveni. Nga fundi i tabelës, reshtohen Luksemburgu, Bullgaria dhe Estonia me 10.1 për qind. Një këndvështrim i borxhit publik kundrejt të ardhurave gjithsej tregon për barrën e rëndë që po i ngarkohet, sidomos vitet e fundit, buxhetit të shtetit. Kjo del mjaft i qartë në grafikun 7. Kështu, ndërsa borxhi publik tek ne, në raport me PBB, në vitin 2013 del 70 për qind, raporti i borxhit publik me të ardhurat del 292 për qind. Pra, duhen rreth tre buxhete vjetore për të shlyer borxhin e akumuluar në vite. Ky raport si mesatare e 28 vendeve të BE, është 190.5 për qind, në Eurozonë 198 për qind dhe 9 shtete janë mbi këtë mesatare: Greqia 381.8 për qind, Irlanda 344.7 për qind, Portugalia 295 për qind. Pas Shqipërisë, renditet Italia me 277.7 për qind, Qipro 277.1 për qind, Spanja 248.7 për qind, Britania e Madhe 223.4 për qind. Vendet e tjera kanë tregues më të ulët, deri tek Estonia, me 26.2 për qind.

3.3. Nivelet e të ardhurave tatimore në Shqipëri krahasuar me vendet e BE Rritja e të ardhurave tatimore përbën qëllimin kryesor të sistemit tatimor si bazë për financimin e shpenzimeve publike. Legjislacioni për tatimet dhe taksat në vendin tonëështë përshtatur gjithnjë e më tepër me standartet e BE. Kjo është edhe një nga arsyet pse institucionet e BE i dhanëShqipërisëstatusin e vendit kandidat.

55

Vendi ynë ndoshta nuk ka gjasa të pranohet në BE për një dekadë, por sidoqoftë, si vend kandidat, gjatë rrugës drejt këtij synimi duhet përafrojë aktet ligjore, sidomos në fushën financiare me qëllim që të përfitojë nga fondet strukturore të BE. Shqipëria pret ftesën e institucioneve të BE për hapjen e bisedimeve për anëtarësim me të drejta të plota. Në këtë periudhë bisedimet do të fokusohen edhe në përshtatjen e legjislacionit të BE të njohura si acquis communautaire. Këto ligje përfshijnë edhe përshtatjen e akteve të tatimit dhe taksave në linjë me rregullat dhe praktikat e BE. Por, ndërkohë që vazhdon ky proces, është e nevojshme që të forcohen masat për të rritur të ardhurat tatimore me ritme më të larta se ato të vendeve tëBE. Për të arritur këtë objektiv është e nevojshme që të analizojmë ecurinë e disa tatimeve që zenë një peshë më të madhe në të ardhurat siç janë: Tvsh, akcizat, tatimi mbi të ardhurat personale etj në vendin tone duke bërë krahasime me ato të BE. Synimi mbetet që t‟u afrohemi në mënyrë graduale por të qëndrueshme raporteve të arritura të ardhurave nga tatimet dhe taksat kundrejt PBB në BE. Të ardhurat tatimore në raport me PBB, zenë peshën më të madhe kundrejt të ardhurave publike gjithsej në të gjitha vendet dhe si mesatare e BE dhe e Eurozonës. Ky raport ka ndryshur pak gjatë viteve 2004-2012, kur kemi edhe të dhënat më të fundit të publikuara nga Eurostat. Të ardhurat tatimore kundrejt PBB si mesatare e 28 vendeve të BE në këto vite kanë zënë nga 39.6% në vitet 2009-2010 në 40.6% në vitet 2006 dhe 2012. Kurse në vendet e Eurozonës nga 40.3 për qind e PBB më 2010 në 41.7 për qind (2012). (Tabela 3.8). Nivele më të larta të ardhurave tatimore kundrejt PBB për vitin 2012 kanë regjistruar:Danimarka 49.1 për qind, Belgjika 48 për qind, Franca 47 për qind, Austria 44.8 për qind, Suedia 44.6 për qind Italia dhe Finlanda 44.3për qind. Nën këtë nivel renditen Gjermania : 40.4 për qind, Luksemburgu 40.3 për qind, Hollanda 39.6 për qind, Hungaria 39.3 për qind etj. Nën 30 për qind të PBB renditen disa vende ish-komuniste të ELQ si: Rumania dhe Slovakia me 28.5 për qind, Bullgaria dhe Lituania me 27.5 për qind. Niveli prej 22.5 për qind ardhura tatimore kundrejt PBB në vendin tonë, madje me prirje në rënie nëvitet 2005-2011,na vendos në fund të tabelës.

56

Tabela 3.1: Rritja reale e PBB në BE dhe në Shqipëri në vitet 2004-2014 Në % ndaj një viti më parë Nr. Shtetet 2004 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 1. Irlandë 4.6 -2.6 -6.4 -0.3 2.8 -0.3 0.2 4.8 2. Hungari 4.8 0.9 -6.6 0.8 1.8 -1.5 1.5 3.6 3. Maltë 0.4 3.3 -2.5 3.5 2.3 2.5 2.7 3.5 4. Poloni 5.1 3.9 2.6 3.7 4.8 1.8 1.7 3.3 5. Rumani 8.4 8.5 -7.1 -0.8 1.1 0.6 3.4 2.9 6. Lituani : 2.6 -14.8 1.6 6.1 3.8 3.3 2.9 7. Britani 2.5 -0.3 -4.3 1.9 1.6 0.7 1.7 2.6 8. Sloveni 4.4 3.3 -7.8 1.2 0.6 -2.6 -1 2.6 9. Slovaki 5.2 5.4 -5.3 4.8 2.7 1.6 1.4 2.4 10. Letoni 8.9 -3.2 -14.2 -2.9 5 4.8 4.2 2.4 11. Shqipëri 5.7 7.5 3.3 3.8 2.5 1.6 1.4 2.1 12. Estoni 6.5 -5.3 -14.7 2.5 8.3 4.7 1.6 2.1 13. Suedi 4.3 -0.6 -5.2 6 2.7 -0.3 1.3 2.1 14. Rep. Çeke 4.9 2.7 -4.8 2.3 2 -0.8 -0.7 2 15. Bullgari 6.6 5.8 -5 0.7 2 0.5 1.1 1.7 16. Gjermani 1.2 1.1 -5.6 4.1 3.6 0.4 0.1 1.6 17. Spanjë 3.2 1.1 -3.6 0 -0.6 -2.1 -1.2 1.4 18. BE (28 ) 2.5 0.5 -4.4 2.1 1.7 -0.5 0 1.3 19. Belgjikë 3.4 1 -2.6 2.5 1.6 0.1 0.3 1 20. Danimarkë 2.6 -0.7 -5.1 1.6 1.2 -0.7 -0.5 1 21. Portugali 1.8 0.2 -3 1.9 -1.8 -3.3 -1.4 0.9 22. Euro (18) 2.2 0.5 -4.5 2 1.6 -0.8 -0.5 0.9 23. Hollandë 1.9 2.1 -3.3 1.1 1.7 -1.6 -0.7 0.9 24. Greqi 5 -0.4 -4.4 -5.4 -8.9 -6.6 -3.9 0.8 25. Francë 2.8 0.2 -2.9 2 2.1 0.3 0.3 0.4 26. Austri 2.7 1.5 -3.8 1.9 3.1 0.9 0.2 0.3 27. Finlandë 3.9 0.7 -8.3 3 2.6 -1.4 -1.3 -0.1 28. Kroaci 4.1 2.1 -7.4 -1.7 -0.3 -2.2 -0.9 -0.4 29. Itali 1.6 -1 -5.5 1.7 0.6 -2.8 -1.7 -0.4 30. Qipro 4.4 3.6 -2 1.4 0.3 -2.4 -5.4 -2.3 31. Luksemburg 4.9 0.5 -5.3 5.1 2.6 -0.2 2 : Source of Data: Eurostat. Last update: 31.3.2015. http://ec.europa.eu/

57

Tabela 3.2: PBB me çmimet e tregut, BE dhe Shqipëri, vitet 2004-2013, euro për banor Shtetet 2004 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Luksemburg 59,900 76,400 71,400 77,400 80,300 80,700 83,400 Danimarkë 36,500 42,800 40,500 42,600 43,200 43,900 44,400 Suedi 32,400 36,100 31,500 37,300 40,800 42,800 43,800 Austri 28,700 34,000 33,100 34,100 35,700 36,400 37,000 Hollandë 30,200 36,200 34,700 35,300 35,900 35,800 35,900 Finlandë 29,100 34,900 32,300 33,300 35,000 35,500 35,600 Irlandë 36,900 40,100 35,800 34,700 35,500 35,700 35,600 Belgjikë 28,000 32,400 31,600 32,700 33,600 34,000 34,500 Gjermani 26,600 30,100 29,000 30,500 31,900 32,600 33,300 Francë 26,500 30,100 29,300 29,900 30,700 31,100 31,300 Britani 29,900 29,900 25,700 27,800 28,200 30,200 29,600 Euro (18) 24,300 28,000 26,900 27,600 28,300 28,400 28,600 EU (28) 21,600 25,000 23,500 24,400 25,100 25,500 25,700 Itali 24,000 26,300 25,200 25,700 26,000 25,700 25,600 Spanjë 19,700 23,900 22,800 22,700 22,700 22,300 22,300 Qipro 17,300 21,800 20,900 21,000 21,000 20,500 19,000 Maltë 11,600 14,600 14,400 15,600 16,100 16,500 17,200 Sloveni 13,600 18,400 17,300 17,300 17,600 17,200 17,100 Greqi 16,800 20,800 20,700 19,900 18,700 17,400 : Portugali 14,200 16,200 15,900 16,300 16,100 15,600 15,800 Re.Çeke 9,000 14,800 13,600 14,300 14,800 14,600 14,200 Estoni 7,200 12,100 10,400 10,800 12,100 13,000 13,900 Slovaki 6,300 11,900 11,600 12,100 12,800 13,200 13,300 Lituani 5,400 10,100 8,400 8,900 10,200 11,000 11,700 Letoni 4,900 10,500 8,600 8,600 9,800 10,900 11,600 Kroaci 7,700 11,000 10,400 10,300 10,300 10,200 10,100 Poloni 5,300 9,500 8,100 9,200 9,600 9,900 10,100 Hungari 8,100 10,500 9,100 9,600 9,900 9,800 9,900 Romani 2,800 6,800 5,800 6,100 6,500 6,600 7,100 Bullgari 2,600 4,600 4,600 4,800 5,200 5,500 5,500 Shqipëri 1,961 3,057 2,960 3,085 3,184 3,311 3,357 Burimi: Eurostat. GDP at market prices. Euro per inhabitant .Current prices [nama_gdp_c] Last update 4.2.15.http://appsso.eurostat.ec.europa.eu /nui/setupDownloads.do

58

Tabela 3.3: PBB për banor në Standartet e Fuqisë Blerëse (PPS) Index (BE-28 = 100) Shtetet 2004 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Luksemburg 246 256 247 254 265 264 257 Hollandë 133 139 137 135 135 132 131 Irlandë 143 132 128 129 130 130 130 Austri 128 124 126 126 128 129 128 Suedi 129 127 123 126 127 126 127 Danimarkë 125 123 123 126 126 125 124 Gjermani 116 116 115 119 122 123 122 Belgjikë 121 115 117 120 120 120 119 Finlandë 117 120 116 115 117 115 113 Britani 125 114 112 108 106 107 109 Euro (18) 109 109 108 109 108 108 107 Francë 110 106 108 108 108 107 107 EU (28) 100 100 100 100 100 100 100 Itali 108 106 105 104 103 101 99 Spanjë 100 102 101 98 95 94 94 Qipro 97 105 105 102 96 93 89 Maltë 81 81 84 86 84 84 86 Rep.Çeke 79 82 83 81 83 82 82 Sloveni 86 89 85 83 83 82 82 Portugali 77 79 81 81 78 76 79 Slovaki 57 71 71 73 73 74 75 Estoni 55 68 62 63 68 71 73 Greqi 95 93 94 87 77 74 73 Lituania 50 63 57 60 65 69 73 Poloni 49 55 59 62 64 66 67 Hungari 62 63 64 65 65 65 66 Letoni 48 60 53 53 57 60 64 Kroaci 57 64 62 59 60 61 61 Romani 34 48 49 50 51 53 55 Bullgari 34 43 44 43 44 45 45 Shqipëri : 26 29 28 28 28 28 Source of Data: Eurostat. Last update: 23.03.2015.

59

Tabela 3.4: Të ardhurat ndaj PBB në vendet e BE për vitet 2004-2013,në % Nr. Shtetet 2004 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 1. Danimarkë 56.4 55.6 54.8 55.3 55.0 55.7 55.5 56.3 2. Finlandë 52.5 52.7 53.6 53.4 53.0 54.1 54.5 56.0 3. Francë 49.6 49.9 49.9 49.2 49.5 50.7 51.8 52.8 4. Belgjikë 48.9 48.1 48.7 48.1 48.7 49.6 51.0 51.8 5. Suedi 54.6 54.5 53.9 54.0 52.3 51.5 51.2 51.6 6. Austri 49.2 47.6 48.3 48.5 48.3 48.3 49.1 49.7 7. Hungari 42.6 45.6 45.5 46.9 45.6 54.3 46.6 47.7 8. Itali 44.0 46.0 45.9 46.5 46.1 46.1 47.7 47.7 9. Hollandë 44.3 45.4 46.7 45.8 46.3 45.6 46.4 47.3 10. Zona Euro (18) 44.5 45.3 45.0 44.9 44.8 45.3 46.2 46.8 11. Greqi 38.1 40.7 40.7 38.3 40.4 42.2 44.4 45.8 12. BE (28 vende) 43.8 44.6 44.6 44.1 44.1 44.6 45.4 45.7 13. Gjermani 43.3 43.7 44.0 45.2 43.7 44.3 44.8 44.7 14. Sloveni 43.4 42.2 42.2 42.3 43.6 43.5 44.4 44.7 15. Portugali 41.4 41.1 41.1 39.6 41.6 45.0 40.9 43.7 16. Luksemburg 41.5 39.9 42.3 44.5 42.8 42.7 44.0 43.6 17. Britani e Madhe 39.1 40.5 42.1 39.6 39.8 40.3 42.0 41.4 18. Kroaci 41.4 42.1 41.5 40.8 40.5 40.3 41.0 41.2 19. Republika Çeke 40.4 40.3 38.9 38.9 39.1 40.0 40.3 40.9 20. Maltë 39.0 39.5 38.7 38.8 37.7 38.6 39.8 40.9 21. Qipro 38.3 44.8 43.1 40.1 40.9 39.9 39.4 40.3 22. Estoni 35.6 36.4 36.7 42.8 40.7 38.7 39.2 38.1 23. Spanjë 38.8 41.1 36.9 35.1 36.7 36.2 37.2 37.8 24. Poloni 37.2 40.3 39.5 37.2 37.5 38.4 38.3 37.5 25. Bullgari 40.4 40.4 40.1 37.1 34.3 33.6 35.0 37.2 26. Slovaki 35.3 32.4 32.8 33.5 32.3 34.1 33.7 35.9 27. Irlandë 35.1 36.9 35.4 34.5 34.9 34.0 34.5 35.9 28. Letoni 34.8 35.3 34.7 34.5 35.3 34.9 35.1 35.1 29. Rumani 32.3 35.3 33.6 32.1 33.3 33.9 33.7 32.7 30. Lituani 32.5 34.3 34.6 35.5 35.0 33.2 32.7 32.2 31. Shqipëri 24.5 26.0 26.9 26.2 26.2 25.4 24.7 24.0 Burimi: Eurostat. Government revenue, expenditure and main aggregates.Total general government revenue. [gov_a_main]. Last update: 13.03.15.Burimi për Shqipërinë: INSTAT.

60

Tabela 3.5: Shpenzimet publike ndaj PBB në vendet e BE për vitet 2004-2013, % Nr. Shtetet 2004 2007 2008 2009 2010 2011 2012 1. BE (28 vende) 46.7 45.5 47.0 51.0 50.6 49.0 49.4 2. Zona Euro (18) 47.4 46.0 47.1 51.2 51.0 49.4 49.9 3. Belgjikë 49.2 48.2 49.8 53.7 52.6 53.6 55.1 4. Bullgari 38.6 39.2 38.4 41.4 37.4 35.6 35.8 5. Republika Çeke 43.3 41.0 41.1 44.7 43.7 43.2 44.5 6. Danimarkë 54.6 50.8 51.5 58.1 57.7 57.7 59.4 7. Gjermani 47.1 43.5 44.1 48.3 47.9 45.2 44.7 8. Estoni 34.0 34.0 39.7 44.7 40.5 37.6 39.5 9. Irlandë 33.7 36.7 42.8 48.2 65.5 47.1 42.6 10. Greqi 45.5 47.5 50.6 54.0 51.4 51.9 53.4 11. Spanjë 38.9 39.2 41.4 46.2 46.3 45.7 47.8 12. Francë 53.3 52.6 53.3 56.7 56.6 55.9 56.7 13. Kroaci 45.2 44.0 43.4 46.2 46.9 48.1 46.0 14. Itali 47.5 47.6 48.6 51.9 50.5 49.7 50.6 15. Qipro 42.4 41.3 42.1 46.2 46.2 46.3 45.8 16. Letoni 35.9 36.0 39.1 43.6 43.4 38.4 36.5 17. Lituani 34.0 35.3 37.9 44.9 42.3 38.7 36.1 18. Luksemburg 42.6 36.3 39.1 45.2 43.5 42.6 43.9 19. Hungari 49.1 50.7 49.2 51.4 50.0 50.0 48.7 20. Maltë 43.6 41.8 43.3 42.5 41.2 41.4 43.1 21. Hollandë 46.1 45.3 46.2 51.4 51.3 49.9 50.4 22. Austri 53.8 48.6 49.3 52.6 52.8 50.8 51.6 23. Poloni 42.6 42.2 43.2 44.6 45.4 43.4 42.2 24. Portugali 45.4 44.4 44.8 49.8 51.5 49.3 47.4 25. Rumani 33.6 38.2 39.3 41.1 40.1 39.4 36.7 26. Sloveni 45.6 42.3 44.1 48.7 49.5 49.9 48.4 27. Slovaki 37.7 34.2 34.9 41.6 39.8 38.9 38.2 28. Finlandë 50.2 47.4 49.2 56.1 55.8 55.1 56.7 29. Suedi 54.2 51.0 51.7 54.9 52.3 51.5 52.0 30. Britani e Madhe 42.7 43.3 47.1 50.8 49.9 47.9 48.1 31. Shqipëri 29.6 29.5 32.5 33.2 29.3 28.9 28.2 Burimi: Eurostat. Government revenue, expenditure and main aggregates.Total government expenditure. [gov_a_main]. Last update: 13.03.15.

61

2013 49.1 49.8 54.5 38.7 42.3 57.2 44.7 38.3 42.9 58.5 44.8 57.1 46.1 50.6 45.8 36.1 34.4 43.5 50.0 43.7 49.8 51.3 41.9 48.7 35.0 59.4 38.7 58.5 52.8 47.1 28.9 general

Tabela 3.6: Defiçiti buxhetor në % të PBB në BE dhe në Shqipëri 2004- 2013 Nr. Shtetet 2004 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 1. Sloveni -2.3 0.0 -1.9 -6.3 -5.9 -6.4 -4.0 -14.7 2. Greqi -7.4 -6.8 -9.9 -15.6 -11.0 -9.6 -8.9 -12.7 3. Spanjë -0.1 2.0 -4.5 -11.1 -9.6 -9.6 -10.6 -7.1 4. Irlandë 1.4 0.2 -7.4 -13.7 -30.6 -13.0 -8.1 -7.0 5. Britani e Madhe -3.5 -2.8 -5.0 -11.3 -10.0 -7.6 -6.1 -5.7 6. Qipro -4.1 3.5 0.9 -6.1 -5.3 -6.3 -6.4 -5.4 7. Portugali -4.0 -3.2 -3.7 -10.2 -9.9 -4.3 -6.5 -5.0 8. Kroaci -3.8 -1.9 - 1.9 -5.4 -6.4 -7.8 -5.0 -4.9 9. Shqipëri -5.1 -3.5 -5.6 -7.0 -3.1 -3.5 -3.4 -4.9 10. Poloni -5.4 -1.9 -3.7 -7.5 -7.8 -5.1 -3.9 -4.3 11. Francë -3.6 -2.8 -3.3 -7.5 -7.0 -5.2 -4.9 -4.3 12. BE (28 vende) -2.9 -0.9 -2.4 -6.8 -6.5 -4.4 -4.0 -3.3 13. Zona Euro (18) -2.9 -0.7 -2.1 -6.3 -6.2 -4.1 -3.7 -3.0 14. Itali -3.6 -1.6 -2.7 -5.4 -4.4 -3.6 -2.9 -2.8 15. Maltë -4.6 -2.3 -4.6 -3.7 -3.5 -2.7 -3.3 -2.8 16. Slovaki -2.4 -1.8 -2.1 -8.0 -7.5 -4.8 -4.5 -2.8 17. Belgjikë -0.2 -0.1 -1.1 -5.6 -4.0 -4.0 -4.1 -2.7 18. Finlandë 2.3 5.3 4.3 -2.7 -2.8 -1.0 -2.2 -2.5 19. Hollandë -1.8 0.2 0.5 -5.6 -5.0 -4.3 -4.0 -2.4 20. Hungari -6.5 -5.1 -3.7 -4.6 -4.4 4.2 -2.2 -2.4 21. Rumani -1.2 -2.9 -5.7 -9.0 -6.8 -5.5 -3.0 -2.3 22. Lituani -1.5 -1.0 -3.3 -9.4 -7.2 -5.5 -3.3 -2.2 23. Bullgari 1.9 1.2 1.7 -4.3 -3.1 -2.0 -0.8 -1.5 24. Republika Çeke -2.8 -0.7 -2.2 -5.8 -4.7 -3.2 -4.2 -1.5 25. Austri -4.6 -1.0 -1.0 -4.1 -4.5 -2.4 -2.6 -1.5 26. Suedi 0.4 3.6 2.2 -1.0 0.0 0.0 -0.7 -1.2 27. Danimarkë 1.9 4.8 3.3 -2.8 -2.7 -2.0 -3.9 -0.9 28. Letoni -1.1 -0.7 -4.4 -9.1 -8.1 -3.5 -1.4 -0.9 29. Estoni 1.6 2.4 -3.0 -2.0 0.2 1.1 -0.2 -0.2 30. Gjermani -3.8 0.2 -0.1 -3.1 -4.2 -0.8 0.1 0.0 31. Luksemburg -1.1 3.7 3.2 -0.7 -0.8 0.2 0.0 0.1 Source of data: Eurostat : Government revenue, expenditure and main aggregates. [gov_a_main]. Net lending (+) /net borrowing (-) Last update: 13.03.15.

62

Tabela 3.7: Borxhi publik në BE dhe në Shqipëri në % ndaj PBB, 2004-2013 Nr. Shtetet 2004 2007 2008 2009 2010 2011 2012 1. Greqi 103.1 109.3 126.8 146 171.3 156.9 2. Portugali 62 68.4 71.7 83.6 96.2 111.1 124.8 3. Itali 100 99.7 102.3 112.5 115.3 116.4 122.2 4. Irlandë 28.3 24 42.6 62.2 87.4 111.1 121.7 5. Belgjikë 96.6 86.9 92.2 99.3 99.6 102.1 104 6. Qipro 64.7 53.7 44.7 53.5 56.5 66 79.5 7. Francë 65.5 64.2 67.8 78.8 81.5 85 89.2 8. Spanjë 45.3 35.5 39.4 52.7 60.1 69.2 84.4 9. Zona Euro (18) 83.7 85.8 89 10. Britani e Madhe 40.2 43.6 51.6 65.9 76.4 81.9 85.8 11. BE (28 vende) 78.2 80.8 83.5 12. Austri 64.8 64.8 68.5 79.7 82.4 82.1 81.7 13. Hungari 58.8 65.9 71.9 78.2 80.9 81 78.5 14. Gjermani 64.6 63.5 64.9 72.4 80.3 77.6 79 15. Kroaci 38.3 34.4 36 44.5 52.8 59.9 64.4 16. Sloveni 26.8 22.7 21.6 34.5 37.9 46.2 53.4 17. Shqipëri 39.3 38.2 55.1 59.7 57.7 59.4 62.0 18. Maltë 72 62.4 62.7 67.8 67.6 69.8 67.9 19. Hollandë 50 42.7 54.8 56.5 59 61.3 66.5 20. Finlandë 42.7 34 32.7 41.7 47.1 48.5 53 21. Poloni 45.3 44.2 46.6 49.8 53.6 54.8 54.4 22. Slovaki 40.6 29.8 28.2 36 41.1 43.5 52.1 23. Republika Çeke 28.5 27.8 28.7 34.1 38.2 41 45.5 24. Danimarkë 44.2 27.3 33.4 40.4 42.9 46.4 45.6 25. Lituani 19.3 16.7 15.4 29 36.3 37.3 39.9 26. Lituani 19.3 16.7 15.4 29 36.3 37.3 39.9 27. Suedi 47.9 38.2 36.8 40.3 36.7 36.1 36.4 28. Letoni 14.2 8.4 18.6 36.4 46.8 42.7 40.9 29. Rumani 18.6 12.7 13.2 23.2 29.9 34.2 37.3 30. Luksemburg 6.5 7.2 14.4 15.5 19.6 18.5 21.4 31. Bullgari 36.1 16.6 13.3 14.2 15.9 15.7 18 32. Estoni 6.5 6 9.7 Source: Eurostat .http://ec.europa.eu/eurostat/eurostat/tgm/table.do?tab=table

63

2013 174.9 128.0 127.9 123.3 104.5 102.2 92.2 92.1 90.9 87.2 85.4 81.2 77.3 76.9 75.7 70.4 70.1 69.8 68.6 56 55.7 54.6 45.7 45 39 39 38.6 38.2 37.9 23.6 18.3 10.1

Tabela 3.8: Të ardhurat nga tatimet dhe kontributet sociale, në % të PBB, 2004-2012 Nr. Shtetet 2004 2007 2008 2009 1. Danimarkë 50.0 49.8 48.6 48.7 2. Belgjikë 47.1 46.2 46.6 45.9 3. Francë 45.1 45.2 45.0 44.1 4. Austri 44.6 43.2 44.2 44.1 5. Suedi 48.5 47.8 46.9 47.1 6. Itali 40.7 43.0 43.0 43.3 7. Finlandë 43.6 43.1 43.0 43.0 8. Eurozona (18 ) 40.5 41.2 40.8 40.4 9. EU (28) 39.8 40.5 40.3 39.6 10. Gjermani 39.7 40.0 40.2 40.8 11. Luksemburg 38.2 36.5 38.4 40.8 12. Hollandë 38.5 39.5 39.9 38.9 13. Hungari 37.8 40.5 40.4 40.2 14. Sloveni 38.4 37.9 37.5 37.5 15. Britani 36.4 37.2 38.7 36.1 16. Greqi 33.4 34.3 34.2 32.8 17. Kroaci 36.7 37.4 37.1 36.5 18. Qipro 33.0 40.1 38.6 35.3 19. Rep.Çeke 35.9 35.9 34.5 33.4 20. Portugali 33.8 35.9 35.9 34.5 21. Maltë 32.8 35.3 34.4 34.8 22. Spanjë 35.6 38.0 33.8 31.6 23. Estoni 30.6 31.5 32.0 35.5 24. Poloni 31.5 34.8 34.3 31.8 25. Irelandë 31.5 32.8 31.0 29.7 26. Rumani 27.7 29.8 28.8 27.7 27. Slovaki 31.7 29.5 29.2 28.9 28. Letoni 28.8 30.8 29.7 27.0 29. Bullgari 32.5 33.3 32.3 29.0 30. Lituani 29.2 30.5 31.1 30.8 31. 22.1 23.6 24.4 23.7 Shqipëria Eurostat.Main national accounts tax aggregates [gov_a_tax_ag].

64

2010 48.4 46.3 44.5 43.8 45.9 42.8 42.6 40.3 39.6 39.3 39.1 39.6 38.2 38.0 36.8 33.9 36.4 35.6 33.6 34.8 33.2 33.2 34.2 31.8 29.5 27.6 28.3 27.4 27.5 28.8 23.3

2011 48.6 46.8 45.7 43.9 45.0 42.8 43.8 40.7 40.0 39.9 39.2 39.2 37.4 37.5 37.5 34.9 35.4 35.3 34.6 36.2 34.1 32.9 32.4 32.3 29.6 28.5 28.9 27.7 27.3 27.7 23.4

2012 49.1 48.0 47.0 44.8 44.6 44.3 44.3 41.7 40.6 40.4 40.3 39.6 39.3 37.9 37.3 36.6 35.9 35.3 35.0 34.9 34.8 33.6 32.7 32.5 30.2 28.5 28.5 28.1 27.7 27.5 22.5

Grafiku 3.1:Të ardhurat tatimore dhe jo tatimore në % të PBB,viti 2012 Tatimore Jo tatimore 49.1 6.4 48 3 47 4.8 44.8 4.3 44.6 6.6 44.3 10.2 44.3 3.4 41.7 4.5 40.6 4.8 40.4 4.4 40.3 3.7 39.6 6.8 39.3 7.3 37.9 6.5 37.3 4.7 36.6 7.8 35.9 5.1 35.3 4.1 35 5.3 34.9 6 34.8 5 33.6 3.6 32.7 6.5 32.5 5.8 30.2 4.3 28.5 5.2 28.5 5.2 28.1 7 27.7 7.3 27.5 5.2 22.5 2.2

Danimarkë Belgjikë Francë Austri Suedi Finlandë Itali Eurozona (18 ) EU (28) Gjermani Luksemburg Hollandë Hungari Sloveni Britani Greqi Kroaci Qipro Rep.Çeke Portugali Maltë Spanjë Estoni Poloni Irelandë Rumani Slovaki Letoni Bullgari Lituani Shqipëria 0

10

20

30

40

50

60

3.4. Përshtatja e ligjeve kombëtare të taksimit në linjën e legjislacionit të BE Këshilli Europian i mbledhur në Kopenhagen më 21-22 qershor 1993, në përgjigje të kërkesës të vendeve ish komuniste të ELQ për t‟u bërë anëtare të BE vendosi disa kritere të njesuara për t‟u plotësuar në rrugën drejt BE.

65

Anëtarësimi kërkon që vendi kandidat të ketë arritur stabilitet të institucioneve që sigurojnë demokraci, sundim të ligjit, të drejta njerëzore dhe respekt dhe mbrojtje të minoriteteve, ekzistencën e funksionimit të ekonomisë së tregut si dhe aftësi për t‟u përballur me presionin konkurrues dhe forcat e tregut brenda Bashkimit. Anëtarësimi presupozon aftësinë e kandidatit për të mbajë detyrimet e anëtarësisë përfshirë besnikërinë ndaj synimeve të bashkimit politik, ekonomik dhe monetar.46 Krahas këtyre, vjen kërkesa tjetër që vendet kandidate duhet të ndryshojnë ligjet e tyre në linjën e atyre të BE. Grupi i këtyre ligjeve (acquis) fillon me kapitullin 1 Lëvizja e lirë e mallrave dhe përfundon me kapitullin 35 – Çështjet e tjera.47 Këtu përfshihen kapituj e tjerë si: lëvizja e lirë e puntorëve, lëvizja e lirë e kapitalit,prokurimi publik,ligji për kompanitë, ligji për pronësinë intelektuale, politika e konkurrencës, shërbimet financiare, media dhe shoqëria informative,bujqësia dhe zhvillimi rural, siguria ushqimore, politika veterinare dhe fitosanitare, peshkimi, politika e transportit, energjia, taksimi, politika ekonomike dhe monetare, statistika, politika sociale dhe punësimi, politika sipërmarrëse dhe industriale, politika rajonale dhe bashkërendimi i instrumenteve strukturore, të drejtat juridike dhe themelore, drejtësia, liria dhe siguria, shkenca dhe kërkimi, arsimi dhe kultura, mjedisi, mbrojtja e konsumatorit dhe e shëndetit, bashkimi doganor, marrëdhëniet e jashtëme, politika e jashtëme, e sigurisë dhe e mbrojtjes, kontrolli financiar, dispozitat financiare dhe buxhetore, institucionet etj. Kapitulli 16-Taksimi-përfshin ligjet mbi taksimin që mbulojnë gjerësisht fushën e taksimit indirekt, si Tvsh (VAT) dhe akcizat. Ato paraqesin qëllimin, përkufizimet dhe parimet e Tvsh. Akcizat mbi produktet e duhanit, pijeve alkoolike dhe produktet energjitike janë gjithashtu subjekt i legjislacionit të BE. Sa i përket taksimitdirekt, ligjet mbulojnë disa aspekte të ardhurave nga taksat e kursimeve të individëve dhe të taksave të biznesit. Për mëtepër, shtetet anëtare janë të angazhuara për përshtatjen me parimet e Kodit të Sjelljes për taksimin e biznesit, që synojnë eliminimin e masave taksore të dëmëshme. Bashkëpunimi administrativ dhe ndihma e ndërsjellë midis shteteve anëtare ka për qëllim një funksionim pa pengesa të tregut të brendshëm lidhur me taksimin dhe siguron mjetet për të parandaluar evazionin taksor ndërkomunitar dhe shmangjen nga taksat. Shtetet anëtare duhet të sigurojnë që të implementojnë kapacitetet e nevojshme zbatuese, përfshirë lidhjet me sistemet e kompjuterizuara përkatëse të taksimit në BE(ec.europa.eu/enlargement/policy).

46

Presidency Conclusions .Copenhagen European Council - 21-22 June 1993.Pika 7 A, iii. Ligjet për bisedime midis BE dhe shteteve kandidate deri në zgjerimin e pestë (2004 2007) ishin ndarë në 31 kapituj, por duke filluar me Kroacinë, për lehtësi, acquis ndahen në 35 kapituj. ec.europa.eu/enlargement/policy/conditions. 47

66

3.5. Tatimi mbi vlerën e shtuar në BE dhe vendet anëtare Tvsh është një lloj i tatimit mbi qarkullimin, i vendosur në çdo fazë të procesit të prodhimit dhe shpërndarjes. Ndryshe nga tatimi progresiv dhe përpjestimor, Tvsh përbën një tatim regresiv- shfaqet më i lartë, kur sigurohen më pak të ardhura. Të ardhurat nga Tvsh kanë zenë 14 për qind të ardhurave gjithsej në buxhetin e BE-25 për vitin 2006, me nivele që ndryshojnë sipas vendeve që luhaten nga 15 për qind në Luksemburg dhe Qipro në 25 për qind në Danimarkë dhe Suedi. Shumica e këtyre vendeve, kanë vendosur tarifa të Tvsh prej 18-22 për qind. 48 Direktiva e Këshillit të BE e 28 nëntorit 2006 për Tvsh, e rishikuar për herë të gjashtë, në nenet 93 - 130 dhe Annex III,përcakton kuadrin për përcaktimin e Tvsh-ve në BE, qëllimin; vendin e furnizimit; vendin e taksimit; shumën e tatimit; normën apo përqindjen e Tvsh; detyrimin e pëlqimit; përjashtimet; personat tatues; dhe një rrjet të skemave të veçanta. 49 Furnizimi i mallrave dhe shërbimeve subjekt i Tvsh, janë normalisht subjekt i një shkalle standarte së paku prej 15 për qind ;Shtetet anëtare mund të aplikojnë një ose dy përqindje të reduktuara prej 5 për qind ndaj mallrave dhe shërbimeve të renditura një një listë të kufizuar.Shtetet anëtare të BE përshtasin legjislacionin dhe vendosin normat e tyre standarte bazuar në kriteret e mësipërme. Normat e Tvsh të vendosura nga vendet e BE paraqiten në tabelën 3.9. Nga analiza e të dhënave të kësaj tabele, dalin disa përgjithësime si vijon: - Të gjitha shtetet kanë miratuar norma standarte të Tvsh të rishikuara në rritje, sidomos pas vitit 2008, në përgjigje të pasojave të krizës financiare globale. - Të gjitha shtetet kanë miratuar norma të Tvsh në vendet e tyre përkatëse që janë mbi 15 për qind, siçpërcakton edhe Direktiva e mësipërme e BE. - Katër shtete kanë vendosur norma të ulëta të Tvsh: Luksemburgu 17 për qind, Malta 18 për qind dhe Qipro e Gjermania me 19 për qind. - Gjashtë shtete: Austria, Bullgaria, Estonia, Franca, Sllovakia, Britania e Madhe, kanë miratuar normën standarte të Tvsh prej 20 për qind. - Gjashtë të tjera kanë miratuar normën standarte të Tvsh prej 21 për qind: Belgjika, Republika Çeke,Letonia, Lituania, Hollanda, Spanja. - Italia dhe Sllovenia kanë vendosur Tvsh prej 22 për qind, kurse Greqia, Irlanda, Polonia dhe Portugalia nga 23 për qind. - Gjashtë shtete kanë vendosur norma standarte të Tvsh24 për qind e lart: Filanda dhe Rumania 24 për qind, Kroacia, Danimarka, Suedia 25 për qind dhe Hungaria 27 për qind. 48

Letessier, Jean-Yves; Silvano, Jacques; Soin, Robert. Evropa ekonomike dhe e ardhmja e saj. Botimi në shqip nga Papirus, Tiranë 2009.F.118-121.Niveli më 1 shkurt 2006. 49 Council Directive 2006/112/EC of 28 November 2006 On the common system of value added tax. (Official Journal L 347, 11.12.2006, p.1). 67

- Të gjitha shtetet –me përjashtim të Danimarkës zbatojnë norma të reduktuara të Tvsh për mallra apo shërbime të caktuara që ndryshojnë në vende të ndryshme. - 14 prej tyre (Belgjika, Qipro, Republika Çeke,Finlanda, Greqia, Hungaria, Italia, Lituania, Polonia, Portugalia, Rumania,Spanja, Suedia, Britania e Madhe) reduktimet i kanë me dy shkallëzime, kurse 13 të tjera (Austria,Bullgaria, Kroacia,Estonia, Gjermania,Letonia,Hollanda,Sllovakia, Sllovenia, Franca, Irlanda, Luksemburgu dhe Malta) kanë tre apo më shumë shkallëzime. - Reduktimet më të shumta janë bërë për artikuj bazikë ushqimorë të përdorimit të përditshëm, librat, produktet farmaceutike, transportin publik, shtypin-gazetat, biletat në ngjarjet kulturore, argëtuese, sportive, hoteleritë, barnat, pajisjet mjekësore, disa edhe për lendët djegëse, për veshjet e foshnjave, fëmijëve e etj. - Në Britaninë e Madhe aplikohen reduktime 5% për rinovime shtëpie si dhe 0% për artikujt ushqimorë, librat, farmaceutikët, mjekësoret, transportin e pasagjerëve, shtypin-gazetat, veshjet e fëmijëve. - Disa shtete aplikojnë pak reduktime si Bullgaria-vetëm për hotelet, por të tjera aplikojnë një numur më të madh si në Irlandë, Luksemburg, Maltë etj. Në tabelën 3.10 kemi paraqitur edhe normat e Tvsh të vendeve të Ballkanit Perëndimor ku bën pjesë edhe vendi ynë. Këto vende janë në fazën kur janë hapur bisedimet,janë vende kandidate apo potencialisht kandidate për t‟u pranuar në BE. Në Rajon, Kroacia, një vend tashmë i BE ka normën më të lartë të Tvsh prej 25 për qind. Më pas vijnë Shqipëria dhe Sërbia me 20 për qind, Mali i Zi 19 për qind,Maqedonia 18 për qind, Bosnja dhe Hercegovina 17 për qind, dhe Kosova 16 për qind.Si dhe vendet e BE, disa prej tyre, aplikojnë edhe reduktime nga standarti. Vendet e Rajonit mund të klasifikohen me norma të ulëta të Tvsh, fakt që duhet të mbahet parasysh në nxitjen e investimeve, sidomos atyre të huaja direkte.

68

Tabela 3.9: Normat e Tatimit mbi vlerën e shtuar në vendet e BE Shtetet

Austria

Belgjika Bullgaria Kroacia Qipro

Republika Çeke Danimarka Estonia Finlanda

Franca

Gjermania

Greqia Hungaria

Irlanda

Italia Letonia Lituania

Të rishikuara deri më 27 januar 2015 Norma e TVSh, në % Standart në fuqi E reduktuar 10% për artikuj ushqimorë, librat, farmaceutikët, 20% (1984) transportin e pasagjerëve, shtypin-gazetat, hyrjet në ngjarjet kulturore, hotelet. 21% (1996) 12% për restorantet; 6% për artikuj ushqimorë, ujin, farmaceutikët, pajisjet mjekësore, librat, shtypin-gazetat, ngjarjet kulturore. 20% (1999) 9% për hotelet 25% (3/2012) 13% për hotelet dhe shtypin-gazetat,revistat 9% për hotelet,restorantet; 5% për artikuj ushqimorë, 19% (2014) librat, farmaceutikët, mjekësoret, transportin e pasagjerëve,shtypin-gazetat, hyrjet në ngjarjet kulturore, argëtuese,sportive. 15% për artikuj ushqimorë, mjekësorë, farmaceutikë, 21% (2013) transportin e pasagjerëve, shtypin-gazetat, hyrjet në shfaqjet kulturore, sportive,hotelet;10% për barnat, farmaceutikët, librat dhe artikujt për foshnjat. 25% (1992) Nuk ka reduktime 20% (7/2009) 9% për libra,artikuj ushqimorë, mjekësorë, hotelet. 14% për artikuj ushqimorë, restorantet; 10% për librat, 24% (2013) farmaceutikët, transportin e pasagjerëve, shtypingazetat, hyrjet në ngjarjet kulturore dhe sportive, hotelet. 10% për farmaceutikët, transport pasagjerësh, hyrjet në 20% (2014) ngjarjet kulturore dhe sportive, hotelet, restorantet; 5.5% për mjekësoret, artikujt ushqimorë, librat; 2.1% për shtypin. 19% (2007) 7% për artikuj ushqimorë, librat, mjekësoret, transportin e pasagjerëve, shtypin, hyrjet në ngjarjet kulturore, hotelet. 23% (7/2010) 13% për artikuj ushqimorë, farmaceutikët, mjekësoret, hyrjet në ngjarjet kulturore dhe sportive; 6.5% librat, shtypin-gazetat, hotelet. 27% (2012) 18% për artikuj ushqimorë, hotelet;5% për librat,farmaceutiket, mjekësoret. 13.5% për mjekësoret; 9% shtypin-gazetat, hyrjet në 23% (2012) ngjarjet kulturore dhe sportive, hotelet, restorantet; 4.8% për artikuj ushqimorë; 0% për libra, produkte mjekësore, veshje për fëmijë. 10% për farmaceutiket, transportin e pasagjerëve, hyrjet 22% (10/2013) në ngjarjet kulturore, hotelet, restorantet; 4% për artikuj ushqimorë, mjekësoret, librat. 21% (7/2012) 12% për librat, farmaceutiket, mjekësoret, shtypingazetat, hotelet. 21% (9/2009) 9% për libra, 5% farmaceutikët, mjekësoret.

69

Shtetet

Luksemburg

Malta

Hollanda

Polonia

Portugalia

Rumania Sllovakia

Sllovenia

Spanja Suedia Britania e Madhe

Vijon: Norma e TVSh, në % Standart në fuqi E reduktuar 14% për verën, lendët djegëse shtëpijake dhe reklamat; 8% për biçikletat, shërbimet shtëpijake; 3% për artikujt 17% (2015) ushqimorë, librat, farmaceutikët, mjekësoret, transportin e pasagjerëve, shtypin-gazetat, hyrjet në ngjarjet kulturore dhe sportive, hotelet, restorantet. 7% për hotelet; 5% për librat, mjekësoret, shtypi18% (2004) gazetat, hyrjet në ngjarjet kulturore, librat; 0% për artikuj ushqimorë, farmaceutikët. 6% për artikuj ushqimorë, librat, farmaceutikë, 21% (10/2012) mjekësoret, transportin e pasagjerëve, hyrjet në ngjarjet kulturore, hotelet. 8% për farmaceutiket, mjekësoret, transportin e 23% (2011) pasagjerëve, shtypin-gazetat, hotelet, restorantet, hyrjet në ngjarjet kulturore dhe sportive; 5% për artikuj ushqimorë. 23% (2011) 13% për artikuj ushqimorë, pajisjet bujqësore; 6% për librat, farmaceutiket, mjekësoret, shtypi-gazetat, hotelet, transportin e pasagjerëve. 9% për librat, farmaceutikët, mjekësoret , shtypin24% (7/2010) gazetat, hyrjet në ngjarjet kulturore, hotelet; 5% për shtëpitë sociale. 20% (2011) 10% për librat, artikujt ushqimorë, mjekësore, farmaceutikë, hyrjet në ngjarjet kulturore. 9.5% për artikuj ushqimorë, librat, farmaceutikët, 22%(7/2013) mjekësoret, shtypin-gazetat, hyrjet në ngjarjet kulturore dhe sportive, hotelet. 10% për mjekësoret, farmaceutikët, transportin e 21% (9/2012) pasagjerëve, hyrjet në ngjarjet kulturore, sportive; 4% për artikuj ushqimorë, shtypin-gazetat. 25% (7/1990) 12% për artikuj ushqimorë; 6% libra 5% për rinovime shtëpie; 0% për artikujt ushqimorë, 20% (2011) librat, farmaceutikët, mjekësoret, transportin e pasagjerëve, shtypin-gazetat, veshjet e fëmijëve.

Burimi: 2015 European Union EU VAT rates.

70

Tabela 3.10.Normat e Tvsh në vendet e Rajonit të Ballkanit Perëndimor për vitin 2015 Shteti Shqipëria Bosnja dhe Hercegovina Kosova Maqedonia

Norma standarte 20% 17% 16% 18%

Mali i Zi

19%,korrik 2013

Sërbia

Norma e reduktuar 0% 0% 5% 7% reduktime të Tvsh për : ushqimet bazë; transporti publik; hotele dhe turizëm. 10% reduktime të Tvsh për: ushqimet bazë; gazin; ngjarje klturore dhe argëtim

20%, tetor 2012

Burimi: 2015 European Union EU VAT rates.

71

KAPITULLI IV: METODOLOGJIA, ANALIZA E TË DHËNAVE, TESTIMI I HIPOTEZAVE.

4.1. Të ardhurat gjithsej dhe të ardhurat tatimore kundrejt PBB Në tabelën 4.1 dhe grafikun 4.1 kemi paraqitur dinamikën e të ardhurave gjithsej dhe të ardhurave tatimore në veçanti si dhe në raport me PBB për një periudhë 20 vjeçare, 1995-2004 me çmime korrente.Rritja e PBB zakonisht llogaritet me terma reale, duke e xhveshur nga ndryshimi i çmimeve, por në këtë rast kemi përdorur llogaritjet mbi bazën e çmimeve korrente për t‟i bërë të krahasueshme me të ardhurat. Nga llogaritjet del se në periudhën njëzetvjeçare, PBB është rritur mesatarisht 8.17 për qind në vit, kundrejt 7.76 për qind të të ardhurave gjithsej dhe 8.27 për qind të ardhurave tatimore. Ritmet paraqesin një rritje të lehtë të ardhurave tatimore kundrejt PBB dhe të ardhurave gjithsej. Në vitet e para të tranzicionit kemi një ndryshim në rritje të shpejtë të çmimeve në tërësi, për rrjedhojë edhe ritmet e rritjes të PBB si dhe të ardhurave gjithsej dhe të ardhurave tatimore me çmime korrente paraqiten të larta. Në vitin 1995 kundrejt vitit 1994, PBB është rritur 22.3 për qind, të ardhurat gjithsej 20.8 për qind dhe të ardhurat tatimore 10.3 për qind. Por ky korrelacion nuk vërtetohet në të gjitha vitet dhe për të tre treguesit e mësipërm njëlloj.Kështu, PBB në vitin 1996 është rritur 50.7 për qind, kurse të ardhurat gjithsej kanë rënë 4 për qind dhe të ardhurat tatimore janë rritur 8 për qind. Në vitin 1997, PBB ka rënë 0.1 për qind, kurse të ardhurat janë rritur 9.8 për qind dhe të ardhurat tatimore 6.4 për qind. Në vitin 1998 u kryen reforma tërësore legjislative përfshirëmiratimin me referendum të Kushtetutës më 22 nëntor. Me ndihmën e strukturave të BE,FMN,BB u programuan dhe zbatuan masa për nxjerrjen e vendit nga kriza e vitit 1997 të cilat rezultuan efektive. Si rrjedhojë e këtyre masave (por edhe e bazës të ulët të krahasimit) PBB në vitin 1998 u rrit 18.2 për qind kundrejt vitit 1997, të ardhurat gjithsej 65.5 për qind dhe të ardhurat tatimore 59.2 për qind! Një vit më vonë ritmet bjenë në përkatësisht 15.2,31.7 dhe 15.1 për qind. Kurse në vitin 2000 del në pah ritmi më i lartë i rritjes të ardhurave tatimoreprej 24.6 për qind. Duke filluar nga viti 2001, ritmet e rritjes të PBB, të ardhurave gjithsej dhe të ardhurave tatimore bjenë në nivele relativisht të larta dhe të qëndrueshme, në disa vite edhe me dy shifra.Nga llogaritjet del se gjatë viteve 1998-2008, PBB është rritur me ritëm mesatar prej 10.2 për qind në vit,të ardhurat gjithsej 11.9 për qind dhe të ardhurat tatimore 12.9 për qind. Në vitet 2004-2014, PBB dhe të ardhurat gjithsej janë rritur me ritmin mesatar prej 6.4për qind në vit, kurse të ardhurat tatimore 6.7 për qind në vit. 72

Tabela 4.1. Rritja e PBB, e të ardhurave gjithsej dhe e të ardhurave tatimore për vitet 1995-2014, me çmime korrente Në % Rritja vjetore në: Të ardhurat Të ardhurat Vitet gjithsej/ tatimore/ PBB Të ardhurat Të ardhurat PBB PBB gjithsej tatimore 1995 22.3 20.8 10.3 23.4 17.3 1996 50.7 -4.0 8.0 14.7 12.4 1997 -0.1 9.8 6.4 16.4 13.2 1998 18.2 65.1 59.2 22.8 17.7 1999 15.2 31.7 15.1 26.1 17.7 2000 10.9 6.1 24.6 25.0 19.9 2001 11.5 11.5 9.8 25.0 19.6 2002 6.7 6.1 12.8 24.8 20.7 2003 11.5 8.2 12.7 24.1 20.9 2004 8.2 10.2 14.2 24.5 22.1 2005 8.5 10.7 10.7 25.1 22.6 2006 8.3 12.4 11.8 26.0 23.3 2007 9.7 9.6 11.0 26.0 23.6 2008 11.7 15.8 15.9 26.9 24.4 2009 5.9 2.9 2.4 26.2 23.7 2010 8.4 8.4 6.5 26.2 23.3 2011 4.9 1.8 5.3 25.4 23.4 2012 2.7 0 -1 24.7 22.5 2013 2.2 -1 -0.3 24.0 22.0 2014 3.6 12.1 12.0 25.9 23.7 Burimi: Ministria e Financave, INSTAT dhe përpunime të autorit.

Si rrjedhojë e ndikimit të krizës financiare dhe ekonomike por edhe e mangësive nëqeverisje, në vitet 2009-2014 ritmet e rritjes mesatare të PBB bjenë në 5.1 për qind në vit, të rritjes të të ardhurave gjithsej 3.8 për qind dhe të ardhurave tatimore 4 për qind. Pra, PPB është rritur me ritme më të larta se të ardhurat gjithsej dhe ato tatimore. Në vitin 2012, PBB është rritur 2.7 për qind, të ardhurat gjithsej 0 për qind dhe të ardhurat tatimore -1 për qind. Kjo rënie ka vijuar edhe më 2013 përkatësisht: 2.2 për qind, të ardhurat gjithsej -1 për qind dhe të ardhurat tatimore -0.3 për qind.Këto ritme janë rritur në vitin 2014, përkatësisht në 3.6, 12.1 dhe 25.9 për qind. Të ardhurat gjithsej në vitet 1995-2014 kanë zënë 25.4 për qind mesatarisht në vit të PBB kurse në vitet 2009-2014, 25.5 për qind. Kurse të ardhurat tatimore kanë zënë rreth 22 për qind të PBB mesatarisht në vit për periudhën 1995-2014 dhe 23.1 për qind për vitet e fundit 2009-2014. Nga analiza e ecurisë të të ardhurave gjithsej dhe të ardhurave tatimore kundrejt PBB del se raporti në vitet e para të tranzicionit ka qenë në nivele të ulëta përkatësisht 14.7 dhe 12.4 për qind më 1996 dhe 16.4 dhe 13.2 për qind më 1997. Një nivel i tillë shpjegohet me bazën e ulët nga filloi reforma fiskale në vendin tonë dhe rritjen në 73

vijim të shkallës së tatimit, me vështirësitë e zhvillimit ekonomik, me shkallën e privatizimit të ndërmarrjeve me pronësi shtetërore, me forcimin e sistemit tatimor dhe doganor, me shkallën e korrupsionit dhe informalitetit etj. Raporti i të ardhurave gjithsej dhe i të ardhurave tatimore kundrejt PBB filloi të rritej me ritme më të larta prej vitit 1998 përkatësisht 22.9 dhe 17.7 për qind me nivelin më të lartë në vitin 2008, 26.9 për qind dhe 24.4 për qind (Grafiku 4.1).. Grafiku 4.1: Të ardhurat gjithsej dhe tatimore në % ndaj PBB, 1995-2014 30 26.1 25

25

23.4

25 24.8

24.1 24.5

22.1 22.6 19.9 19.6

16.4 17.3

14.7

12.4

10

26

26.9

26.2 26.2 Tatimore 25.4 24.7

25.9 24

22.8

20 15

26 Gjithsej 25.1

23.3 23.6

24.4

23.7 23.3 23.4

23.7 22.5 22

20.7 20.9

17.7 17.7

13.2

5

2014

2013

2012

2011

2010

2009

2008

2007

2006

2005

2004

2003

2002

2001

2000

1999

1998

1997

1996

1995

0

Burimi: Ministria e Financave, INSTAT dhe përpunime të autorit.

4.2. Struktura e të ardhurave gjithsej sipas zërave kryesorë Të ardhurat gjithsej përbëhen nga tre zëra kryesorë: nga ndihmat; të ardhurat tatimore; dhe jo-tatimore. Të dhënat për vitet 2004-2015 paraqiten në tabelën 4.2. Të ardhurat nga ndihmat jepen nga qeveritë e shteteve të tjerë dhe donatorë të ndryshëm bazuar në marrëveshje të veçanta dy apo shumëpalëshe. Këto lloj të ardhurash kanë zënë 1.92 për qind të të ardhurave gjithsej mesatarisht në vit për periudhën 2004-2015 me luhatje të ndjeshme nga njeri vit në tjetrin. Në vitin 2006 ato kanë zënë 3.5 për qind të të ardhurave gjithsej por një vit më vonë kanë rënë në 0.5 për qind, në vitin 2011 1.15 për qind kurse në vitin 2014, janë rritur në 2.75 për qind. Në vitet e para të tranzicionit, të ardhurat nga ndihmat kanë zënë një peshë më të madhe për shkak të defiçitit të lartë buxhetor. Grantet (ndihmat materiale dhe monetare falas) kanë ardhur kryesisht përmes Programit PHARE dhe programeve të tjera të BE. Në vitin 1993 ato zinin 13.4 për qind të ardhurave gjithsej dhe në vitin 74

1994 rreth 10 për qind. Një rritje e ndjeshme u regjistrua edhe në vitin 1999 me ndihmat për të përballuar shpenzimet për pritjen e kosovarëve të shpërngulur me forcënga regjimi serb i kohës. Ndihma vazhdoi edhe në vitet 2000 dhe 2001, sidoqë me ritme më të ulëta, përkatësisht 7.7 dhe 7 për qind. Të ardhurat tatimore kanë zënë 90.8 për qind të të ardhurave gjithsej mesatarisht në vit për periudhën 2004-2015. Këto të ardhura, jo vetëm kanë zënë peshën më të madhe të të ardhurave gjithsej por edhe kanë më të qëndrueshme , pa luhatje të mëdha sipas viteve, siç ka ndodhur me zërat e tjerë. Ato kanë qëndruar në nivele 90-92 për qind e të ardhurave gjithsej, me nivelin më të ulët prej rreth 89 për qind më 2010 dhe më të lartë prej 92 për qind më 2011. Një analizë më të detajuar për të ardhurat tatimore do të bëjmë në vijim të këtij punimi. Tabela 4.2. Të ardhurat gjithsej sipas zërave kryesorë për vitet 2004-2015 Të ardhurat gjithsej =100 % Vitet Të ardhurat Nga këto: gjithsej, Ndihma Tatimore Jo-tatimore mln lekë Mln % Mln % Mln % 2004 184,355 2,392 1.3 165,974 90.0 15,989 8.7 2005 204,163 6,168 3,0 183,817 90.0 14,178 7.0 2006 229,444 8,025 3.5 205,523 89.6 15,896 6.9 2007 251,555 1,280 0.5 228,163 90.7 22,112 8.8 2008 291,238 4,229 1.4 264,421 90.8 22,588 7.8 2009 298,981 4,431 1.5 270,830 90.6 23,720 7.9 2010 324,721 4,605 1.4 288,564 88.9 31,552 9.7 2011 330,469 3,811 1.1 303,927 92.0 22,731 6.9 2012 330,384 5,559 1.7 300,862 91.1 23,963 7.2 2013 327,178 5,737 1.7 299,888 91.7 21,553 6.6 2014 366,686 10,092 2.8 335,921 91.6 20,673 5.6 2015 414,469 12,000 2.9 377,069 91.0 25,400 6.1 Burimi: Ministria e Financave, INSTAT dhe përpunime të autorit.

Të ardhurat jo tatimore në vitet 2004-2015 kanë zënë mesatarisht 7.33 për qind të të ardhurave gjithsej me prirje rënie vitet e fundit. Në vitin 2010 këto të ardhura zinin 9.7 për qind të ardhurave gjithsej, por një vit më vonë pesha e tyre ra në 6.9 për qind, deri në nivelin më të ulët prej 5.6 për qind në vitin 2014. Shkaku kryesor i kësaj rënie vjen nga transferimi i fitimit nga BSh, i cili deri më 2013, është realizuar në nivele prej 20 për qind të ardhurave jo tatimore, por ka rënë në 9.4 për qind më 2014 dhe parashikohet një shifër e papërfillëshme për vitin 2015. Ndërkohë, rreth 50 për qind e këtyre të ardhurave, vjen nga të ardhurat e institucioneve buxhetore, rreth 15 për qind nga tarifat e shërbimeve, rreth 6.7 për qind nga dividenti etj.

75

Grafiku 4.2 : Struktura e të ardhurave gjithsej në % për vitet 2004-2015 Ndihmat 100

90

90

89.6

90.7

Tatimore

90.8

90.6

Jo tatimore 92

88.9

90

91.7

91.1

91.6

91

80 70 60 50 40 30 20 10

8.7 1.3

7 0

3.5

8.8

6.9 0.5

9.7

7.9

7.8 1.4

1.5

1.4

1.1

6.9

1.7

7.2

1.7

6.6

2.8 5.6 2.9

6.1

0 2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

Burimi: Ministria e Financave, INSTAT dhe përpunime të autorit.

Raporti midis zërave të ardhurave për vitin 2014 paraqitet në grafikun 4.3. Grafiku 4.3 : Struktura e të ardhurave gjithsej sipas zërave kryesorë për vitin 2014, % Ndihmat

Tatimore

Jo tatimore

2.75

5.64

91.61

Burimi: Ministria e Financave, INSTAT dhe përpunime të autorit.

4.3. Struktura e të ardhurave tatimore sipas sektorëve Të ardhurat tatimore sipas sektorëve përbëhen nga: Të ardhurat nga tatimet dhe doganat; Të ardhurat nga pushteti vendor; Të ardhurat nga fondet speciale.

76

Të ardhurat nga tatimet dhe doganat zenë peshën më të madhe në të ardhurat tatimore gjthsej, që arrin nga 76.7 për qind të ardhurave tatomore gjithsej mesatarisht në vit për periudhën studimore 2004-2015. Nga tabela 4.3 del se ky raport ka qenë i qëndrueshëm, me pak luhatje në vite: nga 73.8 për qind në vitin 2005 në mbi 77 për qind në vitet 2007-2012. Këto të ardhura zenë gjithashtu edhe peshën më të madhe të të ardhurave gjithsej që ndryshon nga 65 deri 70 për qind. Të ardhurat nga pushteti vendor kanë zënë mesatarisht 4.3 për qind të të ardhurave tatimore gjithsej në vit me prirje rënie nga 5.8për qind ,6.5për qind dhe 5.4për qind përkatësisht në vitet 2004-2006 në pak mbi 4 për qind në vitet 2007-2010 dhe në 3.6 -3.7 për qind në vitet 2012-2015. Të ardhurat tatimore nga fondet speciale (sigurimet shoqërore, shëndetësore,kompensimi i pronarëve ) për vitet 2004-2015 kanë zënë mesatarisht 19 për qind të ardhurave tatimore gjithsej, pa luhatje të mëdha në vite, që shkojnë nga 18për qind deri në 20për qind , me rezultat më të lartë në vitin 2014 prej 20.8 për qind. Tabela 4.3 :Struktura e të ardhurave tatimore sipas sektorëve për vitet 2004-2015 Të ardhurat tatimore gjithsej=100 % Vitet Të ardhurat Nga këto: tatimore Tatimet dhe doganat Pushteti vendor Fondet speciale mln lekë Mln lekë % Mln lekë % Mln lekë % 2004 165,974 123,100 74.2 9,613 5.8 33,261 20.0 2005 183,817 135,606 73.8 12,019 6.5 36,192 19.7 2006 205,523 155,102 75.5 11,112 5.4 39,309 19.1 2007 228,163 176,808 77.5 9,366 4.1 41,989 18.4 2008 264,421 205,292 77.6 11,307 4.3 47,822 18.1 2009 270,830 208,870 77.1 12,149 4.5 49,812 18.4 2010 288,564 223,019 77.3 11,898 4.1 53,647 18.6 2011 303,927 235,509 77.5 11,791 3.9 56,627 18.6 2012 300,862 232,591 77.3 10,859 3.6 57,411 19.1 2013 299,888 229,031 76.4 10,825 3.6 60,033 20.0 2014 335,921 253,534 75.5 12,447 3.7 69,940 20.8 Burimi: Ministria e Financave, INSTAT dhe përpunime të autorit.

Struktura e të ardhurave tatimore për vitin 2014 paraqitet në grafikun 4.4.

77

Grafiku 4.4. Struktura e të ardhurave sipas sektorëve për vitin 2014,% Fondet speciale, 20.8% Pushteti vendor , 3.7% Tatimet dhe doganat, 75.5%

Burimi: Ministria e Financave, INSTAT dhe përpunime të autorit.

4.4. Struktura e të ardhurave nga tatimet dhe doganat sipas burimeve dhe administratave përkatëse Të ardhurat nga tatimet dhe doganat përbëhen nga 6 lloj burimesh tatimore dhe taksore të cilat janë: Tatimi mbi vlerën e shtuar (Tvsh); Tatimi mbi fitimin; Akcizat; Tatimi mbi të ardhurat personale; Taksa nacionale e të tjera; Taksa doganore. Këto të ardhura administrohen nga Drejtoria e Përgjithëshme e Tatimeve dhe Drejtoria e Përgjithëshme e Doganave me varësi nga Ministria e Financave dhe me drejtori apo degë në qarqe dhe njësi të tjera administrative më të vogla të vendit. Referuar pesë viteve të fundit 2010-2014, mbi bazën e të dhënave të tabelës 4.4, del se DPT ka mbledhur dhe derdhur në Buxhetin e Shtetit mesatarisht 100,862 milion lekë të ardhura në vit ose 43 për qind të ardhurave nga tatimet dhe doganat gjithsej, kurse DPD përkatësisht 133,875 milon lekë dhe 57 për qind. Tabela 4.4: Struktura e të ardhurave nga DPT dhe DPD Të ardhurat nga tatimet dhe doganat gjithsej =100% Vitet Të ardhurat Të ardhurat nga DPT Të ardhurat nga DPD gjithsej Mln lekë Në % Mln lekë Në % 2010 223,019 101,793 45.6 121,226 54.4 2011 235,509 107,079 45.5 128,430 54.5 2012 232,591 102,922 44.3 129,669 55.7 2013 229,031 89,623 39.1 139,408 60.9 2014 253,534 102,894 40.6 150,640 59.4 Burimi: Ministria e Financave, INSTAT dhe përpunime të autorit.

78

Grafiku 4.5: Raporti i të ardhurave nga DPT dhe DPD,në % DPT

DPD

70 60.9 60 50

54.5

54.4 45.6

45.5

59.4

55.7 44.3 39.1

40

40.6

30 20 10 0 2010

2011

2012

2013

2014

Burimi: Ministria e Financave, INSTAT dhe përpunime të autorit.

Nga të dhënat e kësaj tabele dhe grafikut 4.5 del se të ardhurat nga DPT kanë ardhur duke rënë sidomos në vitin 2013 ose kanë qëndruar në vend, në vitin 2014. Kurse të ardhurat e DPD në vitin 2014 janërritur me çmime korrente 24.3 për qind. Të ardhurat nga tatimet dhe doganat sipas burimeve paraqiten në tabelat 4.5 dhe 4.6 dhe grafikët 4.6 dhe 4.7. Peshën më të madhe, rreth 50 për qind të këtyre të ardhurave, si mesatare vjetore e viteve 2004-2014 e ze Tvsh. Më pas renditen të ardhurat nga akcizat me 15.9 për qind. Tatimi mbi të ardhurat personale ka zënë 10.6 për qind të ardhurave gjithsej nga tatimet dhe doganat.Taksat nacionale dhe të tjera, kanë zënë 9.6 për qind dhe të ardhurat nga tatimi mbi fitimin 9.4 për qind. Peshën më të vogël e zenë të ardhurat nga taksat doganore,4.6 për qind.

79

Tabela 4.5 :Të ardhurat nga Tvsh, tatimi mbi fitimin, të ardhurat personale,2004-2014 Të ardhurat nga tatimet dhe doganat =100% Vitet Tatimi mbi Tatimi mbi Tatimi mbi të vlerën e shtuar fitimin ardh.personale Mln lek % Mln lek % Mln lek % 2004 58,161 47.3 16,308 13.3 6,852 5.6 2005 64,534 47.6 19,237 14.2 7,402 5.4 2006 74,268 47.9 22,258 14.4 8,580 5.5 2007 87,771 49.6 21,077 11.9 14,850 8.4 2008 107,094 52.2 18,108 8.8 24,498 11.9 2009 110,062 52.7 17,149 8.2 26,820 12.8 2010 113,998 51.1 17,606 7.9 27,058 12.1 2011 119,189 50.6 19,712 8.4 27,967 11.9 2012 116,533 50.1 16,853 7.3 27,989 12.0 2013 111,940 48.9 15,119 6.6 29,570 12.9 2014 123,847 48.9 21,483 8.5 28,852 11.4 Burimi: Ministria e Financave, INSTAT dhe përpunime të autorit. Tabela 4.6 :Të ardhurat nga akcizat, taksat kombëtare, taksat doganore,2004-2014 Të ardhurat nga tatimet dhe doganat =100% Vitet Akcizat Taksat Taksat kombëtare etj. doganore Mln lek % Mln lek % Mln lek % 2004 15,799 12.8 12,108 9.8 13,872 11.4 2005 18,523 13.7 12,281 9.1 13,629 10.0 2006 22,997 14.8 13,008 8.4 13,991 9.0 2007 28,731 16.3 14,531 8.2 9,848 5.6 2008 32,510 15.8 14,422 7.0 8,660 4.2 2009 33,504 16.0 13,406 6.4 7,929 3.8 2010 38,788 17.4 18,295 8.2 7,274 3.3 2011 40,403 17.2 21,388 9.0 6,850 2.9 2012 36,421 15.7 28,677 12.3 6,118 2.6 2013 38,151 16.7 28,454 12.4 5,797 2.5 2014 40,894 16.1 32,606 12.9 5,852 2.3 Burimi: Ministria e Financave, INSTAT dhe përpunime të autorit.

80

Grafiku 4.6: Të ardhura tatimore dhe doganore sipas burimeve kryesore për vitet 2004-2014, % T V Sh

Tatim-fitim

Akcizat

TAP

Taksa nac

Taksa dog

60 50 40 30 20 10 0 2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

Burimi: Ministria e Financave, INSTAT dhe përpunime të autorit. Grafiku 4.7 : Struktura e tatimeve mesatare vjetore sipas burimeve ndaj të ardhurave nga tatimet dhe doganat për vitet 2004- 2014, në % Taksa nac, 9.6

Taksa dog, 4.6

T A P, 10.6 T V Sh, 49.9 Akcizat, 15.9

Tat-fitim, 9.4

Burimi: Ministria e Financave, INSTAT dhe përpunime të autorit.

4.4.1. Tatimi mbi vlerën e shtuar Tvsh ka zënë rreth 50 për qind të të ardhurave nga tatimet nga tatimet dhe dogana , si mesatare vjetore e viteve 2004-2014. Të ardhurat nga ky burim paraqiten në rritje të qëndrueshme; ato luhaten nga 47.3 për qind më 2004, në 52.7 për qind më 2009 (Tabela 4.5 dhe grafiku 4.6, në shumicën e viteve,rreth 50 për qind. Për mbledhjen e Tvsh kanë detyrime ligjore si organet tatimore dhe ato doganore. Referuar pesë vjetëve të fundit del se DPT ka grumbulluar mesatarisht 22.1 për qind 81

në vit të ardhurave gjithsej nga tatimet dhe doganat, ndaj 77.9 për qind që ka mbledhur DPD. Nga tabela 4.7 del se të ardhurat nga doganat kanë pasur më shumë qëndrueshmëri se nga tatimet. Rritja e qëndrueshme shpjegohet me qëndrueshmërinë e rritjes të importit të mallrave të tatueshëm nga 392,438 milion lekë më 2010, në 437,750 milion lekë më 2011, 426,595 milion lekë më 2012, 405,514 milion lekë më 2014 dhe 440,260 milion lekë më 2014 (dogana.gov.al.) Tabela 4.7: Raporti i të ardhurave nga Tvsh nga DPT dhe DPD Të ardhura Nga kjo nga DPT DPD Tvsh gjithsej Mln lekë % Mln lekë % 2010 113,998 27,583 24.2 86,415 75.8 2011 119,189 26,264 22.0 92,925 78.0 2012 116,533 24,760 21.2 91,773 78.8 2013 111,940 24,103 21.5 87,837 78.5 2014 123,847 26,456 21.4 97,391 78.6 Burimi: Ministria e Financave, INSTAT dhe përpunime të autorit. Vitet

Ligji për Tvsh, fillimisht në formën e tatimit mbi qarkullimin e mallrave, i miratuar në fund të vitit 1991 përbën një nga aktet e para të legjislacionit të sistemit tonë tatimor. Ky akt është zëvëndësuar nga një ligj tjetër më 1993, i cili ka qenë në fuqi deri në mesin e 1996.50 Në vijim, prej korrikut 1996 dhe deri në fund të vitit 2014, në fuqi ka qenë ligji nr.7928, datë 27.4.1995 “Për tatimin mbi vlerën e shtuar” i cili, ka pësuar 31 ndryshime gjatë rreth dy dekadave të zbatimit të tij. Tvsh për herë të parë tek ne u vendos më 1996 në masën 12.5 për qind. Në shtator 1997, në përpjekje për të nxjerrë vendin nga kriza, në konsultim me FMN, BB, BE etj, masa e Tvsh u rrit në 20 për qind, nivel i pa ndryshuar deri tani. Prej 1 janarit 2015 ka hyrë në fuqi ligji i ri për tatimin mbi vlerën e shtuar nr. 92/2014, i cili ka shfuqizuar ligjin e vitit 1995 dhe mban parasysh pjesërisht Direktivën e Parlamentit Europian dhe Këshillit 2006/112.51 Sipas këtij ligji,Tvsh është një tatim i përgjithshëm mbi konsumin e mallrave dhe shërbimeve, proporcional me çmimin e tyre, që i ngarkohet në çdo fazë të prodhimit 50

Ligji nr. 7543, datë 24.12.1991 ”Për tatimin mbi qarkullimin e mallrave”.Ligji nr.7676, datë 2.3.1993 ”Për tatimin mbi qarkullimin”. 51 Ligji nr. 92/2014 “Për tatimin mbi vlerën e shtuar në Republikën e Shqipërisë”.Ligji është miratuar nga Kuvendi më 24.7.2014 dhe botuar në Fletoren zyrtare Nr. 128, datë 13 gusht 2014. Në shpjegimin që shoqëron ligjin vihet në dukje se ky ligj është përafruar pjesërisht me: Direktivën e Parlamentit Europian dhe Këshillit 2006/112/KE, datë 28 nëntor 2006 “Mbi sistemin e përbashkët të tatimit mbi vlerën e shtuar”, Numri CELEX 32006 L0112, Fletorja zyrtare e BE, Seria L, Nr. 347, datë, 11.12.2006, f.1–118, e ndryshuar”. 82

dhe procesit të shpërndarjes çmimit pa tatimin. Tvsh-ja zbatohet si një tatim në përqindje mbi çmimin e mallrave dhe shërbimeve dhe bëhet e kërkueshme për t‟u paguar pas zbritjes së TVSh-së që rëndon drejtpërdrejt elementet e kostos së mallrave dhe të shërbimeve (neni 1). Në këtë ligj, shkalla standarde e Tvsh për furnizimet e mallrave dhe shërbimeve, është 20 për qind. Përveç shkallës standarde, kur parashikohet në këtë ligj, mund të aplikohet shkalla e reduktuar e Tvsh-së, e cila aplikohet si një përqindje e vlerës së tatueshme (nenet 48 - 49). 52 Veçoritë e këtij ligji, si dhe i vitit 1995, janë shkalla standarte, përfshirja e një mase të madhe kontribuesish, thjeshtësia në aplikimin e tij etj. Por, duke mbajtur parasysh se kjo shkallë nuk është ndryshuar për 20 vjet, kur kushtet e tjera kanë evoluar, kur ky tatim ka karakter regresiv, që dëmton personat me të ardhura më të ulëta, dhe shumë vende të BE kanë shkallë më të lartë të Tvsh, mund të shikohet mundësia e rritjes të kësaj shkalle me 1-2 për qind. Në të njëjtën kohë shkalla e Tvsh për një grup bazë mallrash ushqimore mund të studjohet të ulet në masën 10 për qind për të ndihmuar familjet me të ardhura të ulëta.\edhe të ardhurave tatimore dhe gjithsej.53

4.4.2. Tatimi mbi fitimin Ligji nr. 8438, datë 28.12.1998 “Për tatimin mbi të ardhurat i ndryshuar” deri në fund të vitit 2014, rregullon marrëdhëniet që lindin në fushën e tatimit mbi të ardhurat personale, tatimit mbi fitimin si dhe të tatimit të mbajtur në burim të ardhurave. Dispozitat për tatimin mbi fitimin përfshihen në Kreun III, nenet 16- 32, të ligjit. Tatimit mbi fitimin i nënështrohen personat juridikë dhe ortakëritë e përcaktuara në ligj të regjistruar për Tvsh-në si dhe çdo person tjetër, subjekt i Tvsh, përjashtuar rastin kur është subjekt i tatimit të thjeshtuar mbi fitimin mbi biznesin e vogël. Norma e tatimit mbi fitimin ka ndryshuar nga 30 për qind (1992-2000), në 25 për qind (2001-2004), 23 për qind më 2005, 20 për qind (2006-2007). Në vitet 2008-2013 kjo normë u ul në 10 për qind, kurse prej1 janarit 2014 është 15 për qind54.

52

Sipas nenit 30 të ligjit të vitit 1995, me ndryshime TVSh-ja zbatohet në masën 20 për qind, përveç rasteve kur në këtë ligj përcaktohet ndryshe.Furnizimi i barnave dhe i shërbimeve shëndetësore nga institucionet shëndetësore, publike dhe private, është furnizim i tatueshëm, me shkallën tatimore 10 për qind. 53 Programi i qeverisë shqiptare për vitet 2013-2017 parashikon përgjysmim të Tvsh-së për ushqimet më jetike të shportës, bazë të konsumit; Përjashtimi/ ulja nga ky tatim për barnat dhe shërbimet shëndetësore; heqja reale të Tvsh - së për importimin e makinerive dhe pajisjeve; etj. Programi i Qeverisë 2013-2017.F.43 54 Ligji nr. 177/2013 Për disa ndryshime në ligjin nr. 8438, dt.28.12.1998 “Për tatimin mbi të ardhurat”, i ndryshuar. 83

Norma e tatimit ndikon drejtpërdrejtë në masën e të ardhurave nga ky lloj burimi. Në vitet 2004-2014, këto të ardhura kanë zënë mesatarisht 9.4 për qind në vit të ardhurave nga tatimet dhe doganat, në vitet 2004-2007 përkatësisht 13.3;14.2;14.4; dhe 11.9 për qind, më 2008 kanë rënë në 8.8 për qind, dhe më 2013 në 6.6 për qind. Në vitin 2014, të ardhurat nga tatimi mbi fitimin janë rritur në 8.5 për qind të ardhurave tatimore gjithsej (Tabela 4.5). Nga analiza e të dhënave sipas viteve kur ka ndryshuar norma e tatimit mbi fitimin del se më 2007, kur ishte 20 për qind janë arkëtuar 21,077 milionë lekë, më 2008, kur u ul në 10 për qind, të ardhurat ranë në 18,108 milion lekë ose 14 për qind. Në vitin 2013, të ardhurat nga ky lloj tatimi ranë në 15,119 milion lekë, ose 29 për qind kundrejt vitit 2007. Në vitin 2014, kur norma e tatimit mbi fitimin u rrit në 15 për qind, të ardhurat nga ky burim arritën në 21,483 milion lekë, me një rritje prej 42 përqind,thuajse në të njëtin nivel me vitin 2007, por tashmë me një normë më të moderuar dhe me një kontribut normal të biznesit (Grafiku 4.8). Duke mbajtur parasysh se 2014 ishte viti i parë i zbatimit të kësaj normë të re dhe se gjatë kësaj periudhe janë vënë në zbatim reforma të tjera në dobi të biznesit, mund të parashikojmë me ritme më të larta rritjeje të të ardhurave nga ky lloj burimi. Grafiku 4.8 : Të ardhurat nga tatimi mbi fitimin, në mln lekë për vitet 2007-2014 25,000 21,483

21,077 20,000

18,108 15,119

15,000 10,000 5,000 0

2007

2008

2013

2014

Burimi: Ministria e Financave dhe përpunime të autorit.

4.4.3. Tatimi mbi të ardhurat personale Tatimi mbi të ardhurat personale zbatohet sipas ligjit nr. 8438, datë 28.12.1998 “Për tatimin mbi të ardhurat” dhe llogaritet sipas përcaktimeve të nenit 9, për tarifat për pagat dhe shpërblimet, në lidhje me marrëdhëniet e punës, të cilat i japin fizionominë sistemit të tatimit të këtij lloj burimi të ardhurash për Buxhetin e Shtetit. 84

Prej vitit 1993 deri më 2007 në Shqipëri është përdorur sistemi i tatimit progresiv, kurse në vitet 2008-2013 është zbatuar tatimi përpjestimor ose “taksa e sheshtë”. Me “taksë të sheshtë kuptojmë përdorimin e të njëjtës tarifë në përqindje si për tatimin mbi të ardhurat personale dhe për tatimin mbi fitimin, që në vendin tonë, që është 10 për qind. Sistemi i tatimi mbi të ardhurat personale ka ndryshuar në vite prej 1993 por duke ruajtur thelbi progresiv. Ndryshimet e bëra në vitet 2006-2007 paraqiten në tabelën 4.8. Nga tabela del se sistemi i tatimi progresiv ka qënë me 5 shkallë të ardhurave të tatueshme, paga apo shpërblime, me tarifa në lekë dhe në përqindje, me rritje nga njëra shkallë tek tjetra. Nga disa përllogaritje del se, sipas këtij sistemi, tatimi mbi të ardhurat për grupin e parë ishte 1 për qind, për grupin e dytë 3.6 për qind, për grupin e tretë 7.1 për qind, për grupin e katërt 5.6 për qind. Tarifa rritet në 13.2 për qind për grupin e pestë, me të ardhurat më të larta.Ky lloj sistemi tatonte më pak të ardhurat mujore të niveleve të ulëta dhe të mesme dhe merrte më shumë nga të ardhurave e niveleve të larta, me mbi 200 mijë lekë në muaj.

Tabela 4.8: Tatimi mbi të ardhurat personale 2006-2007 E ardhura e tatueshme (në muaj) Mbi (lekë) Deri në (lekë) 0 14.000 14.000 + 40.000 40.000 + 90.000 90.000 + 200.000 200.000 + Më tepër

Tatimi mbi të ardhurat personale Lekë Në % 0 + 1% të shumës mbi 0 lekë 140 + 5% të shumës mbi 14.000 lekë 1.440 + 10% të shumës mbi 40.000 lekë 6.440 + 15% të shumës mbi 90.000 lekë 22.940 + 20% të shumës mbi 200.000 lekë

Në vitet 2008-2013 u përdor sistemi i tatimit përpjestimor mbi të ardhurat personale, apo siç u quajt në media, “taksa e sheshtë”. Ky sistem përjashton nga tatimi vetëm një shumë të vogël të ardhurash, që deri në mars 2013 ishte vetëm 10 mijë lekë në muaj. Shumat nga mbi 10 mijë lekë deri në 30 mijë lekë në muaj tatoheshin 10 për qind. Kurse shumat mbi 30 mijë lekë në muaj tatohen 10 për qind secila duke filluar nga 0 lekë (Tabela 4.9). Tabela 4.9: Tatimi përpjestimor mbi të ardhurat personale për vitet 2008-2013 E ardhura e tatueshme, lekë në muaj Nga Deri 0 10.000 10.001 + 30.000 30.001 + Më tepër 85

Tatimi 0 + 10% të shumës mbi 10.000 lekë + 10% të shumës mbi 0 lekë

Në rastin psh të një shume prej 40 mijë lekë në muaj, vlera e tatimit do të ishte 4 mijë lekë në muaj (40.000x 10%). Nëse do të përdorej sistemi i tatimit progresiv, për shumën 14.000 lekë do të paguhej një tatim prej 1% ose 140 lekë. Për shumën tjetër nga 14.000 deri 40.000 lekë do të paguhej 5% e shumës 2.600 lekë ose 1.300 lekë, gjithsej 1.440 lekë.Pra, për shumën të ardhurash prej 40 mijë lekë në muaj, në rastin e përdorimit të sistemit të tatimit progresiv do të paguheshin 1.440 lekë, kurse në rastin e “taksës së sheshtë” 4.000 lekë ose 2.8 herë më shumë. Po kështu del edhe për shuma të tjera të ardhurash mujore. Duke mbajtur parasysh se të ardhurat personale prej 40-50 mijë lekë në muaj përbënin pjesën më të madhe të pagave në sektorin publik dhe privat, del se “taksa e sheshtë” redukton të ardhurat e ulëta dhe të mesme dhe favorizon individët me të ardhura të larta.Meqënëse individët me të ardhura të ulta dhe të mesme përbëjnë shumicën, atëhere kontributi i tyre është më i madh në të ardhurat e buxhetit. Bazuar në ndryshimet ligjore të 28 dhjetorit 2013, nga 1 janari 2014 ka hyrë në zbatim një tabelë e re tatimi mbi të ardhurat personale, që në thelb ka sistemin progresiv, por më të thjeshtuar kundrejt vitit 2007, me tre shkallë tatimi.55 Të ardhurat personale deri në 30 mijë lekë në muaj nuk tatohen (0 për qind), të ardhurat nga 30,001 lekë deri në 130 mijë lekë tatohen me 13 për qind të shumës mbi 30 mijë lekë, kurse të ardhurat e tatueshme mbi 130 mijë lekë në muaj tatohen me 13 mijë lekë plus 23 për qind të shumës mbi 130 mijë lekë (Tabela 4.10). Nga përqindjet e tatimit mbi të ardhurat del se sistemi nuk prek të ardhurat e ulëta, redukton lehtë të ardhurat e mesme, dhe rrit kontributin nga të ardhurat e larta mujore. Tabela 4.10: Tatimi mbi të ardhurat personale nga punësimi E ardhura e tatueshme, lekë në muaj Nga Deri në (përfshirë) 0 30,000 30,001 130,000 130 001 Më tepër

Përqindje Zero për qind +13 për qind të shumës mbi 30 000 lekë 13 000 lekë + 23 përqind të shumës mbi 130 000 lekë

Të ardhurat për vitin 2014, kur hyri në fuqi sistemi progresiv, kanë rënë lehtë krahasuar me vitin 2013, po të mbajmë parasysh ndryshimin në favor të rritjes të ardhurave për shtresa të gjera të popullsisë me të ardhura më të ulëta (Grafiku 4.9). Tarifa për dividendët, interesat nga huatë, depozitat ose kontrata të ngjashme, të ardhurat nga e drejta e autorit ose pronësia intelektuale, nga lojërat e fatit, të gjitha shpërblimet apo të ardhurat e tjera, është 15 për qind nga 10 për qind para 2014.

55

Ligj nr. 177/2013 datë 28.12.2013 Për disa ndryshime në ligjin nr. 8438, datë 28.12.1998, “Për tatimin mbi të ardhurat”, të ndryshuar . 86

Tatimi mbi të ardhurat personale kanë zënë mesatarisht 10.6 për qind të ardhurave nga tatimet dhe doganat, me nivel mëtë ulët në vitet 2004-2007 nga 5.4 deri në 8.4 për qind. Por, nga viti 2008, këto të ardhura kanë zënë rreth 12 për qind ndaj të ardhurave tatimore dhe doganore. Kjo prirje është rrjedhojë e ndryshimit të sistemit të tatimit mbi të ardhurat, nga progresive në “taksën e sheshtë” prej 10 për qind. Tatimi mbi të ardhurat , nga rreth 5.5 për qind të ardhurave tatimore dhe doganore gjithsej në vitet 2004-2006 dhe 8.4 për qind në vitin 2007, ka kapërxyer në rreth 12 për qind në vitet 2008,2011, në 12 - 13 për qind në vitet 2009,2010,2012,2013. Faktori kryesor për një ndryshim të tillë ka ardhur për shkak të ndryshimit të sistemit, nga progresiv deri më 2007, në proporcional në vitet 2008-2013. Grafiku 4.9 : Tatimi mbi të ardhurat personale për vitet 2007,2008, 2013 dhe 2014 35,000 30,000

29,570

28,852

2013

2014

24,498

25,000 20,000 15,000

14,850

10,000 5,000 0 2007

2008

Burimi: Ministria e Financave dhe përpunime të autorit.

87

Grafiku 4.10 :Taksa e sheshtë në vitet 2007,2008,2013 dhe 2014 TF+TAP

TF

TAP

60,000 50,335 50,000

44,689

42,606 40,000

35,927 29,570

30,000 21,077 20,000

14,850

24,498 18,108

28,852 21,483

15,119

10,000 0 2007

2008

2013

2014

Burimi: Ministria e Financave dhe përpunime të autorit.

Tatimi mbi të ardhurat personale ushtrohet sipas ligjit nr. 8438, datë 28.12.1998 “Për tatimin mbi të ardhurat” i cili, deri në fund të vitit 2014, ka ndryshuar 34 herë. Do të ishte mirë që nga një ligj që përfshin edhe tatimin mbi fitimin, të miratoheshin dy ligje të veçanta për secilin nga burimet e të ardhurave pasi në praktikë hasen vështirësi në zbatimin e një akti me ndryshime kaq të shumta dhe të shpeshta.

4.4.4. Akcizat Akcizat janë taksa specifike për mallra të caktuar si për: karburantet, duhancigaret, kafenë dhe nënproduktet e saj, pijet alkoolike, disa artikuj luksi etj. Ligji nr. 61/2012 “Për akcizat në RSh”, është përafruar pjesërisht me: Direktivën e Këshillit 2008/118/KE, datë 16 dhjetor 2008 “Lidhur me masat e përgjithshme mbi taksën e akcizës, e cila shfuqizon Direktivën 92/12/KE”, Fletorja Zyrtare e BE, datë 14. 1. 2009; Rregulloren e Parlamentit Europian dhe Këshillit 450/2008, datë 23 prill 2008 “Mbi Kodin e Modernizuar Doganor”, Fletorja Zyrtare e BE, Nr. 145, datë 4.6.2008. Të ardhurat nga akcizat për vitet 2004-2014 kanë zenë 15.9 për qind mesatarisht në vit kundrejt të ardhurave nga tatimet dhe doganat gjithsej; nga rreth 13 për qind në vitin 2004, 14 për qind më 2005, 15 për qind më 2006, 16 për qind në vitet 2007,2008,2009,2012 dhe 2014 dhe mbi 17 për qind në vitet 2010-2011. Deri në vitin 2012, raporti i mbledhjes të ardhurave nga akcizat ishte rreth 2/3 për DPD dhe 1/3 për DPT, por nga viti 2013 këto mblidhen gati tërësisht nga DPD. Të ardhurat në vlerë nga akcizat janë rrjedhojë e dy faktorëve: e nivelit të përqindjes të taksës mbi artikujt e ndryshëm si dhe zhdoganimit të sasive fizike të mallrave që i nështrohen taksimit për këto mallra specifikë. 88

Të dhënat e tabelës 4.11 tregojnë për rënie të akcizës për kafen nga 140 lekë për kg në vitet 2009-2012 në 60 lekë në vitet 2013-2014, për rënie të akcizës të birrës të importit nga 39 lekë për litër në vitet 2009-2010, në 22 lekë për litër më 2014. Akciza e cigareve është rritur : nga 50 lekë për kg në vitin 2010, në 70 lekë në vitet 2011-2013 dhe 90 lekë për kg në vitin 2014. Po kështu rritje ka pasur për verën në dy vitet e fundit dhe një rritje e pijeve alkoolike në vitin 2014, por më e ulët se më në vitet 2010-2011. Karburantet përbëhen nga disa artikuj prandaj dhe kanë akciza të veçanta për secilin prej tyre, që për naftën janë 50 lekë litri, për benzinën dhe benzolin 37 lekë litri etj.Nga këto të dhëna del se ndryshimi i akcizave për artikuj të veçantë, në rritje apo në ulje, nuk kanë dhënë efekte të ndjeshme në të ardhurat; efektet negative kanë ardhur nga sasitë në rënie të për disa artikuj importi, për të cilët aplikohet akciza. Tabela 4.11: Niveli i akcizës për njësi për disa artikuj kryesorë për vitet 2009-2014 Artikujt Kodi Nj.m 2009 Kafe 901 Lekë/kg 140 Birrë 2203 Lekë/litër 39 Cigare 2402 Lekë/kg 40 Verë 2204 Lekë/litër 32 Pije alkoolike 2208 Lekë/litër 194 Burimi: Ministria e Financave, DPD.

2010 140 39 50 32 281

2011 140 35 70 32 292

2012 140 24 70 25 258

2013 60 19 70 53 225

2014 60 22 90 51 262

Nga tabela 4.12 të përgatitur me të dhëna të publikuara nga DPD dhe grafikët 4.11-4.15 dalin prej tyre, vihen re luhatje në mallra të tilla me siç janë karburantet, cigaret, kafeja, birra,vera, pijet alkoolike. Në vitin 2014 janë zhdoganuar 481,777 ton karburante, që është edhe në sasia më e madhe e regjistruar në vitet 2013-2011, por më e ulët se në vitin 2010. Niveli më i ulët i zhdoganimit është regjistruar në importin e cigareve, vetëm 2,968 ton më 2014, që përbën edhe shifrën më të vogël të pesë viteve të fundit, kundrejt 4,500 ton në vitin 2010. Ndikim këtu ka pasur edhe ligji për ndalimin e duhanit në mjedise të mbyllura, por kjo nuk përligjet. Ajo mund të shpjegohet vetëm me shkallën e lartë të evazionit dhe kontrabandës. Një ritmikë zhdoganimi relativisht më e mirë vrehet në artikullin e kafes me 7,249 ton në vitin 2014 apo 14.4 për qind më shumë se më 2010. E kundërta është vërejtur në importin e birrës: në vitin 2014 janë zhdoganuar 25,816 mijë litra, nga 27,961 mijë litra më 2013 apo 33,944 mijë litra më 2010.

89

Tabela 4.12 : Importi i mallrave kryesore të akcizës, në sasi në vitet 2010-2014 Mallrat me akcizë Nj.m 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Karburante Ton 432,132 484,392 457,297 431,858 459,829 481,777 Cigare Ton 4,063 4,500 3,250 6,546 3,694 2,968 Kafe Ton 6,913 6,335 3,630 6,884 7,148 7,249 Birrë Mijë l 36,601 33,944 31,447 29,674 27,961 25,816 Verë Mijë l 2,503 2,528 2,691 2,610 1,278 1,206 Pije alkoolike Mijë l 1,136 1,173 1,154 1,122 236 829 Burimi: Ministria e Financave, DPD. Grafiku 4.11 :Karburante, ton 500,000 480,000 460,000 440,000 420,000 400,000 2009

2010

2011

2012

2013

2014

2013

2014

2013

2014

Grafiku 4.12 : Cigare, ton 5,000 4,000 3,000 2,000 1,000 0 2009

2010

2011

2012

Grafiku 4.13 :Kafe, në ton 7,500 7,000 6,500 6,000 5,500 2009

2010

2011

90

2012

Grafiku 4.14 : Birrë, mijë litra 40,000 30,000 20,000 10,000 0 2009

2010

2011

2012

2013

2014

Grafiku 4.15 :Pijet alkoolike, mijë litra 1,500 1,000 500 0 2,009

2010

2011

2012

2013

2014

4.4.5. Taksat kombëtare Ligji nr.9975, datë 28.7.2008 “Për taksat kombëtare” (i ndryshuar), përcakton 9 lloje të taksave kombëtare, 4 prej të cilave kanë efekte të drejtpërdrejta mbi mjedisin: Taksa e qarkullimit për benzinën dhe për gazoilin; Taksa e mjeteve të përdorura të transportit; Taksa e karbonit për benzinën; Taksa e amballazheve. Të tjerat janë:Taksa portuale; Taksa e rentës minerare; Taksa e akteve dhe e pullës; Taksa e ushtrimit të veprimtarisë së peshkimit; Taksa mbi të drejtën e përdorimit të truallit shtetëror në përdorim. Taksat kombëtare e të tjera kanë zënë mesatarisht 9.6 për qind të ardhurave tatimore dhe doganore gjithsej, me rënie nga 9.8 për qind më 2004 në 6.4 për qind më 2009 dhe me rritje 12.3 - 12.9 për qind në vitet 2012-2014 (Grafiku 4.16). Në vitin 2015 parashikohet rritje e të ardhurave nga taksat kombëtare pas ndryshimeve ligjore të fund-vitit 2014. Kështu, taksa e qarkullimit mbi benzinën dhe gazoilin nga 17 lekë/litër nga 1 janari 2015 është rritur në 27 lekë/litër. Direktiva e BE-së 2003/96 përcakton një akcizë minimale prej 0,359 Euro (50 lekë) për litër për benzinën dhe 0.330 Euro (46 lekë) për litër për naftën. Rritja diktohet nga nevojat për infrastrukturën rrugore si dhe për programet e mjedisit.56 56

Ligj nr. 157/2014 “Për disa shtesa dhe ndryshime në ligjin nr. 9975, datë 28.7.2008, “Për taksat kombëtare”, të ndryshuar .Miratuar në datën 27.11.2014. 91

Efekti në buxhetin shtetit për vitin 2015 vlerësohet në rreth 5.6 miliardë lekë nga taksa e qarkullimit dhe 1.1 miliardë lekë nga Tvsh, gjithsej 6.7 miliard lekë.57 Taksa fikse për llojin e karburantit është 12, 5 lekë për naftën dhe 10 lekë për benzinën duke mbajtur parasysh edhe koeficienti sipas vjetërsisë së mjetit. Taksa e karbonit caktohet në masën 1,5 lekë për litër për benzinën, 3 lekë për litër për gazoilin, 3 lekë për kg për qymyrin, 3 lekë për litër për solarin, 3 lekë për litër për mazutin, 3 lekë për litër për vajgurin dhe 3 lekë për kilogram për koks nafte. Taksa e ambalazheve plastike caktohet në masën 100 lekë/kg si për importet dhe për prodhimin vendas. Për ambalazhet nga riciklimi i mbetjeve plastike në vend është 50 lekë/kg. Taksa e ambalazheve të qelqit caktohet në masën 10 lekë/kg dhe zbatohet si në import, ashtu edhe në prodhimin vendas. Grafiku 4.16 : Taksat kombëtare në % të ardhurave tatimore dhe doganore gjithsej në vitet 2004-2014 14 12.3

12.4

2012

2013

12.9

12 10

9.8

9.1

8.4

8.2

8

8.2 7

9

6.4

6 4 2 0 2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2014

Burimi: Ministria e Financave dhe përpunime të autorit.

4.4.6. Taksat doganore Taksat doganore kanë zënë mesatarisht 4.6 për qind në vit të ardhurave nga tatimet dhe doganat gjithsej, duke e reduktuar kontributin e tyre nga 9-11.4 për qind në vitet 2004-2006 në 2.6 për qind në vitin 2012 deri në 2.3 për qind në vitin 2014. Faktori kryesor i rënies të këtyre të ardhurave është reduktimi në mënyrë progresive i nivelit mesatar të taksës doganore nga 1.84 për qind më 2010 në 1.56 për qind në vitin 2011, në 1.43 për qind në vitet 2012 dhe 2013 dhe 1.33 për qind në vitin 2014 (Grafiku 4.17).

57

Ministria e Financave.Relacion mbi projektligjin “Për Buxhetin e vitit 2015” .Tetor 2014. 92

Prej vitit 2000, Shqipëria është anëtare e OBT-së dhe në vijim ka lidhur Marrëveshjet e Tregëtisë të Lirë me vendet e Rajonit dhe Marrëveshjen e StabilizimAsocimit me BE që ka hyrë në fuqi më 1 prill 2009. Grafiku 4.17 : Niveli mesatar i taksës doganore për vitet 20102014,% 2 1.8 1.6 1.4 1.2 1 0.8 0.6 0.4 0.2 0

1.84 1.56

2010

2011

1.43

1.43

2012

2013

1.33

2014

Burimi: Ministria e Financave,DPD, dhe përpunime të autorit.

Këto marrëveshje dhe direktivat e BE diktojnë taksa më të ulëta, madje edhe 0 për një numur artikujsh të caktuar, për rrjedhojë, prirja e rënies të taksës doganore pritet të vijojë edhe në të ardhmen. Prandaj, për të mbajtur një nivel të qëndrueshëm të ardhurave nga taksat doganore i duhet kushtuar më shumë kujdes forcimit tëmbylljes të shtigjeve të evazionit doganor.

4.5. Të ardhurat tatimore nga pushteti vendor Burimet kryesore të ardhurave të pushtetit vendor rrjedhin nga tatimet dhe taksat vendore. Ligji për sistemin e taksave vendore (2006) përfshin 8 lloje taksash: Taksa vendore mbi biznesin e vogël; Taksa mbi pasurinë e paluajtshme- taksa mbi ndërtesat dhe mbi tokën bujqësore; Taksa e fjetjes në hotel; Taksa e ndikimit në infrastrukturë nga ndërtimet e reja;Taksa mbi kalimin e të drejtës së pronësisë për pasuritë e paluajtshme;Taksa për zënien e hapësirave publike;Taksa e tabelës;Taksa të përkohshme. 58

58

Neni 9 i ligjit nr.9632, datë 30.10.2006 “Për sistemin e taksave vendore”, me ndryshime. 93

4.5.1. Të ardhurat nga pushteti vendor ndaj PBB, të ardhurave gjithsej dhe tatimore Pushteti vendor në vitet 2004-2014 ka mbledhur 11,208 milion lekë të ardhura mesatarisht në vit nga burimet e veta. Niveli më i lartë është arritur në vitin 2014 me 12,447 milion lekë. Arritje mbi mesataren janë shënuar edhe në vitet 2005, 2008, 2009, 2010, 2011, përkatësisht: 12,019; 11,307; 12,149; 11,898; 11,791 milion lekë. Kurse në vitet e tjera janë mbledhur më pak se niveli mesatar vjetor (Tabela 4.13).

Grafiku 4.18 : Të ardhurat e pushtetit vendor kundrejt PBB, të ardhurave gjithsej, të ardhurave tatimore, në %, 2004-2014 PBB

Të ardhurat

Tatimore

7 6.5 6 5

5.8

5.9 5.4

5.2

4.8

4

4.1 3.7

4.3 3.9

0.97

1.05

2007

2008

4.5 4.1 3.7

3.9 3.6

1.06

0.91

2009

2010

4.1

3

3.6 3.3

3.6 3.3

3.7 3.4

0.91

0.81

0.79

0.88

2011

2012

2013

2014

2 1

1.28

1.47

1.26

0 2004

2005

2006

Burimi: Ministria e Financave dhe përpunime të autorit.

Të ardhurat e pushtetit vendor për vitin 2014 paraqiten në grafikun 4.19:

94

Grafiku 4.19 : Të ardhurat e pushtetit vendor sipas burimeve,2014,% Taksat vendore

Tatimi mbi pasurinë

Biznesi i vogël

Biznesi i vogël 13.7%

Tatimi mbi pasurinë 29.6%

Taksat vendore 56.7%

Burimi: Ministria e Financave dhe përpunime të autorit.

Të ardhurat nga pushteti vendor për vitet 2004-2014 kanë zënë mesatarisht 1 për qind në vit të PBB, me një kurbë rënëse: nga 1.47 për qind më 2005 në rreth 0.8 për qind më 2013.Në njëjtën periudhë, këto të ardhura kanë zënë 3.93 për qind mesatarisht në vit të ardhurave gjithsej: mbi 5 për qind në vitet 2004-2006,rreth 4 për qind në vitet 2007-2010, 3.3 për qind më 2013 dhe 3.4 për qind më 2014(Grafiku 4.18). Të ardhurat nga pushteti vendor kanë zënë 4.3 për qind mesatarisht në vit të ardhurave tatimore: nga 5.8,6.5, dhe 5.4 për qind në vitet 2004-2006, në mbi 4 për qind në vitet 2007-2010, në 3.6 për qind në vitin 2013 dhe 3.7 për qind më 2014. Pra, të ardhurat nga pushteti vendor gjatë kësaj periudhe studimore kanë zënë një peshë të ulët në krahasim me PBB, të ardhurat e buxhetit të shtetit gjithsej dhe të ardhurat tatimore, si pjesë përbërëse e tyre. Kjo prirje tregon se të ardhurat nga pushteti vendor janë rritur me ritme më të ulëta se PBB dhe treguesit e tjerë.

4.5.2. Struktura e të ardhurave të pushtetit vendor sipas burimeve, 20042014 Në praktikën e hartimit dhe raportimit të buxhetit të shtetit, të ardhurat e pushtetit vendor grupohen sipas tre burimeve kryesore: taksat vendore; taksa, apo më saktë, tatimi mbi pasurinë; taksa, apo tatimi mbi biznesin e vogël.

95

Tabela 4.13: Struktura e të ardhurave të pushtetit vendor, 2004-2014 Të ardhurat e Nga këto: Vitet pushtetit Taksat vendore Tatimi mbi vendor, gjithsej pasurinë Mln lekë % Mln lekë % Mln lekë % 2004 9,613 100.0 5,553 57.8 0 0 2005 12,019 100.0 8,226 68.4 0 0 2006 11,112 100.0 8,486 76.4 0 0 2007 9,366 100.0 7,134 76.2 0 0 2008 11,307 100.0 7,137 63.1 1,586 14.0 2009 12,149 100.0 8,154 67.1 1,509 12.4 2010 11,898 100.0 7,684 64.6 1,896 15.9 2011 11,791 100.0 7,279 61.7 1,942 16.5 2012 10,859 100.0 6,210 57.4 2,506 23.0 2013 10,825 100.0 6,396 59.1 2,454 22.7 2104 12,447 100.0 7,060 56.7 3,678 29.6 Burimi: Ministria e Financave dhe përpunime të autorit.

Tatimi mbi biznesin e vogël Mln lekë % 4,060 42.2 3,793 31,6 2,626 23.6 2,232 23.8 2,584 22.9 2,486 20.5 2,318 19.5 2,570 21.8 2,143 19.6 1,975 18.2 1,709 13.7

Taksat vendore kanë zënë 64.3 për qind mesatarisht në vit të ardhurave nga burimet e veta të pushtetit vendor për vitet 2004-2014. Në të njëjtën periudhë, të ardhurat nga tatimi mbi biznesin e vogël kanë zënë 23.1 për qind dhe nga tatimi mbi pasurinë (ndërtesat) 12.6 për qind. Tatimi mbi pasurinë, deri në vitin 2007, nuk ka qenë në kompetencën e organeve të qeverisjes vendore, për rrjedhojë, edhe pesha e tatimit mb fitimin e biznesit të vogël ka qenë më e ndjeshme. Në këtë vit, të ardhurat nga taksat vendore kanë zënë 76.2 për qind të ardhurave gjithsej, kurse nga biznesi i vogël 23.8 për qind. Në vijim, pesha e të ardhurave nga taksat vendore ndaj të ardhurave gjithsej ka rënë nga 67.1 për qind më 2009, në 56.7 për qind më 2014. Po kështu, edhe të ardhurat nga tatimi mbi fitimin e biznesit të vogël kanë rënë nga 20.5 në 13.7 për qind. Në të kundërtën, të ardhurat nga tatimi mbi pasurinë (ndërtesat) janë rritur nga 12.4 për qind në 29.6 për qind (Tabela 4.13). Megjithatë, këtu ka rezerva, prandaj është e nevojshme shpejtimi i punës për përfundimin e regjistrimit të pronave në të gjitha bashkitë e vendit, si hap i parë për të njohur gjendjen dhe llogaritur mundësitë reale në juridiksionin e bashkive përkatëse. Të ardhurat e pushtetit vendor për vitin 2014 paraqiten në grafikun 4.20:

4.5.3. Të ardhurat e veta në raport me shpenzimet e buxhetit të pushtetit vendor Burimet kryesore të buxhetit të pushtetit janë: të ardhurat nga burimet e veta dhe transfertat e buxhetit të shtetit, të kushtëzuara dhe të pakushtëzuara.

96

Në vitet e para të tranzicionit, të ardhurat nga burimet e veta përbënin një përqindje të vogël të buxhetit të pushtetit vendor, me prirje rritëse pas vitit 1997. Në vitin 2000, buxheti i pushtetit vendor përbëhej 23.6 për qind nga burimet e veta dhe 76.4 për qind nga grantet e buxheti të shtetit (Tabela 4.14 dhe grafiku 4.21). Raporti ndryshoi ndjeshëm nga viti 2003 e në vijim. Në këtë vit, shpenzimet gjithsej në terma nominale ndajvitit 2002 u rritën 11.7 për qind, të ardhurat me burime të veta rreth 2.4 herë, kurse granti nga buxheti i shtetit u ul me 27 për qind. Si rrjedhojë, të ardhurat nga burimet e veta kundrejt buxhetit vendor arritën në 53.5 për qind, kurse granti nga buxheti i shtetit ra në 46.5 për qind. Rritja e të ardhurave nga burimet e veta ishte si rrjedhojë e reformave decentralizuese në vitet 1999-2000 të mbështetura në dispozitat e Kushtetutës (nëntor 1998) si dhe të Kartës Europiane të Vetëqeverisjes Vendore.59

Tabela 4.14 : Shpenzimet e buxhetit të pushtetit vendor sipas burimeve për vitet 20002014 Vitet

Nga këto: Shpenzimet gjithsej Të ardhurat e veta Granti i buxhetit të shtetit Milion lekë % Milion lekë % Milion lekë % 2000 6,013 100.0 1,418 23.6 4,595 76.4 2001 7,386 100.0 2,443 33.1 4,943 66.9 2002 12,288 100.0 3,216 26.2 9,072 73.8 2003 14,244 100.0 7,617 53.5 6,627 46.5 2004 15,904 100.0 9,287 58.4 6,617 41.6 2005 19,999 100.0 12,483 62.4 7,516 37.6 2006 22,713 100.0 11,216 49.4 11,497 50.6 2007 21,340 100.0 9,366 49.4 11,973 50.6 2008 27,079 100.0 11,307 41.8 15,772 58.2 2009 33,583 100.0 12,149 36.2 21,434 63.8 2010 30,764 100.0 11,898 38.7 18,866 61.3 2011 28,119 100.0 11,791 41.9 16,328 58.1 2012 27,333 100.0 10,859 39.7 16,474 60.3 2013 29,787 100.0 10,825 36.4 18,962 63.6 2014 37,199 100.0 12,773 41.6 21,726 58.4 Burimi: Ministria e Financave dhe përpunime të autorit.

Në janar 2000, u miratua Strategjia Kombëtare e Decentralizimit, kurse në korrik 2000 u miratuan ligjet bazë të pushtetit vendor: për ndarjen territoriale dhe

59

Karta Europiane e Vetëqeverisjes Vendore. Botim i Këshillit të Evropës, 1986. F-67075 Strasbourg Cedex.ISBN 92-871-0860-9. Ribotuar në vitin 1996, 1998, 1999. Vendim i KM nr. 203, datë 26.3.1998 “Për nënshkrimin e Kartës Europiane të Autonomisë Lokale”, ndryshuar me vendimin nr.298, datë 19.5.1998.Ratifikuar nga Kuvendi në nëntor 1999. 97

administrative, për organizimin dhe funksionimin e qeverisjes vendore, për organizimin dhe funksionimin e Bashkisë Tiranë etj.60 Duke filluar nga buxheti i shtetit 2001, u miratua transferta e pakushtëzuar për pushtetin vendor kurse në dhjetor 2002, Kuvendi miratoi një paketë fiskale me disa akte si: ligji për taksën vendore të biznesit të vogël, ligji për sistemin e taksave vendore të cilat zgjeruan hapësirat e bashkive dhe komunave për vendosjen e niveleve të taksave (+-30 %) etj. Taksa mbi regjistrimin vjetor të automjeteve dhe mbi transaksionet me pronat e paluajtshme u kthyen nga kombëtare në vendore,kurse nje pjesë tjetër e tyre u kthyen në tarifa. Këto zgjeruan më tej autonominë fiskale të organeve te qeverisjes vendore. Në vitin 2006 u miratuan grantet konkurruese, ndërsa më 2010 u krijua Fondi i Zhvillimit të Rajoneve që menaxhon grantet konkurruese për financimin e projekteve në infrastrukturë, si: rrugë, ujësjellës-kanalizime, arsim, shëndetësi, kulturë etj. Megjithë ndryshimet, buxheti i pushtetit vendor është ende i ulët në krahasim me treguesit kryesorë në shkallë vendi. Në vitet 2004-2014, buxheti i pushtetit vendor ka zënë nga 2 deri në 2.9 për qind të PBB, nga 8.3 deri në 11.2 për qind të ardhurave gjithsej dhe nga 7.1 deri 8.8 për qind të shpeznimeve gjithsej (Grafiku 4.22). Grafiku 4.20 : Përbërja e buxhetit të pushtetit vendor, 2004-2014, % Të ardhurat e veta

Buxheti i Shtetit

100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Burimi: Ministria e Financave dhe përpunime të autorit.

60

Ligji nr.8652 datë 31.7.2000 “Për organizimin dhe funksionimin e qeverisjes vendore”, i ndryshuar. Ligji nr.8653, datë 31.7.2000 “Për ndarjen administrativo-territoriale të njësive të qeverisjes vendore në Republikën e Shqipërisë”,i ndryshuar. Ligj nr.8654 datë 31.7.2000 “Për organizimin dhe funksionimin e Bashkisë së Tiranës”. 98

Krahasimet midis të ardhurave dhe shpenzimeve të pushtetit vendor kundrejt PBB në vendin tonë me ato të vendeve të BE nxjerrin në pah shpërpjestime të theksuara. Kështu, ndërsa në vendin tonë në vitin 2013 janë mbledhur vetëm 0.8 për qind të ardhura nga pushteti vendor kundrejt PBB, në 28 vendet anëtare të BE janë mbledhur mesatarisht 11.6 për qind dhe, nga 2 për qind shpenzime të buxhetit vendor ndaj PBB tek ne, në 28 vendet e BE, buxhetet vendore kanë zënë 11.6 për qind të PBB.61 Copëzimi i vendit në 373 njësi të qeverisjes vendore përbën një nga shkaqet kryesore për nivelin e ulët të mbledhjes së taksave. Këto raporte nuk mund të ngushtohen me ritmet e deritanishme të të ardhurave dhe shpenzimeve të pushtetit vendor në vendin ato. Prandaj priten përmirësime të ndjeshme me ndarjen administrative-tokësore dhe organet e qeverisjes në 61 bashkitë e reja pas 21 qershori 2015, por përsëri ato do të jenë të pamjaftueshme. Prandaj organet qeveritare shqiptare, me ndihmën e FMN apo institucioneve të tjera ndërkombëtare, duhet të zgjedhin modele të vendeve të BE për të studjuar mundësinë e kalimit të disa taksave nga kombëtare në vendore. Grafiku 4.21 :Buxheti i pushtetit vendor në % të PBB 3.5 2.93

3 2.5

2.45

2.57

2.5 2.2

2.11

2.63

2.48 2.16

2.05

2011

2012

2.18

2 1.5 1 0.5 0

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2013

2014

Burimi: Ministria e Financave dhe përpunime të autorit.

4.6. Të ardhurat tatimore nga fondet speciale Të ardhurat tatimore nga fondet speciale (sigurimet shoqërore, sigurimet shëndetësore, kompensimi i pronarëve ) për vitet 2004-2014 kanë zënë mesatarisht 19 për qind të ardhurave tatimore gjithsej, deri 20.8 për qind më 2014 . Brenda grupit të ardhurave nga fondet speciale peshën më të madhe e mbajnë të ardhurat nga sigurimet shoqërore , me një mesatare nga 85-88 për qind, si dhe të 61

Government revenue, expenditure and main aggregates. Last update: 13-03-2015. Eurostat (gov_a_main). http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/submitViewTableAction.do. 99

adhurat nga sigurimet shëndetësore, me një mesatare prej 11-12 përqind dhe një pjesë e vogël nga kompensimi i pronarëve të hershëm (Tabela 4.15).Struktura e fondeve speciale sipas llojeve për vitin 2014 paraqiten në grafikun 4.23. Baza ku mbështeten të ardhurat nga sigurimet shoqërore dhe shëndetërore janë kontributet e përcaktuara në ligjinnr. 7703, datë 11.05.1993 “Për sigurimet shoqërore në Republikën e Shqipërisë”, i ndryshuar, me ligjin nr. 104/2014, datë 31.7.2014. Fondi i sigurimeve shoqërore është i ndarë nga buxheti i shtetit dhe administrohet nga ISSh, në përputhje me statusin e tij, të miratuar nga Këshilli i Ministrave.Bazuar në një akt ligjor të vitit 2003, përgjegjës për mbledhjen e këtyre të ardhurave është administrata tatimore (DPT) .62 Tabela 4.15 : Të ardhura nga fondet speciale sipas llojeve Fondet speciale =100% Vitet Sigurimi Sigurimi Kompensimi shoqëror shëndetësor i pronarëve 2004 91.4 8.6 0 2005 91.3 8.7 0 2006 90.9 9.1 0 2007 89.5 10.5 0 2008 89.0 11.0 0 2009 89.0 11.0 0 2010 84.0 12.0 4.0 2011 86.2 10.9 2.9 2012 86.3 11.5 2.2 2013 85.1 12.3 2.6 2014 87.8 11.7 0.5 Burimi: Ministria e Financave dhe përpunime të autorit.

62

Ligji nr. 9136, datë 11.9.2003 “Për mbledhjen e kontributeve të detyrueshme të sigurimeve shoqërore e shëndetësore në Republikën e Shqipërisë”, i ndryshuar.Ky ligj ka bërë ndryshime në shumë nene aq sa do të ishte më mirë të ishte miratuar një ligj i ri. 100

Grafiku 4.22: Struktura e fondeve speciale në % për vitin 2014 Sigurime shëndetësore, 11. 7%

Kompensimi i pronarëve , 0.5%

Sigurime shoqërore , 87.8%

Sipas nenit 10 të këtij ligji, kontributi që paguhet për sigurimet shoqërore në fondet e sigurimeve për sëmundje, barrëlindje dhe pensione është 23.3 për qind,nga e cila : për punëdhënësit 13,8 përqind e shumës bruto të listëpagesave dhe për për personin e punësuar 9.5 përqind e pagesës së tij totale (bruto). Kontributi llogaritet dhe paguhet mbi pagën bruto, brenda kufijve të pagës minimale në shkallë vendi dhe pagës maksimale për efekt kontributi për sigurimet shoqërore, miratuar me VKM. Personat e vetëpunësuar në bujqësi paguajnë kontribut për pension dhe barrëlindje, të llogaritur mbi pagën minimale në shkallë vendi. Gjatë këtyre viteve është ndjekur politika e uljes të kontributeve me qëllim që të lehtësohet e nxitet zhvillimi i biznesit. Kështu, masa e përgjithëshme e kontributit në vitin 1995 ka qenë 45.9 për qind, nga e cila 42.5 për qind për degët e sigurimeve shoqërore dhe 3.4 për qind për sigurimin shëndetësor. Kjo masë e lartë u vendos nisur nga nevojat për mbledhjen e të ardhurave dhe mbeti e pa ndryshuar deri në vitin 2001. Një ulje e kontributeve në 38.5 për qind u bë më 2002, e pasuar nga një ulje tjetër në 29.5 për qind më 2006: në degën e sigurimit të papunësisë, me 3 për qind dhe degën e sigurimit për pensione, me 6 për qind. Një ulje e tretë prej 5 për qind e masës të sigurimeve shoqërore gjithsej ka hyrë në fuqi prej 1 majit 2009. Nga tabela 4.16 del se ulje e ndjeshme e kontributit është bërë për papunësinë, e cila paguhet nga punëdhënësi, nga 6 për qind më 1995 në 0.9 për qind më 2009. Në degën e sigurimit të pensioneve , Shqipëria me masën e kontributit 21.6 për qind ndaj pagës bruto, krahasohet me të Austrisë prej 22,8 për qind, Belgjikës 16,4 për qind, Gjermanisë 20,3 për qind, Francës 16, 5 për qind, Greqisë 20 për qind, etj.63

63

Programi Ekonomik e Fiskal 2010 – 2012.http://www.minfin.gov.al/ 101

Tabela 4.16 :Masa e kontributit sipas degëve, në % 1.3. 1995

1.7. 2002

1.9. 2006

1.5 Për të punësuarit Degët e sigurimit 2009 PunëPunëmarrësi dhënësi Për paaftësi të përkoh. 1.5 0.8 0.8 0.3 0.12 0.18 Për barrëlindje 2.8 2.3 2.3 1.4 0.57 0.83 Për pensione 31.7 29.9 23.9 21.6 8.81 12.79 Për aksidente 0.5 0.5 0.5 0.3 0 0.3 Për papunësinë 6.0 5.0 2.0 0.9 0 0.9 Gjithsej 42.5 38.5 29.5 24.5 9.5 15.0 Sigurimi shëndetësor 3.4 3.4 3.4 3.4 1.7 1.7 Shuma 45.9 41.9 32.9 27.9 11.2 16.7 Burimi: Ministria e Financave dhe përpunime të autorit.

I vetë punësuari 1.4 21.6 23.0 7 30

Në sajë të një pune më të mirë të bërë gjatë vitit 2014 në luftën kundër informalitetit është rritur numuri i kontribuesve se më 2013 dhe janë rritur të ardhurat nga kontributet nga 3.74 për qind ndaj PBB më 2013, afër këtij niveli edhe në katër vitet e mëparëshme, në 4.35 për qind më 2014. Reformat për përmirësimin e shërbimit të kujdesit shëndetësor deri në vitin 2013 janë mbështetur në ligjin nr. 7870, datë 13.10.1994 “Për sigurimet shëndetësore në Republikën e Shqipërisë”. Mbi këtë bazë dhe në zbatim të tij kanë aktet nënligjore përkatëse të Këshillit të Ministrave, të ministrisë të shëndetësisë si dhe të Institutit të Sigurimeve të Kujdesit Shëndetësor (ISKSH). Nga viti 2013 ka hyrë në fuqi ligji nr. 10 383, datë 24.2.2011, "Për sigurimin e detyrueshëm të kujdesit shëndetësor në RSh", i ndryshuar, cili ka krijuar Fondin e Sigurimit të Detyrueshëm të Kujdesit Shëndetësor që menaxhon financimin e shërbimeve të kujdesit shëndetësor në skemën e sigurimeve të detyrueshme. Kontributi ka mbetur i pandryshuar prej 3.4 për qind e pagës bruto, duke pasur si pagë minimale e maksimale nivelet e përcaktuara nga KM për kontributet e sigurimeve shoqërore. Pagesa e kontributit ndahet në mënyrë të barabartë mespunëdhënësit dhe të punësuarit. Në masë fikse prej 7 për qind të pagës minimale për të vetëpunësuarit dhe punëdhënësit si dhe për punonjësit e papaguar të familjes sipas VKM për sigurimet shoqërore në qytet dhe 5 për qind në fshat. Në masë fikse për pjesën që derdhet nga buxheti i shtetit.

4.7. Të ardhurat kundrejt PBB dhe shpenzimeve gjithsej Për të arritur në përfundime sa më të argumentuara, në tabelën 4.17 kemi paraqitur të dhëna lidhur me raportin që zenë të ardhurat gjithsej dhe sipas zërave e burimeve kundrejt PBB për vitet 2004-2014 të cilat i analizuam në këtë kapitull.

102

Po kështu kemi vënë në raport edhe mbulimin e shpenzimeve me të ardhurat edhe me shpenzimet. Nga grafiku 4.23 del se të ardhurat gjithsej kanë mbuluar shpenzimet buxhetore gjithsej nga 78.9 për qind, që përbën nivelin më të ulët në vitin 2009, deri në 89.5 për qind në vitin 2010. Për të gjithë periudhën 2004-2015 të ardhurat i kanë mbuluar shpenzimet mesatarisht 85.6 për qind në vit. Diferenca prej 14.4 për qind përbën defiçitin buxhetor, i cili është plotësuar me instrumente të ndryshme huaje me burim nga brenda dhe jashtë vendit, duke shtuar më tej stokun e borxhit publik. Raporti midis të ardhurave, shpenzimeve dhe PBB, llogaritur me çmimet korrente, është kushtëzuar nga ritmet e rritjes të këtyre treguesve gjatë viteve të tranzicionit. Këto nivele mesatare janë relativisht të larta, për disa vite por ka shpërpjestime në disa vite të tjerë. Kështu, në krahun e të ardhurave, ritme të larta janë regjistruar në vitet 2004-2008, më pas, përjashtuar vitin 2010, ritmet kanë rënë në 1.8 për qind më 2011, në 0 më 2012 dhe -1 për qind më 2013. Rritja pozitive është rikthyer në vitin 2014 me 12.1 për qind dhe parashikohet të arrijë në 13 për qind më 2015. Në krahun e shpenzimeve gjithashtu janë shënuar ritme rritjeje të ulëta apo negative në vitet e fundit: -4.4 për qind më 2010, 3.7 për qind më 2011, dhe 0 më 2012. Në dallim nga të ardhurat dhe shpenzimet, treguesi i PBB, në një vështrim historik, pas një rënie në vitin 1997, në vitet e tjera pasues ka rezultuar me rritje pozitive, madje me ritme të larta deri në vitin 2008 (Grafiku 4.24).

103

Tabela 4.17. Të ardhurat gjithsej, sipas zërave dhe burimeve në % të PBB, 2004-2009 Nr. Emërtimi 2004 2005 2006 2007 PBB 100.0 100.0 100.0 100.0 Të ardhurat gjithsej 24.5 25.1 26.0 26.0 I. Ndihmat 0.3 0.8 0.9 0.1 II. Të ardhura tatimore 22.1 22.6 23.3 23.6 II.1 Nga tatimet dhe doganat 16.39 16.64 17.58 18.27 1 Tatimi mbi vlerën e shtuar 7.74 7.92 8.42 9.07 2 Tatimi mbi fitimin 2.17 2.36 2.52 2.18 3 Akcizat 2.10 2.27 2.61 2.97 4 Tatimi mbi të ardhurat 0.91 0.91 0.97 1.53 personale 5 Taksa nacionale e të tjera 1.61 1.51 1.47 1.5 6 Taksa doganore 1.84 1.67 1.58 1.02 II.2 Të ardhura nga pushteti 1.28 1.47 1.26 0.97 vendor 1 Taksa vendore 0.74 1.0 0.96 0.74 2 Tatimi mbi pasurinë 0 0 0 0 (ndërtesat) 3 Tatimi mbi fitimin e biznesit 0.54 0.47 0.3 0.23 të vogël II.3 Të ardhura nga fondet 4.43 4.44 4.45 4.34 speciale 1 Sigurimi shoqëror 4.05 4.06 4.05 3.88 2 Sigurimi shëndetësor 0.38 0.38 0.40 0.46 3 Kompensimi në vlerë i 0 0 0 0 pronarëve III. Të ardhura jo-tatimore 2.13 1.74 1.80 2.29 1 Transferimi i fitimit nga 0.68 0.61 0.59 0.52 BSh 2 Të ardhura nga institucionet 1.06 0.88 0.93 0.98 buxhetore 3 Dividenti 0 0 0 0 4 Tarifat shërbimeve 0 0 0 0 5 Të tjera 0.39 0.25 0.28 0.79 Burimi: Ministria e Financave, INSTAT dhe përpunime të autorit.

104

2008 100.0 26.9 0.4 24.4 19.0 9.9 1.67 3.0 2.27

2009 100.0 26.1 0.4 23.7 18.25 9.62 1.50 2.93 2.34

1.33 0.80 1.06

1.17 0.69 1.06

0.66 0.15

0.71 0.13

0.24

0.22

4.43

4.35

3.94 0.49 0

3.87 0.48 0

2.09 0.53

2.07 0.55

0.82

0.82

0.59 0 0.15

0.03 0.36 0.31

Tabela 4.18. Të ardhurat gjithsej, sipas zërave dhe burimeve në % të PBB, 2010-2015 Nr. Emërtimi 2010 2011 2012 2013 PBB 100.0 100.0 100.0 100.0 Të ardhurat gjithsej 26.2 25.4 24.7 24.0 I. Ndihmat 0.4 0.3 0.4 0.4 II. Të ardhura tatimore 23.3 23.4 22.5 22.0 II.1 Nga tatimet dhe 18.0 18.1 17.42 16.78 doganat 1 Tatimi mbi vlerën e 9.2 9.16 8.73 8.2 shtuar 2 Tatimi mbi fitimin 1.42 1.51 1.26 1.11 3 Akcizat 3.13 3.11 2.73 2.8 4 Tatimi mbi të ardhurat 2.18 2.15 2.1 2.17 personale 5 Taksa nacionale e të 1.48 1.64 2.15 2.08 tjera 6 Taksa doganore 0.59 0.53 0.46 0.42 II.2 Të ardhura nga pushteti 0.91 0.91 0.81 0.79 vendor 1 Taksa vendore 0.62 0.56 0.46 0.47 2 Tatimi mbi pasurinë 0.15 0.15 0.19 0.18 (ndërtesat) 3 Tatimi mbi fitimin e 0.19 0.20 0.16 0.14 biznesit të vogël II.3 Të ardhura nga fondet 4.33 4.35 4.30 4.40 speciale 1 Sigurimi shoqëror 3.63 3.76 3.71 3.74 2 Sigurimi shëndetësor 0.52 0.47 0.49 0.55 3 Kompensimi në vlerë i 0.18 0.12 0.10 0.11 pronarëve III. Të ardhura jo-tatimore 2.55 1.74 1.79 1.58 1 Transferimi i fitimit 0.40 0.44 0.35 0.34 nga BSh 2 Të ardhura nga 1.13 0.79 0.77 0.73 instituc.buxhetore 3 Dividenti 0.06 0.08 0.03 0.07 4 Tarifat shërbimeve 0.24 0.27 0.28 0.23 5 Të tjera 0.72 0.16 0.36 0.21 Burimi: Ministria e Financave,INSTAT dhe përpunime të autorit.

105

2014 100.0 25.9 0.7 23.7 17.93

2015* 100.0 27.8 0.8 25.3 19.75

8.76

9.06

1.52 2.89 2.04

1.58 3.46 2.37

2.31

2.86

0.41 0.88

0.41 0.91

0.5 0.26

0.54 0.27

0.12

0.1

4.95

4.61

4.35 0.58 0.02

3.95 0.59 0.07

1.46 0.14

1.70 0

0.79

1.02

0.1 0.22 0.21

0.05 0.23 0.40

Grafiku 4. 23 :Të ardhurat kundrejt shpenzimeve për vitet 20042015, % 92 90

87.9

88

88.6

89.5 88

87.8

87.8

87.7

86 84

82.9

83

82.8

83.6

82 78.9

80 78 76 74 72 2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

Burimi: Ministria e Financave dhe përpunime të autorit.

Grafiku 4.24 : Rritja vjetore e PBB, e të ardhurave dhe shpenzimeve gjithsej, me çmime korrente, % PBB

Të ardhurat

Shpenzimet

25 20 15 10 5 0 -5

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

-10

Burimi: Ministria e Financave dhe përpunime të autorit.

106

2012

2013

2014

2015

4.8. Matja e përformancës apo reagimit dhe stabilitetit tatimor Për realizimin e qëllimit të studimit tonë kemi zgjedhur të përpunojmë me metoda ekonometrike dhe statistike të një baze të dhënash të mara nga dy institucione kryesore shtetërore, INSTAT dhe MF. Të dhënat që do të përpunohen do të jenë kryesisht PBB nominale, norma mesatare e inflacionit dhe të ardhurat tatimore. Me këto të dhëna këmi ndërtuar tabelën 4.19 të dhënat e së cilës janë të mjaftueshme për llogaritjen e TB me të gjitha mënyrat rezultatet e të cilave do të interpretojmë. Metodologjia e përdorur për të llogaritur TB me metoden D dhe E është statistikore. Në bazë të kësaj qëndron metoda e regresionit linear i implementuar në programin SPSS v.21. Regresioni linear është pjesë e modeleve të përgjithshme statistikore lineare të cilat trajtojnë marëdhëniet lineare midis faktorëve që studiojmë, ku njëri prej tyre është variabël i varur dhe të tjerët janë të pavarur. Modelet matematikore në trajtë ekuacionesh që përftohen nga ekzekutimi i të dhënave në këtë program do ti quajmë të rëndësisshëm sipas nivelit të sinjifikancës. Një faktor është statistikisht i rëndësisshëm atëherë kur p <0.05. Për nxjerrjen e konkluzioneve dhe rekomandimeve do të mbështetemi në koeficientët e regresionit, duke garantuar saktësine e modelit nëpërmjet nivelit të sinjifikancës dhe R2. Tabela 4.19 PBB, ≠%PBB, inflacioni, TëArdh, ≠%TëArdh, TB/vjetore

Ndr inflacioni ndr Të PBBNdr Tr- TB/vit TëArdh ardh (%) R (%) R (%) (%) (a) 2.9 165,974 5.70 2.4 183,816 10.750 5.80 8.15 1.41 2.4 205,523 11.809 5.40 9.19 1.70 2.9 228,164 11.016 5.90 7.89 1.34 3.4 264,421 15.891 7.50 12.08 1.61 2.3 270,830 2.424 3.40 0.12 0.04 3.6 288,564 6.548 3.70 2.85 0.77 3.5 303,927 5.324 2.50 1.76 0.70 2.0 300,861 -1.009 1.60 -2.95 -1.84 1.9 299,888 -0.323 1.40 -2.18 -1.56

PBB viti 751,022 2004 814,797 2005 882,209 2006 967,670 2007 2008 1,080,676 2009 1,143,936 2010 1,239,645 2011 1,300,624 2012 1,335,488 2013 1,364,782 Burimi: Burimi: Ministria e Financave, INSTAT, përpunime të autorit

107

4.8.1. Reagimi i të ardhurave tatimore 2005-2013 TB = ≠ % Të Ardhurave Tatimore / ≠ % PBB Sipas Haughton (1998), për matjen e përformancës apo reagimit tatimor (tax buoyancy) ka disa mënyra64. Për të rritur saktësinë e treguesve ne kemi trajtuar ato në terma realë duke deflatuar ato për inflacionin65. Formulën kryesore e aplikojmë duke përdorur mënyrat si më poshtë. a) Llogarisim TB për cdo vit dhe marim mesataren. Mesatarja e vlerave të TB sipas metodës A = 0.46. Sic e shikojmë dhe nga treguesit në tabelën 4.19 vlerat e TB të llogaritura sipas kësaj metode janë të influencuara shumë nga tregues shumë të lartë, të ulët apo dhe negativë. Për këtë arsye kjo metodë është më pak e pëlqyeshmja. b) Llogarit TB midis viteve te skajeve. Problemi këtu është që rezultati është i ndjëshëm ndaj viteve në skaje që zgjodhëm, por ka avantazhin që nuk duhen shumë të dhëna. c) mbështetet në mesataret e tre elementeve (viteve) skajore. Sipas kësaj metode Edhe pse kjo metodë është më pak e ndjeshme ndaj zgjedhjes së viteve prapë ka kushtëzimet e metodës (a) dhe (b) dhe është pak e pëlqyeshme. Dy metoda të cilat autorët e ndryshëm u kanë dhënë një rëndësi shumë të madhe në lidhje me saktësinë e tyre janë metodat të cilat përdorin rezultatet e regresionit linear ndërmjet faktorëve të cilët përcaktojnë TB. Këto metoda nuk përdorin vlerat e numerike të PBB dhe të Ardhurave ndër vite por përdorin logaritmet natyrore të tyre. Tabela 4.20 Të ardhurat tatimore, PBB, Ln(TëArdh), Ln(PBB) 2005-2013

Viti 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

TëArdh 183,816 205,523 228,164 264,421 270,830 288,564 303,927 300,861 299,888

Ln(TëArdh) 12.12 12.23 12.34 12.49 12.51 12.57 12.62 12.61 12.61

PBB 814,797 882,209 967,670 1,080,676 1,143,936 1,239,645 1,300,624 1,335,488 1,364,782

Ln(PBB) 13.61 13.69 13.78 13.89 13.95 14.03 14.08 14.10 14.13

Burimi: Ministria e Financave, INSTAT, përpunime të autorit

64

http://pdf.usaid.gov/pdf_docs/PNACE024.pdf

65

https://faculty.washington.edu/toths/Presentations/Lecture%205/Ch3_Inflation.pdf

108

d)Të dhënat që përpunohen me anë të programit SPSS v.21 janë të dhënat e tabelës 4.20 kolona 1, 3, 5. Sipas Haughton (1998), TB = (koeficientit të regresionit linear të Ln(TëArdh) si variabël i varur në lidhje me vitin si variabël i pavarur)/( me koeficientin e regresionit linear të Ln(TëPBB) si variabël i varur në lidhje me vitin si variabël i pavarur). Regresioni Linear me variabël të varur Ln(TëArdh) dhe variabël të pavarur vitin e vrojtimit ka prodhuar në programin SPSS v.21 rezultatet e paraqitura në output 1: Output 1: Descriptive Statistics Std. Deviation

Mean LnTeArdh Viti

N

12.4567

.18378

9

2009.0000

2.73861

9 b

Model Summary

Change Statistics

Model

Adjusted Std. Error of R Square R Square R Square the Estimate Change

R

1

.934

a

.873

.855

.07002

.873

F Change

df1

Sig. F Change

df2

48.111

1

7

a. Predictors: (Constant), Viti b. Dependent Variable: LnTeArdh Coefficients

Unstandardized Coefficients

Model 1

B (Constant) Viti

Standardized Coefficients

Std. Error

-113.507

18.160

.063

.009

a

Beta

.934

95.0% Confidence Interval for B

t

Sig.

Loëer Bound

Upper Bound

-6.250

.000

-156.450

-70.565

6.936

.000

.041

.084

a. Dependent Variable: LnTeArdh

Ekuacioni i regresionit linear sipas output-it të programit spss-v.21 ka trajtën: Ln(TeArdh)  113.507  0.063  Viti    p  0.000; p  0.000

dhe R 2  0.873

109

.000

Nga ana statistikore, mund të themi se ekuacioni linear i përftuar është statistikisht i rëndësishëm për faktin se nivelet e sinjifikancës për variablin e varur dhe konstanten e ekuacionit janë të dyja nën nivelin 0,05 ( p=0.000) dhe R2=0.873.

Grafiku 4.25 tregon se vrojtimi it ë ardhurave shpreh një përqëndrim të mirë vlerave të vrojtuara kundrejt vijës së pritshmërisë rritëse të saj (Std. Dev. = 0.184).

Grafiku 4.25 Përafrimi normal dhe shpërndarja normale e regresionit për Ln(TëArdh).

Regresioni Linear me variabël të varur Ln(PBB) dhe variabël të pavarur vitin e vrojtimit ka prodhuar në programin SPSS v.21 rezultatet e paraqitura në output 2: Output 2: Descriptive Statistics Std. Deviation

Mean LnPBB Viti

N

13.9185

.18808

9

2009.0000

2.73861

9 b

Model Summary

Change Statistics

Model 1

Adjusted Std. Error of R Square R Square R Square the Estimate Change

R .979

a

.959

.953

.04061

a. Predictors: (Constant), Viti b. Dependent Variable: LnPBB

110

.959

F Change 164.583

df1

Sig. F Change

df2 1

7

.000

Coefficients

Unstandardized Coefficients

Model 1

B (Constant) Viti

Standardized Coefficients

Std. Error

-121.212

10.533

.067

.005

a

Beta

95.0% Confidence Interval for B

t

.979

Sig.

Loëer Bound

Upper Bound

-11.508

.000

-146.120

-96.305

12.829

.000

.055

.080

a. Dependent Variable: LnPBB

Koeficienti i regresionit linear të Ln(PBB) në lidhje me vitin, sikurse shihet nga output 2 është statistikisht i rëndësishëm (p=0.000 dhe R2=0.959). Ekuacioni i regresionit linear sipas output-it të programit spss-v.21 ka trajtën: Ln(PBB)  121.212  0.067  Viti    p  0.000; p  0.000

dhe R 2  0.959

Sikurse në rastin e të ardhurave edhe PBB paraqet të njëjtën sjellje kundrejt vijës së regresit me një St. Dev = 0.188 (grafiku 4.26)

Grafiku 4.26 Përafrimi normal dhe shpërndarja normale e regresionit për Ln(PBB).

111

Sipas metodës (d), TB jepet si raport i koeficientëve përkatës të regreseve të përftuara më sipër: TB 

0.06269  0.9321  0.932 0.06726

TB është më e vogël se 1 dhe kështu do të kemi që per cdo 1% rritje të PBB do të kemi një rritje me 0.93% të të ardhurave nga tatimet dhe taksat. Pra mund të themi që sistemi nuk është (buoyant) reagues sic duhet ndaj ndryshimeve të bazës (PBB). e) Në metoden (e), TB vlerësohet me anë të koeficientit të marrdhënies lineare regresive midis dy faktorëve PBB dhe TëArdh të vlerësuara këto me anë të logaritmeve natyrore të vlerave vjetore të tyre. TB me anë të metodës (e) është e barabartë me koeficintin pranë variablit të pavarur në regresionin linear midis dy madhësive Ln(PBB) dhe Ln(TëArdh). Përpunimi i të dhënave me metodën e regresionit linear për këtë qëllim na jep outputin3: Output 3: Descriptive Statistics Std. Deviation

Mean

N

LnTeArdh

12.4567

.18378

9

LnPBB

13.9185

.18808

9 b

Model Summary

Change Statistics

Model 1

R .985

R Square a

.971

Adjusted R Std. Error of R Square Square the Estimate Change .967

.03336

.971

F Change

df1

Sig. F Change

df2

235.835

1

7

a. Predictors: (Constant), LnPBB b. Dependent Variable: LnTeArdh Coefficients

Unstandardized Coefficients

Model 1

B (Constant) LnPBB

Std. Error

-.946

.873

.963

.063

a

Standardized Coefficients

Beta

.985

a. Dependent Variable: LnTeArdh

112

95.0% Confidence Interval for B

t

Sig.

Lower Bound

Upper Bound

-1.084

.314

-3.010

1.118

15.357

.000

.815

1.111

.000

Ekuacioni i regresionit linear sipas output-it 3 të programit spss-v.21 ka trajtën: Ln(TeArdh)  0.946  0.963  Ln(PBB)    p  0.314; p  0.000

dhe R 2  0.971

Vihet re se konstantja e marrdhënies regresive lineare ndërmjet faktorëve nuk është brenda nivelit të lejuar (p=0.05) të sinjifikancës sepse p  0.314 . Por niveli i sinjifikancës së koeficintit të regresit është i pranueshem ( p  0.000 ). Modeli është sinjifikant por i një niveli më pak të besueshëm se metoda (d) për vlerësimin e TB.

Grafiku 4.27 Përafrimi normal dhe shpërndarja normale e regresionit për Ln(TëArdh).

Sipas metodës (e): TB  0.963  0.96

Edhe sipas metodës (e) shikojmë që përgjigja e të ardhurave tatimore ndaj ndryshimit të bazës (PBB) është më e vogël se 1, që sikurse dhe me metodën (d) na tregojnë që rritja e të ardhurave tatimore nuk ka qënë me të njëjtin rritëm me rritjen e bazës (PBB). Kjo tregon që qeveria ka marrë një pjesë më të vogël për cdo rritje në përqindje të PBB në formën e të ardhurave tatimore.

113

4.8.2. Matja e reagimit të të ardhurave nga Tvsh sipas metodës (d) dhe (e) (2005 – 2013). Tabela 4.21 TVSH, LnTVSH, PBB, LnPBB. 2005-2013 Viti 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

TVSH Ln(TVSH) 64,534 11.07 74,268 11.22 87,771 11.38 107,094 11.58 110,062 11.61 113,998 11.64 119,189 11.69 116,532 11.67 111,940 11.63

PBB 814,797 882,209 967,670 1,080,676 1,143,936 1,239,645 1,300,624 1,335,488 1,364,782

Ln(PBB) 13.61 13.69 13.78 13.89 13.95 14.03 14.08 14.10 14.13

TF 19,237 22,258 21,077 18,108 17,149 17,606 19,712 16,853 15,119

Ln(TF) 9.86 10.01 9.96 9.80 9.75 9.78 9.89 9.73 9.62

Burimi:INSTAT, Ministria e Financave, Autori.

Ekuacioni i regresionit linear nga sistemi SPSS v.21 është: Ln(TVSH)  131.475  0.071Viti    p  0.003; p  0.002

dhe R 2  0.764

Nga ana statistikore mund të themi që ekuacioni linear i përftuar është statistikisht i rëndësisshëm duke parë që nivelet e sinjifikancës për variablin e varur dhe konstanten e ekuacionit janë të dyja nën nivelin 0,05 (p=0.003 dhe p=0.002 dhe R2=0.764) Sipas metodws (d): TB 

0.071  1.04412  1.04 0.068

Pra kemi nje tregues të TB >1 cka tregon se të ardhurat nga TVSH kanë reaguar mirë ndaj ndryshimeve në rritje të PBB. Pra TVSH eshtë buoyante, pra reaguese ndaj ndryshimeve të PBB, që do të thotë që për cdo 1% rritje të PBB kemi një rritje me 1.04% të të ardhurave nga TVSH.

Grafiku 4.28 Shpërndarja normale e regresionit për Ln(TVSH). 114

4.8.3. Matja e reagimit të të ardhurave nga Tatim Fitimi sipas metodës (d) dhe (e) (2005 – 2013). TB e (TF) sipas metodës (d) Ekuacioni i regresionit linear me Ln(TF) variabël i varura dhe vitin të pavarur: Ln(TF)  75.450  0.033 Viti    p  0.012; p  0.023

dhe R 2  0.547

Nga ana statistikore, mund te themi se ekuacioni linear i perftuar eshte statistikish i rendesishem per faktin se nivelet e sinjifikances per variablin e varur dhe konstanten e ekuacionit jane te dyja nen nivelin 0,05 ( p=0.012 dhe p=0.023) TB 

0.033  0.49 0.068

TB e (TF) sipas metodës (e) Me metodën (e), TB (TF) vlerësohet me anë të koeficientit të marrdhënies lineare regressive midis dy faktorëve PBB dhe të ardhurave nga (TF) të vlerësuara këto me anë të logaritmeve natyrore të vlerave vjetore të tyre. TB me anë të metodës (e) është e barabartë me koeficintin pranë variablit të pavarur në regresionin linear midis dy madhësive Ln(PBB) dhe Ln(TF). Përpunimi i të dhënave me metoden e regresionit linear për këtë qëllim na jep outputin si më poshtë: Output 4:

R Adjusted Model R Square R Square 1 .704a .496 .424 a. Predictors: (Constant), LnPBB b. Dependent Variable: LnTF Unstandardized Coefficients Model B Std. Error 1 (Constant) 16.110 2.397 LnPBB -.452 .172 a. Dependent Variable: LnTF b.

Std. Error of the Estimate .09187

Change Statistics R Square F Change Change df1 .496 6.882 1

Standardized Coefficients Beta -.704

115

df2 7

Sig. F Change .034

t

Sig.

95.0% Confidence Interval for B Lower Upper Bound Bound

6.721

.000

10.442

21.778

-2.623

.034

-.859

-.045

TB= -0.45 Nga vrojtimi i rezultateve shikojme që dy metodat statistikisht më të besueshme (d) dhe (e) japin një tregues të TB(TF) më të vogël se 1, madje negative, që do të thotë që të ardhurat nga ky tatim nuk kanë reaguar sic duhet ndaj rritjes së bazës (PBB) duke gjeneruar të ardhura tatimore me një shpejtësi rritjeje më të ulët se shpejtësia e rritjes së PBB. Niveli i ulët i reagimit të të ardhurave të tatim fitimit ndaj rritjes së bazës së taksueshme është një tregues i ineficencës në administrimin tatimor, nivel i ulët pranimi dhe është shenjë e ekzistencës së evazionit fiskal.

4.8.4. Reagimi i të ardhurave tatimore sipas metodës (d) dhe (e) për tremujorët e periudhës 2005-2013 Për të rritur saktësinë e rezultateve rrillogarisim TB për të dyja metodat duke përdorur të dhënat tremujore për Të Ardhurat dhe PBB duke e cuar numrin e vrojtimeve nga 9 në 36.

116

Tabela 4.22 PBB, Ln(PBB), TëArdh, Ln(TëArdh) 2005-2013 sipas 3mujorëve 3-M

PBB Ln(PBB) TëArdh Ln(TëArdh) 1 169,942 12.043210 41,039.00 10.622278 2 219,342 12.298388 43,747.00 10.686178 3 212,247 12.265505 45,989.00 10.736158 4 213,266 12.270297 53,041.00 10.878820 5 189,273 12.150946 47,271.00 10.763652 6 228,618 12.339808 49,577.00 10.811282 7 226,708 12.331416 52,324.00 10.865210 8 237,610 12.378388 56,351.00 10.939355 9 208,489 12.247641 50,831.00 10.836262 10 248,378 12.422707 54,694.00 10.909509 11 246,111 12.413539 58,669.00 10.979667 12 264,692 12.486322 63,969.69 11.066165 13 233,132 12.359361 60,420.00 11.009075 14 279,240 12.539827 63,578.00 11.060023 15 277,482 12.533510 68,618.00 11.136310 16 290,822 12.580467 71,805.00 11.181709 17 256,852 12.456256 63,803.00 11.063555 18 309,549 12.642872 67,992.00 11.127145 19 287,082 12.567525 70,776.00 11.167275 20 290,452 12.579194 68,259.00 11.131065 21 273,961 12.520740 65,171.00 11.084770 22 328,821 12.703270 71,561.00 11.178306 23 310,243 12.645111 76,220.00 11.241379 24 326,620 12.696553 75,612.00 11.233370 25 299,608 12.610230 70,143.00 11.158291 26 335,087 12.722147 73,061.00 11.199050 27 322,351 12.683397 76,784.00 11.248752 28 343,577 12.747167 83,939.00 11.337846 29 301,063 12.615075 72,219.00 11.187458 30 351,394 12.769664 73,893.00 11.210373 31 334,269 12.719702 79,071.00 11.278101 32 348,762 12.762144 75,678.00 11.234243 33 315,592 12.662207 68,510.00 11.134735 34 368,764 12.817912 71,497.00 11.177411 35 328,465 12.702184 74,657.00 11.220660 36 351,961 12.771276 85,224.10 11.353040 Burimi: Ministria e Financave, INSTAT, përpunime të autorit

117

-

Metoda (d) sipas 3-M.

Regresioni Linear me variabël të varur Ln(TëArdh) dhe variabël të pavarur 3-M e vrojtimit ka prodhuar në programin SPSS v.21 rezultatet e paraqitura në output 4: Output 4: Descriptive Statistics Std. Deviation

Mean

N

LnTeArdh

11.0680

.18971

36

3-M

18.5000 10.53565

36 b

Model Summary

Change Statistics

Model

R

1

.899

R Square a

.808

Adjusted R Std. Error of R Square Square the Estimate Change .803

.08430

.808

F Change

df1

Sig. F Change

df2

143.243

1

34

a. Predictors: (Constant), 3-M b. Dependent Variable: LnTeArdh Coefficients

Unstandardized Coefficients

Model 1

B (Constant) 3M

Standardized Coefficients

Std. Error

10.769

.029

.016

.001

a

Beta

.899

95.0% Confidence Interval for B

t

Sig.

Lower Bound

Upper Bound

375.255

.000

10.710

10.827

11.968

.000

.013

.019

a. Dependent Variable: LnTeArdh

Ekuacioni i regresionit linear sipas output-it të programit spss-v.21 ka trajtën: Ln(TeArdh)  10.769  0.016  Viti    p  0.000; p  0.000

dhe R 2  0.808

Nga ana statistikore, mund të themi se ekuacioni linear i përftuar është statistikish i rëndësishëm për faktin se nivelet e sinjifikancës për variablin e varur dhe konstanten e ekuacionit janë të dyja nën nivelin 0,05 ( p=0.000) dhe R2=0.808.

118

.000

Grafiku 4.29 Përafrimi normal dhe shpërndarja normale e regresionit për Ln(TëArdh).

Grafiku 4.29 tregon se vrojtimi it ë ardhurave shpreh një përqëndrim të mirë vlerave të vrojtuara kundrejt vijës së pritshmërisë rritëse të saj (Std. Dev. = 0.189). Regresioni Linear me variabël të varur Ln(PBB) dhe variabël të pavarur 3-M e vrojtimit ka prodhuar në programin SPSS v.21 rezultatet e paraqitura në output 5:

Outputi 5: Descriptive Statistics Std. Deviation

Mean

N

LnPBB

12.5293

.19703

36

Viti

18.5000 10.53565

36 b

Model Summary

Change Statistics

Model 1

R .925

R Square a

.855

Adjusted R Std. Error of R Square Square the Estimate Change .851

.07616

a. Predictors: (Constant), Viti b. Dependent Variable: LnPBB

119

.855

F Change 200.275

df1

Sig. F Change

df2 1

34

.000

Coefficients

Unstandardized Coefficients

Model 1

B (Constant) Viti

Standardized Coefficients

Std. Error

12.209

.026

.017

.001

a

Beta

.925

95.0% Confidence Interval for B

t

Sig.

Lower Bound

Upper Bound

470.984

.000

12.157

12.262

14.152

.000

.015

.020

a. Dependent Variable: LnPBB

Koeficienti i regresionit linear të Ln(PBB) në lidhje me 3-M, sikurse shihet nga output 5 është statistikisht i rëndësishëm (p=0.000 dhe R2=0.855). Ekuacioni i regresionit linear sipas output-it të programit spss-v.21 ka trajtën: Ln(PBB)  12.209  0.017  Viti    p  0.000; p  0.000

dhe R 2  0.855

Sikurse në rastin e të ardhurave edhe PBB paraqet të njëjtën sjellje kundrejt vijës së regresit me një St. Dev = 0.197 (grafiku 4.30)

Grafiku 4.30 Përafrimi normal dhe shpërndarja normale e regresionit për Ln(PBB).

Sipas metodës (d), TB jepet si raport i koeficientëve përkatës të regreseve të përftuara më sipër: TB 

0.01618  0.9361  0.936 0.01729

Ndryshimi midis dy përllogaritjeve është i papërfillshëm (0.004) që do të thotë se regresioni është statistikisht i saktë dhe i besueshëm. TB është më e vogël se 1 dhe kështu do të kemi që per cdo 1% rritje të PBB do të kemi një rritje me 0.936% të të

120

ardhurave nga tatimet dhe taksat. Pra mund të themi që sistemi nuk është (buoyant) reagues sic duhet ndaj ndryshimeve të bazës (PBB). -

Në metoden (e) sipas 3-M: Përpunimi i të dhënave me metodën e regresionit linear për këtë qëllim na jep outputin 6: Outputi 6: Descriptive Statistics Std. Deviation

Mean

N

LnTeArdh

11.0680

.18971

36

LnPBB

12.5293

.19703

36 b

Model Summary

Change Statistics

Model 1

R .942

R Square a

.887

Adjusted R Std. Error of R Square Square the Estimate Change .884

.06467

.887

F Change

df1

Sig. F Change

df2

267.225

1

34

a. Predictors: (Constant), LnPBB b. Dependent Variable: LnTeArdh Coefficients

Unstandardized Coefficients

Model 1

B (Constant) LnPBB

Standardized Coefficients

Std. Error

-.295

.695

.907

.055

a

Beta

.942

95.0% Confidence Interval for B

t

Sig.

Lower Bound

Upper Bound

-.424

.674

-1.708

1.118

16.347

.000

.794

1.020

a. Dependent Variable: LnTeArdh

Ekuacioni i regresionit linear sipas output-it 6 të programit spss-v.21 ka trajtën: Ln(TeArdh)  0.295  0.907  Ln(PBB)    p  0.674; p  0.000

dhe R 2  0.887

Vihet re se konstantja e marrdhënies regressive lineare ndërmjet faktorëve nuk është brenda nivelit të lejuar (p=0.05) të sinjifikancës sepse p  0.674 . Por niveli i 121

.000

sinjifikancës së koeficintit të regresit është i pranueshem ( p  0.000 ). Modeli është sinjifikant por i një niveli më pak të besueshëm se metoda (d) për vlerësimin e TB.

Grafiku 4.31 Përafrimi normal dhe shpërndarja normale e regresionit për Ln(TëArdh).

-

Sipas metodës (e): TB  0.907  0.91

Edhe sipas metodës (e) shikojmë që përgjigja e të ardhurave tatimore ndaj ndryshimit të bazës (PBB) është më e vogël se 1, që sikurse dhe me metodën (d) na tregojnë që rritja e të ardhurave tatimore nuk ka qënë me të njëjtin rritëm me rritjen e bazës (PBB). Kjo tregon që qeveria ka marrë një pjesë më të vogël për cdo rritje në përqindje të PBB në formën e të ardhurave tatimore. Sikurse dhe në metodën (d) përllogaritja e TB me periudhë vrojtimi 3 mujorët nuk ndryshon trendin e TB nga ajo e përllogaritur duke vrojtuar të dhënat vjetore.

122

4.8.5. Reagimi i të ardhurave tatimore sipas metodës (d) dhe (e) për periudhën 1993 - 2014 Të dhënat që do të përpunojmë janë të paraqitura në tabelën 4.23 Tabela 4.23 PBB, Ln(PBB), TëArdh, Ln(TëArdh) 1993-2014 VITI 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

PBB 125340 187891 229793 346403 346198 409209 471578 523043 583369 622711 694097 751022 814797 882209 967670 1080676 1143936 1239645 1300624 1335488 1364782 1413931

Ln(PBB) 11.73879 12.14362 12.34493 12.75536 12.75477 12.92198 13.06384 13.16742 13.27658 13.34184 13.45037 13.52919 13.61069 13.69018 13.78265 13.8931 13.94999 14.03034 14.07835 14.10481 14.12651 14.16188

TeArdh 23447 35988 39680 42840 45578 72576 83566 104112 114294 128948 145388 165975 183816 205523 228164 264421 270830 288564 303927 300861 299888 335921

Ln(TeArdh) 10.0625 10.49094 10.5886 10.66523 10.72718 11.19239 11.33339 11.55322 11.64653 11.76716 11.88716 12.01959 12.12169 12.23331 12.33782 12.4853 12.50925 12.57267 12.62454 12.6144 12.61116 12.72463

TVSH Ln(Tvsh) TF Ln(TF) 4,991 8.5154 3,980 8.2890 4,959 8.5090 2,745 7.9175 5,587 8.6282 2,477 7.8148 9,076 9.1134 3,418 8.1368 15,656 9.6586 2,393 7.7803 28,769 10.2671 4,323 8.3717 29,794 10.3021 6,033 8.7050 38,121 10.5485 8,115 9.0015 41,149 10.6250 10,248 9.2348 46,113 10.7389 12,198 9.4090 50,625 10.8322 13,147 9.4839 58,161 10.9710 16,308 9.6994 64,534 11.0749 19,237 9.8646 74,268 11.2154 22,258 10.0105 87,771 11.3825 21,077 9.9559 107,094 11.5815 18,108 9.8041 110,062 11.6088 17,149 9.7497 113,998 11.6439 17,606 9.7760 119,189 11.6885 19,712 9.8890 116,532 11.6659 16,853 9.7323 111,940 11.6257 15,119 9.6237 123,847 11.7268 21,483 9.9750

Burimi: Ministria e Financave, INSTAT, përpunime të autorit

123

Përpunimi i të dhënave me metodën e regresionit linear për këtë qëllim na jep outputin 7: Output 7: Descriptive Statistics Std. Deviation

Mean LnTeArdh Viti

N

11.7622

.82640

22

2003.5000

6.49359

22

b

Model Summary

Change Statistics

Model

Adjusted Std. Error of R Square R Square R Square the Estimate Change

R

1

.969

a

.940

.937

.20796

.940

F Change

df1

Sig. F Change

df2

311.636

1

20

a. Predictors: (Constant), Viti b. Dependent Variable: LnTeArdh

Coefficients

Unstandardized Coefficients

Model 1

B (Constant) Viti

Std. Error

-235.404

14.001

.123

.007

a

Standardized Coefficients

Beta

.969

95.0% Confidence Interval for B

t

Sig.

Lower Bound

Upper Bound

-16.813

.000

-264.610

-206.198

17.653

.000

.109

.138

a. Dependent Variable: LnTeArdh

Ekuacioni i regresionit linear sipas output-it 7 të programit spss-v.21 ka trajtën: Ln(TeArdh)  235.404  0.123  Viti    p  0.000; p  0.000

dhe R 2  0.940

Regresioni Linear me variabël të varur Ln(PBB) dhe variabël të pavarur vitin na jep sipas programit SPSS v.21 outputin 8:

124

.000

Output 8: Descriptive Statistics Std. Deviation

Mean LnPBB Viti

N

13.3599

.68884

22

2003.5000

6.49359

22

b

Model Summary

Change Statistics

Model

R

1

.963

R Square a

Adjusted R Std. Error of R Square Square the Estimate Change

.928

.924

.18994

.928

F Change

df1

Sig. F Change

df2

256.191

1

20

a. Predictors: (Constant), Viti b. Dependent Variable: LnPBB

Coefficients

Unstandardized Coefficients

Model 1

B (Constant) Viti

Standardized Coefficients

Std. Error

-191.330

12.788

.102

.006

a

Beta

.963

95.0% Confidence Interval for B

t

Sig.

Lower Bound

Upper Bound

-14.961

.000

-218.007

-164.654

16.006

.000

.089

.115

a. Dependent Variable: LnPBB

Ln( PBB)  191.330  0.102  Viti    p  0.000; p  0.000

dhe R 2  0.928

TB (TëArdh) sipas metodës (d) per periudhën 1993-2014: TB 

0.123  1.207  1.21 0.102

Pra reagimi it ë ardhurave tatimore për periudhën 1993-2014 > 1 që tregon një përformancë shumë të mirë të sistemit tatimor ndaj ndryshimeve të bazës.

125

.000

Në metoden (e), Output 9: Descriptive Statistics Std. Deviation

Mean

N

LnTeArdh

11.7622

.82640

22

LnPBB

13.3599

.68884

22

b

Model Summary

Change Statistics

Model

R

1

.987

R Square a

Adjusted R Std. Error of R Square Square the Estimate Change

.974

.973

.13595

F Change

.974

df1

755.989

Sig. F Change

df2 1

20

a. Predictors: (Constant), LnPBB b. Dependent Variable: LnTeArdh

Coefficients

Unstandardized Coefficients

Model 1

B (Constant) LnPBB

Standardized Coefficients

Std. Error

-4.058

.576

1.184

.043

a

Beta

95.0% Confidence Interval for B

t

.987

Sig.

Lower Bound

Upper Bound

-7.044

.000

-5.260

-2.856

27.495

.000

1.094

1.274

a. Dependent Variable: LnTeArdh

TB  1.184  1.18

Pra për cdo rritje me 1% të bazës, të ardhurat tatimore janë rritur me 1.18% pra 18% më shpejt. Tabela 4.24 TB (TëArdh), TB (TF), TB (Tvsh) Periudha

TB (TëArdh)

1993-2014 1993-2004 1998-2007 2005-2013

1.21 1.18 1.36 0.93

TB (TF)

TB (Tvsh)

1.04 1.18 1.93 -0.49

1.55 1.65 1.32 1.04

Burimi: Autori 126

.000

Vërtetim i hipotezës 1: Të ardhurat tatimore për periudhën 2005-2013 janë rritur me një ritëm më të ulët se ritmi i rritjes vjetore të PBB, për rrjedhojë raporti midis këtyre të ardhurave dhe PBB në përqindje ka qëndruar në të njëjtin nivel dhe ka ardhur duke rënë pas vitit 2008. Duke ju referuar të dhënave të tabelës 4.15 shikojmë që raporti midis të ardhurave tatimore ndaj PBB ka ardhur në rritje deri në vitin 2008 (24.4%) dhe më pas ka filluar të bjerë në mënyrë të vazhdueshme deri në vitin 2013 (22%), për të filluar ngritjen në vitin 2014 në 23.7%. Ky trend vërtetohet edhe nga treguesit e regimit të të ardhurave tatimore ndaj PBB. Një tregues TB >1 dmth që të ardhurat nga tatimet rriten më shpejt se PBB duke rritur raportin në favour të të ardhurave, duke kontribuar në uljen e deficitit fiscal. Një TB <1 dmth që të ardhurat tatimore të rriten më ngadalë se PBB duke ulun raportin në favour të PBB duke thelluar deficitin fiskal. Një TB =1 është indiferente dmth të ardhurat reagojnë me të njëtin rritëm si dhe PBB pa ndikuar në raportin mids tyre. Nga vrojtimi i rezultateve shikojmë që të dy metodat statistikisht më të besueshme (d) dhe (e) por edhe metodat e tjera japin një tregues të TB më të vogël se 1 për periudhën 2005-2013, që do të thotë që sistemi tatimor nuk ka reaguar sic duhet ndaj rritjes së bazës (PBB) duke gjeneruar të ardhura tatimore me një shpejtesi rritjeje më te ulët se shpejtësia e rritjes së PBB. Niveli i ulët i reagimit të të ardhurave tatimore ndaj rritjes së bazës së taksueshme është një tregues i ineficencës në administrimin tatimor, nivel i ulët pranimi, (tax compliance), zbatimi dhe kulture tatimore dhe është shenjë e ekzistencës se evazionit fiscal. Kjo del në pah dhe nga krahasimi i treguesve midis periudhave (1993-2014) dhe (2005-2013) ku treguesi i reagimit të të ardhurave tatimore ndaj ndryshimit të PBB është ndjeshëm më i madh për periudhën 1993-2014 c‟ka tregon një reagim më të mirë të të ardhurave tatimore në afatgjatë, krahasuar me 2005-2013. Ky fakt evidentohet më lehtë nëse krahasojmë TB e kësaj periudhe me periudha që kanë të njëta kushte sic është përshëmbull periudha 1998-2007 ku TB arrin vlera mbi 1.35 duke dëshmuar për një nivel shumë të lartë reagimi pozitiv të të ardhurave tatimore ndaj ndryshit të PBB. Për cdo rritje të PBB me 1%, të ardhurat tatimorë gjatë kësaj periudhe janë rritur me 1.35%. Duke qënë se vendi ynë ka një raport shumë të ulët të të ardhurave tatimore ndaj PBB krahasuar me te gjitha vendet e BE ku ne aspirojmë të aderojmë, lind nevoja e ndërmarjes se reformave tatimore që të stimulojnë shpejtësinë e rritjes së të ardhurave tatimore në funksion të rritjes së raportit të ardhura tatimore / PBB duke rritur konsolidimin fiskal.

127

Vertetimi i hipotezës 2 (H.2) Tatimi përpjestimor mbi fitimin e biznesit dhe të ardhurat personale nuk garanton rritje të të ardhurave në buxhet dhe, në të njëjtën kohë, nuk është i drejtë pasi sjell rënie të të ardhurave të personave me nivele të ardhurash të ulëta dhe të mesme. Ulja e normës së tatim fitimit (nga 25% ne 23%, në 20% dhe pastaj unifikimi në 10% me normën e TAP) ka ndikuar negativisht në përformancën e TF dhe nivelin e të ardhurave në Buxhetin e Shtetit. Nga vrojtimi i rezultateve shikojme që dy metodat statistikisht më të besueshme (d) dhe (e) japin një tregues të TB te (TF) më të vogël se 1, madje negative, që do të thotë që të ardhurat nga ky tatim nuk kanë reaguar sic duhet ndaj rritjes së bazës (PBB) duke gjeneruar të ardhura tatimore me një shpejtësi rritjeje më të ulët se shpejtësia e rritjes së PBB. Po të shikojmë në tabelën 4.24 treguesi i TB për periudhën 2005-2013 është më i ulëti historic krahasuar me të gjitha periudhat e tjera edhe pse në ato periudha shkalla tatimore ka qënë shumë më e lartë. Niveli i ulët i reagimit të të ardhurave të tatim fitimit ndaj rritjes së bazës së taksueshme është një tregues i ineficencës në administrimin tatimor, nivel i ulët pranimi dhe është shenjë e ekzistencës së evazionit fiskal. Të ardhurat nga tatimi mbi fitimin në vitin 2007 zinin 58.7 për qind kundrejt 41.3 për qind të ardhurave nga tatimi mbi të ardhurat personale. Pas këtij viti raporti përmbyset: të ardhurat nga tatimi mbi fitimin bjenë në 42.5 për qind më 2008, deri në 37.7 për qind më 2012 dhe 2013. Në të kundërtën, ardhurat personale janë rritur 57.5 për qind më 2008 duke vijuar deri në 62.3 për qind më 2012 dhe 2013. Tarifa e tatimit mbi fitimin e biznesit (firmave), deri në vitin 2007 ka qënë 20 për qind, kurse nga fillimi i vitit 2008 është ulur në 10 për qind, duke u “sheshuar” në të njëjtin nivel me tatimin mbi të ardhurat personale dhe tregues të tjerë si: dividentët, të ardhurat që rrjedhin si fitim i ortakut, interesat nga huatë, depozitat, të ardhurat nga e drejta e autorit ose pronësia intelektuale, nga lojërat e fatit,dhe të gjitha shpërblimet apo të ardhurat e tjera. Përgjysmimi i tatimit mbi fitimin u bë me synimin për të nxitur shtimin e bizneseve, rritjen e të ardhurave të tyre si dhe rritjen e investimeve, për zgjerimin e veprimtarive ekonomike dhe hapjen e vëndeve të reja të punës. Por të ardhurat nga tatimi mbi fitimin ndaj të ardhurave gjithsej, nga 8.4 për qind më 2007, kanë rënë në 6.2 për qind më 2008, 5.7 për qind më 2009, 5.4 për qind më 2010, 5.9 për qind më 2011, dhe 4.9 për qind më 2012. Zbatimi i “taksës së sheshtë” nga viti 2008 e këtej ka thelluar hendekun e pabarazisë në të ardhurat, duke e hedhur barrën e tatimit në personat që kanë më pak të ardhura, që janë nëpunës me paga të ulëta dhe të mesme apo të vetëpunësuar. Rritja e masës të tatimit mbi të ardhurat personale dhe ulja në të njëjtën kohë e tatimit të fitimit e ka rënduar barrën e tatimit në shtresat me të ardhura të ulëta dhe të 128

mesme pasi “taksa e sheshtë” deri në mars 2013 ka prekur edhe pagat 30 mijë lekë në muaj, që përbën “minimumin jetik” për jetesën modeste të gjysmës të një familje me katër persona. Nga 1 janar 2008 dhe deri në mars 2013 është zbatuar sistemi i tatimit përpjestimor mbi të ardhurat personale, apo ndryshe –“taksa e sheshtë”. Ky sistem nuk tatonte shumat deri 10 mijë lekë në muaj, kurse shumat nga mbi 10 mijë lekë deri në 30 mijë lekë në muaj tatohen 10 për qind. Duke mbajtur parasysh se pagat apo të ardhurat e tjera personale deri 40-50 mijë lekë në muaj përbëjnë shumicën e pagave, mund të shprehemi se sistemi i “taksës së sheshtë” godet individët me të ardhura personale të ulta- të mesme dhe favorizon, krahasuar me sistemin progresiv, individët me të ardhura të larta. Në 28 mars 2013, në prag të zgjedhjeve parlamentare të 23 qershorit, Kuvendi miratoi ndryshimin e tatimit mbi të ardhurat.66 Në krahasim me variantin e mëparshëm, ky ligj rrit shumën e të ardhurave që përjashtohen nga tatimi, deri në 30mijë lekë në muaj. Të ardhurat nga “taksa e sheshtë”, nga 14.3 për qind të ardhurave gjithsej të buxhetit më 2007, kanë zënë 14.6 për qind më 2008, 14.7 për qind më 2009 – niveli më i lartë i këtyre viteve- dhe kanë rënë në 13.6 për qind më 2012.

4.9. Stabiliteti tatimor në Shqipëri Vlerësimi i stabilitetit të të ardhurave është një instrument shumë i rëndësishëm për politikëbërë sit në kuadër të planifikimit të të ardhurave, shpenzimeve dhe burimeve të financimit për periudhat e ardhëshme. Tatimet të ardhurat e të cilave janë stabël, janë më të predispozuara pë r të ndihmuar në stabilitetin e të ardhurave në të rë si. Tatimet të ardhurat e të cilave janë të korreluara negativisht me të ardhurat nga burime të tjera ndihmojnë rritjen e stabilitetit të të ardhurave në total. CV(TeArdhurave tatimore) pa trajtuar ndikimin e secilës taksë apo tatimi ne vecanti llogaritet me anë të formulës standarte referuar67 Haughton (1998): Formula 1: CV(R) = SD(R)/Mean(R) CV: wshtw Koeficienti i variacionit, (R): wshtw e ardhura e marw nw vrojtim, SD: wshtw Deviacioni Standart dhe Mean wshtw Mesatarja. Sa më e vogël të jetë CV, aq më i vogël është dispersioni i të ardhurave ( SD) që domethënë aq më e përqëndruar kundrejt mesatares ndodhen vlerat e vrojtuara. Për rastin tonë CV(R) = 0.1712

66

Ligj nr. 107/2013 Për disa ndryshime në ligjin nr. 8438, datë 28.12.1998 Për tatimin mbi të ardhurat. Jonathan Haughton, Harvard Institute for International Development and Suffolk Universithy, Estimating Tax Buoyancy, Elasticity and Stability. African Economic Policy Paper, Discussion Paper Nr. 11 July 1998, pp 6. 67

129

Kjo tregon që sistemi tatimor shqiptar gjatë viteve të mara në vrojtim 20042013 ka pasur një stabilitet shumë të mirë të të ardhurave tatimore në tërësi, e provuar nga vlera shumë e vogël e CV. Ky është një tregues i thjeshtë që është i dobishëm kryesisht kur duam të bëjmë krahasime mbi stabilitetin e të ardhurave tatimore midis vendeve. Ai mund të matet për të vrojtuar stabilitetin tatimor të të ardhurave tatimore në tërësi por edhe për të vrojtuar statilitetin e secilës taksë në vecanti. Por ky tregues nuk mer parasysh raportin dhe lidhjen ndërmjet tatimeve dhe taksave ndërmjet tyre dhe rolin e secilës prej tyre në stabilitetin e të ardhurave në tërësi. Një mënyrë për të matuar impaktin e një takse apo tatimi në stabilitetin e të ardhurave tatimore në tërësi është matja e coeficentit të variacionit të të ardhurave me apo pa taksën e vrojtuar. Gjithashtu është e dobishme të masim nëse një ritje në një taksë të dhënë do të conte në më pak apo më shume stabilitet në të ardhurat tatimore. Le të supozojmë që R është totali i të ardhurave tatimore, RO janë të ardhurat nga burime te tjera tatimore pa taksën e marë në vrojtim dhe RT janë të ardhurat nga taksa e vrojtuar. Atëherë do të kishim: R = RO + RT ⟹ Var(R) = Var(RO) + Var(RT) + 2Cov(RO,RT) ⟹ Formula 2: CV(R)2 = 𝛼2CV(RO)2 + (1-𝛼)2CV(RT)2 + 2𝛼(1𝛼)CV(RO)CV(RT)Corr(RO,RT) Ku α = (RO/R) dhe Corr(RO,RT) është koeficienti i korelacionit ndërmjet RO dhe RT. Ndërsa (1-α) = (RT/R). CV(RT) dhe CV(RO) janë koeficientët e variacionit përkatësisht për RT dhe RO. Ky ekuacion është vecanërisht i dobishëm kur vrojtojmë rritjen nga të ardhurat nga një taksë e dhënë. Sa më e vogël të jetë CV(RT), aq më e predispozuar është ajo të ndihmonjë në ritjen e stabilitetit te te ardhurave në tërësi. Gjithashtu taksat të ardhurat e të cilave janë negativisht të koreluara me të ardhurat nga burime të tjera pra kur Corr(RO,RT)<0, ndihmojnë në rritjen e stabilitetit të të ardhurave tatimore.68 Të dhënat që nevojiten për ekzekutimin e formulës (2) paraqiten në tabelat e mëposhtme të cilat përmbajnë të dhënat respektivve për secilën taksë që ne marim në shqyrtim. Këto rezultate llogariten me anë të përpunimit statistikor të të dhënave të tabelës ( të dhënat e përgjithshme nominale sipas Min fin për cdo takes buxheti i konsoliduar Janar – Dhjetor 2014) me anë të statistikës përshkruese (descriptive)të programit eksel. Modeli i interpretimit të rezultateve i referohet matjes së stabilitetit të të ardhurave tatimore Haughton (1998). Më poshtë po trajtojmë stabilitetin që ofrojnë disa nga taksat e përzgjedhura bazuar në kriterin e peshës që zënë në totalin e të ardhurave tatimore si dhe karakteristikave cilësore të tyre.

68

Jonathan Haughton, Harvard Institute for International Development and Suffolk Universithy, Estimating Tax Buoyancy, Elasticity and Stability. African Economic Policy Paper, Discussion Paper Nr. 11 July 1998, p 6.

130

4.9.1. Stabiliteti tatimor në lidhje me TVSH. Llogarisim stabilitetin e të ardhurave tatimore duke marë në konsideratë lidhjen dhe ndikimin e TVSH me të ardhurat e tjera. Tabela 4.25 Vlerësimet e madhësive statistikore, TVSH TeArdh TVSH (R0) TVSH (RT) 260,666.0 44,615 0.1712

Mean SD CV Corr

160,067.4 25,183 0.1573

100,598.6 19,993 0.1987 0.95

Tabela 4.21, Burimi Autori, Tabela e vleresimeve te madhesive statistikore (TVSH)

Vlera e CV për të ardhurat e paraqitur në tabelë, llogaritet me anë të aplikimit të të dhënave të tabelës 1 në ekuacionin (2). 2

2

2 2  160067.4   100598.6  CV ( R)     0.1573     0.1987   260666.0   260666.0   160067.4  100598.6  +2     0.1573 0.1987  0.95   260666.0  260666.0  2

=  0.1712   CV (R)  0.1712 2

Vihet re se CV(R) është më e madhe se CV(RO), që do të thotë që kemi një kontribut negative të të ardhurave nga TVSH në stabilitetin e të ardhurave totale. Ky rezultat është i pritshëm duke e gjykuar me anë të korrelacionit të RO dhe RT ( Corr(RO,RT = 0.95 >0). Për të parë se cfarë ndodh me stabilitetin e të ardhurave në tërësi nëse simulojmë dyfishimin e të ardhurave nga TVSH duke mbajtur në konstant të ardhurat në tërësi, rillogarisim CV(R) sipas ekuacionit 2 duke dyfishuar të ardhurat nga TVSH. Për të mbajtur konstante vlerën totale të të ardhurave natyrisht që atyre do t‟ju zbresim vlerën e TVSH. Atëherë vlera e re e CV(R) do të jetë: 2

2

2 2  59468.8   201197.2  CV ( R)     0.1573     0.1987   260666.0   260666.0   59468.8  201197.2  +2     0.1573 0.1987  0.95   260666.0  260666.0  2

=  0.1725   CV ( R)  0.1725 2

131

Vihet re se mbas dyfishimit të të ardhurave nga TVSH, CV(R) rritet ( 0.1725 >0.1712). Kjo rikonfirmon kontributin negative të TVSH edhe mbas dyfishimit të të ardhurave në stabilitetin e të ardhurave totale. Tabela 4.26. Vlerësimet e madhësive statistikore, TF Mean SD CV Corr

TeArdh

TF (R0)

TF (RT)

260,666.0 44,615 0.1712

242,097.2 46,141 0.1906

18,568.8 2,226 0.1199 -0.70

Burimi: Autori, 2015

Vërtetimin e Hipotezës H3. Rritja e të ardhurave nga tatim fitimi rrit jo vetëm të ardhurat tatimore por kontribuon në rritjen e stabilitetit të të ardhurave tatimore. Të dhënat e pasqyruara në tabelën 2, na lejojnë të gjykojmë për një kontribut stabilizues të TF mbi të ardhurat e përgjithshme në këndvështrimin e korrelacioinit midis të ardhurave nga tatim fitimi dhe të ardhurave nga burime te tjera tatimore (Corr[TF(RO), TF(RT)]=-0.70<0). Ndikimi pozitiv i kësaj takse në stabilitetin e te ardhurave në tërësi, rikonfirmohet nga krahasimi i koeficentëve të variacionit. CV[TF(RO)]=0.1906 e cila është më e madhe se CV(R)=0.1712, që do të thotë se shtimi i të ardhurave nga kjo taksë ul koeficentin e variacionit. 2

2

2 2  242097.2   18568.8  CV ( R)     0.1906      0.1199   260666.0   260666.0   242097.2  18568.8  +2     0.1906  0.1199  0.70   260666.0  260666.0  2

=  0.1712   CV ( R)  0.1712 2

Koeficienti i variacionit mbas dyfishimit të të ardhurave nga tatimi fitimi duke mbajtur të pandryshuar të ardhurat në tërësi do të jete: 2

2

2 2  223528.39   37137.61  CV ( R) 2     0.1906      0.1199   260666.0   260666.0   223528.39  37137.61  +2     0.1906  0.1199  0.70   260666.0  260666.0 

=  0.1516   CV ( R)  0.1516 2

132

Vihet re se vlera e re e përftuar është më e vogël se vlera para dyfishimit të ta ardhurave nga tatim fitimi. Kjo tregon se cdo rritje e të ardhurave nga tatim fitimi con në një stabilitet në rritje të të ardhurave totale.

Tabela 4.27. Vlerësimet e madhësive statistikore TD Mean SD CV Corr

TeArdh

TD (R0)

TD (RT)

260,666.0 44,615 0.1712

251,766.4 47,573 0.3427

8,899.6 3,050 0.1890 -0.97

Burimi: Autori 2015

Të dhënat e pasqyruara në tabelën 3, na lejojnë të gjykojmë për një kontribut stabilizues të TD mbi të ardhurat e përgjithshme në këndvështrimin e korrelacioinit midis të ardhurave nga taksave doganore dhe të ardhurave nga burime te tjera tatimore (Corr[TD(RO), TD(RT)]=-0.97<0). Ndikimi pozitiv i kësaj takse në stabilitetin e te ardhurave në tërësi, rikonfirmohet nga krahasimi i koeficentëve të variacionit. CV[TD(RO)]=0.1890 e cila është më e madhe se CV(R)=0.1712, që do të thotë se shtimi i të ardhurave nga kjo taksë ul koeficentin e variacionit. 2

2

2 2  251766.4   8899.6  CV ( R)     0.1890      0.3427   260666.0   260666.0   251766.4  8899.6  +2     0.1890  0.3427  0.97   260666.0  260666.0  2

=  0.1712   CV ( R)  0.1712 2

Koeficienti i variacionit mbas dyfishimit të të ardhurave nga tatimi fitimi duke mbajtur të pandryshuar të ardhurat në tërësi do të jete: 2

2

2 2  242866.8   17799.2  CV ( R)     0.1890      0.3427   260666.0   260666.0   242866.8  17799.2  +2     0.1890  0.3427  0.97   260666.0  260666.0  2

=  0.1533  CV ( R)  0.1533 2

Vihet re se vlera e re e përftuar është më e vogël se vlera para dyfishimit të ta ardhurave nga taksat doganore. Kjo tregon se cdo rritje e të ardhurave nga taksat doganore con në një stabilitet në rritje të të ardhurave totale.

133

Vrojtimi i korelacionit të të ardhurave nga sigurimet shoqërore nuk na lejojn të gjykojmë mbi ndikimin pozitiv në stabilitetin e te ardhurave në tërësi (Corr[S.Shoq(RO), S.Shoq(RT)]=0.97) edhe pse CV(RT) është i ulët. Tabela 4.28 Vlerësimet e madhësive statistikore S.Shoqërore

Mean SD CV Corr

TeArdh

SShoq (R0)

SShoq (RT)

260,666.0 44,615 0.1712

217,559.6 38,354 0.1763

43,106.4 6,411 0.1487 0.97

Burimi: Autori, 2015

Nqs do ta krahasojmë me të ardhurat nga TVSH jemi pothuajse në të njëjtat parametra koeficentësh për korelacionin dhe variacionin, por nuk mund të themi se të ardhurat nga S.Shoq nuk ndikojnë pozitivisht në stabilitetin e të ardhurave në tërësi pa bërë krahasimin midis koeficientit të variacionit të të ardhurave pa S.Shoq dhe të ardhurave në tërësi: 2

2

2 2  217559.6   43106.4  CV ( R)     0.1763     0.1487   260666.0   260666.0   217559.6  43106.4  +2     0.1763 0.1487  0.97   260666.0  260666.0  2

=  0.1712   CV ( R)  0.1712 2

Nga ekuacioni i mësipërm vihet re se CV(R) = 0.1712 është më e vogël se CV[S.Shoq(RO)]=0.1763 që do të thotë se edhe pse me një ndryshim të vogël, futja e të ardhurave nga sigurimet shoqërore e ul koeficentin variacionit të të ardhurave në tërësi. Pra s‟mund të mohojmë ndikimin pozitiv të këtyree të ardhurave në stabilitetin e përgjithshëm. Për të përforcuar këtë rezultat, llogarisim CV(R) duke simuluar dyfishimin e të ardhurave nga sigurimet shoqërore, por duke mbajtur konstant të ardhurat në tërësi. 2

2

2 2  174453.22   86212.78  CV ( R) 2     0.1763     0.1487   260666.0   260666.0   174453.22  86212.78  +2     0.1763 0.1487  0.97   260666.0  260666.0 

=  0.1658   CV ( R)  0.1658 2

134

Simulimi i dyfishimit të të ardhurave nga sigurimet shoqërore realizon një vlerë të CV(R) më të ulët (CV(R)=0.1658<0.1712). Kjo konfirmon hipotezën se të ardhurat nga sigurimet shoqërore luajnë një rol stabilizues në të ardhurat totale.

Tabela 4.29 Vlerësimet e madhësive statistikore, TF,TVSH,TD,SShoq.

CV CV CV CV

TF TVSH TD SShoq

TeArdh

(R0)

(RT) Corr

0.1712 0.1712 0.1712 0.1712

0.1906 0.1573 0.3427 0.1763

0.1199 0.1987 0.1890 0.1487

Tabela 4.25 Burimi Autori, Tabela e CV per TF, TVSH, TD, SShoq.

135

-0.70 0.95 -0.97 0.97

TeArdh 2x 0.1516 0.1725 0.1533 0.1658

KAPITULLI V: REDUKTIMI I PENGESAVE ADMINISTRATIVE NXIT RRITJEN E TË ARDHURAVE NGA BIZNESI Sektori privat kontribuon me rreth 85 për qind të PBB dhe 80 për qind të punësimit (P. Milo, 2011).Nga ky fakt del qartë rëndësia që ka përmirësimi i klimës të biznesit përmes heqjes apo reduktimit të pengesave administrative si një kusht për krijimin dhe zhvillimin e firmave private,për hapjen e vendeve të reja të punës dhe rritjen e peshës së tyre në të ardhurat e buxhetit të shtetit. Duke mbajtur parasysh se klima e biznesit nuk është thjesht një problem kombëtar por edhe rajonal e global, jemi përpjekur të analizojmë të dhëna krahasuese tëorganizatave dhe institucioneve të specializuara ndërkombëtare si The Haritage Foundation, Banka Botërore, BERZH, etj, si dhe kombëtare. Për të evidentuar sa më konkretisht pengesat administrative me të cilat haset biznesi në punën e tij përditëshme, kemi organizuar një pyetsor me përfaqësuesit e biznesit në qarkun e Gjirokastrës. Të gjitha këto, të analizuara sëbashku, na ndihmojnë të krijojmë ide më të qarta se në çfarë pozicioni ndodhet vendi ynë krahasuar me vende të tjera, dhe ku duhen zbatuar masa për të përmirësuar renditjen në shkallë rajonale dhe globale.

5.1. Ekonomia shqiptare - mesatarisht e lirë Më 27 janar 2015 doli botimi i 21-të i Indeksit të Lirisë Ekonomike (ILE) i cili vlerëson kushtet ekonomike dhe politikat qeveritare në 186 vende të botës për këtë vit. Botimi i këtij Indeksi prej vitit 1995, është produkt i Fondacionit të Trashëgimisë (The Heritage Foundation), një institucion kërkimor –think tank- i themeluar më 1973 që ka si mision të nxisë politika publike konservatore,bazuar në parimet e sipërmarrjes së lirë, qeverisë të kufizuar, lirisë individuale etj. Botimi vjen si bashkëpunim me The Wall Street Journal, një nga gazetat e përditëshme kryesore amerikane në Nju Jork, e fokusuar mbi biznesin, investimet, paranë, bursën, etj, si dhe me institucione dhe organizata të tjera kudo në botë. 69 Si dhe në botimet e mëparëshme, Indeksi 2015 siguronevidencen e përfitimeve nga liria ekonomike, si nga individët ashtu dhe shoqëritë: qeveritë që respektojnë dhe nxisin lirinë ekonomike sigurojnë më shumë mundësi për risi, progres dhe begati. ILE 2015 vlerëson zhvillimet e politikës ekonomike në 186 vende të botës, sipas 6 rajoneve nga 1 korrikut 2013 deri më 30 qershor 2014. Indeksi i shkallëzon dhe i rendit ekonomitë e këtyre vendeve bazuar në rezultatet e tyre sipas 10 komponentëve, që efektojnë lirinë e përgjithëshme ekonomike, të grupuara në katër kategori, si vijon: 69

2015 Index of Economic Freedom. The Heritage Foundation in partnership with The Wall Street Journal. 136

Kategoritë Treguesit Sundimi i ligjit 1. 1. Të drejtat pronësore; 2.Liria nga korrupsioni. Përmasat e qeverisë 3. Liria fiskale; 4. Shpenzimet qeveritare. Efikasiteti rregullator 5. Liria e biznesit; 6.Liria e punës; 7. Liria monetare. Hapja e tregut 8. Liria tregëtare; 9.Liria investuese; 10.Liria financiare. Burimi: 2015 Index of Economic Freedom. P.13

Vendet renditen sipas një rezultati me pikë nga0 në 100 për secilin nga 10 komponentët e lirisë ekonomike, dhe këto pikë më pas mesatarizohen për të llogaritur rezultatin e përgjithshëm të lirisë ekonomike në shkallë vendi. Bazuar në vlerësimin e përgjithshëm me pikë të ILE, ekonomitë e vëndeve të ndryshme shkallëzohen: Të lira,80-100 pikë; Përgjithësisht të lira, 70–79.9; Mesatarisht të lira,60–69.9; Përgjithësisht jo të lira, 50–59.9; Të ndrydhura, 0–49.9. ILE për vitin 2015, si mesatare e 189 vendeve ka dalë 60.4; ekonomitë më të lira në botë janë: Hong-Kongu, Singapori, Zelanda e Re, Australia, Zvicra me pikaverazh nga 80 on the 0-100. ILE në Rajonin e Europës prej 43 shtetesh që fillon me Zvicrën dhe përfundon me Ukrainën ka dalë mesatarisht 67. Me ILE 65.7 pikë, Shqipëria renditet në vendin e 63-të në botë dhe e 29-ta në rajonin e Europës kundrejt 66.9 pikë, në vitin 2014. Vlerësimi i përgjithshëm ka rënë me 1.2 pikë, më ndjeshëm në lirinë e biznesit, lirinë fiskale, dhe lirinë investuese. Grafiku 5.1: Indeksi i Lirisë Ekonomike të Shqipërisë 1995-2015 80 70 60 50

53.6

56.6 56.8 56.8 58.4 57.8

63.7 60.3 61.4 62.4

66

66.9 65.7 64 65.1 65.2

49.7

40 30 20 10 0 1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Burimi: 2015 Index of Economic Freedom dhe përpunime të autorit.

137

Me këtë nivel tëILE për vitin 2015, Shqipëria përfshihet në grupin e vendeve me ekonomi mesatarisht të lira (60-69.9). Në një vështrim historik prej vitit 1995, del se vendi ka bërë progres në rritjen e nivelit të lirisë ekonomike duke kaluar nga grupi i “ekonomive të ndrydhura“, në grupin e ekonomive “përgjithësisht jo të lira”në vitet 1996-2005, dhe në grupin e ekonomive “mesatarisht të lira” nga viti 2006 e në vijim. Por pas një prirje rritjeje në vitet 2005-2010, ILE thuajse ka qëndruar në vend, me luhatje të vogla në vitet 2011-2015 (Grafiku 5.1). Krahasimet me vendet e Rajonit tregojnë për nivele të përafërta të ILE 2015. Maqedonia ka tregues më të lartë dhe renditje më të mirë vlerësimin e përgjithshëm si dhe në disa komponentë përbërës.Vlerësimi i saj është 67.1 dhe renditet në vendin 53të midis 183 shteteve, ndonëse ka rënë me -1.5 pikë kundrejt vitit 2014 (Tabela 5.1). Shqipëria renditet në vendin e dytë, me nivel të ulët vlerësimi në të drejtat pronësore,30 pikë, duke lënë pas vetëm Bosnjën dhe Hercegovinën me 20 pikë. Po kështu paraqitet si një vend me korrupsion të lartë në Rajon e më gjerë me liri të vlerësuar me 31 pikë, kundrejt mbi 40 pikë në vendet e tjera. Komponenti i lirisë fiskale del i krahasueshëm me vendet e tjera, duke u renditur pas Malit të Zi dhe Maqedonisë.Po kështu edhe për shpenzimet qeveritare.Në lirinë e biznesit reshtohet gjithashtu pas dy vendeve të larpërmëndura. Tabela 5.1: Renditja e vendeve të Rajonit të Ballkanit Perëndimor sipas ILE 2015 Treguesit

Maqedoni

Shqipëri

Renditja në botë 53 63 Vlerësimi gjithsej 67.1 65.7 (+-) me vitin 2014 -1.5 -1.2 Të drejtat pronësore 35 30 Liria nga korrupsioni 44.0 31.0 Liria fiskale 91.4 87.2 Shpenzimet qeveritare 65.6 76.1 Liria e biznesit 79.2 70.6 Liria e punës 70.7 52.9 Liria monetare 79.0 80.8 Liria tregëtare 86.2 87.8 Liria e investimeve 60 70 Liria financiare 60 70 Burimi: 2015 Index of Economic Freedom. F. 4-8.

Mali i Zi 66 64.7 1.1 40 44.0 92.6 36.7 77.1 77.5 79.7 84.8 65 50

Kroaci

Sërbi

81 61.5 1.1 40 48.0 74.9 46.5 55.8 42.8 80.0 87.2 80 60

90 60.0 0.6 45 42.0 82.4 27.1 57.8 70.4 72.2 78.2 75 50

Bosnia dhe Herzegovina 97 59.0 0.6 20 42.0 82.9 27.3 53.5 63.4 84.0 87.2 70 60

Shqipëria vlerësohet me 52.9 pikë për lirinë e punës, duke lënë pas vetëm Malin e Zi dhe ka nivele të krahasueshme për lirinë monetare,tregëtare dhe të investimeve dhe ze vendin e parë midis shteteve të ballkanike të rajonit për lirinë financiare. 138

Në një vështrim për vitet 2010-2015 del se vlerësimi për lirinë ekonomike të Shqipërisë ka luhatur në nivele të ngushta, ndërkohë që në vendet e tjera të Rajonit janë regjistruar rritje ndonëse të lehta (Tabela 5.2). Tabela 5.2: ILE vendet e Ballkanit Perëndimor në vitet 2010-2015 Vëndet 2010 2011 Maqedonia 65.7 66.0 Shqipëria 66.0 64.0 Mali i Zi 63.6 62.5 Kroacia 59.2 61.1 Sërbia 56.9 58.0 Bosnia dhe Herzegovina 56.2 57.5 Burimi: 2015 Index of Economic Freedom. P.468

2012 68.5 65.1 62.5 60.9 58.0 57.3

2013 68.2 65.2 62.6 61.3 58.6 57.3

2014 68.6 66.9 63.6 60.4 59.4 58.4

2015 67.1 65.7 64.7 61.5 60.0 59.0

5.2. Lehtësia për të bërë biznes në Shqipëri Çdo vit, prej 12 vjetësh, Banka Botërore boton studimin me titull: Doing business (Të bësh biznes) me të dhëna krahasuese për normat që rregullojnë zhvillimin e biznesit në vende të ndryshme të botës.70 Studimi mbështetet në 4 burime kryesore informacioni: aktet ligjore dhe nënligjore të vendeve përkatëse, ekspertët e stafit të Doing Business, dhe përfaqësuesit rajonalë të Bankës Botërore. Doing business është përgatitur me të dhënat e 189 vendeve deri më 30 qershor 2014, bazuar në mesataren e distancës të ekonomisë ndaj kufirit të pikaverazhit për 10 tregues, që janë: Fillimi i një biznesi, lejët e ndërtimit, furnizimi me energji elektrike, regjistrimi i pronës, marrja e kredisë bankare, mbrojtja e investorëve të vegjël, pagesa e taksave, tregëtia ndërkufitare, zbatimi i kontratave, zgjidhja e paaftësisë paguese. Treguesit e paraqitur dhe analizuar në Doing Business matin rregullimin e biznesit dhe mbrojtjen e të drejtave pronësore si dhe efektin e tyre mbi bizneset, veçanërisht firma të vogla dhe të mesme. Të dhënat janë mbledhur në mënyrë të standartizuar, me pyetsorë të administruar nga mbi 10,700 ekspertë lokalë: juristë, këshilltarë biznesi, financierë, zyrtarë publikë dhe të tjerë, në konsultim me ekipin e Doing Business. Vlerësimi i të lehtësisë të bërit biznes në përgjithësi, dhe i treguesve përbërës të tij, bëhet me pikë,nga 0-100. Kuptohet sa sa më lartë të jetë ky vlerësim,aq më lart renditet në listën e vendeve të ndryshme në botë. Dhjetë vendet që kryesojnë listën botërore të lehtësisë për të bërë biznes për vitin 2015 janë :Singapori me 88.27 pikë, Zelanda e Re 86.91, Hong Kongu 84.97, Danimarka 84.20, Koreja e Jugut 83.40, Norvegjia 82.40, ShBA 81.98, Britania e Madhe 80.96,Finlanda 80.83 dhe Australia 80.66 pikë. 70

Doing Business 2015 12th edition .Going Beyond Efficiency. International Bank for Reconstruction and Development /The World Bank. 139

Shqipëria renditet në vendin 68-të botë për treguesin përgjithshëm te lehtësisë për të bërë biznes, kundrejt 90 më 2014 dhe 85 në vitin 2013. Kapërximi më i dukshëm në renditje për hapjen e një biznesi të ri nga 76 më 2014 në 41 më 2015. Rritje në renditje ka edhe për treguesin e mbrojtjes të investitorëve të vegjël, për zgjidhjen e paaftësisë paguese (Tabela 5.3). Ndryshime pozitive më të vogla vrehen edhe për lejet e ndërtimit, energjinë elektrike, pagesën e taksave, etj, kurse hapa mbrapa vrehen në sigurimin e një kredie bankare dhe tregëtinë ndërkufitare. Analiza e rezultateve të lehtësisë e të bërit biznes në vendet të Ballkanit Perëndimor për vitin 2015 nxjerr në krye Maqedoninë me 74.11 pikë dhe e renditur në vendin e 30-të në botë. Mjaft afër, me 72 pikë, në vendin e 36-të, renditet Mali i Zi , me 66.53 pikë, në vendin e 68-të reshtohet Kroacia, dhe mjaft ngjitur me të, me 66.06 pikë, në vendin e 68-të, vjen Shqipëria. Listën e mbyllin Sërbia dhe Bosnja dhe Hercegovina (Tabela 5.4 dhe grafiku 5.2). Maqedonia renditet e 3-të në botë përsa i përket fillimit të një biznesi,duke u distancuar ndjeshëm me vendet e tjera, që renditen nga 41 (Shqipëria) deri tek 147 (Bosnja dhe Hercegovina). Maqedonia kryeson edhe me renditjen në vendin e 89-të për çështjet që lidhen me lejët e ndërtimit, kur vendet e tjera, qëndrojnë shumë larg: Mali i Zi në vendin e 138,Shqipëria 157, Kroacia 178,etj. Tabela 5.3 :Treguesit e të bërit biznes në Shqipëri për vitet 2015,2014,2013 Nr. Treguesit I. Lehtësia e të bërit biznes 1. Fillimi i një biznesi 2. Lejët e ndërtimit 3. Furnizimi me energji elektrike 4. Regjistrimi i pronës 5. Marrja e kredisë bankare 6. Mbrojtja e investorëve të vegjël 7. Pagesa e taksave 8. Tregëtia ndërkufitare 9. Zbatimi i kontratave 10. Zgjidhja e paaftësisë paguese Doing Business 2015 12th edition

2015 68 41 157 152 118 36 7 131 95 102 44

2014 90 76 189 158 119 13 14 146 85 124 62

2013 85 68 189 155 115 11 14 146 84 96 65

Furnizimi me energji elektrike për biznesin vlerësohet më pozitiv në Kroaci dhe Mal të Zi, disi më mirë edhe në Sërbi dhe Maqedoni, por mjaft i vështirë në Bosnjë dhe Hercegovinë e Shqipëri që renditen përkatësisht në vendin e 163-të dhe 152-të. Regjistrimi i pronës e rendit Rajonin afër mesit të 189 vendeve, por Shqipëria reshtohet më poshtë, në vendin e 118-të, duke reflektuar situatën reale me legalizimet.

140

Marrja e një kredie bankare paraqitet jo shumë e vështirë në Rajon: Mali i Zi renditet në vendin e 4-ërt në botë, Maqedonia,Shqipëria dhe Bosnja e Hercegovina në të 36-tin,kurse Kroacia dhe Sërbia, përkatësisht 61 dhe 52. Mbrojtja e investorëve të vegjël e rendit Shqipërinë në vendin e 7-të në botë, pasuar nga Maqedonia në vendin e 21-të, Serbia 32-të etj. Maqedonia renditet e 7-ta për pagesën e taksave, e ndjekur nga Kroacia në vendin e 36-të dhe Mali i Zi në 98-in. Por tre vendet e tjera :Sërbia, Bosnja dhe Hercegovina, dhe Shqipëria, reshtohen në vendet e fundit të listës, përkatësisht 165, 151, dhe 131. Në tregëtinë ndërkufitare, më mirë paraqitet Mali i Zi në vendin e 52-të dhe më ulët Bosnja dhe Hercegovina, në 104. Tre të tjera ndajnë vendet 86,95 dhe 96. Zbatimi i kontratave paraqitet i vështirë në Malin e Zi (136) dhe Shqipëri (102) më mirë në Kroaci (54) dhe disi në vendet e tjera, kurse zgjidhja e paaftësisë paguese duket se i rendit afër vendet që fillojnë me Malin e Zi. Bosnjë dhe Hercegovinën dhe Maqedoninë dhe përfundojnë me Kroacinë. Tabela 5.4 :Renditja e lehtësisë për biznes në vendet e Rajonit për vitin 2015 Nr.

Renditja e treguesve

Maqe- Mali donia i Zi I. Lehtësia e të bërit biznes 74.11 72.02 II. Renditja botërore 30 36 1. Fillimi i një biznesi 3 56 2. Lejët e ndërtimit 89 138 3. Furnizimi me energji elektrike 88 63 4. Regjistrimi i pronës 74 87 5. Marrja e kredisë bankare 36 4 6. Mbrojtja e investorëve të vegjël 21 43 7. Pagesa e taksave 7 98 8. Tregëtia ndërkufitare 85 52 9. Zbatimi i kontratave 87 136 10. Zgjidhja e paaftësisë paguese 35 33 Burimi: Douing Business 2015. Country tables.167-230.

141

Kroacia 66.53 65 88 178 59 92 61 62 36 86 54 56

Shqipëria 66.06 68 41 157 152 118 36 7 131 95 102 44

SërB& bia H 62.57 60.55 91 107 66 147 186 182 84 163 72 88 52 36 32 83 165 151 96 104 96 95 48 34

120

Grafiku 5.2: Renditja botërore e të bërit biznes në Rajon për 2015 Renditja

Kufiri

107

100 80

91 74.11

72.02 65

66.53

68 66.06

75 64.76

62.57

60.55

60 40

36 30

20 0 Maqedonia Mali i Zi

Kroacia

Shqipëria

Kosova

Sërbia

B dhe H

Burimi: Douing Business 2015 dhe përpunime të autorit.

5.3. Mjedisi i biznesit në vendet në tranzicion Banka Europiane për Rindërtim dhe Zhvillim (BERZH) dhe Grupi i Bankës Botërore gjatë viteve 2012-2013 -deri në korrik 2014, kryen ciklin e pestë të Vrojtimit të Mjedisit të Biznesit dhe Performancës të Ndërmarrjeve (VMBPN).71 Vrojtimi u krye me menaxherët e lartë në mbi 15,800 firma të zgjedhura në mënyrë të rastësishme në 29 vendet në tranzicion me të cilat punon BERZH. 72Firmat e vrojtuara janë ndërmarrje të vogla, të mesme dhe të mëdha në industri përpunuese, tregëti me shumicë dhe pakicë, transport, ndërtim dhe sektorë të tjerë shërbimesh. Vrojtimi përmbante çështje të tilla si infrastruktura, konkurrenca, shitjet dhe furnizimi, puna, risitë, huatë dhe lejët, krimi, financa dhe marrëdhëniet biznes-qeveri. Menaxherëve të firmave iu kërkua të shprehin opinionin e tyre rreth shkallës në të cilën komponentët e ndryshëm të mjedisit të biznesit paraqesin pengesa ndaj biznesit të tyre, duke përdorur një shkallëzim me pesë ndarje “pa pengesa”, “pak”, “mesatar”, “shumë” dhe “pengesa shumë të mëdha”.

71

Business Environment and Enterprise Performance Survey –BEEPS V. BERZH operon në këto rajone dhe shtete: Europa Qëndrore dhe Shtetet Balltike (Kroacia, Estonia, Hungaria, Letonia, Lituania, Polonia, Republika Sllovake, Sllovenia). Europa JugëLindore (Shqipëria, Bosnja dhe Hercegovina, Bullgaria, Maqedonia, Kosova, Mali i Zi, Rumania, Sërbia).Europa Lindore dhe Kaukazi (Armenia, Azerbaixhani, Bjellorusia, Gjeorgjia,Moldavia,Ukraina).Azia Qëndrore (Kazakistani,Republika Kirkize, Mongolia, Taxhikistan, Uzbekistan).Të tjerë (Rusia, Turqia). http://www.ebrd.com/where-we-are.html. 72

142

Rezultatet e këtij vrojtimi u bënë publike më 9 prill 2015. Këto rezultate përmbajnë përmirësimet kryesore – dhe sfidat që mbeten në të ardhmen – në mjedisin e biznesit që ata hasin çdo ditë.73 Raporti përmbledhës që doli nga rezultatet e ciklit të pestë i VMBPN evidencon si pengesa kryesore që dëmtojnë zhvillimin e biznesit: konkurrencën e panderëshme nga sektori informal; akcesin e kufizuar për të marrë kredi; furnizim me kosto të lartë apo të pasigurtë me energji elektrike. Po kështu, mangësitë në administrimin e taksave, korrupsioni dhe kualifikimi i punëtorëve përbëjnë çështje të tjera që vazhdojnë të pengojnë ndërmarrjet. Në Shqipëri, vrojtimi u krye në periudhën mars 2013 – korrik 2013 në firma të zgjedhura në mënyrë të rastësishme.VMBPN evidencoi se tre pengesat më kryesore të raportuar nga menaxherët,janë: ndërprerjet e furnizimit me energji elektrike; praktikat e konkurrentëve në sektorin informal; dhe korrupsioni .74 Këto pengesa marrin renditje të ndryshme në firma të ndryshme. Kështu, praktikat e konkurruesve në sektorin informal ishin pengesa kryesore për SME, që kanë 5-99 të punësuar. Ndërsa korrupsioni ishte më problematik për firmat e mëdha. Administrimi i taksave dhe mundësia për të marrë hua ishin pengesat kryesore për firmat e reja. Pasiguria në furnizimin me energji elektrike dhe korrupsioni, ndonëse kanë shënuar përmirësime, mbeten pengesa të rëndësishme për firmat shqiptare. Numuri i ndërprerjeve të energjisë është ulur nga 32.8 më 2007 në 7.8 në vrojtimin më të fundit, dhe humbja e të ardhurave vjetore ka rënë nga 15% më 2007 në 7.7% në vrojtimin e fundit që në ELQ është mesatarisht 5.4%. Sektori informalka qënë një problem i mprehtë në Shqipëri që në fazat e para të tranzicionit të saj drejt një ekonomie tregu. Në vrojtim del se 40.2% e firmave të vrojtuara kanë raportuar konkurrencë nga firmat në sektorin informal, pak mbi mesataren e SEE prej 48.6%. Sektori informal është një kontributor i rëndësishëm i punësimit dhe prodhimit: sipas ILO, 30% e fuqisë punëtore gjithsej në sektorin e ndërtimi është e punësuar informalisht. Mospërputhjet në llogaritë kombëtare të Shqipërisë tregojnë se sektori informal llogaritet në mesatare për 36.2% të PBB gjatë periudhës 1996-2012(Boka & Torluccio, 2013). Kjo çon në humbje të ardhurave nga taksat, mungesë të mbrojtjes në punë dhe konkurrencë të pandershme midis firmave. Korrupsioni zëvëndësoi pastabilitetin politik si pengesë e tretë më e rëndësishme në vrojtim. Ndërkohë relativisht pak firma që kanë aplikuar për lejë ndërtimi, mëse 1/3 e firmave janë shprehur se kanë dhurata apo pagesa informale janë kërkuar gjatë procesit të aplikimit, mjaft më sipër se mesatarja e ELQ prej 18.8%. 73

http://www.ebrd.com/news/2015/shadow-economy-access-to-finance-and-electricityremain-key- hurdles-for-transition-countries.html 74 Business Environment and Enterprise Performance Survey (BEEPS) V Country Profile | ebrd-beeps.com. http://ebrd-beeps.com/wp-content/uploads/2015/04/albania.pdf. 143

Po kështu, pagesat informale tipikisht të bëra nga firmat për të siguruar një kontratë shtetërore ra nga 6.5% (e vlerës së kontratës) më 2007në 1.5% më 2014, 1% mbi mesataren e ELQ. Pjesa e firmave që nuk kanë bërë pagesa informale u rrit në 52.7%, pak nën nivelin mesatar prej 56.2% për vendet në tranzicion.

5.4. Pagesa e taksave 2015 Taksat sigurojnë financim të qëndrueshëm për programet sociale dhe investimet publike, për të mbështetur rritjen ekonomike dhe zhvillimin, dhe për të ndërtuar një shoqëri të begatë. Por politik-bërësit përballen me një sfidë të vështirë në formulimin e politikave të mira taksore: të gjetjes të një balance të drejtë midis rritjes së të ardhurave dhe sigurimit që tarifat e taksave dhe barra administrative nuk frenojnë ose shkurajojnë aktivitetin e biznesit. Një rol të rëndësishëm në arritjen e këtij synimi luajnë edhe lehtësimi i pagesës së taksave në të gjitha proceset e përcaktuara nga legjislacioni i vendit përkatës. Paying Taxes (pagesa e taksave), është pjesë e projektit Doing Business të Grupit të BB që mat “lehtësinë e pagesës të taksave” që vetë mat “lehtësinë e të bërit biznes” përmes vëzhgimit në dhjetë tregues. Paying Taxes 2015 siguron të dhëna krahasuese në sistemet e taksave në 189 vende të ndryshme, duke nxitur diskutimin midis biznesit dhe qeverisë lidhur me politikën e taksave dhe ndikimin ekonomik të saj. Studimi për pagesën e taksave mbetet unik.Ai mat lehtësinë e pagesës së taksave duke vlerësuar kohën për një firmë për t‟u përgatitur, plotësuar dhe paguar taksat, numrin dhe mënyrën e taksave që duhet të paguajë, metodën e pagesës dhe detyrimin taksor si përqindje e fitimit tregëtar. Të dhënat mblidhen përmes një pyetsori që plotësohet së paku nga dy kontribues (ekspertë të taksave) brenda çdo vendi, përfshirë PwC. Grupi i BB krahason të dhënat e kontributorëve të ndryshëm për të arritur në një pikpamje konsesuale. Kontributorët sigurojnë informacion i cili mundëson studimit që të vlerësojë si koston e taksave që kanë lindur nga rasti i kompanisë në studim dhe barra administrative e taksave të lindura dhe të blera, duke përdorur tre nën-tregues: • Tarifa gjithsej e taksave - shuma e të gjitha taksave të mbartura si përqindje e fitimit tregëtar;• Koha për të plotësuar, skeduar dhe paguar secilën prej tri taksave më kryesore (taksat e të ardhurave të kompanive, taksat e punës dhe kontributet e detyrueshme, dhe taksat e konsumit); • Numrin e pagesave që çdo kompani duhet të plotësojë dhe paguajë llojet e ndryshme të taksave dhe kontributet(www.pwc.com) Rezultatet globale të studimit Paying 2015 tregojnë se simesatare e 189 vendeve në botë, tarifa e taksës gjithsej deri në dhjetor 2013 del 40.9 për qind e fitimit tregëtar nga 42.2 për qind në vitin 2012 .Koha për të plotësuar dosjet e taksave llogaritet përkatësisht në 264 dhe 268 orë, kurse për të paguar të gjitha taksat nevojiten të behen përkatësisht 25.9 dhe 26.8 pagesa (Tabela 5.5 ). 144

Nën-treguesit si: taksa e fitimit (tatimi mbi fitimin), taksa e punës dhe kontributet si dhe taksat e tjera kanë pak ndryshime në vitin 2013-krahasuar me 2012, të cilat, si dhe treguesi kryesor janë me prirje përmirësimi. Vendet e zhvilluara europiane kanë shkallë më të lartë taksimi pasi kanë periudhë më të gjatë të zhvillimit të kapitalizimit, por edhe për faktin se përdorin (shumica e tyre) metodën e tatimit progresiv për të ardhurat personale dhe tatimin mbi fitimin. Këtyre vendeve duhet gjithashtu të shpenzojnë më shumë për mbrojtjen sociale. Kështu , Franca e ka shkallën e taksimit gjithsej 66.6%, Italia 65.4%, Belgjika 57.8%, Austria 52%, Greqia 50%, Suedia 49.4%, etj. Tarifa e taksës gjithsejnë Rajonin e Azisë Qëndrore dhe të Europës Lindore të përbërë nga 19 vende, (ku përfshihet edhe Shqipëria) për vitin 2013 rezulton mesatarisht 34.7 për qind kundrejt 37.9 për qind më 2012, ose 3.2 për qind më pak. 75 Koha për të plotësuar dosjen e taksave në vitin 2013 llogaritet për 245 orë nga 256 orë në vitin 2013, kurse numuri i pagesave llogaritet përkatësisht 23.3 dhe 29.8. Nga këto të dhëna sintetike del se ky rajon ka bërë ndryshime më pozitive krahasuar me të dhënat në shkallë globale. Shqipëria renditet e 10-ta midis 19 vendeve të këtij rajoni për tarifën e taksës gjithsej prej 30.7 për qind. Listën e kryeson Maqedonia me 7.4%, Kosova 15.3%, Gjeorgjia 16.4%, Armenia 20.4%, Mali i Zi 22.3%, Kazakistani 28.6%, Republika Kirkize 29%, Izraeli 30.1%. Pas Shqipërisë renditen Sërbia me 38.6%, Moldova 39.7%, Azerbaixhani 39.8%, Tirqia 40.1%, Uzbekistani 40.2%, Federata Ruse 48.9%, Bjellorusia 52%, Ukraina 52.9 % dhe Taxhikistani 80.9%. Të gjithë nën-treguesit në këtë Rajon kanë rënë ndjeshëm midis 2012 and 2013, duke e bërë më të lehtë pagimin e taksaves, duke vazhduar prirjen nëntëvjeçare. Tabela 5.5: Rezultati mesatar global për çdo nën-tregues Nën-treguesit

Tarifa e taksës Orët për ta Numuri i gjithsej (%) plotësuar pagesave 2013 2012 2013 2012 2013 2012 Gjithsej 40.9 42.2 264 268 25.9 26.8 Taksa e fitimit 16.3 16.2 71 71 3.1 3.4 Taksat e punës dhe kontributet 16.2 16.2 94 96 10.2 10.5 Të tjera,taksat e konsumit 8.4 9.8 99 101 12.6 12.9 Burimi: Table 2.1. Paying Taxes 2015.PwC commentary.P.35. Përpunime të autorit

Renditja e përgjithëshmepër pagesën e taksave e 7 vendeve të Rajonit të Ballkanit Perëndimor midis 189 vendeve të botës paraqitet në tabelën 5.6 dhe grafikun 5.3. Të dhënat tregojnë për rezultate dhe renditje të distancuara midis këtyre vendeve ,që përjashtuar Shqipërinë, deri në vitin 1990, kanë qenë pjesë e ish-Jugosllavisë.

75

Paying Taxes 2015. PwC commentary.P.37 145

Kështu, vendin e parë me 94.17 pikë dhe renditje në vendin e 7-të në botë e ze Maqedonia. Më pas renditet Kroacia, përkatësisht 92.92 dhe 36 dhe Kosova me 77.87 dhe 63. Këto vende renditen edhe mbi mesataren globale. Mali i Zi renditet nën mesataren globale, kurse Shqipëria ze vendin e 131-të përsa i përket “lehtësisë të pagesës së taksave”. Më mbrapa akoma rreshtohen Bosnja dhe Hercegovina dhe Sërbia, përkatësisht në vendin e 151-të dhe të 165-të. Shkalla e taksimit gjithseje vendeve të Rajonit të Ballkanit Perëndimor paraqitet në tabelën 5.7 dhe grafikun 5.4. Listën e shkallës tëtaksimit gjithsej e kryeson Maqedonia me 7.4për qind, me tatim –fitimin prej 5.5 përqind, taksimin e punës 0 dhe të tjera 1.9 për qind. Maqedonia është edhe në krye të listës botërore; pak vende si Katari apo Arabia Saudite i afrohen përkatësisht me 11.3 për qind dhe 14.5për qind. Më pas renditen Kosova me 15.3 për qind,Kroacia 18.8 për qind, Mali i Zi 22.3 për qind, Bosnja dheHercegovina 22.3 për qind. Shqipëria me shkallën e taksimit gjithsej prej 30.7 për qind,tatimin mbi fitimin 9.5 për qind,taksimin e punës 18.8 për qind dhe për të tjera 2.4 për qind,renditet e gjashta. Prej vitit 2014 Shqipëria ka ndryshuar sistemin e tatimit mbi të ardhurat personale dhe prej fillimit të 2015 tatimin mbi fitimin: nga proporcional (i sheshtë) në progresiv. Sërbia renditet e fundit me 38.6 për qind për taksimin gjithsej, 16.2 për qind për tatimin mbi fitimin,20.2 për qind për taksimin e punës dhe 2.2 për qind për të tjera. Tabela 5.6: Renditja e përgjithëshme e pagesës të taksave Vendet Kufiri-100 Renditja-189 Maqedonia 94.17 7 Kroacia 82.92 36 Kosova 77.87 63 Mali i Zi 71.59 98 Shqipëria 64.75 131 Bosnja dhe Hercegovina 58.22 151 Sërbia 48.90 165 Burimi: Paying taxes 2015. Table A 3.1. p.152. Përpunime nga autori

146

Grafiku 5.3: Renditja e vendeve të Ballkanit Perëndimor për pagesën e taksave Renditja 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0

Kufiri 151

94.17

165

131 82.92

77.87

71.5998

64.75

58.22

63

48.9

36 7

Burimi: Paying taxes 2015. Table A 3.1. p.152. Përpunime nga autori Tabela 5.7: Shkalla e taksimit gjithsej dhe e nën-treguesve , % Shkalla e Nga këto: Vendet taksimit Tatimi Taksimi i gjithsej mbi fitimin punës Maqedonia 7.4 5.5 0.0 Kosova 15.3 9.1 5.6 Kroacia 18.8 0.0 17.1 Mali i Zi 22.3 7.1 12.8 Bosnja dhe Hercegovina 23.3 7.2 13.5 Shqipëria 30.7 9.5 18.8 Sërbia 38.6 16.2 20.2 Burimi: Paying taxes 2015. Table A 3.2. p.155. Përpunime nga autori

147

Të tjera 1.9 0.6 1.7 2.4 2.6 2.4 2.2

Grafiku 5.4: Shkalla e taksimit gjithsej në vendet e Ballkanit Perëndimor,% 45 40 35 30

25 20

38.6 30.7

15 10 5 7.4

15.3

18.8

22.3

23.3

0

Burimi: Paying taxes 2015. Table A 3.2. p.155. Përpunime nga autori

Koha gjithsej për të paguar taksat në Shqipëri llogaritet në 357 orë në vit, nga këto për taksat e kompanive apo biznesit 119 orë, për taksat e punës 94 orë dhe të konsumit 144 orë. Në Rajon, vetëm Bosnja dhe Hercegovina harxhon më shumë kohë për të paguar taksat (407 orë) kurse vendet e tjera janë në nivel më të ulët. Kështu në Malin e Zi për të paguar të gjitha taksat harxhohen 320 orë në vit, në Sërbi 279 orë, në Kroaci 208 orë, në Kosovë 155 orë, dhe Maqedoni 119 orë. Në mjaft vende të BE harxhohen më pak orë për pagesat e taksave: në Luksemburg 55 orë, në Irlandë 80 orë, në Estoni 81 orë, në Finlandë 93 orë, Britani 110 orë, Suedi 122 orë, Danimarkë 130 orë, në Francë 137 orë, Rumani 159 orë, në Belgjikë 160 orë,në Austri 166 orë etj. Por ka edhe vende si Bullgaria ku shpenzohen 454 orë, në Republikën Çeke 413 orë etj. Në Shqipëri, për të paguar të gjitha taksat, bëhen 34 pagesa në një vit, nga të cilat për taksën e fitimit të bizneseve 5, të punës 12, të tjera 17. Më shumë burokraci për pagesat e taksave vrehet në Sërbi ku bëhen 67 pagesa në vit, që përbën edhe numrin më të lartë në rajon. Më pas renditet Bosnja dhe Hercegovina me 45 pagesa, Kosova me 33, Mali i Zi 29, Kroacia me 19 dhe, Maqedonia, me vetëm 7 pagesa në vit. Vendet më të zhvilluara kanë edhe një numur më të vogël pagesash të taksave,në krahasim me vendet më pak të zhvilluara, që ndryshojnë nga 7 në 15 si Franca 8, Gjermania 9, Greqia 8, Austria 12, Belgjika 11, Bullgaria 13, Republik Çeke 8, Portugalia 8,Danimarka 10, Estonia 7, Finlanda 8, Hungaria 11, Irlanda 9, Italia 15,etj.

148

5.6. Identifikimi i pengesave që dëmtojnë veprimtarinë e biznesit në qarkun e Gjirokastrës Në tremujorin IV 2014, hartuam një pyetsor me 22 pyetje për të evidentuar pengesat kryesore që dëmtojnë zhvillimin e biznesit në qarkun e Gjirokastrës, heqja apo shmangja e të cilave do të ndikojë nëfuqizimin e mëtejshëm të tyre dhe rritjen e të ardhurave për buxhetin e shtetit. Pyetsorit iu përgjigjën 301 përfaqësues ligjor të tyre ose 47 për qind e bizneseve aktive qëkanë statusin ligjor të subjektit me Tvsh dhe me fusha veprimtarie tëndryshme. Bizneset që kanë statusin ligjor VIP e kanë qendrën në Tiranë. Përgjigjet e 21 pyetjeve të grupimeve të mësipërme të shprehura nga përfaqësuesit e biznesit janë përmbledhur si vijon: Grupi 1 - Pyetjet me karakter të përgjithshëm;  Raporti që zenë tatimet ndaj shpenzimeve gjithsej Të dhënat tregojnë se nga 301 biznese gjithsej, në 57 prej tyre apo 18.9 për qind, tatimet kanë zënë deri në 10 për qind të shpenzimeve gjithsej, në 210 biznese ose 60.8 për qind që përbëjnë shumicën, kanë zënë 11-15 për qind, në 28 biznese apo 9.3 për qind 9.3 për qind dhe në 6 biznese apo 2 për qind, tatimet zenë 21 për qind e lart.  Raporti që zenë taksat ndaj shpenzimeve gjithsej Taksat zenë një peshë më të vogël ndaj shpenzimeve gjithsej krahasuar me tatimet. Në 58 biznese ose 19.3 për qind taksat zenë deri në 1 për qind, në 178 biznese, që përbëjnë shumicën, ose 59.1 për qind, zenë nga 1 deri 2 për qind, dhe në 65 biznese apo 21.6 për qind ato zenë mbi 2 deri 3 për qind.  Pengesat e bizneseve nga organet tatimore Pengesa nga organet tatimore nuk raportojnë vetëm 84biznese, ose 27.9 për qind e numrit gjithsej,kurse 217 biznese apo 72.1 për qind ,shprehen për lloje të ndryshme pengesash,si : 33 biznese (11%) për mos-rimbursim në kohë të Tvsh; 87 biznese (28.9%) për vonesa në kthimin e paguara tepër;dhe 91 biznese (30.2%) e konsiderojnë të papërshtatshëm parapagimin e penaliteteve para apelimit në organet tatimore (Tabela 5.8).

149

Nr.

Tabela 5.8: Pengesat kryesore në , % Përshkrimi i pengesave kryesore

Gjithsej 1. Nuk shprehin pengesa 2. Vonesa në rimbursimin e Tvsh 3. Vonesa në kompensimin e detyrimeve të paguara tepër 4. Parapagim i penaliteteve para apelimit 5. Të tjera Burimi: Autori.

Bizneset % Numur 301 100,0 84 27.9 33 11.0 87 28.9 91 30.2 6 2.0

 Pengesat e bizneseve nga organet doganore Pengesat që bizneset shprehin për organet doganore paraqiten shumë më të pakta krahasuar me pengesat që raportohen për organet tatimore. Kështu, 234 biznese apo 77.8 për qind nuk ankohen për pengesa nga organet doganore, 41 biznese (13.6%) shprehin pengesa për aplikim të referencave që shpesh vendosen mbi kritere jo ekonomike por administrative, dhe shpesh bizneset nuk njoftohen në kohë për ndryshimet që bëhen në këto referenca. 19 biznese (6.3%) shprehen për vonesa në procedurat e zhdoganimit, kurse 7 (2.3%) shprehen për të ndryshme (Tabela 5.9).

Nr.

Tabela 5.9: Pengesat kryesore në doganë Përshkrimi i pengesave kryesore

Gjithsej 1. Nuk shprehin pengesa 2. Aplikimi i referencave, mosnjoftimi në kohë për ndryshimet me referencat 3. Vonesa në procedurat e zhdoganimit 4. Të ndryshme Burimi: Autori.

Bizneset Numur % 301 100,0 234 77.8 41 13.6 19 7

6.3 2.3

 Pengesat e bizneseve nga organet që administrojnë taksat vendore Bizneset, në përgjithësi, nuk shprehin pengesa në punën e tyre nga organet e taksave vendore. Megjithatë bëhen disa vërejtje të veçanta që lidhen me: mungesën e trasparencës në vendosjen e tyre, sidomos për taksën e tabelës dhe të ndërtesës; me pagesa të taksave për të gjithë vitin edhe kur një biznes hapet nga fundi i vitit.  Vlerësimi i nivelit të tatimeve në përgjithësi Vlerësimi për nivelin e tatimeve në përgjithësi është bërë përmes shkallëzimit nga 1 deri në 5, (ku 1 tregon nivelin më të ulët dhe 5 nivelin më të lartë). Nga tabela përmbledhëse 5.10, del se shumica e bizneseve 161 apo 53.5 për qind e tyre, shprehen se niveli i tatimeve në përgjithësi është mesatar, 38 (12.6%) shprehen se janë të larta dhe 31 (10.3%) shprehen se janë shumë të larta. Por ka edhe raportime nga 67 biznese 150

se këto tatime janë relativisht të ulëta. Vërejtjet më kryesore të bizneseve fokusohen për Tvsh të diferencuar për disa artikuj të konsumit të përditshëm, për një shkallëzim progresiv dhe për tatim-fitimin krahas tatimit mbi të ardhurat personale etj. Tabela 5.10: Vlerësimi i nivelit të tatimeve Niveli i Numuri i Në % tatimeve bizneseve 1 4 1.3 2 67 22.3 3 161 53.5 4 38 12.6 5 31 10.3 Gjithsej 301 100.0 Burimi: Autori.

 Vlerësimi i nivelit të taksave vendore në përgjithësi Vlerësimi për nivelin e taksave vendore në përgjithësi është bërë përmes shkallëzimit nga 1 deri në 5, (ku 1 tregon nivelin më të ulët dhe 5 nivelin më të lartë). Nga tabela 5.11 del se shumica e bizneseve -148 ose 49.2 për qind e vlerësojnë nivelin e taksave vendore në përgjithësi me 3, pra në nivel mesatar, 54 (17.9%) nën këtë nivel 57 (18.9%) në nivel mbi mesataren dhe 42 (14%) në nivel të lartë.Një pjesë e tyre shprehen se taksa e tabelës dhe e ndërtesës është e lartë. Tabela 5.11: Niveli i vlerësimit të taksave vendore Niveli i taksave Numuri i Në % vendore bizneseve 1 2 54 17.9 3 148 49.2 4 57 18.9 5 42 14.0 Gjithsej 301 100.0 Burimi: Autori.

 Detyrimet financiare të organet tatimore apo të tjera publike ndaj biznesit 65 biznese nga 301 gjithsej, ose 21 për qind e tyre, shprehen se organet tatimore apo organe të tjera publike nuk u kanë detyrime financiare. Pjesa tjetër prej 236 biznese apo 79 për qind shprehen se organet tatimore e të tjera publike u kanë detyrime financiare që lidhen kryesisht me TVSh dhe tatim fitimi i paguar tepër.

151

Tabela 5.12: Detyrimet financiare ndaj organeve publike Nr. Përshkrimi i pengesave kryesore Bizneset % Numur Gjithsej 301 100,0 1. Nuk u kanë detyrime financiare 63 21.0 2. U kanë detyrime financiare 238 79.0 Burimi: Autori.

Grupi 2 - Pyetjet për vështirësitë dhe koston e proceseve rregullatore;  Pengesat për hapjen e një biznesi të ri Numuri më i madh i bizneseve, 281 e tyre apo 93,4 për qind nuk shprehin pengesa për hapjen e një biznesi të ri, kurse 20 e tyre, ose 6.6 për qind, shprehen se nuk zbatohen afatet e përcaktuara në ligj.  Pengesat për sigurimin e një leje ndërtimi Nga 301 biznese, 154 ose 51 për qind raportojnë se nuk kanë hasur në pengesa për lejet e ndërtimit, kurse 147 ose 49 për qind shprehin pengesa si: burokraci, vonesa, bllokim, rrushfet në marrjen e vendimeve nga organet e qeverisjes vendore përkatëse.  Mungesat në furnizimin me energji elektrike Nga 301 firma gjithsej, 137 ose 45.5 për qind nuk shprehin ankesa për mungesë të energjisë elektrike kurse 164 ose 54.5 për qind janë shprehur se kanë pasur mungesa të energjisë elektrike të cilat kanë sjellë si pasojë dëme në makineri, fitim të munguar, kosto shtesë në karburante për përdorimin e gjeneratorëve, ulje të ardhurash etj.  Vonesat për regjistrimin e pronës Nga 301 biznese, 37 prej tyre ose 12.3 për qind, nuk shprehin ankesa për vonesa në regjistrimin e pronës, kurse 264, ose 87.7 për qind shprehin ankesa për regjistrimin e pronës, si rryshfete, kohë të humbur, bllokim të financimeve me kredi, probleme me zhvillimin normal aktivitetit etj.  Pengesat në tregëtinë ndërkufitare Në përgjithësi bizneset nuk raportojnë ankesa apo pengesa për tregëtinë ndërkufitare në zonën e Gjirokastrës.  Pengesat për mënyrën dhe kohën e pagesës të tatimeve Në përgjithësi bizneset nuk raportojnë ankesa apo pengesa për mënyrën dhe kohën e pagesës së tatimeve.  Pengesat për mënyrën dhe kohën e pagesës të taksave vendore 152

Nga 301 biznese, 118 ose 39.2 për qind nuk kanë shprehur ankesa për mënyrën dhe kohën e pagesës së taksave në bashki. Kurse 183 ,ose, 60.8 për qind kanë shprehur ankesa të ndryshme si: pagese vjetore edhe per një muaj aktivitet; vendosje selektive etj.

-Pyetjet për veprimtarinë e institucioneve ligjore.  Vlerësimi i ndryshimeve të shpeshta të legjislacionit tatimor Nga 301 biznese, vetëm 35 prej tyre ose 11.6 për qind nuk shprehin shqetësime lidhur me ndryshimet në kuadrin ligjor dhe nënligjor që prekin biznesin e tyre.Kurse 266 ose 88.4 për qind shprehen se ndryshimet e shpeshta krijojnë pasoja në ecurinë e biznesit të tyre si: rritje e kostove, çmimeve, krijim tregu informal, humbje, gjoba, vonesa në njoftimin e ndryshimeve nga organet tatimore përkatëse etj.  Vlerësimi për normat e interesave të kredive të sistemit banker Gati të gjitha bizneset shprehin ankesa për normat e interesit për kreditë bankare si :përqindje e lartë,proces i vështirë,burokraci,mungesa financimi dhe likuiditeti.  Vonesat në zgjidhjen e mosmarrëveshjeve kontraktore nga organet gjyqësore Nga 301 biznese, vetëm 60 prej tyre, ose 20 përqind janë shprehur se nuk kanë pasur probleme mosmarrëveshjesh me subjekte të tjera.Por pjesa pjetër prej 241 firmash, ose 80 për qind, kanë shprehur probleme të ndryshme si: mosrespektim kontratash, moslikujdim detyrimesh, shtyrje seancash, apelimi në Tiranë, detyrime qiraje, ndryshime në cilesinë e mallit etj.  Pengesat në sigurimin e nevojave për fuqi punëtore Nga 301 biznese gjithsej,149 ose rreth 50 për qind janë shprehur se nuk kanë hasur pengesa për sigurimin e fuqisë puntore të nevojshme për biznesin e tyre. Kurse mbi gjysma tjetër janë shprehur se kanë probleme si: nuk gjejnë punëtorë të kualifikuar, të kulturuar, nuk respektojnë kontratën, largohen dhe s‟mbajnë pergjegjësi për dëmet etj.  Pengesat në tërheqjen e investimeve të huaja direkte Nga 301 biznese gjithsej, 161 ose 53.5 për qind nuk ka shprehur pengesa për tërheqjen e investimeve të huaja direkte. Kurse 140 ose 46.5 për qind kanë raportuar pengesa të ndryshme si: ndryshime të shpeshta në legjislacion, paqartësi në çështjet pronësore, vonesa nga gjykatat etj.

153

 Raste për kërkim rryshfet apo korrupsioni nga punonjës të organeve publike Nga 301 biznese gjithsej, 153 ose 51 për qind janë shprehur se nuk kanë hasur raste kërkimi apo nënkuptimi për rrushfete apo korrupsion kurse pjesa tjetër prej 148 ose 49 për qind janë shpreshur për raste si : hipoteka, dogana, kontrolli tatimor, leje të ndryshme, inspektoriati punës, inspektorë mjedisi, punonjës të CEZ (OShEE) etj.  Pyetjes së fundit (22) se sa do të rriteshin të ardhurat neto të biznesit tuaj nëse do të shmangeshin pengesat administrative, por pa ndryshuar faktorët e tjerë si ndryshimi i nivelit të tatimeve, pagave, çmimeve etj, përfaqësuesit e bizneseve i janë përgjigjur, në mënyrë të grupuar, si vijon: Tabela 5.13: Sa do të rriteshin të ardhurat neto në % Bizneset Numur Në % Gjithsej 301 100.0 Deri në 5 % 86 28.6 Mbi 5 deri 10 % 191 63.4 Mbi 10 deri 15 % 24 8.0 Burimi: Autori.

Nga tabela përmbledhëse del se 86 përfaqësues të bizneseve, apo rreth 29 për qind e numrit gjithsej, janë shprehur se të ardhurat e tyre do të ishin rritur deri në 5për qind kundrejt një viti më parë, si rezultat i heqjes apo reduktimit të pengesave administrative; 191 ose 63.4 për qind janë shprehur se të ardhurat neto të bizneseve të tyre do të ishin rritur mbi 5 deri 10 për qind dhe një numur më i vogël, 24 ose 8 për qind parashikojnë një rritje nga mbi 10 deri 15 për qind. Këto të dhëna na tërheqin vëmëndjen që krahas forcimit të kontrollit për zbatimin e legjislacionit në fushën e tatimeve si nga bizneset ashtu dhe organet tatimore është e nevojshme që të kryejnë detyrat e tyre dhe organe të qeverisjes qëndrore dhe vendore për të parandaluar vendosjen e pengesave në ecurinë e bizneseve si dhe të heqin ato që evidencohen përmes pyetsorëve apo formave të tjera insitucionale.

154

KAPITULLI VI: PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME

6.1. Përfundime Rregullimi ligjor i tatimeve dhe taksave ka qenë i bazuar gjithnjë në dokumentet kushtetuese të shtetit, në përputhje me zhvillimet historike që ka kaluar vendi. Dallim bën Kushtetuta e vitit 1976 e sistemit socialist, që shpallte se shtetasit nuk paguanin asnjë lloj tatimi dhe takse, kur në fakt këto ishin të fshehura në çmimet, pagat dhe tregues të tjerë financiarë. Dispozitat kryesore kushtetuese të prillit 1991 krahas shfuqizimit të saj krijuan bazën për plotësimin e boshllëkut ligjor të trashëguar nga sistemi politik një partiak dhe ekonomisë të centralizuar. Organet legjislative dhe ekzekutive shqiptare, ngritën nga e para sistemin financiar në tërësi, atë tatimor në veçanti në fillim të viteve 1990-të,me ndihmën e institucioneve të specializuara ndërkombëtare si: BE, FMN, BB, BERZH dhe duke mësuar nga përvojat e tranzicionit në vendet ish-komuniste të ELQ. Masat reformuese për kalimin nga ekonomia e centralizuar drejt një ekonomie tregu, si liberalizimi i çmimeve, i kursit tëkëmbimit valutor të brendshëm, i privatizimit të ndërmarjeve të vogla etj, në dy vitet e para, sollën rënie të thellë ekonomike, rritje të lartë papunësie dhe probleme të mprehta sociale. PBB real në vitet 1991-1992 ra përkatësisht 27.7 % dhe 7.2 %, shkalla e papunësisë u rrit 26.5% dhe 22.3 %. Por, në vitet 1993-1995 u shënua rritje pozitive PBB dhe përmirësime në disa tregues të tjerë makroekonomikë. Por këto arritje nuk u shoqëruan me ngritjen e institucioneve efektive në sistemin financiar dhe bankar, për rrjedhojë u krijuan shtigje për zgjerimin e informalitetit,korrupsionit, evazionit fiskal, skemave huamarrëse mashtruese. Shembja e skemave piramidale nga fundi i vitit 1996 dhe fillimi i vitit 1997 solli humbjen e mbi 1.5 miliard usd kursime të qindra mijë qytetarëve dhe nxiti trazirat në vend, të cilat u pasuan nga kriza social-ekonomike dhe politike më e rëndë e periudhës të tranzicionit.Vendi bëri hapa mbrapa në rrugën drejt integrimit europian. Në gjysmën e dytë e 1997, qeveria shqiptare, me ndihmën e BE,FMN,BB dhe BERZH hartoi dhe zbatoi një program rimëkëmbje ekonomike të mbështetur me legjislacion bashkohor në sistemin bankar, financiar, tatimor dhe doganor në linjën e vendeve të BE përfshirë edhe miratimin me referendum të Kushtetutës në nëntor 1998. Masat e programuara filluan të japin efekte pozitive në stabilitetin makro ekonomik nga viti 1998 e në vijim. Në vitet 1998-2008, PBB shënoi rritje reale me një ritëm mesatar prej 6.7 për qind në vit. Arritjet në ekonomi krijuan kushtet për 155

shpejtimin e hapave drejt integrimit në BE: Më 12 qershor 2006 Shqipëria nënëshkroi MSA me BE, që hyri në fuqi më 1 prill 2009, ditën e pranimit në NATO. Kriza financiare globale që filloi në shtator 2008 në ShBA u përhap shpejt në disa vende të BE dhe rajone të tjera të botës. Pasojat e kësaj krize, sidomos në Greqi dhe Itali, filluan të ndjehen edhe në vendin tonë. Rritja e PBB real në vitin 2009 ra në 3.1 për qind deri në 1.4 për qind më 2013. Pasoja negative u shfaqën edhe në të ardhurat, shpenzimet, defiçitin buxhetor, borxhin publik, shkallën e papunësisë etj. Në vitet 2004-2014,janë mbledhur 25.5 për qind të ardhura gjithsej kundrejt PBB mesatarisht në vit, nga të cilat: 23.1 për qind të ardhura tatimore, 1.9 për qind jo tatimore dhe 0.5 për qind ndihma (grante). Në BE, si mesatare e 28 vendeve, të ardhurat gjithsej, në vitet 2004-2013 kanë zënë mesatarisht rreth 45 për qind të PBB , nga të cilat rreth 40 për qind nga sistemi tatimor. Diferenca prej 17 për qind e PBB në të ardhurat e sistemit tatimor vjen për shkak të shkallës tatimore të lartë në BE dhe për mangësi në disiplinën e pagimit të tatimeve e taksave, që shfaqet në evazion fiskal, mospagimi i detyrimeve që rrjedhin nga ligji.Studiues të BB kanë llogaritur se buxheti i shtetit humbet çdo vit rreth 4.87 % të PBB. Diferenca e të ardhurave në Shqipëri me vendet e BE dhe si mesatare e këtij bashkimi mbetet e thelle dhe do të duhen ritme të larta nëdekada që t‟i afrohemi niveleve europiane. Administratat tatimore dhe doganore në vitet 2004-2014 kanë mbledhur të ardhura prej 17.7 për qind të PBB mesatarisht në vit,nga të cilat: Tvsh 8.8 për qind, akcizat 2.8 për qind, tatimi mbi të ardhurat personale 1.9 për qind, tatimi mbi fitimin dhe taksat kombëtare nga 1.7 për qind, dhe taksat doganore, 0.8 për qind. BE përbën një bashkim shtetesh me të ardhura të larta për frymë. PBB për banor si mesatare për 28 vendet anëtaremë 2013 ka qenë25,700 euro për banor. Vendet ishkomuniste të ELQ që hynë në BE në vitet 2004 - 2007 e kanë këtë tregues nga 14,200 euro për banor (Republika Çeke) deri në 5,500 euro për banor (Bullgaria) që përbën edhe nivelin më të ulët. PBB prej 3,357 euro për banor në vendin tonë përbën 61 për qind tënivelit të Bullgarisë. Llogaritja e PBB për frymë bazuar në Standartet e Fuqisë Blerëse (PPS) e zbut disi raportin e Shqipërisë me mesataren e BE-28 nga 7.6 herë (25,700/3,357), në variantin e sipërm,në 3.6 herë (100:28). Ndonëse nuk ka ndonjë kufi për t‟u anëtarësuar në BE, vendi duhet të arrijë ritme të larta rritjeje ekonomike për dekada që t‟u afrohet niveleve europiane. Rritja e të ardhurave tatimore përbën qëllimin kryesor të sistemit tatimor si bazë për financimin e shpenzimeve publike. Diferencat në treguesit e të ardhurave tatimore ndaj PBB në vendet e BE me vendin tonë tregojnë për rezervat dhe mundësitë që kemi për t‟a ngushtuar hap-pas-hapi distancën që përkthehet në më shumë fonde publike. 156

Legjislacioni aktual për tatimet dhe taksat në Shqipëri është orientuar gjithnjë e më tepër në përputhje me standartet e BE. Kjo është edhe një nga arsyet pse BE i dha Shqipërisë më 27 qershor 2014 statusin e vendit kandidat. Vendi ndodhet në fazën kur pret ftesën e BE për hapjen e bisedimeve për anëtarësim të cilat do të fokusohen në përshtatjen e grupit të ligjeve të BE, të njohur si acquis communautaire. Grupi i këtyre ligjeve përbëhet nga 35 kapituj dhe kapitulli 16 mbulojnë fushën e taksimit indirekt në përgjithësi, qëllimin, përkufizimet dhe parimet e Tvsh në veçanti. Akcizat mbi produktet e duhanit, pijeve alkoolike dhe produktet energjitike janë gjithashtu subjekt i legjislacionit të BE. Sa i përket taksimit direkt, ligjet mbulojnë disa aspekte të ardhurave nga tatimet e kursimeve të individëve dhe të tatimeve të biznesit.Bashkëpunimi administrativ dhe ndihma e ndërsjellë midis shteteve anëtare ka për qëllim një funksionim pa pengesa të tregut të brendshëm lidhur me taksimin dhe siguron mjetet për të parandaluar evazionin taksor ndërkomunitar dhe shmangjen nga taksat. Të ardhurat nga Tvsh në vitin 2012, në 28 vendet e BE gjithsej kanë zënë 22.3 për qind të ardhurave gjithsej nga tatimet dhe taksat ose 7.9 për qind të PBB gjithsej. Direktiva e Këshillit të BE e 28 nëntorit 2006 për Tvsh, siguron kuadrin ligjor për aplikimin e normave të Tvsh në shtetet anëtare që janë një shkalle standarte së paku prej 15 për qind dhe që mund të aplikojnë një ose dy përqindje të reduktuara prej 5 për qind ndaj mallrave dhe shërbimeve sipas një listë të kufizuar. Shtetet anëtare të BE vendosin normat e tyre standarte bazuar në kriteret e mësipërme. Nga analiza e niveleve të normave të Tvsh del se: Të gjitha shtetet anëtare të BE kanë miratuar norma standarte mbi 15 për qind; shumica i kanë vendosur nga 20-22 për qind; Luksemburgu Malta, Qipro,dhe Gjermania 17-19 për qind; Filanda, Rumania, Kroacia, Danimarka, Suedia 24-25 për qind, dhe Hungaria 27 për qind; Shtetet –me përjashtim të Danimarkës zbatojnë norma të reduktuara të Tvsh për mallra apo shërbime të caktuara prej mbi 5 për qind. Shumica e shteteve i kanë rritur normat standarte të Tvsh pas vitit 2008 për të zbutur pasojat e krizës ekonomike dhe financiare globale. PBB me çmime korrente në vitet 1995-2004 është rritur mesatarisht 8.17 për qind në vit, kundrejt 7.76 për qind të të ardhurave gjithsej dhe 8.27 për qind të ardhurave tatimore. Në vitet 2004-2014, PBB dhe të ardhurat gjithsej janë rritur me ritmin mesatar prej 6.4 për qind në vit, kurse të ardhurat tatimore 6.7 për qind në vit. Si rrjedhojë e ndikimit të krizës financiare dhe ekonomike, në vitet 2009-2014 ritmet e rritjes mesatare të PBB kanë rënë në 5.1 për qind në vit, të rritjes të ardhurave gjithsej

157

3.8 për qind dhe të ardhurave tatimore 4 për qind . Pra, PPB është rritur me ritme më të larta se të ardhurat gjithsej dhe ato tatimore në pesë vitet e fundit. Në vitin 2012, PBB është rritur 2.7 për qind, të ardhurat gjithsej kanë rënë në 0 për qind dhe të ardhurat tatimore në -1 për qind. Kjo rënie ka vijuar edhe në vitin 2013 përkatësisht: 2.2 për qind, të ardhurat gjithsej -1 për qind dhe të ardhurat tatimore -0.3 për qind. Këto ritme janë rritur në vitin 2014, përkatësisht në 3.6, 12.1 dhe 25.9 për qind, të cilat, sipas parashikimeve qeveritare do të vijojnë edhe në periudhën afatmesme deri më 2018. Të ardhurat gjithsej në vitet 1995-2014 kanë zënë 25.4 për qind mesatarisht në vit të PBB kurse në vitet 2009-2014 25.5 për qind. Të ardhurat tatimore kanë zënë rreth 22 për qind të PBB mesatarisht në vit për periudhën 1995-2014 dhe 23.1 për qind për vitet e fundit 2009-2014. Nga analiza e ecurisë të të ardhurave gjithsej dhe të ardhurave tatimore kundrejt PBB del se raporti në vitet e para të tranzicionit ka qenë në nivele të ulëta përkatësisht 14.7 dhe 12.4 për qind më 1996 dhe 16.4 dhe 13.2 për qind më 1997. Një nivel i tillë shpjegohet me bazën gati 0 prej nga filloi reforma fiskale në vendin tonë dhe rritjen në vijim të shkallës së tatimit. Raporti filloi të rritet nga viti 1998, (përkatësisht 22.9 për qind dhe 17.7 për qind) e në vijim. Struktura e të ardhurave gjithsej përbëhet nga ndihmat; të ardhurat tatimore; dhe jo-tatimore. Të ardhurat nga ndihmat në vitet e para kanë zënë një peshë më të madhe për shkak të defiçitit të lartë buxhetor. Ndihmat u rritën ndjeshëm edhe më 1999 për të përballuar shpenzimet për pritjen e kosovarëve të shpërngulur me forcë nga trojet e tyre. Në vitet 2004-2014, ato kanë zënë 1.9 për qind të të ardhurave gjithsej mesatarisht në vit me luhatje të ndjeshme midis viteve. Të ardhurat tatimore kanë zënë 90.8 për qind të ardhurave gjithsej mesatarisht në vit për vitet 2004-2014 : nga 89 për qind më 2010 në 92 për qind më 2011. Të ardhurat nga tatimet dhe doganat zenë peshën më të madhe në të ardhurat tatimore gjthsej, që arrin nga 76.7 për qind të ardhurave tatimore gjithsej mesatarisht në vit për vitet 2004-2015. Ky raport ka qenë i qëndrueshëm, me pak luhatje në vite: nga 73.8 për qind në vitin 2005 në mbi 77 për qind në vitet 2007-2012. Këto të ardhura zenë gjithashtu edhe peshën më të madhe të të ardhurave gjithsej, nga 65 deri 70 për qind. Peshën më të madhe, rreth 50 për qind të këtyre të ardhurave nga tatimet dhe doganat, si mesatare vjetore e viteve 2004-2014 e ze Tvsh. Më pas renditen të ardhurat nga akcizat me 15.9 për qind, tatimi mbi të ardhurat personale 10.6 për qind, taksat kombëtare dhe të tjera, 9.6 për qind dhe të ardhurat nga tatimi mbi fitimin 9.4 për qind. Peshën më të vogël e zenë të ardhurat nga taksat doganore,4.6 për qind.

158

Të ardhurat nga Tvsh paraqiten në rritje të qëndrueshme; ato luhaten nga 47.3 për qind më 2004, në 52.7 për qind më 2009. Për mbledhjen e Tvsh kanë detyrime ligjore si organet tatimore dhe ato doganore. Referuar pesë vjetëve të fundit del se DPT ka grumbulluar mesatarisht 22.1 për qind në vit të ardhurave gjithsej nga tatimet dhe doganat, ndaj 77.9 për qind që ka mbledhur DPD. Të ardhurat nga doganat kanë pasur më shumë qëndrueshmëri se nga tatimet dhe shpjegohet me rritjen e importit të mallrave të tatueshëm. Ligji i parë për Tvsh, fillimisht në formën e tatimit mbi qarkullimin e mallrave, është miratuar në fund të vitit 1991 dhe është zëvëndësuar më 1993 që ka qenë në fuqi deri në qershor 1996. Prej korrikut 1996 dhe deri në fund të vitit 2014, në fuqi ka qenë ligji “Për tatimin mbi vlerën e shtuar” i vitit 1995, që ka pësuar 31 ndryshime gjatë rreth dy dekadave. Norma e Tvsh për herë të parë u vendos në masën 12.5 për qind por, në shtator 1997, për ta nxjerrë vendin nga kriza financiare u rrit në 20 për qind.Prej 1 janarit 2015 ka hyrë në fuqi ligji i ri për Tvsh i cili mban parasysh pjesërisht Direktivën e Parlamentit Europian dhe Këshillit 2006/112. Në këtë ligj, shkalla standarde e Tvsh për furnizimet e mallrave dhe shërbimeve, ka mbetur e pandryshuar prej 20 për qind. Përveç shkallës standarde, kur parashikohet në këtë ligj, mund të aplikohet shkalla e reduktuar e Tvsh-së. Norma e tatimit mbi fitimin ka ndryshuar nga 30 për qind në vitet 1992-2000, në 25 për qind në vitet 2001-2004, 23 për qind më 2005, 20 për qind në vitet 2006-2007. Në vitet 2008-2013 norma e tatimit mbi fitimin u ul në 10 për qind duke e njesuar (barazuar) me tatimin mbi të ardhurat personale, kurse prej 1 janarit 2014 u rrit në 15 për qind.Në vitet 2004-2014, të ardhurat nga tatimi mbi fitimin kanë kanë zënë mesatarisht 9.4 për qind në vit të ardhurave nga tatimet dhe doganat, në vitet 20042007 përkatësisht 13.3; 14.2; 14.4; dhe 11.9 për qind, më 2008 në 8.8 për qind, dhe më 2013 në 6.6 për qind. Në vitin 2014, të ardhurat nga tatimi mbi fitimin janë rritur në 8.5 për qind të ardhurave tatimore gjithsej. Duke mbajtur parasysh se 2014 ishte viti i parë i zbatimit të kësaj normë të re tatimi, dhe se gjatë kësaj periudhe janë vënë në zbatim reforma të tjera në dobi të biznesit, mund të parashikojmë ritme më të larta rritjeje të të ardhurave nga ky lloj burimi. Tatimi mbi të ardhurat personale ka zënë mesatarisht 10.6 për qind të ardhurave nga tatimet dhe doganat, me nivel më të ulët në vitet 2004-2007 nga 5.4 deri në 8.4 për qind. Por, në vitet 2008-2013, këto të ardhura kanë zënë rreth 12-13 për qind të ardhurave tatimore dhe doganore. Prej vitit 1993 deri më 2007 është përdorur sistemi i tatimit progresiv mbi të ardhurat personale, kurse në vitet 2008-2013 është zbatuar tatimi përpjestimor ose “taksa e sheshtë”- përdorimi i të njëjtës tarifë në përqindje si për tatimin mbi të ardhurat personale dhe për tatimin mbi fitimin, prej 10 për qind. Në 159

vitin 2007, sistemi progresiv ka qenë me 5 grupe të ardhurave të tatueshme, në mënyrë rritëse nga njëra shkallë tek tjetra. Nga disa përllogaritje del se, sipas këtij sistemi, tatimi mbi të ardhurat për grupin e parë ishte 1 për qind, për grupin e dytë 3.6 për qind, për grupin e tretë 7.1 për qind, për grupin e katërt 5.6 për qind dhe për grupin e pestë, 13.2 për qind. Në vitet 2008-2013 u përdor sistemi i tatimit përpjestimor mbi të ardhurat personale, i quajtur shpesh si “taksa e sheshtë”. Ky sistem përjashtonte nga tatimi vetëm 10 mijë lekë në muaj. Por,kur shumat ishin mbi 30 mijë lekë në muaj,të gjitha tatoheshin me 10 për qind duke filluar nga 0 lekë. Në rastin e shumës të ardhurave prej 40 mijë lekë në muaj, në rastin e përdorimit të sistemit të tatimit progresiv do të paguheshin 1.440 lekë, kurse në rastin e “taksës së sheshtë” 4.000 lekë ose 2.8 herë më shumë. Duke mbajtur parasysh se të ardhurat personale prej 40-50 mijë lekë në muaj përbënin pjesën më të madhe të pagave në sektorin publik dhe privat, “taksa e sheshtë” reduktonte të ardhurat e ulëta dhe të mesme dhe favorizonte të ardhurat e larta. Meqënëse individët me të ardhura të ulta dhe të mesme përbëjnë shumicën, si në sektorin publik dhe privat, atëhere kontributi i tyre ishte më i madh në të ardhurat. Bazuar në ligjin e dhjetorit 2013, nga 1 janari 2014 ka hyrë në zbatim një tabelë e re tatimi mbi të ardhurat personale, me sistem progresiv, me tre shkallë tatimi. Të ardhurat personale deri në 30 mijë lekë në muaj nuk tatohen (0 për qind), të ardhurat nga 30,001 lekë deri në 130 mijë lekë tatohen me 13 për qind të shumës mbi 30 mijë lekë, kurse të ardhurat e tatueshme mbi 130 mijë lekë në muaj tatohen me 13 mijë lekë plus 23 për qind të shumës mbi 130 mijë lekë. Nga përqindjet e tatimit mbi të ardhurat del se sistemi nuk prek të ardhurat e ulëta, redukton lehtë të ardhurat e mesme, dhe rrit kontributin nga shumat e mëdha. Të ardhurat për vitin 2014, kanë rënë lehtë krahasuar me vitin 2013, po të mbajmë parasysh ndryshimin e sistemit të tatmit në favor të rritjes të ardhurave për personat me paga të ulëta dhe të mesme. Të ardhurat nga akcizat për vitet 2004-2014 kanë zenë rreth 16 për qind mesatarisht në vit të tëardhurave nga tatimet dhe doganat gjithsej; nga rreth 13 për qind në vitin 2004, në mbi 17 për qind në vitet 2010-2011. Deri në vitin 2012, raporti i mbledhjes të ardhurave nga akcizat ishte rreth 2/3 për DPD dhe 1/3 për DPT, por nga viti 2013 këto të ardhura mblidhen gati tërësisht nga degët e DPD. Nga të dhënat e analizuara në studim del se ndryshimi i akcizave për artikuj të veçantë, në rritje dhe ulje, nuk kanë dhënë efekte të ndjeshme në të ardhurat; efektet negative kanë ardhur nga sasitë fizike në rënie të për disa artikuj importi, për të cilët aplikohet akciza. Nga të dhënat e publikuara nga DPD vihen re luhatje në mallra të tilla me akcizësiç janë: karburantet, cigaret, kafeja, birra, vera, pijet alkoolike. Në vitin 2014 160

janë zhdoganuar 481,777 ton karburante, që është edhe në sasia më e madhe e regjistruar në vitet 2013-2011, por më e ulët se në vitin 2010. Niveli më i ulët i zhdoganimit është regjistruar në importin e cigareve, vetëm 2,968 ton më 2014, kundrejt 4,500 ton në vitin 2010. Ndikim ka pasur edhe ligji për ndalimin e duhanit në mjedise të mbyllura, por faktori kryesor mbetet shkalla e lartë të evazionit dhe kontrabandës. Një ritmikë zhdoganimi më e mirë vrehet në artikullin e kafes : 7,249 ton në vitin 2014 apo 14.4 për qind më shumë se më 2010. E kundërta është vërejtur në importin e birrës: në vitin 2014 janë zhdoganuar 25,816 mijë litra, nga 33,944 mijë litra më 2010. Taksat kombëtare e të tjera kanë zënë mesatarisht 9.6 për qind të ardhurave tatimore dhe doganore gjithsej me rënie të tyre nga 9.8 për qind më 2004 në 6.4 për qind më 2009 dhe me rritje 12.3 - 12.9 për qind në vitet 2012-2014. Prej janarit 2015, taksa e qarkullimit mbi benzinën dhe gazoilin nga 17 lekë/litër është rritur në 27 lekë/litër. Direktiva e BE-së 2003/96 përcakton një akcizë minimale prej 0,359 Euro (50 lekë) për litër për benzinën dhe 0.330 Euro (46 lekë) për litër për naftën. Rritja diktohet nga nevojat për infrastrukturën rrugore si dhe për programet e mjedisit. Efekti në buxhet për vitin 2015 vlerësohet në rreth 5.6 miliardë lekë nga taksa e qarkullimit dhe 1.1 miliardë lekë nga Tvsh, gjithsej 6.7 miliard lekë. Taksat doganore kanë zënë mesatarisht 4.6 për qind në vit të ardhurave nga tatimet dhe doganat gjithsej, duke e ulur kontributin e tyre nga 9 deri 11.4 për qind në vitet 2004-2006 në 2.6 për qind në vitin 2012 deri në 2.3 për qind në vitin 2014. Faktori kryesor i rënies të këtyre të ardhurave është reduktimi në mënyrë progresive i nivelit mesatar të taksës doganore nga 1.84 për qind më 2010 në 1.56 për qind në vitin 2011, në 1.43 për qind në vitet 2012 -2013 dhe 1.33 për qind në vitin 2014.Prej vitit 2000, Shqipëria është anëtare e OBT-së dhe në vijim ka lidhur Marrëveshjet e Tregëtisë të Lirë me vendet e Rajonit dhe MSA me BE (2009). Këto marrëveshje dhe direktivat e BE diktojnë taksa më të ulëta, madje edhe 0 për një numur artikujsh të caktuar, për rrjedhojë, prirja e rënies pritet të vijojë edhe në të ardhmen. Të ardhurat tatimore nga pushteti vendor kanë zënë mesatarisht 4.3 për qind të të ardhurave tatimore gjithsej në vit në vitet 2004-2014, me prirje rënie nga 6.5 për qind më 2005, në pak mbi 4 për qind në vitet 2007-2010 dhe në 3.6 -3.7 për qind në vitet 2012-2015. Taksat vendore kanë zënë peshën më të madhe në të ardhurat gjithsej të pushtetit vendor në vitet 2004-2007 kur tatimi mbi pasurinë nuk ishte në kompetencën e organeve të qeverisjes vendore. Pesha e të ardhurave nga taksat vendore ndaj të ardhurave gjithsej ka rënë nga 67 për qind më 2009 në 56.7 për qind më 2014. Kurse të ardhurat nga tatimi mbi fitimin e biznesit të vogël kanë rënë nga 20.5 për qind në

161

13.7 për qind.Në të kundërtën, të ardhurat nga tatimi mbi pasurinë (ndërtesat) janë rritur nga 12.4 për qind në 29.6 për qind të ardhurave të pushtetit vendor në tërësi. Të ardhurat tatimore nga fondet speciale (sigurimet shoqërore, sigurimet shëndetësore, kompensimi i pronarëve ) për vitet 2004-2014 kanë zënë mesatarisht 19 për qind të ardhurave tatimore gjithsej, nga 18 deri 20.8 për qind (2014) . Brenda grupit të ardhurave nga fondet speciale peshën më të madhe e mbajnë të ardhurat nga sigurimet shoqërore, me një mesatare nga 85-88 për qind, si dhe të adhurat nga sigurimet shëndetësore, me një mesatare prej 11-12 përqind dhe një pjesë e vogël nga kompensimi i pronarëve të hershëm. Fondi i sigurimeve shoqërore është i ndarë nga buxheti i shtetit dhe administrohet nga ISSh, në përputhje me statusin e tij, të miratuar me VKM. Bazuar në një akt ligjor të vitit 2003, përgjegjës për mbledhjen e këtyre të ardhurave është DPT. Masa e përgjithëshme e kontributit në vitin 1995 ka qenë 45.9 për qind, nga e cila 42.5 për qind për degët e sigurimeve shoqërore dhe 3.4 për qind për sigurimin shëndetësor. Gjatë këtyre viteve është ndjekur politika e uljes të kontributeve me qëllim që të nxitet zhvillimi i biznesit. Kështu, më 2002 masa e kontributeve u ul në 38.5 për qind dhe më 2006 në 29.5 për qind . Një ulje e tretë prej 5 për qind ka hyrë në fuqi prej majit 2009. Ulje e ndjeshme e masës së kontributit është bërë për papunësinë, e cila paguhet nga punëdhënësi, nga 6 për qind më 1995 në 0.9 për qind më 2009. Në degën e sigurimit të pensioneve me masën e kontributit 21.6 për qind ndaj pagës bruto, Shqipëria krahasohet me atë të Austrisë prej 22,8 për qind, Belgjikës 16,4 për qind, Gjermanisë 20,3 për qind, Francës 16, 5 për qind, Greqisë 20 për qind, etj. Gjatë vitit 2014 është rritur numuri i kontribuesve kundrejt vitit 2013 dhe janë rritur të ardhurat nga kontributet nga 3.74 për qind ndaj PBB më 2013, në 4.35 për qind më 2014. Pengesat administrative dëmtojnë klimën e biznesit prandaj heqja apo reduktimi i tyre nxit zhvillimin e firmave private, rritjen e të ardhurave të tyre, si dhe të ardhurat për buxhetin e shtetit, si detyrime që rrjedhin nga sistemi tatimor. Nga vrojtimet e institucioneve ndërkombëtare edhe të studjuesve vendas del se masat publike për reduktimin e këtyre pengesave ende nuk janë efektive. Indeksi i Lirisë Ekonomike 2015 i publikuar nga The Haritage Foundation dhe gazeta Wall Street Journal vlerëson kushtet ekonomike dhe politikat qeveritare në 186 vende të botës. Shqipëria vlerësohet me 65.7 pikë, në vendin e 63-të, dhe në 29-in në rajonin e Europës. Prej vitit 1995, vendi ka bërë progres duke kaluar nga grupi i “ekonomive të ndrydhura“, në grupin e ekonomive “përgjithësisht jo të lira”në vitet 1996-2005, dhe në grupin e ekonomive “mesatarisht të lira” nga viti 2006 e në vijim. Në vendet e rajonit tonë, tregues më të mirë ka Maqedonia me 67.1 pikë, në vendin 162

53-të. Vendi ynë vlerësohet me vetëm 30 pikë për drejtat pronësore, duke lënë pas vetëm Bosnjën dhe Hercegovinën me 20 pikë. Po kështu, liria nga korrupsioni vlerësohet me 31 pikë, kundrejt mbi 40 pikë në vendet e tjera, liria e punës vlerësohet me 52.9 pikë, duke lënë pas vetëm Malin e Zi. Prej 12 vjetësh, Banka Botërore boton vrojtimin me titull: Doing business (Të bësh biznes) me të dhëna krahasuese për normat që rregullojnë biznesin në vende të ndryshme të botës. Doing business 2015, përmban të dhëna të 189 vendeve duke u bazuar në mesataren e distancës të ekonomisë ndaj kufirit të pikaverazhit për 10 tregues, që janë: Fillimi i një biznesi, lejët e ndërtimit, furnizimi me energji elektrike, regjistrimi i pronës, marrja e kredisë bankare, mbrojtja e investorëve të vegjël, pagesa e taksave, tregëtia ndërkufitare, zbatimi i kontratave, zgjidhja e paaftësisë paguese. Shqipëria renditet në vendin 68-të botë për treguesin përgjithshëm te lehtësisë për të bërë biznes më 2015, kundrejt 90 më 2014.Përparim është bërë për hapjen e një biznesi të ri: nga 76 më 2014 në 41 më 2015 si për mbrojtjen e investitorëve të vegjël, për zgjidhjen e paaftësisë paguese etj. NëRajonin tonë kryeson Maqedonia me 74.11 pikë,e renditur në vendin e 30-të në botë. Mjaft afër, me 72 pikë, në vendin e 36-të, renditet Mali i Zi , me 66.53 pikë, në vendin e 68-të reshtohet Kroacia, dhe mjaft ngjitur me të, me 66.06 pikë, në vendin e 68-të, vjen Shqipëria. Listën e mbyllin Sërbia dhe Bosnja dhe Hercegovina. Banka Europiane për Rindërtim dhe Zhvillim (BERZH) dhe Grupi i Bankës Botërore publikuan më 9 prill 2015 raportin me përfundimet e vrojtimit të mjedisit të biznesit dhe performancës me menaxherët e ndërmarrjeve në 29 shtetet me të cilat bashkëpunojnë. Për vendin tonë, tre pengesat më kryesore,janë: ndërprerjet e furnizimit me energji elektrike; praktikat e konkurrentëve në sektorin informal; dhe korrupsioni. Paying Taxes (pagesa e taksave) 2015, pjesë e projektit Doing Business të Grupit të BB për të matur “lehtësinë e pagesës të taksave” siguron të dhëna krahasuese në sistemet e taksave në 189 vende. Renditja e përgjithëshme për pagesën e taksave në7 vendet Rajonit kryesohet nga Maqedonia me 94.17 pikë dhe renditje në vendin e 7-të në botë. Më pas renditet Kroacia, përkatësisht 92.92 dhe 36 dhe Kosova me 77.87 dhe 63, që janëmbi mesataren globale. Mali i Zi renditet nën mesataren globale, kurse Shqipëria ze vendin e 131-të përsa i përket “lehtësisë të pagesës së taksave”. Më mbrapa rreshtohen Bosnja dhe Hercegovina dhe Sërbia, përkatësisht në vendin e 151të dhe të 165-të. Listën e vendeve të Rajonit për shkallën e taksimit gjithsej e kryeson Maqedonia me 7.4 për qind që është edhe në vendet e para në botë. Më pas renditen Kosova me 15.3 për qind, Kroacia 18.8 për qind, Mali i Zi 22.3 për qind, Bosnja dheHercegovina 22.3 për qind. Shqipëria me gjithsej 30.7 për qind,tatimin mbi fitimin 163

9.5 për qind,tatimin e punës 18.8 për qind, dhe për të tjera 2.4 për qind,renditet e gjashta, duke lënë pas vetëm Sërbinë. Përgjigjet e pyetsorit nga menaxherët e 301 firmave të qarkun e Gjirokastrës, lidhur me pengesat që dëmtojnë veprimtarinë e biznesit në shkallë lokale nxjerrin në pah sa vijon: gati të gjithë shprehen se norma e interesit të kredive bankare janë të larta dhe sigurohen me vështirësi; mbi 88 për qind theksojnëse ndryshimet e shpeshta ligjore krijojnë çoroditje, rrisin tregun informal, luhatje me çmimet etj; rreth 88 për qind shprehin ankesa për regjistrimin e pronës, si rryshfete, kohë të humbur, bllokim të financimeve me kredi, etj; 80 për qind, shprehen për mosrespektim kontratash, moslikujdim detyrimesh, shtyrje seancash, apelimi në Tiranë, ndryshime në cilësinë e mallit; 72 për qind shprehen për mos-rimbursim në kohë të Tvsh, vonesa në kthimin e pagesave tepër, parapagimin e penaliteteve para apelimit në organet tatimore etj; 54.5 për qind janë shprehur për mungesa të energjisë elektrike, si pasojë dëme në makineri, kosto shtesë për shpenzime për përdorimin e gjeneratorëve; 49 për qind janë shprehur se kanë hasur raste të kërkimit apo të nënkuptimit për rrushfete apo korrupsion për hipoteka, kontroll tatimor, leje të ndryshme, inspektoriati i punës, inspektorë mjedisi, punonjës të CEZ (OShEE) etj; 49 për qind evidencojnë vonesa, rrushfet për lejet e ndërtimit; 46.5 për qind kanë raportuar pengesa për tërheqjen e IHD si ndryshime të shpeshta në legjislacion, paqartësi në çështjet pronësore, vonesa nga gjykatat etj. Pyetjes të fundit se sa do të rriteshin të ardhurat neto të biznesit tuaj nëse do të shmangeshin pengesat administrative, por pa ndryshuar faktorët e tjerë si ndryshimi i nivelit të tatimeve, pagave, çmimeve etj, përfaqësuesit e bizneseve i janë përgjigjur, sa vijon: 29 për qind, se të ardhurat e tyre do të ishin rritur deri në 5 për qind kundrejt një viti më parë; 63.4 për qind janë shprehur se të ardhurat neto do të ishin rritur mbi 5 deri 10 për qind; dhe 8 për qind parashikojnë një rritje nga mbi 10 deri 15 për qind. Këto të dhëna na tërheqin vëmëndjen për rëndësinë që ka heqja e pengesave për rritjen e të ardhurave nga biznesi dhe rolin që kanë për institucionet publike.

6.2. Rekomandime Parimet e tatimit si: i barazisë apo i aftësisë; i sigurisë; parimi i përshtatshmërisë; i ekonomisë,i produktivitetit, elasticitetit, fleksibilitetit, thjeshtësisë, i llojshmërisë përbëjnë rregullat bazë për të ndërtuar një “sistem tatimi të mirë” dhe për të vendosur një balancë midis interesave të taksapaguesve dhe autoriteteve publike. Zbatimi i tyre në praktikë ndikon në krijimin dhe ruajtjen e stabilitetitmakro-ekonomik, rritjen e punësimit, reduktimin e pabarazive në të ardhurat, zhvillimin e biznesit etj. Vendimarrësit publikë, në konsultim me përfaqësuesit e biznesit dhe të qytetarëve duhet t‟i mbajnë politika të caktuara që lidhen me sistemin tatimor. 164

Përvoja e këtyre viteve tranzicion tregon se jo gjithnjë aktet ligjore dhe nënligjore që rregullojnë administrimin e tatimeve apo taksave mbështeten në analiza dhe studime të thelluara për rrjedhojë bëhen objekt rishikimesh të shpeshta të cilat ia vështirësojnë punën bizneseve. Për të bërë një punë të kujdesëshme është e nevojshme që periudha për hartimin e projekteve të paketave fiskale si pjesë e programeve buxhetore afatmesme dhe vjetore të jetë gjithë vjetore kurse shqyrtimi dhe miratimi i tyre të bëhet në kohën e duhur, me ekspertizën e nevojshme dhe pjesëmarrjen e subjekteve të interesuar. Kujdes duhet të bëhet gjithashtu nga organet qeveritare për politikat tatimore që ndryshojnë nga shumicat partiake në Kuvend që kurdoherë të mbështeten në parimet e tatimit të mirë dhe sidomos të rritjes të të ardhurave. Në këtë mënyrë do të krijoheshin kushtet për parandalimin apo reduktimin e evazionit fiskal, korrupsionit dhe kontrabandës si dhe do të rritej efektiviteti i sistemit tatimor shqiptari shprehur në sjellje bashkëpunuese me biznesin dhe në rritjen e stabilitetit tatimor dhe të ardhurave në buxhetin e shtetit. Nga vrojtimet e institucioneve të specializuara europiane del se 40 përqind e menaxherëve të bizneseve të vrojtuara kanë raportuar konkurrencë të pandershme nga firmat në sektorin informal, me aktivitet punësimi dhe prodhimi të padeklaruar. Në të njëjtën kohë, nga analizat e studjuesve vendas dhe të huaj del se mospërputhjet në llogaritë kombëtare tregojnë se sektori informal llogaritet për 36 të PBB mesatarisht në vitet 1996-2012.Informaliteti mbetet një problem i mprehtë për ekonominë shqiptare që çon në humbje të ardhurave nga tatimet dhe taksat, mungesë tëmbrojtjes në punë dhe konkurrencë të pandershme midis firmave. Ndryshimi i kësaj gjendjeje kërkon që organet publike të marrin masa efektive për zbatimin me korrektësi tëligjeve me qëllim që të krijohet një klimë e favorëshme për të gjitha bizneset. Nga krahasimi i niveleve të ardhurave nga tatimet dhe taksat të vendit tonë në raport me PBB me mesataren e vendeve të BE, del një diferencë prej rreth 17 për qind të PBB. Përqindja më e madhe e kësaj diference tregon për rezervat që ekzistojnë në ekonominë tonë për rritjen e të ardhurave qëvijnë për shkak të mangësive në parandalimin e evazionit fiskal dhe luftën jo efikase kundër praktikave korruptive, bilanceve të bizneseve me të dhëna të pa sakta, prandaj është e nevojshme të forcohet administrimi i mbledhjes të tatimeve dhe taksave në të gjitha hallkat. Kjo diferencë vjen edhe për shkak se vendet e BE, sidomos ato me ekonomi kapitaliste të konsoliduar kanë vendosur nivele të larta për tregues të caktuar tatimorë, prandaj del e nevojshme që në linjën e këtyre përvojave, si dhe të nevojave për shpenzime, mund të rishikohet shkalla standarte e Tvsh e fiksuar në 20 për qind që 165

prej vitit 1995. Vendet e BE e rritën shkallën e Tvsh pas fillimit të krizës të vitit 2008 me qëllim që të mos keqësonin më tej bilancin fiskal. Ndërkohë vendi ynë, për të përballuar shpenzimet vijon të marrë borxhe të reja nga brenda dhe jashtë vendit. Në këto kushte, rekomandojmë të studjohet alternativa e rritjes të shkallës standarte të Tvsh me 1-2 për qind, pra në 21 apo 22 për qind. Ndërkohësugjerojmë të ulet në 10 për qind shkalla standarte e artikujve kryesorë ushqimorë për t‟iu ardhur në ndihmë familjeve me të ardhura të ulëta ku ato zenë peshën më të madhe tëshpenzimeve. Reformat e ardhëshme fiskale duhet të përqëndrohen në politikat e tatimit mbi të ardhurat personale me synim rritjen e pajtueshmërise dhe respektimit vullnetar të sistemit tatimor si dhe të paanshmërise dhe drejtësisë së tij. Reformat duhet të synojnë zgjerimin e bazës së tatueshme në të gjithë vendin e sidomos në zonat rurale ku vihet re një nivel i ulët deklarimi dhe mbledhje të të ardhurave tatimore. Një alternativë për t‟u studjuar do të ishte praktika e tatimit mbi të ardhurat familjare. Kjo praktikë mënjanon padrejtësitë me karakter social që sjell praktika e tatimit mbi të ardhurat personale, e cila rëndon familjet me më shumë fëmijë sesa ato ato që kanë me pak apo pa fëmijë sepse të ardhurat që fitojnë bashkëshortët tatohen njësoj.Kështu të ardhurat që mbeten mbas tatimit të pjestuara me numrin e fëmijëvë të familjes rezultojnë më të ulëta për familjet me më shumë fëmijë. Aplikim i sistemit të deklarimit të të ardhurave me karakter familjar do të shërbente si mekanizëm për të aplikuar elementët e nevojshëm të politikave sociale. Në Shqipëri si dhe në 20 vende anëtare të BE administrimi i tatimeve dhe i doganaveështë i organizuar veçmas, por ka edhe 8 vende si: Britania e Madhe, Danimarka, Slovakia, Slovenia etj, qëi kanë shkrirë këto në një administratë të vetëm, pasi funksionimi i njësive të ndara për detyra të ngjashme krijon kosto shtesë si për financat publike dhe për taksapaguesit pasi u duhet tëmerren me organizma të ndryshme të mbledhjes së taksave. Bazuar në sa më sipër, me qëllim që të shmanget dualiteti në mbledhjen e të ardhurave nga burime të njëjta tatimore dhe doganore, të ulet kostoja dhe të rritet përgjegjësia dhe transparenca sugjerojmë të studjohet mundësia e shkrirjes në një administratë në linjën e Ministrisë të Financave. Literatura dhe praktika tregojnë se për një administrim efiçient të ligjeve të tatimeve duhet të plotësohen katër kërkesa kryesore, që janë: qartësia, stabiliteti (ose vazhdimësia), kosto-efektiviteti, dhe lehtësia. Në këtë vështrim, mendoj se do të ishte më e përshtatëshme që tatimi mbi të ardhurat personale dhe tatimi mbi fitimin të rregulloheshin në dy ligje të veçanta pasi duke qënë një, ligji i vitit 1998 ka ndryshuar me dhjetra herë, duke krijuar vështirësi në zbatimin e tij në praktikë.

166

Decentralizmi fiskal përbën një aspekt të rëndësishëm të reformimit të sistemit tatimor pasi të ardhurat e mbledhura nga pushteti vendor kanë qënë të pamjaftueshme për të plotësuar nevojat për shpenzime në një kohë kur edhe mundësitë e buxhetit të shtetit kanë qënë të kufizuara. Reforma administrative- territoriale që do të zbatohet pas 21 qershorit 2015 do ta reduktojë ndjeshëm numurin e njësive të qeverisjes vendore duke u dhënë mundësi atyre të rrisin kapacitetet e mbledhjes dhe administrimit të ardhurave tatimore përmes zgjerimit decentralizimit financiar.Për këtë është e nevojshme të krjohen zyra në të 61 bashkitë e vendit me personel të trainuar për të mbledhur tatimet dhe taksat në juridiksionin e tyre si dhe të rikonceptohen kompetencat e këshillave të qarqeve. Nga vrojtimet e institucioneve ndërkombëtare për shkallën e lirisë ekonomike, për lehtësinë e të bërit biznes, të lehtësisë të pagesës së taksave, të pengesat që dalin biznesit Shqipëria reshtohet nga fundi i listës botërore. Nga pyetsori me përfaqësuesit e biznesit në qarkun e Gjirokastrës gjithashtu del se të ardhurat neto të firmave të tyre do të rriteshin nga 5 deri 15 për qind nëse do të reduktoheshin pengesat administrative. Këto të dhëna tërheqin vëmëndjen për një punë më të organizuar të institucioneve publike për të krijuar një mjedis më favorizues për biznesin dhe rritjen e të ardhurave prej tij. Masa konkrete duhet të merren për uljen e normave të interesit të kredive bankare, për rimbursimin në kohë të Tvsh, për shkurtimin e procedurave në lejet e ndërtimit, për furnizimin ritmik me energji elektrike, për hartimin e një legjislacioni sa më jetë gjatë, për luftën kundër korrupsionit etj.

167

LITERATURA

Altshuler, R., H. Grubert and T.S. Newlon (2001), Has U.S. Investment Abroad Become More Sensitive to Tax Rates?, in: J.R. Hines (ed.), International Taxation and Multinational Activity, Uni-versity of Chicago Press, Chicago. Arrupe, J. Economic ideas and tax policy: The introduction of progressivity in tax. Systems in Western Europe. The cases of France and Spain. Facultat d'Economia i Empresa.Universitat de Barcelona.2012. Atkinson, A B. Growth, taxation and the long-run evolution of top incomes. Nuffield College, OXFORD.Pavia, Università, 7 - 8 ottobre 2004. Bastable, Charles F. (1855-1945). Public Finance. First Pub. 1892. London: Macmillan and Co., Limited. 3rd edition 1917. Bénassy-Quéré, A., L. Fontagné and A. Lahrèche-Révil (2005), How Does FDI React to Corporate Taxation? International Tax and Public Finance 12, 583 - 603. Binaj, A; Binaj, I; Limaj. Albania. Personal Income Tax Policy Analysis: Albania vs. United States. International Journal of Economics and Financial Issues Vol. 3, No. 1, 2013, pp.42-49 ISSN: 2146-4138 www.econjournals.com. Bird, Richard. Taxation and Decentralization. Economic Premise. November 2010 • Number 38. Boka, Merita: PhD candidate in Financial Markets and Intermediaries Department of Management, University of Bologna, Italy. Torluccio, Giuseppe: Associate Professor of Banking & Finance Department of Management, University of Bologna, Italy. Center for Research in Banking and Finance (CEFIN).Informal Economy in Albania.E-ISSN 2281-4612.Academic Journal of Interdisciplinary Studies. Vol 2 No 8. MCSER Publishing, Rome-Italy .October 2013. Bundo, Sherif. Fiskalitete.Taksimi dhe teknika tatimore. Botim i dytë.Tiranë 2012.F 27. Burg, David F. A World History of tax rebellions. An Encyclopedia of Tax Rebels, Revolts, and Riotsfrom Antiquity to the Present.Published in 2004 by Routledge. www.routledge-ny.com. Business Environment and Enterprise Performance Survey (BEEPS) V Country Profile | ebrd-beeps.com. Campos, Nauro F, Fabrizio Coricelli, Luigi Moretti, 9 April 2014. How much do countries benefit from membership in the European Union? Community Assistance for Reconstruction, Development and Stabilisation (CARDS) Declaration of the Rights of Man and of the Citizen të miratuar nga Approved by the National Assembly of France, August 26, 1789.

168

Doing Business 2015 12th edition .Going Beyond Efficiency. International Bank for Reconstruction and Development / The World Bank. Dokumentet kushtetuese shqiptare :Statuti themeltar i Mbretërisë Shqiptare. Miratuar nga Asamblea e dytë Kushtetuese,më datë 1 dhjetor 1928. Kushtetuta e Republikës Popullore Socialiste e Shqipërisë-Miratuar me ligjin nr.5506, datë 28.12.1976. Ligji nr. 7491, date 29.4.1991 "Per dispozitat kryesore kushtetuese".Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë (e përditësuar).Miratuar me ligjin nr. 8417, datë 21.10.1998 të Kuvendit Popullor.Miratuar me referendum më 22.11.1998. Shpallur me dekretin nr. 2260, datë 28.11.1998 të Presidentit të Republikës, Rexhep Mejdani. Financa publike. Leksione dhe ushtrime.Përshtatur nga S.Hadëri dhe O.Milova prej Public Finance, Harvey S.Rosen. Tiranë 2009. Fjalor Enciklopedik Shqiptar. Akademia e Shkencave e Shqipërisë.Tiranë, 2009. Fjalor Tatimor Ndërkombëtar (http://www.tatime.gov.al/gdt/taxglossary.aspx). Gregory, Katherine.The Philosophy of Tax. © Per Capita Australia Limited, 2009. Hadler, S; Moloi, Ch; W, Sally. Flat or Flattened? A Review of International Trends in Tax Simplification and Reform.(Development Alternatives, Inc).Një analizë e kryer në qershor 2006 për USAID. http://pdf.usaid.gov/pdf_docs/PNADH107.pdf. Haughton, Jonathan.Harvard Institute for International Development and Suffolk Universithy, Estimating Tax Buoyancy, Elasticity and Stability. African Economic Policy Paper, Discussion Paper Nr. 11 July 1998, pp 6. Heinrichs, Frank Zipfel Caroline.The impact of tax systems on economic growth in Europe. Deutsche Bank AG DB Research Frankfurt am Main. Germany.Oct. 5, 2012. Hilmia, S; Angjeli, A. Financat Publike. Tiranë, korrik 1994. Hilmia, S; Luçi, E. Fjalor Enciklopedik Shqiptar.Akademia e Shkencave e Shqipërisë. Tiranë, 2009. http://pdf.usaid.gov/pdf_docs/PNACE024.pdf http://www.imf.org/external/pubs/ft/wp/2014/wp14110.pdf, fq 4.

https://faculty.washington.edu/toths/Presentations/Lecture%205/Ch3_Inflation.pdf Instrument for Pre-Accession Assistance (IPA II).Indicative Strategy Paper for Albania (2014-2020) . Adopted on 18/08/2014. Jonathan Haughton (1998), “Estimating Tax Buoyancy, Elasticity And Stability,” Eager/Psge - Excise Project, Methodological Note 1. Kaldor, Nicholas: Will underdeveloped countries learn to tax? Keynes, J. Maynard .Teoria e përgjithëshme e punësimit, interesit, dhe parasë. Përkthyer nga A.Pano. Tiranë 1998. Khwaja, Munawer Sultan; Iyer, Indira.Revenue Potential, Tax Space, and Tax Gap. A Comparative Analysis.The World Bank Europe and Central Asia Region

169

Poverty Reduction and Economic Management Department. May 2014. Policy Research Working Paper 6868. Klein, D. B.; Stern, C. (2004-12-06). Public Choice Journal. http://springerlink. metapress.com/ Letessier, Jean-Yves; Silvano, Jacques; Soin, Robert. Evropa ekonomike dhe e ardhmja e saj. Përkthyer dhe botuar në shqip nga Papirus, Tiranë 2009.F.118-121. Ligj nr. 185/2013 datë 2.12.2013 "Për buxhetin e vitit 2014" Ligj nr. 8438, datë 28.12.1998 “Për tatimin mbi të ardhurat, i ndryshuar”. Ligj nr. 9936, datë 26.6.2008 “Për menaxhimin e sistemit buxhetor në RSh”. Ligj nr.9766, datë 9.7.2007 “Për disa shtesa dhe ndryshime në ligjin nr.8438, datë 28.12.1998 „Për tatimin mbi të ardhurat, i ndryshuar„“. Ligji nr.7491, datë 29.4.1991, “Për Dispozitat kryesore kushtetuese”. Ligji nr.9920, datë 19.5.2008 “Për procedurat tatimore në Republikën e Shqipërisë”. Ligji nr.177, dt.28.12.2013, "Për tatimin mbi të ardhurat". Ligji nr.178, dt.28.12.2013, "Për taksat kombëtare". Ligji nr.179, dt.28.12.2013, "Për procedurat tatimore". Ligji nr.180, dt.28.12.2013, "Për akcizat". Ligji nr.181, dt.28.12.2013, "Për taksat vendore". Ligji nr.182, dt.28.12.2013, "Për tatimin mbi vlerën e shtuar". Ligji nr.183, dt.28.12.2013, "Për sistemin fiskal në sektorin e hidrokarbureve". Ligji nr.184, dt.28.12.2013,"Për Sigurimin e detyrueshëmtë kujdesit shëndetësor". Lucas, Robert, „On the Mechanics of Economic Development,‟ Journal of Monetary Economics, Vol. 22 (1) 1988. Milo, Petraq. Statement in the Extractive Industries Transparency Initiative (EITI) Global Conference 2-3 March 2011.https://eiti.org/files/Milo-statement.docx. Mings, Terli. Studimi i ekonomisë. Parimet, konceptet dhe zbatimet. Libri Universitar. Tiranë, 1993.Kreu 9.Shpërndarja e punës dhe e të ardhurave. F. 254. Ministria e Financave.Buxheti dhe Paketa Fiskale 2014. Musgrave, Richard A. Public Finance in Theory and Parctice. International Edition. 1989. Paying Taxes 2015.The World Bank Group & PwC UK. Paying taxes 2015. Presidency Conclusions .Copenhagen European Council - 21-22 June 1993. Programi i Qeverise 2013-2017 . Paraqitur ne Kuvend me 11 shtator 2013. Programi PHARE.http://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/. Publikime të Eurostat-it. Publikime të INSTAT-it. Publikime të Institutit të Statistikave (INSTAT). Publikime të Ministrisë të Financave. Publikime të Ministrisë të Integrimit Europian. 170

Publikime të Zyrës të Statistikave të BE, (EUROSTAT) Luksemburg. Raporte vjetore dhe akte të tjera të Bankës të Shqipërisë. Rosen S.Harvey. Financa Publike.Botimi i 6-të. 2002. Albin, Tiranë, 2003. Ryan Skeete, Kim Coppin and Daniel Boamah (2003), “Elasticities And Buoyancies Of The Barbados Tax System, 1977 – 1999”. Central Bank of Barbados. Salko, Drini: Bazat e Financës, 2012. Scheve, K. Yale University. Stasavage, D. Neë York University. The Conscription of Wealth: Mass Warfare and the Demand for Progressive Taxation.July 2009. Shahollari, Luan. Kriza financiare, rënia ekonomike, pasojat sociale dhe roli i shtetit. EMAL.2014. Shkoza, Haxhi. Financat e Shqipnis 1834 – 1934. Tiranë 1935. Smith, Adam. Pasuria e Kombeve, 1776. (An Inquiry into the Nature and Causes of the Ëealth of Nations). The Pennsylvania State University, Electronic Classics Series, Jim Manis, Faculty Editor (2005). Steinmo, Sven.The evolution of policy ideas: tax policy in the 20th century. British Journal of Politics and International Relations, Vol. 5, No. 2, May 2003, pp. 206–236. Tanzi, Vito .Fiscal Policy: When theory collides with reality.Paper, 2004. Tax Rates cc - a newly developed ëeb site offering detailed tax information and tax rates around the world. http://www.taxrates.cc/index.html. Taxation trends in the European Union. Data for the EU Member States, Iceland and Norway. 2014 edition. Taxation and Customs Union. European Union, 2014 .Eurostat. ISBN 978-92-79-35672-8 .ISSN 1831-8789. The Heritage Foundation in partnership with The Wall Street Journal: 2015 Index of Economic Freedom. Walton, Tom.The Heartland Institute.Adam Smith on Taxes.Nov.1, 2003. Wellington Garikai Bonga, Netsai Lizzy Dhoro-Gwaendepi, Fungayi Mawire-Van Strien “Tax Elasticity, Buoyancy and Stability in Zimbabwe”, IOSR Journal of Economics and Finance (IOSR-JEF) e-ISSN: 2321-5933, p-ISSN: 2321-5925.Volume 6, Issue 1. Ver. I (Jan.-Feb. 2015), PP 21-29 www.iosrjournals.org www.britannica.com.

171

PËRMBLEDHJA E STUDIMIT Ky studim synon të analizojë ecurinë e sistemi tatimor në vendin tonë, të nxjerrë në pah arritjet dhe mangësitë, dhe mbi këtë bazë, të zbulojë rezervat e propozojë rrugët për të rritur të ardhurat e buxhetit nga tatimet dhe taksat në kuadrin e integrimit në Bashkimin Europian. Të ofrojë disa nga teoritë dhe praktikat më të mira që zbatohen nga vendet e zhvilluara të BE si dhe rrugët që duhet të ndjekim me qëllim që këto të gjejnë mundësi të përshtaten në kushtet e vendit tonë. Sipas “Paying taxes 2015”, Shqipëria renditet në vendin e 131-të për“lehtësinë e pagesës së taksave” midis 189 vendeve të vrojtuara në botë. Ky pozicionim tregon se veç mungesës të kulturës e disiplinës të pagimit të tatimeve e taksave, problem mbetet evazioni tatimor, mospagimi i detyrimeve tatimore që rrjedhin nga ligji. Studiues të Bankës Botërore Khwaja dhe Iyer (2014) kanë llogaritur se buxheti i shtetit humbet çdo vit rreth 680 milionë usd nga taksat ose sa 4.87 % e PBB. Ata theksojnëse si rrjedhojë e efiçencës të dobët në mbledhjen e taksave, e përkeqësuar kjo sidomos pas vitit 2008, 34.1 % e ekonomisë shqiptare është informale. Decentralizmi fiskal është një aspekt tjetër i rëndësishëm i reformimit të sistemit tatimor, prandaj ka gjetur hapësirën e nevojshme të analizës në këtë studim. Deri tani të ardhurat e mbledhura nga pushteti vendor kanë qënë të pamjaftueshme për të plotësuar nevojat për shpenzime buxhetore edhe për shkak të copëzimit të njësive të qeverisjes vendore. Reforma territoriale-administrative që do të fillojë pas 21 qershorit 2015 do të krijojë më shumë mundësi për të mbledhur dhe administruar të ardhurat tatimore përmes zgjerimit të decentralizimit financiar, duke ushtruar funksionet dhe kompetencat e përcaktuara me ligj. Studimi është ndarë në VI kapituj. Kapitulli i pare përfshin hyrjen ku argumetohen arsyet e ndërmarrjes të këtij studimi, sfondi makroekonomik i tij, qëllimi, objektivat kryesore, objektivat e tjera, hipotezat, metodologjitë e përdorura, rezultatet, kufizimet e studimit dhe struktura e studimit. Kapitulli i dytë, përmban rishikimin e literaturës në fushën e sistemit tatimor të autorëve të huaj dhe vendas lidhur me kuptimin e tatimeve, dallimet me taksat, parimet dhe qëllimet e tatimit, përformanca tatimore, stabiliteti tatimor etj… Kapitulli i tretë, përshkruan rrugën drejt integrimit europian dhe nevojën përshtatjes të ligjeve të BE (acquis). Në këtë kapitull evidentohen dhe krahasohen nivelet e të ardhurave tatimore në Shqipëri me ato të BE dhe vendeve tëBallkanit Perëndimor në total dhe sipas zërave. Gjithashtu paraqitet domosdoshmëria për të arritur nivelet 172

europiane të të ardhurave tatimore në raport me PBB si dhe harmonizimi tatimor si tipar i përgjithshëm i integrimit ekonomik. Kapitulli i katërt, analizon të ardhurat kundrejt PBB dhe shpenzimeve të buxhetit, të ardhurat gjithsej dhe ato tatimore sipas treguesve dhe zërave kryesorë, të ardhurat nga pushteti vendor, të ardhurat nga fondet speciale. Një vend i veçantë i kushtohet analizës statistikore përshkruese dhe ekonometrike që i bëhet vlerësimit të reagimit dhe performancës tatimore si edhe stabilitetit tatimor në vendin tonë. Kapitulli i pestë, evidenton pengesat e të bërit biznes dhe nxjer në pah masat që duhen marrë për reduktimin e tyre në funksion të rritjes së të ardhurave tatimore nga biznesi. Në këtë kapitull evidencohen dhe analizohen tregues të publikuar nga institucione ndërkombëtare si dhe vendase përfshirë edhe rezultatet e pyetsorit me përfaqësuesit e biznesit në qarkun e Gjirokastrës. Nga analiza e tyre dalin përfundime me vlerë për të bërë korrigjime në të ardhmen. Kapitulli i gjashtë, dhe i fundit paraqet një përmbledhje të përfundimeve dhe rekomandimeve të evidentimit, analizës, dhe gjetjeve të punimit. Hipoteza e parë studion lidhjen midis raportit të të ardhurave tatimore ndaj PBB me përformancën e të ardhurave tatimore të matur nëpërmjet reagimit të të ardhurave tatimore ndaj ndryshimeve të PBB. Hipoteza e dytë studion përformancën e tatimit mbi fitimin dhe të të ardhurave personale sipas sistemit proporcional dhe ndikimin e tij në shtresat e ndryshme shoqërore. Hipoteza e tretë studion rolin e të ardhurave nga tatim fitimi në stabilitetin e të ardhurave tatimore në tërësi. Nga studimi dola në këto përfundime dhe rekomandime: Rregullimi ligjor i tatimeve dhe taksave ka qenë i bazuar gjithnjë në dokumentet kushtetuese të shtetit, në përputhje me zhvillimet historike që ka kaluar vendi. Legjislacioni aktual për tatimet dhe taksat në Shqipëri është orientuar gjithnjë e më tepër në përputhje me standartet e BE. Kjo është edhe një nga arsyet pse BE i dha Shqipërisë më 27 qershor 2014 statusin e vendit kandidat. Të ardhurat nga taksat doganore kanë ardhur duke rënë si rezultat i integrimit ekonomik dhe gjeopolitik të Shqipërisë dhe do të vazhdojnë të bjenë. Për këtë lind nevoja e gjetjes së burimeve alternative të të ardhurave tatimore. Banka Europiane për Rindërtim dhe Zhvillim (BERZH) dhe Grupi i Bankës Botërore publikuan më 9 prill 2015 raportin me përfundimet e vrojtimit të mjedisit të biznesit 173

dhe performancës me menaxherët e ndërmarrjeve në 29 shtetet me të cilat bashkëpunojnë. Për vendin tonë, tre pengesat më kryesore,janë: ndërprerjet e furnizimit me energji elektrike; praktikat e konkurrentëve në sektorin informal; dhe korrupsioni. Këto përfundime përputhen me rezultatet e pyetësorit tonë të zhvilluar me 301 biznese të qarkut të Gjirokastrës. Parimet e tatimit si: i barazisë apo i aftësisë; i sigurisë; parimi i përshtatshmërisë; i ekonomisë,i produktivitetit, elasticitetit, fleksibilitetit, thjeshtësisë, i llojshmërisë përbëjnë rregullat bazë për të ndërtuar një “sistem tatimi të mirë” dhe për të vendosur një balancë midis interesave të taksapaguesve dhe autoriteteve publike si dhe për të ruajtur stabilitet ekonomik, rritje të punësimit, reduktimi i pabarazive në të ardhurat, mbështetja për rritjen dhe zhvillimin etj. Prandaj, të gjitha këto është e nevojshme të mbahen parasysh nga vendimarrësit dhe politik-bërësit në veprimtarinë e tyre konsultuese me përfaqësuesit e biznesit dhe të qytetarëve para se të zgjedhin dhe miratojnë politika të caktuara që lidhen me sistemin tatimor. Përvoja e këtyre viteve tranzicion tregon se jo gjithnjë aktet ligjore dhe nënligjore që rregullojnë administrimin e tatimeve apo taksave mbështeten në analiza dhe studime të thelluara për rrjedhojë bëhen objekt rishikimesh të shpeshta të cilat ia vështirësojnë punën bizneseve. Për të bërë një punë të kujdesëshme është e nevojshme që periudha për hartimin e projekteve të paketave fiskale si pjesë e programeve buxhetore afatmesme dhe vjetore të jetë gjithë vjetore kurse shqyrtimi dhe miratimi i tyre të bëhet në kohën e duhur, me ekspertizën e nevojshme dhe pjesëmarrjen e subjekteve të interesuar. Nga krahasimi i niveleve të ardhurave nga tatimet dhe taksat të vendit tonë në raport me PBB me mesataren e vendeve të BE, del një diferencë prej 16-17 për qind të PBB. Pjesa më e madhe e kësaj diference tregon për rezervat që ekzistojnë në ekonominë tonë për të rritur të ardhurat në përqindje më të larta të cilat vijnë për shkak të mangësive në parandalimin e evazionit fiskal dhe luftën jo efikase kundër praktikave korruptive, paraqitjes të bilanceve të bizneseve me të dhëna jo të sakta, prandaj është e nevojshme të forcohet disiplina dhe administrimi i mbledhjes të tatimeve dhe taksave në të gjitha hallkat. Reformat e ardhëshme fiskale duhet të përqëndrohen në politikat e tatimit mbi të ardhurat personale me synim ritjen e pajtueshmërise dhe respektimit vullnetar të sistemit tatimor si dhe të paanshmërise dhe drejtësisë së tij. Reformat duhet të synojnë zgjerimin e bazës së tatueshme kryesisht kjo në zonat rurale ku vihet re një nivel i ulët deklarimi dhe gjenerimi të ardhurash tatimore me qëllim mbledhjen e niveleve të mjaftueshme të të ardhurave tatimore.

174

Një alternativë për të përmirësuar tatimin mbi të ardhurat personale në Shqipëri do të ishte përdorimi i praktikës së tatimit mbi të ardhurat familjare. Vendet e BE e rritën shkallën e Tvsh pas fillimit të krizës të vitit 2008 me qëllim që të mos keqësonin më tej bilancin fiskal. Ndërkohë vendi ynë, për të përballuar shpenzimet vijon të marrë borxhe të reja nga brenda dhe jashtë vendit. Në këto kushte, rekomandojmë të studjohet alternativa e rritjes të shkallës standarte të Tvsh me 1-2 për qind, pra në 21 apo 22 për qind. Në të njëjtën kohë sugjerojmë të ulet në 10 për qind shkalla standarte e artikujve kryesorë ushqimorë për t‟iu ardhur në ndihmë familjeve me të ardhura të ulëta që ku ato zenë peshën më të madhe shpenzimeve.

175

SUMMARY OF THE STUDY This study aims to analyze the performance of the tax system in our country, to highlight the achievements and shortcomings, and on this basis, to disclose reserves, propose ways to boost budget revenues from taxes and fees in the framework of European Union integration. To offer some of the theories and best practices that apply to developed EU countries, as well as ways that must follow in order to find these opportunities fit in terms of our country. According to the "Paying Taxes 2015", Albania is ranked 131st on "ease of paying taxes" among 189 countries surveyed in the world. This position shows that besides the lack of culture of tax payment discipline of tax, tax evasion remains a problem, nonpayment of taxes arising from the law. World Bank researchers Khwaja and Iyer (2014) have calculated that the state budget loses annually about 680 million USD of taxes or as 4.87% of GDP. They point out that as a result of poor efficiency in tax collection, especially after the 2008, about 34.1% of the Albanian economy is informal. Fiscal decentralization is an important aspect of reforming the tax system, thus finding the necessary space analysis in this study. So far the revenues collected by local governments have been inadequate to meet the budgetary spending due to the fragmentation of local government units. Administrative-territorial reform that will start after 21 of June 2015 will create more opportunities to collect and administer tax revenues through expansion of financial decentralization, exercising functions and competencies defined by law. The study is divided into VI chapters. The first chapter is the introduction with the reasons for undertaking this study, its macroeconomic background, purpose, main objectives, other objectives, assumptions, methodologies used, the results, limitations of the study and structure of the study. The second chapter contains a review of literature in the field of tax system, from domestic and foreign authors as to the meaning of taxes, differences in taxation, principles and purposes of taxation, tax performance, tax stability etc... The third chapter describes the path towards European integration and the need to adapt the EU laws (acquis). In this chapter are identified and compared the levels of income tax in Albania with the EU and the Western Balkan countries in total and specifically for each element of taxes. It is also presented the necessity to reach European levels of tax revenue to GDP ratio and tax harmonization as a general feature of economic integration.

176

The fourth chapter analyzes the revenues to GDP and budget expenses, total government and tax revenues, local government revenues, income from special funds, etc...A special attention is given to descriptive statistical and econometric analysis measuring tax performance, tax buoyancy and tax stability in our country. Chapter V, identifies obstacles and barriers of doing business and points out the measures to be taken to reduce them in order to increase tax revenues from the businesses. In this chapter are identified and analyzed indicators published by international and domestic institutions including the results of the survey with business representatives in the district of Gjirokastra. From their analysis derive valuable conclusions to make adjustments in the future. Chapter six presents a summary of the conclusions and recommendations of the identification, analysis, and findings of the paper. The first hypothesis examines the relationship between the tax revenues to GDP ratio and of tax revenue performance measured by tax buoyancy. Do tax revenues rise at the same pace as GDP rises? The second hypothesis examines the performance of corporate and personal income tax under a proportional tax system and its impact on different social classes. The third hypothesis examines the role of corporate income tax revenues, in tax revenue stability as a whole. From this research I came up with the following conclusions and recommendations: Legal regulation of taxes has been based on state constitutional documents, in accordance with historical developments the country has experienced. The current legislation on taxes and tariffs in Albania is increasingly oriented in line with EU standards. This is also one of the reasons why the EU gave Albania on June 27, 2014 the status of candidate country. Income from customs taxes have fallen as a result of economic and geopolitical integration of Albania and will continue to decline. For this it is necessary to find alternative sources of tax revenue. European Bank for Reconstruction and Development (EBRD) and the World Bank Group published on April 9, 2015 the findings of the survey of the business environment and performance with enterprise managers in of 29 countries. For our country, three main obstacles are: power supply cuts; practices of competitors in the informal sector; and corruption. 177

These findings comply with the results of our survey conducted with 301 business of Gjirokastra‟s district. Tax principles such as equality or ability; security; the principle of suitability; the economy, productivity, elasticity, buoyancy, flexibility, simplicity, of diversity, constitute the basic rules to build a "good tax system" and to establish a balance between the interests of taxpayers and public authorities and to maintain economic stability, growth, employment, reduction of income inequalities, support for growth and development, etc... Therefore, all this is necessary to be taken into account by decision-makers and policy-makers, to consult business representatives and citizens before choosing and adopting certain policies related to the tax system. The experience of recent transitional years shows that not always the laws and regulations governing the administration of taxes or tariffs are based on in-depth analyzes and studies thus becoming subject to frequent revisions which hinder the work of businesses. For being careful the period for drafting fiscal packages as part of medium-term and annual budget programs, has to be on annual basis and their review and approval to take place at the right time, with the necessary expertise and the participation of groups of interests. From the comparison of the level of tax revenues to GDP ratio in our country with the average of the EU countries, there is a diference of -16-17%. The major part of this diference shows the reservs that excist in our economy to increase tax revenues ratios, which come from failing to prevent fiscal evasion and non eficient measures to fight corruptive practices, incorrect balance sheets statements, therefore it is necessary to strengthen the discipline and tax administration measures as a whole. Future fiscal reforms should focus on the policies of personal income tax with a view to increasing the compatibility and voluntary observance of the tax system and its fairness and justice. Reforms should aim at expanding the taxable base mainly on rural areas where there is a low level of disclosure and tax revenue generation with the purpose of gathering sufficient levels of tax revenue. One option to improve personal income tax in Albania would be to use the practice of family income tax. EU countries increased the VAT rate after the onset of the crisis of 2008 in order to not further exacerbate the fiscal balance. While our country, to afford expenses continues to get debts from within and abroad. In these conditions, we recommend the option of raising the standard VAT rate by 1-2 percent, then to 21 or 22 percent. At the same time we suggest a 10 percent decrease in the standard rate of major food items to help families with low incomes of which they occupy the largest share of spending.

178

CURICULUM VITAE

ROBERT ÇELO 3 Qershor, 1977 Lgj. Granicë, Pll. 12 Gjirokastër, Albania Cel: ++355 694252685 e-mail: [email protected]

Cilësitë Personale: Profesionist, karizmatik, i motivuar, cilësi të shkëlqyera personale dhe ndë rpersonale, cilësi të larta manaxhuese dhe organizative, njohuri projektimi dhe zbatimi projektesh, energjik, marëdhënie me publikun të një niveli të lartë, i përpiktë, aftësi komunikimi dhe pune në staf. 2008 - në vazhdim, Lektor Universiteti “Eqrem Cabej” Gjirokastër. 2010 - në vazhdim, Kandidat pë r Doktor Shkencash pranë “UBT” Tiranë . 2010 - Mastë r i Nivelit të Dytë , Universiteti “Marin Barleti” Tiranë . 2012 - Bachelor në Drejtë si, Universiteti “Ismail Qemali” Vlorë . 2011 - 2014 Lektor me kohë të pjesshme universiteti “Kristal” filiali Fier dhe Përmet. 2007 - 2011 Anëtar i Këshillit Bashkiak të Qytetit të Gjirokastrës. 2007 - 2008 Drejtor Rajonal i Filiali te Postë s Shqiptare, Qarku i Gjirokastër. 2007 – 2008 Asistent Pedagog, universiteti “Ismail Qemali” Vlorë . Lënda: Kontabilitet Financiar

179

2006 - 2008 Asistent Pedagog, universiteti “Eqrem Çabej”, Gjirokastër. Lënda: Organizim, Drejtim Biznesi, Kontabililtet Financiar. 2006 - 2007 Specialist Kredie ”Fondi i Financimit te Zonave Malore”, një institucion mikrofinanciar i specializuar në kreditimin e biznesit, kryesisht atij të vogël e të mesëm. 2006-2006

2004 - 2005

Drejtor i Degës së ”Partneri Shqiptar në Mikrokredi” një institucion mikrofinanciar Amerikan. ELKA S.A. Vrisera, Gjirokastër. Kontabilist - Financier Përgjegjësitë dhe detyrat: Regjistrimi i aktivitetit ditor dhe përgatitja e pasqyrave periodike dhe përmbledhëse financiare dhe raportimi i tyre tek Presidenti i kompanisë.

1997-2005 DIND, Universiteti “Eqrem Çabej” Fakulteti i Shkencave Shoqërore, dega Kontabilitet – Financë. 2002-2004 “ Four Points by Sheraton” London, Kanada. Përgjegjësitë dhe detyrat:Ass.Manager i hollit dhe i departamentit të ushqimit dhe pijeve. 1995-1996

Kam kryer shërbimin e detyrueshëm ushtarak, Sarandë.

1991-1995

Shkolla e mesme e përgjithshme “ Asim Zeneli”, Gjirokastër.

Pjesëmarje në projekte, kualifikme, certifikata, ekstra:  Anëtar i Njësisë së Koordinimit të Projektit ”JEWEL”, bashkëfinancuar nga Universiteti ”Eqrem Çabej” dhe fondet IPA në kuadër të programit SEE, Tetor 2012-Nëntor 2014.  Certifikata “ Shoqata e Kontabilistëve dhe Financierëve të Shqipërisë”, kualifikim në fushën e kontabilitetit si dhe anëtar i saj.  “Yorkdale Adult Learning Centre” Toronto, Kanada. Kurset e ndjekura: Kontabilitet, Gjuha e Komunikimit të Biznesit, Gjuha Angleze grada 11and 12.  Titulli “Auditues i Brendshëm në Sektorin Publik”. Ministria e Financave, Njesia Që ndrore e Harmonizimit për Auditin e Brendshëm.  Ifosoft SD dëshmi për njohjen dhe përdorimin e programit të informatizuar të kontabilitetit Financë 5. 180

 Jarl Hjalmarson Foundation Certificate, Winter School “Principles for a free Society. Sweden.  TOEIC dëshmi ndërkombëtare e njohjes së gjuhës Angleze. Vlerësimi 980 pikë nga 1000 të mundshmet.  Gjuha Angleze niveli lartë. Dëshmi nga Universiteti i Tiranës, vlerësuar me noten 10. Gjithashtu kam kryer testing e TOEFL në Kanada dhe jam vlerësura me 257 pikë në versionin komputerik që ekuivalon me 615 të versionit laps e letër. Essay 5.0  Gjuha Greke niveli i lartë. Dëshmi nga Universiteti i Tiranës, vlerësuar me notën 9.  Gjuha Italiane niveli i lartë. Dëshmi nga Universiteti i Tiranës, vlerësuar me notën 9 si dhe dëshmi nga Instituti Italian i Kulturës.  Njohuri fillestare të gjuhës Gjermane, komunikuese dhe gramatike.

Botime në Revista Shkencore: 1- Robert Çelo, Lorenc Kociu, Revista Ekonomia dhe Agrobiznesi FEA, UBT, Numri 3. Viti 2011 ISSN 2223-7658 “ Zhvillimi i zonave rurale nëpërmjet aplikimit të agroturizmit, rajoni i Gjirokastrës” fq.117 2- Robert Çelo, Lorenc Kociu, European Scientific Institute “European Scientific Journal” January, 2012 Vol.8, No.1, ISSN 1857 – 7881 “Fiscal pressure on SME in Albania and its impact on economic development” fq.387. 3- Robert Çelo, Romeo Mano, Esmeralda Bici, “The evaluation of tax system performance in Albania”.Instituti për kërkime shkencore dhe zhvillim – International Scientific Journals,ISSN 1800-9794, COBISS.CG-ID 20586256, fq 150. Ulqin Prill, 2015 4- Robert Çelo, “Auditimi i brendshëm në zbulimin e mashtrimit financiar” Buletini Shkencor i miratuar nga MASH “Kërkime Universitare”, ISSN 2226-082X , universiteti “Eqrem Çabej”. Nr.34 fq. 257. Gjrokastër, 2012. 5- Robert Çelo, Luan Shahollari, Esmeralda Bici, “Sistemi tatimor në Shqipëri, realiteti dhe sfidat për të ardhmen”, Buletini Shkencor i miratuar nga MASH “Kërkime Universitare”, ISSN 2226-082X, universiteti “Eqrem Çabej”. Nr.37 fq. 389. Gjrokastër, 2014. 6- Robert Çelo, Luan Shahollari, “The sustainable development: a balance betëeen economic groëth and environment protection”. International Scientific Journal “Economic Vision” numri 3, volume 4. ISSN 1857-9566, Universiteti Shtetëror i Tetovës. 181

7- Luan Shahollari, Robert Çelo, Esmeralda Bici “FDI dinamics in Albania and the opportunities to increase them”. International Scientific Journal “Economic Vision” numri 2, volume 3. ISSN 1857-9566, Universiteti Shtetëror i Tetovës. 8- Lorenc Kociu, Robert Çelo, Klodian Muco, Armand Hysi “Ndikimi I financimeve të huaja dhe i FDI në zhvillimin e turizmit në Gjirokastër.Instituti për kërkime shkencore dhe zhvillim – International Scientific Journals ISSN 1800-9794, COBISS.CG-ID 20683538, fq 67. Ulqin Maj 2013.

Botime në Konferenca Shkencore (Proceedings) 1- Robert Çelo, Romeo Mano, Esmeralda Bici, “Evaluation of VAT buoyancy in Albania”, Konferenca e 3-të Ndërkombëtare “Zhvillimi i Qëndrueshëm dhe Përmirësimi i Cilësisë së Jetës në Shqipëri Përmes Procesit të Integrimit në BE”, Tiranë, 25 Prill,2015. ISBN: 978-9928-123-80-0 2- Robert Çelo, Klodian Muco, Lorenc Kociu, Armand Hysi, First International Conference on “Research and education challenges towards the future” ICRAE 2013, University of Shkodra “Luigj Gurakuqi” 2013. Presentation of paper: “Albania towards a new sustainable economic development” ISSN:2308-0825 3- Robert Çelo, Lorenc Kociu, Julejda Gërxhi,1-st International Scientific Conference “ European Integration of SEE Countries – Challenges or Reality”, Eqrem Cabej university, Gjirokastra, September 2011. “Reforms in Tax legislation, the impact on business development and income of central and local budget”. ISSN:2226-082X fq.493-503. 4- Robert Çelo, Lorenc Koçiu: “Fiscal presure on SME in Albania and its impact on economic development”, 4th international Conference, “Building Sustanable Regional Economic Development Through SME Development”, Prishtine, Dhjetor 2011, ISBN 978-9951-582-02-5, p: 447- 457. 5- Lorenc Kociu, Robert Çelo, 1-st International Scientific Conference “ European Integration of SEE Countries – Challenges or Reality”, Eqrem Cabej university, Gjirokastra, September 2011. “Development of Ecotourism in the Region of Gjirokastra, One more opportunity for Sustainable Development”. ISSN:2226-082X fq.155-163. 6- Lorenc Koçiu, Robert Çelo, Irena Boboli: “The development of rural areas through agroturism (Gjirokastra region)”, Second International Conference “Challenges of Sustainable Tourism Development”, Proceedings Book, Shkoder, November 2011, ISBN 978-9928-4011-6-8, p: 494-506

182

7- Irena Boboli, Drita Luzo, Robert Çelo, “Tourism Development in Gjirokastra District”, Second International Conference “Challenges of Sustainable Tourism Development”, Proceedings Book, Shkoder, November 2011, ISBN 978-9928-40116-8, p: 507 8- Zamira Veizi, Robert Çelo, Irena Boboli, Drita Luzo, “Non performing loans restrict economic growth of our country”. The Sixth International Conference Proceedings, Tirana, September 27th, 2014. ISBN: 978-9928-175-28-1 fq.143-159. p.s. Referenca të disponueshme sipas kërkesës.

183

DEKLARATË MBI ORIGJINALITETIN E PUNIMIT

Autor: Robert ÇELO

Në kuptim e zbatim të përcaktimeve të sqaruara në VKM nr. 593, dt. 18.8.2011 “Për disa ndryshime dhe shtesa në Vendimin nr. 864, dt.5.12.2007 të Këshillit të Ministrave “Për hapjen e programeve të studimeve të doktoraturës në institucionet publike të arsimit të lartë dhe përcaktimin e kushteve që duhet të plotesojë studenti për marrjen e diplomës për gradën shkencore “Doktor” të ndryshuar, si dhe në urdhërin „Ministrit të Arsimit dhe Shkencës, nr. 105, dt 23.3.2012 “Për miratimin e rregullores për „Etikën në veprimtarinë kërkimore dhe botues‟”, Deklaroj me përgjegjësi të plotë personale që punimi i paraqitur në kërkim të marrjes së gradës shkencore “Doktor” është plotësisht autentik. Çdo material i marrë nga burime të treta është referuar sipas rregullave.

Tiranë, 2015

184

ANEKSE Pyetsor mbi pengesat Që dëmtojnë zhvillimin e biznesit në qarkun e Gjirokastrës Statusi ligjor i kompanisë (firmës) ____________________.

I. Të përgjithëshme Sa përqind të shpenzimeve gjithsej zenë tatimet në biznesin tuaj? % Përshkruani tatimet që zenë peshën më të madhe.

Sa përqind të shpenzimeve zenë taksat në biznesin tuaj? Përshkruani taksat % që zenë peshën më të madhe.

A keni pengesa nga organet tatimore qëndrore ? Nëse po, përshkruani ato PO që I gjykoni si më të rëndësishmet. JO

A keni pengesa nga organet doganore? Nëse po, përshkruani ato që I PO gjykoni si më të rëndësishmet. JO

A keni pengesa nga organet e taksave vendore. Nëse po, përshkruani ato që PO I gjykoni si më të rëndësishmet. JO Si e vlerësoni nivelin e tatimeve në përgjithësi, nga 1 derinë 5, (ku 1 tregon nivelin më të ulët dhe 5 nivelin më të lartë). Përshkruani ndonjë veçori kryesore.

Si e vlerësoni nivelin e taksave vendore, nga 1 deri në 5, (ku 1 tregon nivelin më të ulët dhe 5 nivelin më të lartë). Përshkruani ndonjë veçori kryesore.

A kanë organet tatimore apo organe të tjera publike detyrime financiare PO ndaj biznesit tuaj? Nëse po, cilat janë disa prej tyre. JO

II. Vështirësia dhe kostoja e proceseve rregullatore A keni pengesa përhapjen e një biznesi të ri.Nëse po, jepni disa shpjegime PO 185

për natyrën e tyre si për kohën, koston, kapitalin etj.

JO

A keni pengesa për sigurimin e një leje ndërtimi? Nëse po, jepni disa PO shpjegime për natyrën e tyre si për kohën, koston, kapitalin etj. JO A keni mungesa në furnizimin me energji elektrike? Nëse po, shpjegoni PO pasojat që ato sjellin në uljen e të ardhurave. JO

A keni vonesa në regjistrimin e pronës? Nëse po, shpjegoni pasojat që PO sjellin vonesat në uljen e të ardhurave dhe rritjen e shpenzimeve. JO

A keni pengesa në tregëtinë ndërkufitare? Nëse po, përshkruani disa PO qëlidhen me dokumentet, kohën dhe koston. JO

A keni pengesa për mënyrën dhe kohën e pagesës të tatimeve në organet PO qëndrore.Nëse po, jepni disa shpjegime. JO

A keni pengesa për mënyrën dhe kohën e pagesës të taksave në organet PO lokale.Nëse po, jepni disa shpjegime. JO

III. Veprimtaria e institucioneve ligjore A I vlerësoni të shpeshta ndryshimet në kuadrin ligjor dhe nënligjor PO tatimor? Nëse po, shpjegoni disa vështirësi që krijohen në biznesin tuaj. JO I vlerësoni të larta normat e interesave për marrjen e një kredie bankare? PO Nëse po, shpjegoni pasoja që sjellin ato në biznesin tuaj. JO

A hasni vonesa në zgjidhjen mosmarrëveshjeve kontraktore me subjekte të PO tjera nga organet gjyqësore? Nëse po, shënoni disa prej tyre. JO

A keni pengesa në sigurimin e punëtorëve për biznesin tuaj? Nëse po, PO shënoni disa prej tyre. JO

A keni pengesa në tërheqjen e investimeve të huaja direkte? Nëse po, PO 186

shënoni disa prej tyre.

JO

A ka raste, të hapura apo te fshehura,për kërkim rryshfet apo korrupsioni PO nga punonjës të organeve publike? Nëse po, jepni disa shpjegime. JO

IV.Rritja e të ardhurave neto nga shmangja e pengesave në ecurinë e biznesit tuaj Sa do të rriteshin të ardhurat neto të biznesit tuaj nëse do të shmangeshin pengesat administrative? Shprehni parashikimin tuaj, në %. Data,___. 8. 2014

Përfaqësuesi i kompanisë (firmës)

__________________________

187