UNIVERSITETI BUJQËSOR I TIRANËS Fakulteti i Bujqësisë dhe Mjedisit Departamenti i Prodhimit Shtazor

Përcaktimi i etapave të përpunimit të pelagjikëve të vegjël nga zënia në ruajtje dhe deri në përpunimin final

PUNIM I PARAQITUR PËR MARRJEN E GRADËS SHKENCORE “DOKTOR”

TIRANË 2015

1

UNIVERSITETI BUJQËSOR I TIRANËS Fakulteti i Bujqësisë dhe Mjedisit Departamenti i Prodhimit Shtazor

DISERTACION Në kërkim të gradës : “Doktor i shkencave” Me temë: “Përcaktimi i etapave të përpunimit të pelagjikëve të vegjël nga zënia në ruajtje dhe deri në përpunimin final”

2

UDHËHEQËSI I DISERTACIONIT TË ROLAND KRISTO VËRTETON SE KY ËSHTË VERSIONI I MIRATUAR I DISERTACIONIT TË MËPOSHTËM:

“Përcaktimi i etapave të përpunimit të pelagjikëve të vegjël nga zënia në ruajtje dhe deri në përpunimin final”

3

TEMA “Përcaktimi i etapave të përpunimit të pelagjikëve të vegjël nga zënia në ruajtje dhe deri në përpunimin final”

PERGATITUR NGA: MSC. ROLAND KRISTO

DISERTACION I paraqitur në Fakultetin e Bujqësisë dhe Mjedisit Universiteti Bujqësor i Tiranës Në përputhje të plotë me “Kërkesat për Gradën Shkencore” DOKTOR

UNIVERSITETI BUJQËSOR I TIRANËS

TETOR 2015 4

Deklaratë mbi origjinalitetin ROLAND KRISTO Deklaroj se kjo tezë përfaqëson punën time origjinale dhe nuk kam përdorur burime të tjera përveç atyre të evidentuara nëpërmjet citimeve. Të gjitha të dhënat, tabelat, figurat dhe citimet në tekst të cilat janë riprodhuar sipas ndonjë burimi tjetër, duke përfshirë edhe internetin janë pranuar në mënyrë eksplicite si të tilla. Jam i vetëdijshëm se në rast të mospërputhjeve, Senati i UBT-së është i ngarkuar të më revokojë gradën “Doktor” që më është dhënë mbi bazën e kësaj teze, në përputhje me Rregulloren e Shkollës së Doktoraturës” të UBTsë neni 27.

Tiranë, 07/10/2015

5

Falenderim Kandidati dëshiron të falenderojë në mënyrë të veçantë projektin SEAMED (Strengthening Education, Applied Research and marine Development in West Balkans) të zbatuar nga Sintef Norway për mbështetjen e dhënë për përgatitjen e këtij punimi, të mbështetjes në përgatitjen e metodologjisë, të punës kërkimore shkencore të kryer në terren, si dhe të këshillimit dhe kontributit konkret të dhënë gjatë prezantimeve të rezultateve të kërkimit në mbledhjet e organizuara në kuadër të këtij projekti në Shqipëri, Mali i Zi, Bosnjë Hercegovinë dhe Norvegji. Dëshiroj të falënderoj gjithashtu dy bashkudhëheqësit shkencorë të këtij punimi: Ida G. Aursand dhe Leif Grimsmo, kërkues shkencorë të Sintef në fushën e peshkimit dhe akuakulturës, për udhëheqjen, këshillat e sugjerimet e tyre në punën time si dhe të gjithë stafin e projektit dhe në mënyrë të veçantë Marit Aursand, Project manager dhe Revilija Mozuraityte, Project coordinator.

Prof. Dr. Fatos Harizaj

Ida G. Aursand

6

Leif Grimsmo

PËRMBAJTJA 1. Hyrje

8

2. Vështrim i përgjithshëm në literaturë

24

3. Qëllimi dhe detyrat e studimit

36

3.1 Objekti i këtij punimi justifikohet për këto arsye

36

3.2 Detyrat e studimit

37

3.3 Detyrat kryesore te punimit

38

4. Materiali dhe metodikat e studimit

39

4.1 Tema e parë

44

4.2 Tema e dytë

47

4.3 Tema e tretë

53

4.4 Tema e katërt

65

5. Rezultatet e studimit dhe diskutimi i tyre

67

5.1 Tema e parë

67

5.2 Tema e dytë

85

5.3 Tema e tretë

102

5.4 Tema e katërt

114

6. Përfundime

130

7. Përmbledhje

132

8. Summary

147

9. Bibliografia

162

10. Aneks

178

7

1. HYRJE Peshkimi dhe akuakultura janë të dy një burim i rëndësishëm i ushqimit dhe burim e punësimit dhe i përfitimit ekonomik. Që nga kohët e lashta peshkimi ka qenë një burim ushqimi për popullsinë njerëzore. Qytetërimi mesdhetar i cili ka lindur dhe është zhvilluar përgjatë bregdetit të Mesdheut, sjell shumë evidenca të lidhjeve kulturore dhe traditave në lidhje peshkun dhe peshkimin. Rritja e peshkut është gjithashtu një aktivitet i lashtë. Në të kaluarën, peshku është konsumuar kryesisht nga popullsitë që jetonin përgjatë brigjeve, kryesisht i tymosur ose i kripur. Zhvillimi i veprimtarisë se peshkimit në Shqipëri është tepër i lashtë. Bazuar në të dhënat arkeologjike, historiografike dhe në të dhënat që ofrojnë dokumente të veçantë ose tregime që vijnë deri në ditët tona, ndonëse ende modeste, demonstrojnë se peshkimi ka qenë i përqendruar kryesisht pranë liqeneve natyrore të Shkodrës, Prespës, Ohrit, Dumresë si edhe në lagunat bregdetare të Nartës, Butrintit etj. Peshkimi i pelagjikëve të vegjël është shumë i rëndësishëm në aktivitetin e peshkimit në detin Adriatik (në veçanti, açugat dhe sardelet) për arsye ekonomike (vlera e përgjithshme zënieve) dhe për arsye sociale (numri i peshkatarëve të përfshire). (Mannini P., et al. 2000, Mužinić, R. 1973). Këto specie përfaqësojnë rreth 85 % të zënieve totale të pelagjikëve të vegjël italiane, 85 % e totalit të zënieve kroate, dhe një përqindje e konsiderueshme e zënieve të Sllovenisë ( FAO Adriamed OP9, Cingolani, N., et al 2003a, Sinovčić G.2006). Në Shqipëri, ky aktivitet nuk është zhvilluar në një shkallë të tillë, për shkak të një sërë arsyesh që lidhen me ndryshimet e strukturës ekonomike të vendit dhe zhvillimin e sektorit të peshkimit. Që nga vitet 1990, peshkimi i pelagjikëve të vegjël ka pësuar një rënie në mënyrë drastike për shkak të ndryshimeve socio- ekonomike në Shqipëri sikurse të zhvillimit të shpejtë të peshkimit fundor. Flota e peshkimit të pelagjikëve të vegjël u transformua në peshkimin fundor, prodhimet e të cilit ishin më të vlerësuar në tregjet ndërkombëtare. Një tjetër arsye për këtë rënie është mbyllja e fabrikave të përpunimit të sardeleve në Shqipëri, për shkak të teknologjisë së vjetër të përdorur dhe humbjen e tregjeve tradicionale në Evropën Lindore. Rënia e industrisë së përpunimit shqiptar u shkaktua edhe nga kostot relativisht të larta të prodhimit të sardeleve të konservuara të prodhuara nga fabrikat shqiptare dhe 8

ndryshimet e njëkohshme në këto tregje ndaj llojeve më të vlefshme të tilla si karkaleci, merluci, barbuni etj. Rezervat ekonomikisht më të rëndësishme të përbashkëta të pelagjikëve të vegjël janë: Açuga (Engraulis encrasicolus), Sardelja (Sardina pilchardus), Skumbri (Scomber scombrus) dhe Sardinella (Sardinella aurita). Gjatë 60 viteve të fundit, peshkimi është zhvilluar në drejtime të ndryshme në të dy anët e Detit Adriatik, si në teknikat e përdorura të peshkimit ashtu edhe në lidhje me speciet më të rëndësishme tregtare të zëna. Në perëndim, në pjesën italiane të Adriatikut, lloji më i rëndësishëm ka qenë açuga, ndërsa në pjesën lindore të tij, Sllovenia, Kroacia, Mali i Zi dhe Shqipëria, lloji kryesor ishte sardelja. Për të përballuar këtë prodhim dhe në funksion të këtij aktiviteti u ndërtuan fabrika të përpunimit të sardeleve, ku katër fabrika ishin në Shqipëri. Sardelet shiteshin kryesisht në tregun kombëtar si peshk të freskët me rreth 40% , rreth 50 % për përpunim të mëtejshëm në fabrikat e përpunimit, dhe rreth 10 % , peshku i vogël, ishte i destinuar për prodhimin e miellit të peshkut. Produkti kryesor nga fabrikat e përpunimit të konservuar ishin sardelet të destinuara për të dyja tregjet kombëtare dhe ndërkombëtare. Açuga është një nga speciet më të rëndësishme tregtare të pelagjikëve të vegjël në Mesdhe. Rreth 5% ose 563.000 t të zënieve të açugeve në të gjithë botën vijnë nga Mesdheu dhe Deti i Zi. Zëniet në Mesdhe variojnë nga 260.627 t në 765.827 t që nga 2001 (2013a FAO). Në detin Mesdhe, zëniet më të larta kryhen në Adriatikun e Veriut dhe atë Qendror (nga Italia, Kroacia dhe Sllovenia), me zënie më të mëdha se 40.000 t. Zënie të larta kryhen edhe në pjesën lindore të detit Egje në Greqi (14.000-24.000 t) dhe në pjesën Veriore të Spanjës (8.000-10.000 t). Zënie të ulëta kryhen në Detin Alboran, gjirin e Lionit, ngushticën e Sicilisë, detet e Ligurias dhe Tirrenin e Veriut dhe detin Jon. Në Detin e Zi, Turqia është përgjegjëse për shumicën e zënieve të açugës, me vlera që variojnë nga 138.569 t në 385.000 t në vitet 2000 dhe 2011, e ndjekur nga Gjeorgjia, me zënie nga 927 t në 39.857 t (FAO 2013a). Sardelet janë gjithashtu një resurs i rëndësishëm në Mesdhe (2013b FAO). Zëniet u rritën në mënyrë dramatike gjatë viteve 1990, duke kulmuar në vitin 2001, dhe pastaj më pas ranë në mënyrë drastike. Në vitet e fundit (2009- 2011), vendet me zëniet më të larta të sardeleve në rajonin e Detit të Zi / Mesdheut kanë qenë: Kroacia (30.000-46,000 9

t), Turqia (28.000-35.000 t), dhe Algjeria (31.000-55.000 t). Vende të tjera të rëndësishme në zënien e sardeleve janë Tunizia (15.000-20.000 t), Spanja (15.00020.000 t) dhe Italia (~ 15.000 t) (2013a FAO). Aktualisht në Shqipëri zëniet e pelagjikëve të vegjël janë rreth 70 ton për vitin 2012 dhe rreth 80 ton për vitin 2013 dhe mbi 500 ton për vitin 2014. Pjesa më e madhe e këtij produkti është e destinuar të shitet si peshk i freskët në treguan vendas dhe atë ndërkombëtar, ndërsa një sasi e vogël është e destinuar për industrinë përpunuese. Në krahun tjetër industria përpunuese ble këtë produkt, kryesisht açuge, për përpunim në tregjet ndërkombëtare. Zona kryesore e peshkimit të flotës shqiptare jepet e paraqitur në figurën Nr. 1 më poshtë:

Figura 1. Harta e Shqipërisë dhe Zona Ekskluzive Ekonomike.

Pelagjikët e vegjël janë peshq të rëndësishëm mbi të cilat mbështeten format më të mëdha të peshkimit në botë. Shumica e këtyre zënieve janë të destinuara për prodhimin miellit të peshkut, kryesisht për të ushqyer peshqit e akuakulturës. Ndërsa pelagjikët e vegjël përfshijnë një shumëllojshmëri të specieve pelagjike, Açugat dhe sardelet formojnë biomasat më të mëdha duke qenë kështu, objekt i zënieve në detet e 10

temperuara. Stoqet e këtyre dy peshqve janë varfëruar në shumë zona për shkak të mbipeshkimit, por edhe për shkak të ndryshimeve klimaterike. Rezervat lokale janë shpesh në rrezik për shkak të një kërkesë gjithnjë në rritje për miell peshku, rritjes së kërkesës nga ana e akuakulturës si një tendencë gjithnjë e në rritje për të zëvendësuar prodhimet që vijnë nga zënia e peshkut sikurse edhe për shkak të peshkimit të parregulluar. Rregullimi i zënieve është veçanërisht i vështirë kur resurset janë të bashkëndara (shared stocks) nga vendet bregdetare me qasje të ndryshme menaxhuese, apo me politika të ndryshme për të kufizuar zënien nga flota peshkimi të huaja, të cilat shpesh shfrytëzojnë resurset pa sjellë rritje të ekonomive lokale. Menaxherët e peshkimit gjithashtu luftojnë për të plotësuar kërkesat e dy formave të peshkimit, atij artizanal dhe atij industrial kombëtar, shpesh duke i dhënë më shumë rëndësi mirëqenies së komuniteteve bregdetare kundrejt të ardhurave më të mëdha nga flota industriale. Norma vjetore e Shfrytëzimit (E) llogaritet si ekuacioni: E = F / (F + M) ose F / Z gjatë viteve për moshat 1-3 (F është mortaliteti nga peshkimi dhe M është mortaliteti natyror). Vlerat e fituara janë krahasuar me pragun F / Z = 0,4 të pranuar si pikë biologjike referimi për pelagjikët e vegjël (Patterson, 1992). Norma vjetore e Shfrytëzimit për vitin 2012 për Adriatikun (E = 0,47) është më e lartë se pika 0,4 e referencës. [(Report of the scientific, technical and economic committee for fisheries (STECF) 2012 Assessment of Mediterranean Sea stocks part II (STECF 13-05), La Mesa, M., 2009], (Clark W.G. 1991). Popullata e açugeve në Adriatik është nën nivelin optimal, d.m.th. është e mbi peshkuar që nga viti 1982. Mbipeshkim ka pasur në vitin 1982, 1985, 1986 dhe 1988. Zëniet e mëdha në vitin 1985 në brigjet italiane dhe kroate, ishin përgjegjëse për rënien e peshkimit të açugeve në vitin 1987 dhe jo nivelet e ulëta të rekrutimit. (Klanjšček, J. T. 2007, Kristoffersen, J. B 2008, Finco, A., et al. 2005) Açugat dhe sardelet janë gjithashtu ekologjikisht të rëndësishme, sepse biomasa e tyre e madhe është një lidhje në zinxhirin bregdetar të ushqimit, transferimin e energjisë nga planktoni dhe organizmat e vegjël te peshqit e mëdhenj, zogjtë e detit dhe produktet e tjera të detit (Borme D., 2013, Catalàn I.A., et al. 2010). Peshqit që ushqehen në nivelin e mesëm trofik ndikojnë në masë të madhe mbi gjendjen e grupimeve më të larta trofike; sikurse disa ndërhyrje rajonale menaxhuese bazohen duke përdorur strategjitë e bazuara 11

mbi ekosistemin. Menaxhimi i burimeve biologjike në të gjithë zinxhirët ushqimore gjithnjë mbetet një pjesë e rëndësishme e menaxhimit të përgjegjshëm të peshkimit, dhe menaxherët e peshkimit duhet të përqendrohen te efektet zinxhir të zënieve të një lloji të vetëm. Kapacitetet mbajtëse në peshkimin global ndoshta janë ezauruar, dhe vetëm një rritje e kujdesit ndaj ekosistemeve do të sigurojë një burim të vazhdueshëm ushqimi nga peshkimi detar. Zhvillimi i modeleve bazuar mbi një specie dhe shumë-specie është një hap në këtë drejtim. Cikli i shkurtër jetësor i açugeve dhe sardeleve rregullon abondancën e tyre në një afat kohor të shkurtër kundrejt llojeve me cikël jetësor të gjatë. Abondanca e açugës shpesh rregullohet nga ngjarje që ndodhin në disa ditë ose javë. Për shembull, në sistemin e korrenteve oqeanike të Benguelas, periudha të shkurtra të erës në një drejtim të caktuar, bazuar në teorinë e transportit Ekman1, mund të largojnë tufat e vezëve në det të hapur dhe të shkatërrojnë një grup moshe të caktuar. Shkatërrimi i një klase moshore të caktuar mund të çojë shpejt në falimentimin e një forme peshkimi i cili bazohet vetëm në një resurs të caktuar. Këta faktorë të mjedisit mund të prekin potencialin riprodhues kryesisht në dy mënyra të ndryshme: së pari ndikojnë në gjendjen e përgjithshme apo kondicionin e individëve riprodhues (niveli i yndyrës, etj.) dhe ndikimi i dytë në nivelin e mbijetesës së larvave. (Macías, M.J et al. 2011). Në sistemin e korrenteve peruane, abondanca e açugeve ra në mënyrë të pashmangshme gjatë fenomenit El niños, i cili papritmas ndaloi lëvizjen e ujërave dhe bllokimin e rrjedhës së energjisë përmes ekosistemit bregdetar. Rekrutimi është një lotari, pasi vetëm një pjesë e vogël e larvave mbijetojnë, dhe shpesh nuk merret në konsideratë në strategjitë e menaxhimit gjë që mund të çojë në dështimin e modeleve të rekrutimit të përdorur për të parashikuar abondancën për një periudhë afat të shkurtër. Bashkimi i disa faktorëve vë shpesh popullatat e pelagjikëve të vegjël në rrezik. Habitatet detare po ndryshojnë me shpejtësi për shkak të ngrohjes globale, acidifikimit të oqeaneve dhe ndotjes bregdetare. Po aq sfiduese janë ndryshimet e ekosistemit të shkaktuara nga ndryshimet në zinxhirët ushqimorë bregdetare. Peshkimi masiv industrial, i shtyrë nga një kërkesë gjithnjë e në rritje e njeriut për peshk, vazhdon t’i 1

Rrymat sipërfaqe lëvizin me një kënd prej 45° në lidhje me erën për shkak të ekuilibrit midis forcës Coriolis dhe rezistencës fluidodinamike që krijohet në mes të erës dhe ujit

12

ndërpresë këta zinxhirë ushqimorë dhe, në disa zona, është zvogëluar diversiteti i specieve. Menaxhimi i peshkimit bazohet në teoritë ekologjike dhe nga të kuptuarit e ngjarjeve mjedisore që po ndodhin, së paku në afate kohore dhjetëra vjeçare. Ky informacion, së bashku me një kuptim të qartë të biologjisë riprodhuese, pjellorisë dhe vdekshmërisë është i nevojshme për të zhvilluar modele parashikuese. Ekspedita kërkimore kryhen çdo vit për vlerësimin e biomasës, hedhjes së vezëve në të gjitha rajonet e mëdha të botës sikurse në detin Adriatik. Grup moshat në shumë rajone parashikohen nga vëzhgimet e vezëve dhe larvave, të cilat vlerësohen nga metoda bashkëkohore të vlerësimit të lëshimit të vezëve dhe nga regjistrimi i vazhdueshëm i planktonit. Këto informacione, së bashku me të dhënat klimatike dhe oqeanike, modelet e të ushqyerit përpiqen të parashikojnë trajektoret e ardhshme të popullatave. Shumica e specieve të pelagjikëve të vegjël, në përgjithësi, janë të shpërndarë në afërsi të bregut, mbi platformën kontinentale. Shumica e këtyre specieve ndërmarrin e migrime mjaft mirë të përcaktuara sezonale, gjë që shpjegon karakterin sezonal të peshkimit të tyre. Sardelet, Açugat, skumbri gjenden në afërsi të brigjeve gjatë muajve të verës, që korrespondon me periudhën kryesore të peshkimit të këtyre llojeve për Mesdheun. Të gjitha speciet e mësipërme gjatë dimrit largohen nga brigjet dhe zhvendosen në ujëra pak a shumë më të thella. Luhatjet në shkallë të gjerë të stockeve që ndodhin për pelagjikët e vegjël janë ende të pashpjegueshme plotësisht nga ana shkencore. Për shumicën e llojeve të pelagjikëve te vegjël, përfshirë sardelet, vlerësimet ekzistuese tregojnë se ato nuk duket se janë plotësisht të shfrytëzuara (me përjashtim të açugeve ), situatë kjo që ka të ngjarë të jetë e lidhur me vështirësitë për një shfrytëzimin efektiv të tyre sikurse marketingun e tyre. Açugat (Gjinia Engraulis) dhe sardelet (Gjinia Sardina dhe Sardinops) janë peshq me rëndësi të madhe në peshkimin në botë dhe në dekadat e fundit ato përbëjnë rreth 3040% të peshës të të gjithë peshqve detarë, për të cilat të dhënat janë në dispozicion. Ato peshkohen së bashku, në sasi komerciale në zonat e ngrohta detare të produktivitetit të lartë parësor, në të gjithë oqeanet e botës dhe pavarësisht nga të qenit komerciale dhe shoqërisht të rëndësishëm popullatat e tyre të zënë një vend të rëndësishëm në ekosistemet e oqeaneve.

13

Clupeiformes të gjalla përbëjnë rreth 400 specie të vlefshme të klasifikuara në 5-7 familje dhe dy nënrende (Denticipitoidei dhe Clupeoidei). Nënrendi Clupeoidei ka një shpërndarje në të gjithë botën e specieve detare, eurihaline dhe të ujërave të ëmbla së bashku me speciet tropikale, subtropikale dhe të ujërave të temperuara. Harenga, sardelet dhe açugat janë shpesh pjesë të rëndësishme të grumbullimeve të peshqve pelagjike larg brigjeve.

Figura 2. Shpërndarja e Clupeideve në botë dhe Evropë. 1.1 VEÇORITË BIOLOGJIKE DHE TAKSONOMIA E PESHQVE TË FAMILJES CLUPEOIDE

Një komponent thelbësor i menaxhimit efektiv të burimeve është një kuptim në thellësi i biologjisë dhe ekologjisë së açugeve dhe sardeleve. Filogjeneza e Clupeomorpha brenda Teleosteive (Lagler K.F., 1962, ) është paraqitur në figurën 3, më poshtë.

14

Figura 3. Një hipotezë filogjenetike për pozitën e Clupeomorpha brenda Teleostei. Holostei (Amia calva) janë konsideruar si grup motër i gjallë i Teleostei. Brenda Teleostei janë të njohura tre linja kryesore: Osteoglossomorpha (peshqve me gjuhë kockore), Elopomorpha (ngjalat dhe të afërmit) dhe Clupeocephala. Clupeomorpha i përkasin Clupeocephala, të cilat janë të lidhura ngushtë me Ostariophysi dhe Alepocephaliformes. Numri i familjeve dhe llojeve për çdo ndarje kryesore të peshqve teleostei tregohet në kllapa (nga Eschmeyer 2013).

15

Figure 4. Tre hipoteza filogjenetike të Clupeomorpha. A) Nga Grande (1985), e modifikuar; numrat ne kllapa i referohen synapomorphies siç është përshkruar nga Grande (1985). B) I modifikuar nga Chang dhe Maisey (2003); numrat në kllapa i referohen numrit të cladeve siç është përshkruar nga Chang dhe Maisey (2003). C) Modifikuar nga Zaragüeta-Bagils (2004); Hipoteza A përfshin †Erichalcis te Clupeomorpha, ndërsa hipotezat B dhe C e përjashtojnë atë. 16

1.2 RENDI CLUPEIFORMES I.

Nënrendi DENTICIPITOIDEI

1. Familja Denticipitidae Clausen 1959. Gjinia: Denticeps, Clausen 1959. Përfshin : Denticeps. II.

Nënrendi CLUPEOIDEI

2. Familja Engraulidae Gill 1861. Gjinia: Engraulis, Cuvier 1816. a. Nënfamilja Engraulinae, Gill 1861 Grande & Nelson 1985. Gjinia: Engraulis, Cuvier 1816. (Perfshin: Engraulis, Encrasicholina, Stolephorus, Anchoa, Anchoviella, Anchovia, Cetengraulis, Jurengraulis, Lycengraulis, Pterengraulis dhe Amazonsprattus.) b. Nënfamilja Coiliinae, Bleeker 1872 sensu Grande & Nelson 1985. Gjinia: Coilia, Gray 1830. [Përfshin: Coilia, Lycothrissa, Papuengraulis, Setipinna, Thryssa (përfshirë Thrissina) dhe Pseudosetipinna]. 3. Familja Chirocentridae Bleeker 1849. Gjinia: Chirocentrus, Cuvier 1816, (Përfshin: Chirocentrus) 4. Familja Pristigasteridae, Bleeker 1872. Gjinia Pristigaster, Cuvier 1816. a. Nënfamilja Pristigasterinae Bleeker 1872. Gjinia: Pristigaster, Cuvier 1816 (Përfshin : Pristigaster, Odontognathus, Raconda, Opisthopterus dhe Ilisha africana.) b. Nënfamilja? Pelloninae, Gill 1861 sensu Nelson 2006. Gjinia Pellona, Valenciennes 1847. (Përfshin: Pellona, Pliosteostoma, Chirocentrodon, Neoopisthopterus dhe Ilisha por jo Ilisha africana) 5. Familja? Dussumieriidae, Gill 1861. Gjinia: Dussumieria Valenciennes 1847. a. Nënfamilja Spratelloidinae, Jordan 1925 [part of Lineage 5 in Lavoué et al. (2013)]. gjinia: Spratelloides, Bleeker 1851. (Përfshin : Spratelloides dhe Jenkinsia). 17

b. Nënfamilja Dussumieriinae, Gill 1861. Gjinia: Dussumieria, Valenciennes 1847. (Përfshin: Dussumieria dhe Etrumeus.) 6. Familja? Clupeidae, Cuvier 1816. Gjinia: Clupea Linnaeus 1758. a. Nënfamilja Clupeinae Cuvier 1816 përdorim i ri [Lineage 4 in Lavoué et al. (2013)]. Gjinia: Clupea Linnaeus 1758. (Përfshin: Clupea, Sprattus, Strangomera, Ramnogaster, Potamalosa, Hyperlophus dhe Ethmidium). b. Nënfamilja Ehiravinae, Deraniyagala 1929 përdorim i ri [Lineage 3 in Lavoué et al. (2013)]. Gjinia: Ehirava, Deraniyagala 1929. (Përfshin: Ehirava, Sundasalanx, Clupeichthys, Clupeoides, Minyclupeoides, Corica, Gilchristella, Clupeonella, Sauvagella, Spratellomorpha dhe Dayela). c. Nënfamilja Alosinae, Svetovidov 1952 perdorim i ri [Lineage 2 in Lavoué et al. (2013)]. Gjinia: Alosa, Linck 1790. (Përfshin : Alosa, Brevoortia, Sardinops dhe Sardina). d. Nënfamilja Dorosomatinae, Gill 1861 perdorim i ri [Lineage 1 in Lavoué et al. (2013)]. Gjinia: Dorosoma, Rafinesque 1820. [Përfshin: Dorosoma, Hilsa, Ethmalosa, Tenualosa, Gudusia, Gonialosa, Konosirus, Clupanodon, Nematalosa, Anodontostoma, Herklotsichthys, Opisthonema,

Harengula,

Amblygaster,

Sardinella,

Escualosa,

Rhinosardinia, Pellonula, Odaxothrissa, Nannothrissa, Microthrissa, Potamothrissa, Stolothrissa, Limnothrissa, Sierrathrissa, Thrattidion, Laeviscutella, Congothrissa, Lile dhe Platanichthys (ad interim)].

18

Figura 5. Ilustrim i përfaqësuesve te familjeve dhe subfamiljeve te grupit te Clupeoideve. Whitehead (1985a) and Whitehead et al. (1988). Foto të specieve kryesore detare me interes tregtar në Detin Adriatik.

Figura. 6. Açuga (Engraulis encrasicolus)

19

Figura. 7. Sardelja (Sardina pilchardus)

Figura. 8 skumbri (Scomber scombrus)

Figura. 9 Sardinela (Sardinella aurita)

Karakteristikat morfometrike: Peshq me dimensione të mesme ose të vogla ose shumë të vogla (gjatësia standarde 2 deri në 100 cm) pa spina te pendët, penda dorsale e vetme dhe e shkurtër (11-23 rreze) dhe zakonisht pranë pikës së mesit të trupit (pak më tutje e spostuar te Chirocentridae dhe te disa Pristigasteridae, ky i fundit përfshin Raconda pa pendë dorsale); Pendët pelvike (6 deri në 10 rreze) të vogla, pak para, nën ose pak pas bazës së pendës dorsale (por mungon në disa Pristigasteridae); penda anale zakonisht e shkurtër ose e moderuar (10-36 rreze), por më e gjatë në disa Pristigasteridae

20

(34-93) dhe disa Engraulididae (14 deri 81, ose rreth 100 në Coilia); Penda kaudale është e biforkuar (me përjashtim të Coilia). Trupi është zakonisht fusiform, ndonjëherë pothuajse i rrumbullakët në seksionin kryq (disa Dussumieria, Etrumeus, edhe Engraulis), por më shpesh i ngjeshur, dhe ndonjëherë shumë i ngjeshur (Chirocentridae, disa Pristigasteridae). Në mënyrë tipike, ekziston një stendë e legenit me krahë ngjitës menjëherë përballë pendëve të legenit (mungon te Chirocentridae, është në W-formë te Dussumieriinae, dhe një seri e stendash ngjashme përballë pendëve të legenit dhe pas tyre, por mungon te Dussumieriinae, disa Pellonulinae, Engraulis, disa lloje të Stolephorus purpureus dhe te të gjitha Engraulididae, stenda nuk arrin përpara isthmusit te disa Engraulididae. Clupeoidët fosile (p.sh. Eocenit Knightia) kishin një seri stendash nga zverku te deri te origjina e pendës dorsale; një seri e tillë e plotë dorsale paraqitet te Pellonulinae (Potamalosa, Hyperlophus) dhe Alosinae (Ethmidium), ndërsa Dorosomatinae (Clupanodon), Clupeinae (Harengula dhe të tjerët) dhe Pristigasteridae (Pristigaster) përfshijnë specie me një, dy ose disa stenda një para dorsale; te Engraulididae, disa Stolephorus dhe të gjitha gjinitë e tjera të indo-Paqësorit kanë një stendë të ngjashme me pendë në shpinë të vetme, pak para pendës dorsale.

Figura 10. Karakteristikat diagnostike të pelagjikëve të vegjël. Goja është i vogël, me nofulla të ulëta të thellë dhe trekëndëshe te Chirocentridae, Clupeidae dhe Pristigasteridae, por e hollë dhe e gjatë në shumicën Engraulididae. Paramaxillaret janë trekëndëshe (por drejtkëndëshe në Dussumieriinae) dhe maxillaret 21

zakonisht kanë një supra-maxilla para (i parë) dhe pas (të dytë) përgjatë buzës së sipërme.

Figura 11. Karakteristikat diagnostike të pelagjikëve të vegjël. Dhëmbët e vegjël konikë janë zakonisht të pranishëm te nofullat dhe te vomeri, te kocka qiellzore dhe te endo-dhe ectopterygoids (d.m.th. pjesa e sipërme e gojës), por disa ose të gjithë mund të mungojnë, ose nofulla mund të mbajë dhëmbët e qenit (Chirocentridae, edhe Chirocentrodon e Pristigasteridae dhe dy Lycengraulis dhe Lycothrissa e Engraulididae). Intestini mund të jetë i shkurtër (mishngrënësit) ose i gjatë dhe me spirale (ngrënësit e fito planktonet, filtruesit) dhe te disa stomaku është muskulor (Dorosomatinae, pjesërisht te disa Clupeinae); ushqimi mblidhet në një masë nga qeska e faringut te Dorosomatinae dhe te disa Clupeinae. Është e pranishme një fshikëz notuese, ndonjëherë me dy dhoma (disa Engraulididae), me një kanal pneumatik që e lidh me ezofagun ose stomakun; te Pristigasteridae (Ilisha) disa lloje kanë një ose një çift tubash post-coelomic që shtrihen nga fundi i pasmë i fshikëzës notuese mbrapa deri te muskujt e trupit.

Figura 12. Karakteristikat diagnostike të pelagjikëve të vegjël. 22

Pothuajse të gjitha speciet kanë një mbulesë të plotë me luspa cicloide në trup (të humbura më së shumti te Thrattidion dhe Sierrathrissa e Pellonulinae), të cilat janë shpesh që bien; luspa të vogla herë pas here të mbulojë bazat e pendëve dorsale, anal dhe / ose kaudale, dhe një ose ndonjëherë disa luspa të sqetullave qëndrojnë mbi bazat e rrezeve të pendëve pektorale dhe pelvike. Nuk ka asnjë kanal të linjës laterale me luspa me pore përgjatë anëve (nganjëherë një ose dy pas hapjes brankieve). Një sistem kanali ndijor i degëzuar dhe kryesisht në lëkurë mbulon majën dhe anët e kokës; kanalet supra- orbitale, infra-orbitale, pre- operculare dhe pterotike takohen të gjithë në recessus lateralis, një dhomë e veçantë karakteristike e peshqve clupeiformë, muri i brendshëm duke qenë një membranë, mbyll hapësirën perilymphatike që rrethon në veshin e brendshëm.

Figura 13. Karakteristikat diagnostike të pelagjikëve të vegjël.

Presionet ushqyerit të shëndetshëm mbështesin kërkesën në rritje për peshkun dhe produktet e peshkimit, të cilat janë të njohura si faktorë të përfitimeve shëndetësore. Është e njohur tashmë se peshku është një ushqim që ofron një nga kontributet më të larta në proteina, sepse konsumi i mishit të kuq ka rënë në shumë tregje të rëndësishme si rezultat i masave të sigurisë për shkak të sëmundjes së gjuhës blu, peshku dhe prodhimet e detit kanë një shans të mirë që të zëvendësojnë mishin në zakonet e konsumit

23

Përveç kësaj, parandalimi i sëmundjeve të zemrës është bërë një temë e madhe me interes në mesin e konsumatorëve, pasi infarkti i zemrës është një nga shkaqet kryesore të vdekjes në botën e zhvilluar. Këto produkte janë gjithashtu të njohura gjerësisht për përfitimet shëndetësore që vijnë nga yndyrat që ndodhen te peshqit në krahasim me yndyrat shtazore. Kjo ka kontribuar në masë të madhe për një ndryshim në konsumin nga mishi i kuq në mish të bardhë, peshk dhe prodhimet e detit. Burimet komerciale të informacionit pohojnë se, rënia e konsumit të mishit të kuq dhe të interesit për mënyrën e jetesës të shëndetshme janë në rritje, ekziston një mundësi e qartë për përfitimet më të mëdha të një konsumi më të madh të peshkut dhe ushqimit të detit.

2. VËSHTRIM I PËRGJITHSHËM NË LITERATURË Peshqit Clupeoid kontribuojnë në burimet ushqimore botërore në dy mënyra: të drejtpërdrejtë, nëpërmjet konsumit aktual (të freskëta, të ngrira ose të përpunuara) dhe në mënyrë indirekte, duke ofruar produkte që përdoren për ushqim për kafshët dhe për plehra organike ose duke shërbyer si karrem për të kapur peshqit e tjerë që ndodhen më lart në zinxhirin ushqimor. Clupeoidet shumë të vegjël mund të konsumohen të tërë (p.sh. papalina Sprattus sprattus në Evropë, Stolephorus në Azinë juglindore); clupeoidet pak më të mëdhenj (p.sh., sardelet, Açugat, sardina) mund të përpunohen në mënyrë të plotë; llojet e mesme dhe më të mëdha, megjithatë, përdoren pothuajse tërësisht për muskujt e tyre të trupit, dhe koka, te brendshmet, pendët, dhe shtylla kurrizore hiqen ndërsa kockat intermuskulare injorohen në masën më të madhe. Pjesët që konsumohen apo tregtohen veçmas janë gonadet (p.sh. vezët e harengës së Paqësorit Clupea pallasii nga brigjet e Paqësorit të Kanadasë) dhe nxjerra e yndyrave ose lëngjeve të trupit nga mëlçisë dhe indet e tjera (p.sh. nga harengë amerikane Brevoortia tyrannus). Peshkimi i pelagjikëve të vegjël në Shqipëri është një aktivitet i cili ka pësuar luhatje në 70 vitet e fundit. Studimet në lidhje me aktivitetin e peshkimit në Shqipëri janë të pakta, ose janë pjesore dhe merren me aspekte të veçanta të peshkimit shqiptar. Studime të tilla mund të përmendim si ato të Spaho, V., et al. (Albanie, une agriculture en 24

transition Options Méditerranéenes), Kapedani, E. 2001, (Small pelagic fishery and research in Albania), Flloko, A. 2003. (Overview of the general issues concerning fish markets in the Adriatic Sea), Çobani, M. 2005. (Small-scale fisheries in Albania), Moutopoulos D. K. et al. (Reconstruction of Albanian fishery catches by fishing gear, 1950 to 2010). Moutopoulos D. K. et al 2015 kanë tentuar të bëjnë një rindërtim i zënieve të peshkimit detar të Shqipërisë, për periudhën 1950-2010, nisur nga vlerësimi i kujdesshëm i statistikave zyrtare të zbarkimeve të raportuara nga Shqipëria në Organizatën e Bujqësisë dhe Ushqimit të Kombeve të Bashkuara (FAO), e plotësuar me vlerësimet e hedhurinave, dhe duke ndarë peshkimin industrial dhe peshkimin në shkallë të vogël (artizanal), duke vlerësuar se zëniet ishin rreth 1,500 t / vit në fillim të viteve 1950, dhe arritën kulmin në 10.000 t / vit në fund të viteve 1980, duke rënë në nivelet e hershme të viteve 1950 pas vendosjes së demokracisë (1991/1992), dhe ngadalë u rritën, duke arritur në rreth 4.000 t në vitin 2010. Vlerësimet sipas Moutopoulos D. K. et al 2015 janë shprehur ne figurën 14, më poshtë.

Zeniet e disa specieve kryesore ne total ne ton, ne Shqiperi 12000 10000 8000 6000 4000 2000 1950 1952 1954 1956 1958 1960 1962 1964 1966 1968 1970 1972 1974 1976 1978 1980 1982 1984 1986 1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010

0

Merluccius merluccius

Sardina pilchardus

Spicara spp

Boops boops

Other

Figura 14. Zëniet totale të rindërtuara për Shqipërinë, 1950-2010, sipas kategorive të mëdha taksonomike. "Other" përfaqëson 61 grupe të tjera të vogla taksonomike. Në arritjen e këtyre përfundimeve janë përdorur të dhënat e Kapidani 2001 për periudhën 1983 -1994 duke e shtrire për periudhën tjetër.

25

Tabela 1. Përqindjet e llogaritura nga përbërja e zënieve 1983-1994 dhe të përdorura për te treguar përbërjen e zënieve 1950-1982 Llojet Sardina pilchardus Spicara spp. Boops boops Mugilidae Merluccius merluccius Mullus spp. Rajiformes Sparidae Atherinidae Osteichthyes

Frekuenca 0.461 0.098 0.081 0.058 0.04 0.032 0.029 0.015 0.013 0.174

Tabela 2. Frekuenca sipas llojeve te peshkimit për periudhën 2001 - 2010 jepen ne tabelën e mëposhtme. (Moutopoulos D. K. et al 2015). Metoda e peshkimit

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

Peshkim fundor

0.75

0.84

0.8

0.91

0.83

0.82

0.74

0.6

0.55

0.59

0.74

Peshkim çift

0.08

0.04

0.04

0.02

0.03

0.03

0.04

0.19

0.22

0.23

0.09

0.1

0.08

0.11

0.03

0.03

0.03

0.03

0.01

0.03

0.03

0.05

0.07

0.04

0.05

0.04

0.12

0.12

0.19

0.2

0.2

0.14

0.12

Koshilok pelagjik Mbrezhda dhe grepa

Mesatare

Që nga kohët më të hershme nevoja për të ruajtur zëniet e clupeoidëve për konsum të mëvonshëm kërkonte mënyra për gjetjen e formave të ruajtjes. Në ditët e sotme një pjesë e madhe e clupeoidëve të zënieve botërore përpunohet në një mënyrë apo në një tjetër, dhe veçanërisht në rastin e zënieve të mëdha të një specie të vetme sidomos në rastet e peshkimit në ujërat e temperuara (për sardelen, açugën, papalina, etj). Clupeoidët tropikale, nga ana tjetër, janë konsumuar më shpesh të freskët (ose pas magazinimit të shkurtër në akull), jo vetëm për faktin se janë vende më pak të industrializuara në përgjithësi, por edhe sepse zëniet janë relativisht më të vogla dhe përbërja e specieve është shumë më e ndryshme; megjithatë një pjesë e konsiderueshme e zënieve mund të ruhet (shpesh i tharë në diell ose i tymosur), sidomos speciet më të vogla. Zhvillimi i peshkimit të clupeoidëve (p.sh. peshkimi i Sardinelës së Afrikës Perëndimore), ka qenë i lidhur me investimet në shfrytëzimin e mekanizuar dhe në 26

zhvillimin e sistemeve për ruajtjen dhe përpunimin. Rritja e çmimit të produktit ka sjellë zakonisht rritjen e çmimeve të marketingut në vendet e zhvilluara. Peshqit Clupeoid janë shfrytëzuar në dhjetë mënyra kryesore. Për kategoritë kryesore një përqindje e përafërt jepet në vijim, edhe pse kjo mund të ndryshojnë nga viti në vit, në varësi të disponueshmërinë dhe të faktorëve të tregut (sidomos çmimeve). Rënia e peshkimit të anchoveta peruane çoi në një rënie në prodhimin miellit të peshkut dhe vajit të peshku (Peruja bë një importues i madh i vajit të peshku në vitin 1983), por rritja e çmimeve (p.sh. me 51% për vajin e peshkut në vitin 1983), ndoshta stimuloi prodhimin e vajit nga specie të tjera. Teknikat e reja të përpunimit, si edhe burimet alternative (p.sh. jojoba për vajin vegjetal), gjithashtu ndryshuan modelet e përdorimit.

(I drejtpërdrejtë) I Freskët (17%): të gjitha llojet, edhe pse konsumi i freskët është minimale në disa lloje (p.sh. harenga amerikane). I Ngrirë (12%): shumica e specieve, në varësi të nevojës për ta ruajtur apo transportit. Pastërma (12%): shumë specie, sidomos Clupea në ujërat e veriut si dhe clupeoidë të vegjël në tropikë; të kriposur (në të thatë ose në shëllirë), të tymosur, të tharë në diell ose në erë; gjithashtu të fermentuar për të prodhuar salca të ndryshme (Garumi romak, Alek greke, Azia juglindore në ditët e sotme), apo silazhi i peshkut si një ushqim shtesë për kafshët. I Konservuar (14%): Industria e dominuar nga skumbri dhe clupeoidët, kjo e fundit duke përfshirë edhe llojet Clupea, Sprattus, Sardinella (kryesisht S. aurita), Sardina, Sardinops, Brevoortia dhe Engraulis (E. encrasicolus, edhe E. anchoita e argjentinës); sardelet dhe Açugat formojnë pothuajse gjysmën e pelagjikëve të vegjël të konservuar; kryesisht në vajra bimore, por edhe në salcë domate, shëllirë apo ujë. I Grirë: i aplikuar kryesisht për peshqit gadoid, por janë bërë edhe me Clupea, Sprattus, Sardinella, Sardinops, Brevoortia dhe Engraulis; mishi copëtohet dhe ndahet nga lëkura, kockat, luspat dhe pendët; clupeoidë të ndryshëm të përdorur për pastë peshku (sidomos Açugat).

27

Miell peshku: shumë teknika të përdorura për të prodhuar ushqim për kafshët nga peshqit tërë të pastruar, duke rezultuar në një shtesë të dobishme të proteinave për konsum njerëzor. Vaj peshku: mbi 80% e prodhimit të vajit të peshkut në SHBA ka një prejardhje nga harenga amerikane Brevoortia tyrannus (duke prodhuar 8 deri në 20 galonë vaji per 1000 peshq, në varësi të se sa larg në veri peshqit janë kapur); vajra të trupit (të përdorura në ngjyra, sapun, yndyrë par pastiçerinë dhe margarinën) janë nxjerrë edhe nga Sardinops dhe Engraulis; vajra të pasur me vitamina të tretura shërbejnë si aditivë ushqimorë të nxjerra nga peshq të tillë si harenga amerikane. (Indirekte) Ushqime të kafshëve (44%): kryesisht Clupea, Sardinops, Brevoortia dhe Engraulis; produkt kryesor nga impiantet e përpunimit, ose duke përdorur të gjithë peshkun (me ose pa nxjerrjen e vajit) ose të brendshmeve; përdoret për plotësimin ushqimit për peshq të kultivuar (troftë), pulave, bagëtive, deleve dhe derrave. Plehrat: harenga në Skandinavi dhe harenga amerikane në bregun lindor të Amerikës së Veriut kanë qenë përdorur që nga kohërat më të hershme, por praktika është relativisht e parëndësishme në ditët e sotme. Karrem: Sardinops dhe Engraulis përdoren për ndjelljen e toni; lloje të Stolephorus përdoren si karrem i gjallë, sidomos në Azinë juglindore.

Vlerësimi praktik i cilësisë së produkteve të detit duhet të vlerësohet mbi baza globale. Negociatat shpesh here të pabarabarta për konsolidimin e zinxhirit global të shitjes me pakicë ka rezultuar në kufij të ulët fitimi për furnizuesit e tyre; ndërkohë që globalizimi ka shtyrë edhe kërkesën për standarde më të larta të mbetjeve dhe gjurmueshmërinë. Është e domosdoshme që, për të siguruar besimin e konsumatorit, sistemet e gjurmimit të vlefshme janë futur me qëllim që të mund të ndjekim prodhimin në çdo hap nga burimi tek konsumatori. Përveç kësaj, konsumatorët dëshirojnë më shumë informacion rreth produkteve të detit që ata blejnë. Ata duan të dinë se ku produkti është kapur / rritur, se si është kapur, dhe çështjet mjedisore në lidhje me qëndrueshmërinë e rezervave të peshkut, etj. Disa nga tregtaret e mëdhenj janë duke zhvilluar politika që 28

kërkojnë furnizime vetëm nga burime të qëndrueshme dhe përdorimin e një eko-etiketë që të dallojnë produktet që ata tregtojnë. Eko-etiketat, të tilla si Këshilli për Mbikëqyrjen Detare (MSC) për qëndrueshmërinë e stokeve të peshkut, është një politikë për të gjeneruar një qasje të bazuar te tregu për të adresuar çështjet e mjedisit. Megjithatë, eko-etiketa për prodhimet e detit si një faktor diskriminuese në zgjedhjen e konsumatorit është e pasigurte dhe ndikon në blerjen dhe është më e varur nga atributet e tjera të tilla si cilësi dhe çmim. (Wessells, C.R., et al 1999, Ababouch, L.H 1996.) Nga e gjithë sasia e prodhimeve të peshkimit, 40% tregtohet ndërkombëtarisht, dhe rreth 80% e të gjithë peshkut konsumohet nga Japonia, BE, dhe SHBA. Përbërja e kësaj tregtie është duke ndryshuar në drejtim të tregtisë së zgjeruar në produkte të freskëta dhe veçanërisht në produkte konsumi të përpunuara. Kjo ka çuar në sfidat më të mëdha me lidhje me standardet e sigurisë ushqimore dhe të cilësisë së procedurave, të cilat janë më të vështira për të arritur në vendet në zhvillim (Jensen, H.H. 2006). Prandaj, tendenca për një shqyrtim të mëtejshëm dhe të kujdesshëm të zinxhirit të furnizimit, në mënyrë të pashmangshme do të çojë në një kërkesë më të madhe për testim të besueshëm dhe të shpejtë të cilësisë. Në të gjitha procedurat e tregtimit të produkteve të peshkimit me të rëndësishme janë te dhënat e blerjes. Specifikimet e blerjes është një kontratë e cilësisë që furnizuesi duhet t'i përmbahet. P.sh. Autoriteti i Industrisë se Peshkimit Detar në Mbretërinë e Bashkuar ka zhvilluar udhëzime për specifikimin e blerjes së prodhimeve peshkore [Quality Assurance Department (2003).. Këto udhëzime përdorin në mënyrë të gjerë sistemet objektive pamore të vlerësimit të cilësisë së peshkut duke e vlerësuar nga ana morfologjike, si dhe karakteristikat pamore të gjithë peshkut. Megjithatë, udhëzimet nuk rekomandojmë ndonjë testim shtesë të rëndësishëm për të siguruar cilësinë e produktit, dhe kjo ndoshta reflekton koston e testimit me instrumentet përkatëse që ka të ngjarë të jetë shumë e shtrenjtë për njësitë e vogla tregtare. Megjithatë, tendenca drejt tregtisë së produkteve më të përpunuara të peshkut (të cilat në fund të fundit çojnë në një tepricë të procedurave të vlerësimit të të gjithë peshkut) dhe kërkesa nga supermarketet, për cilësinë më të lartë si dhe gjurmueshmërinë, mund ta ndryshojë këtë perspektivë.

29

Qëllimi përfundimtar i industrisë së peshkimit është blerja dhe perceptimi i favorshëm konsumatorëve të produkteve të detit në treg. Pjesa më e madhe e kësaj përgjigje të favorshme do të arrihet duke siguruar një produkt me çmim të drejtë me cilësi të lartë. Për të arritur këtë qëllim, duhet të zbatohet një qasje praktike për shumë vëzhgime duke kuptuar nevojat dhe kërkesat e konsumatorit për cilësinë. Cilësia dhe menaxhimit i cilësisë janë një shqetësim në rritje dhe i rëndësishëm në të gjitha pjesët e zinxhirit peshkimit. Cilësia e produkteve peshkimit varet si nga variacionet natyrore (Sezoni, vendndodhja, madhësia, dhe popullatat e peshqve), freskia, ashtu edhe dëmtimet që ndodhin gjatë zënies dhe trajtimit në bord. Mjetet e peshkimit kanë ndikime të shumta në cilësinë e peshkut, dhe dëmet e shkaktuara nga mjetet e peshkimit mund të ndikojnë në mënyrë të konsiderueshme në cilësinë e produktit, duke rezultuar në degradimin e produkteve finale, në fund të procesit. Njollat e gjakut dhe dëmtimet në trup kanë efekt të thellë negativ në cilësinë e filetove të peshkut, si pjesa më e "kushtueshme" e produkteve të peshkimit. (Margeirsson, et al., 2006). Margeirsson, et al (2010) kane arritur në përfundimin se një normë më e ulët e defekteve do të rezultojë në një vlerë më të lartë, domethënëse, të produktit. Botta, et al., (1987) kanë vërtetuar se metoda e zënies ishte faktori më i rëndësishëm që ndikon në cilësinë pamore të merlucit të freskët. Parametrat e cilësisë që preken në mënyrë domethënëse janë ngjyra, gërvishtjet / sh ngjyrosja dhe vlerësimi përfundimtar i përgjithshëm i merlucit të Atlantik. Freskia (mosha) e lëndëve të para influencon në cilësinë e filetës së merlucit (Galv ao, et al., 2010; Margeirsson, et al, 2007). Ozyurt et al. (2007) kanë vërtetuar se metoda e zënies kishte një influence të konsiderueshme në freskinë e sharmakut (Perca fluviatilis). Esaiassen et al. (2013) kanë demonstruar se

faktor K i Fultonit

dhe pH janë të ndryshëm në mënyrë

domethënëse në merlucin e kapur me grepa longline ose mrezha. Merluci i Atlantikut zakonisht vritet në bordin e anijeve duke i prerë isthmus. Nëse gjaku nuk del siç duhet, gjaku i mbetur në enët e gjakut mund të shkaktojë njolla gjaku, humbjen e ngjyrës dhe përkeqësim më të shpejtë të produkteve peshkimit. Gjaku qe mbetet te muskujt e trupit shkakton oksidim te lipideve. Koha nga vrasja te derdhja e gjakut është provuar që të jetë faktori themelor që influencon gjakderdhjen. 30

Gjatë 50 viteve të fundit janë zhvilluar shumë skema për analizën vizive të peshkut të papërpunuar. Metoda e parë moderne dhe e detajuar u zhvillua nga Torry Station Research [Shewan, J.M., et al. (1953]. Ideja themelore ishte se çdo parametër i cilësisë është i pavarur nga parametra të tjerë. Më vonë, vlerësimi u modifikua duke mbledhur një grup tiparesh karakteristike që të jepnin një rezultat. Kjo jep një vlerë të vetme numerike për një gamë të gjerë të karakteristikave. Në Evropë sot, metoda më e përdorur zakonisht për vlerësimin e cilësisë në shërbimin e inspektimit dhe në industrinë e peshkimit është skema e BE-së, qe përdoret me Vendimin e Këshillin nr. 103/76 i janarit 1976. Ekzistojnë tri nivele të cilësisë në skemën e BE-së, E (Extra), A, B, ku E është e cilësisë më e lartë dhe B është niveli ku peshku nuk është i përshtatshëm për konsum njerëzor. Skema e BE-së është pranuar në vendet e BE-së për vlerësimin pamor sikurse edhe në Shqipëri si vend kandidat. (EFSA, European Food Safety Authority. 2013). QIM është zhvilluar për disa lloje peshqish, si p.sh. merluci i Atlantikut, levreku, gjeli i hirte, kallamari, harenga, oktapodi i butë dhe salmoni (Barbosa, A., & Vaz-Pires, P. (2004).; Bekaert, K. (2006).; Bonilla, A. C., et al. (2007). Botta, J. R., et al, (1987).). Metodat për vlerësimin e dëmtimeve të lidhura me zëniet megjithatë, nuk kanë qenë gjithmonë të fokusuara në të njëjtën drejtim. Schelvis-Smit dhe Luten (2003) kanë paraqitur një ide të zhvillimit të Indeksit te Zënieve për matjen e cilësisë së zënieve dhe trajtimin në det, indeks ky që është përdorur edhe në këtë punim, me disa modifikime. Duke marrë parasysh të gjitha zhvillimet në metodat instrumentale që kanë ndodhur në dekadën e fundit [Alasalvar, et al. (2002). dhe Martins’ dottir, E et al (2009).], metodat vizive mbeten mënyra më e mirë dhe e pranueshme e vlerësimit të freskisë së peshkut dhe produkteve peshkore. Testet me objektiv pamor të prodhimeve të detit, bazuar në cilësi të caktuara të peshkut të papërpunuar si lëkura, sytë, velëzat, fortësia e trupit, etj.) [Martins’ dottir, E., et al (2009).], janë metodat më të zakonshme në përdorim për vlerësimin e cilësisë së peshkut të papërpunuar në të gjithë shërbimin e inspektimit dhe të industrisë së peshkimit. Megjithatë, këto skema nuk janë universale në zbatimin e tyre dhe janë të nevojshme modifikime për të përmirësuar saktësinë për çdo specie deti studiuar. Për shembull, Sveins’ dottir et al. (2003) kanë zhvilluar skemën e Metodës se Indeksit të Cilësisë (QIM) që përdoret për salmonin e

Atlantikut. QIM është

rekomanduar për përdorim si një iniciativë Evropiane për të harmonizuar këtë lloj 31

matjeje, dhe skemat e QIM janë zhvilluar për lloje të ndryshme të peshqish të përbashkët evropianë. Megjithatë, kërkime të mëtejshme janë të nevojshme për të vlerësuar zbatueshmërinë e QIM për peshkun në faza të ndryshme të trajtimit, ruajtjes dhe përpunimit. Një iniciativë interesante është edhe zhvillimi i softuerit për QIM i cili përdor një aparat të përshtatshëm të mbajtur në dorë që lejon hedhjen e të dhënave në mënyrë elektronike gjatë vlerësimit viziv (Martins’ dottir, E. 2003). QIM është i bazuar në parametrat e rëndësishme vizive për peshkun e papërpunuar, duke përdorur shumë parametra dhe një sistem me pikë nga 0 në 4 i rezultateve dhe të metave të vërejtura. QIM është përdor një sistem praktik vlerësimi, në të cilën peshku inspektohet dhe regjistrohen me pikë të përshtatshme çdo e metë. Rezultatet për të gjitha karakteristikat përmblidhen më pas për të dhënë një rezultat të përgjithshëm pamor, të ashtuquajturin indeksin e cilësisë. QIM jep rezultatet zero për peshk shumë i freskët, ndërsa arrin në vlera gjithnjë e më të mëdha kur cilësia e peshkut përkeqësohet. Përshkrimi i vlerësimit të secilit parametër shkruhet zakonisht në një udhëzues. Për shembull, 0 pikë për pamjen e lëkurës pa të meta te Açuga që do të thotë lëkurë shumë të ndritshme që ndodh vetëm në açugën e freskët. Shfaqja e lëkurës në një gjendje më vonë të kalbjes kthehet në më pak të ndritshme dhe i jep 2 pikë si e metë. Pjesa më e madhe e parametrave të zgjedhur janë të barabartë me shumë skema të tjera. Pas përshkrimit tekstual, rezultatet renditen për çdo përshkrim për të gjitha parametrat, duke i dhënë rezultatet 0-1, 0-2, 0-3 ose 0-4. Parametrat me më pak rëndësi kanë rezultatet më të ulëta. Rezultatet individuale nuk e kalojnë vlerën 4, kështu që nuk ka parametra që mund të ç ‘ekuilibrojnë rezultatin final. Përpunimi i peshkut është një nga çështjet më sfiduese për një specialist të vlerësimit nga pikëpamja vizive. Freskia e filetove si lëndë e parë vlerësohet përgjithësisht për ngjyrën dhe erën. [Shewan, J.M., et al. (1953)]. Megjithatë, vlerësimi nga pikëpamja vizive dhe matjet nuk janë gjithmonë mirë të dokumentuara. Shumë kompani kanë skemat e tyre të vlerësimit viziv të cilat këto kompani i kanë zhvilluar për qëllime të veçanta. Në të gjitha rastet, matja objektive vizive kërkon një panel të trajnuar ose përdorimin e ekspertëve. Trajnimi i panelit vlerësues përmirëson saktësinë e vlerësimit nga ana vizive dhe, për këtë arsye, siguron testimin më koherent viziv. 32

Metodat vizive të vlerësimit të tilla si skema QIM janë jo-invazive dhe janë të favorizuar në mënyrë të qartë nga organet rregullatore për analizimin e peshkut të papërpunuar. Megjithatë, përpunimi heq karakteristikat morfologjike, gjë që çon në përdorimin e metodave alternative jo-vizive me përdorimin e instrumenteve (p.sh. kimike/ biokimike, fiziko-kimike dhe mikrobiologjike / biologjike) duke u bërë gjithnjë e më të favorshme. Metoda për vlerësimin e dëmtimeve të lidhura me mënyrën e zënieve janë me pak te zhvilluara. Një mjet për vlerësimin sistematik të dëmtimeve nga zëniet mund të jetë shumë i dobishëm për disa arsye: Në stabilimentet e përpunimi është e rëndësishme për të përcaktuar vlerën (çmimin) e lëndës së parë në bazë të vlerës së produkteve. Është gjetur një korrelacion i ngushtë në mes shumave të defekteve dhe përmasave të produkteve me vlerë të lartë (Margeirsson et al., 2010). Për qëllime kërkimore dhe të zhvillimit, një regjistrim sistematik dhe standardi i dëmtimet të zënieve mund të jenë të dobishme për të krahasuar variacionet në cilësi të shkaktuara nga variacionet në kapjen, mjetet e peshkimit ose metoda, si dhe trajtimit (H. Hülya Orak, 2008).

Studimi mbi relacionin gjatësi peshë nuk konsiderohet si një shkencë interesante nga shkencëtarët aktuale të peshkimit. Për shembull, libri Quantitative Fisheries Stock Assessment (Hilborn and Walters, 2001) shpreh këtë mendim si më poshtë: Ne nuk kemi shumë për të thënë në lidhje me Relacionet gjatësi-peshë dhe rritjen allometrike të parametrit b. [...] Analiza gjatësi-peshë është një gjë e mirë që fëmijët tuaj adoleshentë të mësojnë një mënyrë për të mësuar në lidhje me idetë e korrelacionit dhe regresionit, dhe mund të gjejnë lehtësisht rezultate të dobishme në vlerësimin e peshës mesatare të peshqve të kapur nga mostrat e gjatësisë së peshqve të kapur. Nëse fëmijët juaj kanë disa probleme në të kuptuarit për të vlerësuar b, ai mund të jetë i një ngushëllim që të dijë se nuk do të gabojnë shumë vetëm duke supozuar b = 3. Me fjalë të tjera, krijimi i relacioneve peshë-gjatësi konsiderohet punë e rregullt e shkencëtarit të peshkimit, dhe rezultatet në mënyrë tipike nuk meritojnë botim në revista shkencore të peshkimit, përveç se si komunikime të shkurtra për specie, ku relacionet e tilla nuk ishin njohur më parë. Nga ana tjetër, siç kanë venë në dukje Abdoli A., et al. (2008), De Vrie D., (1996). relacioni peshë - gjatësi janë të njohur vetëm për një numër 33

të kufizuar të specieve, e cila pengon sforcot për modelimin e ekosistemeve ujore ku vëzhgimet janë të marra në mënyrë tipike si numri i mostrave si klasë gjatësi që duhet të transformohet në vlerësimet e biomasës. Parametrat (a dhe b) mund të përdoren gjithashtu për të zbuluar ndryshimet në gjendjen e përgjithshme të riprodhuese. Studimi i Relacionit gjatësi-peshë te peshqit ndihmon për të përcaktuar lidhjen matematikore midis dy variablave dhe për të llogaritur ndryshimin nga pesha e pritshme për gjatësinë e individëve të peshqve [Richter H., et al 2000]. Sipas Le Cren (1951) analiza e relacionit midis gjatësisë dhe peshës te peshqit ka dy objektiva kryesore: 1) të përshkruajë matematikisht relacionin midis peshës dhe gjatësisë, në mënyrë që të konvertojë njërin te tjetri; 2) të masë devijimin nga një peshë e pritshme për një individ ose një grup individësh të një gjatësie të caktuar, duke ofruar udhëzime mbi mirëqenien përgjithshme të saj, zhvillimin e gonadeve, etj. Termi "kondicion" është përdorur për analizën e këtij lloji. Pesha (W) për peshqit (dhe organizmat e tjera) lidhet në mënyrë eksponenciale me gjatësinë e tyre (L) sipas ekuacionit W = aLb Ky ekuacion mund të shprehet në formën lineare, sikurse është sugjeruar prej Le Cren, (1951); Log W = Log a + bLog L ku “a” është intercepti i boshtit “X” ose koeficienti fillestar (inicial) i rritjes dhe “b” është koeficienti allometrik ose pjerrësia e vijës së regresionit ndaj boshtit “Y”. (Froese R., et al.2010, Fafioye, O.O et. al 2005) Nëse “b” = 3, rritja është isometrike pasi relacioni gjatësi peshë vlerësohet se i përgjigjet ligjit të kubit2 (Froese R., 2006) dhe është, pra, proporcionalisht e përkryer në të tre dimensionet e hapësirës: ekzemplarët e dimensioneve më të vogla kanë të njëjtën formë dhe gjendjen e ekzemplareve të mëdhenj. Nëse parametri “b” është i ndryshëm nga 3, atëherë rritja është lloji allometrike. Në rast se, “b”> 3 ekzemplarët më të mëdhenj kanë Ligji i kubit shpreh një relacion midis dy parametrave. Në një relacion të thjeshtë raporti midis tyre mund te shprehet W/L. Sipas ligjit të Kubit njeri parametër mund të marre vlera me të larta dhe tjetri me te ulëta. Kështu nëse raporti W/L= 60/40 = 1.5, në rastin e ligjit të Kubit raporti është 60 3 /403 = 3.375. 2

34

pasur një rritje në lartësi dhe gjerësi më të madhe se gjatësia (allometri pozitive); Kjo mund të ndodhë ose për shkak të një ndryshimi të rëndësishëm në formë ontogenetike të trupit me rritjen e madhësisë, ose, më së shpeshti, sepse individët me dimensione më të mëdha kanë një formë më të rrumbullakët se peshqit e rinj. Në anën tjetër, në qoftë se “b” <3 individët më të mëdhenj kanë ndryshuar formën e trupit të tyre duke u bërë gjithnjë e më të zgjatur kundrejt atyre më të vegjël (allometri negative). Edhe pse vlerat e “b” mund të ndryshojnë në një varg në mes të 2 dhe 4, sipas Carlander (1969), ky koeficient duhet të jetë midis 2.5 dhe 3.5, sepse vlera jashtë këtij intervali rrjedhin, shumë shpesh, nga mostrat pak përfaqësuese të të gjithë gamës tipike të gjatësisë të specieve që po studiohen. Historia e faktorit të kondicionit dhe relacionit peshë - gjatësi është e ndërthurur. Në fillim ka qenë pranuar ligji katror- kubik i Galileo Galileit (1564-1642), i cili me sa duket ishte i pari që pati deklaruar se vëllimi rritet si kubi i dimensioneve lineare, ndërsa trashësia rritet vetëm si katror. Herbert Spenser në librin e tij Parimet e Biologjisë të 1864-1867 ka ri paraqitur pjesën e parë të ligjit të Galileut si vijon: Në trupat me formë të ngjashme masa dhe gjithashtu edhe pesha, ndryshojnë si kube në dimensione. Kjo më vonë u bë i njohur si ligji i kubit, kështu, një peshk i cili dyfishon rritjen e tij në gjatësi, rritet me tetë herë në peshë. Relacioni gjatësi-peshë (LWRs) është gjithashtu i dobishëm në menaxhimin e peshkimit qoftë për përdorim të aplikuar ashtu edhe atë bazë për të vlerësuar peshën nga vëzhgimet e gjatësisë, për të llogaritur prodhimin dhe biomasën e një popullate të peshkut dhe/ose të japin informacion mbi stoket apo gjendjen organizmit në nivel trupor [Hosseini A., et al. 2009, Hitesh U. Shingadia 2014, Erguden D.,2007, Epler P.,2009]. Relacioni gjatësi-peshë ndihmon për të vlerësuar gjendjen, riprodhimin, ciklin e jetës dhe të shëndetit të përgjithshëm të llojeve të peshkut. Raporti i gjatësisë kundrejt peshës së peshkut është i njohur të shërbejë si një tregues i dobishëm i gjendjes së peshkut dhe luan një rol të rëndësishëm në monitorimin e peshkimit të qëndrueshëm. Matja e rritjes si gjatësisë ne funksion të peshës janë të lidhur reciprokisht. Marrëdhënia Gjatësiapesha është një mjet i rëndësishëm në biologji peshkut, fiziologjinë, ekologjinë dhe vlerësimin e peshkimit (Froese R., et al. 2011). 35

Faktori i kondicionit është përdorur për të krahasuar gjendjen, shëndoshjen ose mirëqenien e peshkut dhe është i bazuar në hipotezën se peshku më i rëndë i një gjatësi të caktuar është në gjendje më të mirë [Bagenal T.B. et al. 1978, Ferreira S et al. 2008 Fernández-Delgado C., et al.1995,Ferreri C.P. et al. 1996]. Faktorit i Kondicionit Fulton-it, K (Fulton, T. W. 1911), ndihmon që të përcaktohet suksesi i tanishëm dhe i ardhshëm i popullatave dhe ndikimi i tij në rritjen, riprodhimin dhe mbijetesën (Hosseini A., et al. 2009, Conover W.J. 1980). Parametrat gjatësi-peshë të specieve të njëjta mund të jenë të ndryshëm në një popullatë për shkak të të ushqyerit, aktiviteteve të riprodhimit, peshkimi, etj, të cilat mund të përdoren shpesh në analizën e ndryshimeve ontogjenetike. Për më tepër, Relacionet Gjatësi Peshë mundësojnë krahasime të historisë e jetësore dhe morfologjike ndërmjet llojeve të ndryshme të peshkut ose midis popullatave të peshkut në habitate dhe / ose rajone të ndryshme.

36

3. QËLLIMI DHE DETYRAT E STUDIMIT 3.1 Objekti i këtij punimi justifikohet për këto arsye:

Së pari: Nëpërmjet studimit shkencor duhet te garantohet gjetja e argumenteve teorike dhe aplikative qe do te bëjnë realisht te mundur riaktivizimin e shfrytëzimit te pelagjikëve te vegjël. Është e domosdoshme qe te kërkohen zgjidhje, jo vetëm administrative por edhe teknike ne mënyre qe te garantohet prodhimi me kosto te përmirësuara si dhe te rritet cilësia e peshkut te zëne me synimin qe te pakësohen importet dhe industria e përpunimit te pelagjikëve te vegjël te operoje mbi bazën e shfrytëzimit te rezervave te pranishme ne ujërat tona. Së dyti: Ekziston një bashkëlidhje organike ndërmjet sasisë se peshkut te zënë, cilësisë se tij dhe efikasitetit ekonomik te zënieve. Pjesa me e madhe e studimeve ne fushën e peshkimit janë përqendruar ne dimensionimin e raportit sasi e peshkut te zënë/rentabilitet ekonomik i zënieve. Kjo situate mund te këtë qene (dhe është) e justifikuar prej kundërvendosjes midis shfrytëzuesve dhe menaxhereve. Duket sikur këta te fundit janë me te ndërgjegjësuar sesa peshkatarët ne aspektin e përcaktimit dhe respektimit te MSY-se. Në fakt menaxherët dhe shkencëtarët duhet te përqendrohen edhe ne raportin cilësi e peshkut te zënë: rentabilitet ekonomik i zënieve pasi kemi te bëjmë me një mundësi te konservimit te fitimeve pa pasur nevojë që të intensifikohen elemente të veçantë të sforcos së peshkimit. Së treti: Aktualisht nuk ka informacione të sakta mbi ndikimin e teknikave alternative të gjuetisë si dhe mbi rolin e gjendjes fiziologjike të popullatave peshkore nga njëra anë mbi cilësinë e peshkut te zënë (ne rastin konkret gjendjen fizike te filetës),nga ana tjetër. Ka shume mundësi qe disa forma te zënieve shkaktojnë rritjen e presionit te tralimit mbi masën e peshkut te zënë si dhe intensifikimin e kontaktit te tij me pëlhurën e veglës dhe pajisjet e saj. Po kështu dëmtimi i kondicionit fiziologjik te stokut, që mund te testohet nëpërmjet llogaritjes se vlerave te koeficientit allometrik “b” ne relacioni gjatësi-peshe, mund ta reduktoje ne mënyrë te drejtpërdrejte cilësinë e filetës ose mund ta beje atë me delikate ndaj kontakteve fizike me veglën e gjuetisë.

37

Së katërti: Ky studim mund te garantoje bashkërendimin e informacioneve shkencore qe janë përfituar nga kërkimet e realizuara “në bord” me informacionet shkencore qe burojnë prej analizave ne laboratorët e iktiologjisë. Analiza e parametrave te cilësisë se peshkut te zënë, e teknikave te gjuetisë kushteve te cilave ju nënshtrohet peshku pas zënies, përpunimit te tij ne ruajtje dhe disa aspekteve te tjera te natyrës tekniko-ekonomike do te garantojnë një informacion shkencor te mjaftueshëm për te fuzionuar njohuritë mbi raportet midis teknologjive te peshkimit dhe atyre teknologjive te përpunimit qe sigurojnë cilësinë e produkteve. Pavarësisht nga një traditë të mirë që Shqipëria ka trashëguar në zënien dhe përpunimin e pelagjikëve të vegjël, ky burim është aktualisht i nën shfrytëzuar në Shqipëri. Aktualisht industria e përpunimit bazohet kryesisht në përpunimin e produkteve të importuara. Ky punim ka për qëllim:  Të ofrojë një pasqyrë të peshkimit të pelagjikëve të vegjël, mjeteve dhe zonave të peshkimit, duke analizuar të gjithë zinxhirin: nga anija në prodhimin përfundimtar dhe konsumatori. Qëllimi është për të analizuar anët e forta dhe pikat e dobëta të këtij zinxhiri dhe të rekomandojë mundësitë e përmirësimit.  Vlerësimin e aktivitetit të peshkimit të pelagjikëve të vegjël në Shqipëri, duke filluar nga anijet e peshkimit, lloji i anijeve, dhe zëniet në total. Përshkrimi i zonave kryesore të peshkimit, stinët dhe shpërndarjen e zënieve gjatë vitit. Përshkrimi i trajtimit të peshkut në anijet e peshkimit, si dhe në tërë zinxhirin nga porti në fabrikën e përpunimit.  Hartën e industrisë së përpunimit të prodhimeve të detit, metodat dhe teknologjia që zbatohet, përfitimet për industrinë e përpunimit të pelagjikëve të vegjël në Shqipëri. Cilat janë dobësitë dhe anët e forta të industrisë së përpunimit të pelagjikëve në Shqipëri? Produktet kryesore dhe tregjet kryesore në Shqipëri apo eksport. Cilat janë tregjet kryesore dhe nevojat e tyre në nivel ndërkombëtar?  Praktika më të mira të trajtimit në bord

38

3.2 Detyrat e studimit

Ky është një studim teorik dhe praktik i cili bazohet në analizimin e te dhënave mbi aktivitetin e peshkimit në 70 vitet e fundit. Gjithashtu do të analizohen praktikat në anijet e peshkimit dhe të trajtimit të peshkut në te gjitha fazat e trajtimit të tij deri te konsumatori. Format e peshkimit do të krahasohen me ato të vendeve të tjera të Adriatikut. Do të merret në analizë situata e industrisë përpunuese, burimi i lëndëve të para, format e përpunimit dhe tregjet kryesore. Bazuar në njohjen e gjendjes së tregjeve kryesore Evropiane do të shikohet vendi i produkteve shqiptare si dhe mundësitë e zgjerimit të tyre. Rekomandime mbi peshkimin e pelagjikëve të vegjël ne Shqipëri. Gjate fazës së kryerjes së studimit do të monitorohet temperatura në të cilën trajtohet peshku, në të gjitha fazat e tij, si një element bazë për ruajtjen e cilësisë së tij. Ne kuadrin e zgjerimit te industrisë se përpunimit te pelagjikëve te vegjël problemi i cilësisë se lendes se pare do te jete gjithmonë faktor qe do te këtë ndikimin e vet mbi rentabilitetin e këtij sektori ekonomik. Vartësitë janë te larmishme por një prej tyre mund te këtë rëndësi te veçante. Dëmtimi fizik i muskulaturës se peshkut, që shpesh shoqërohet me zhvillim te hemorragjisë (ose hematomave) shpie në reduktimin e rigiditetit dhe ne humbjen e mundësive e vlerave përpunuese. Nga ana tjetër peshku që ka inde te dëmtuara behet me shpesh seli e përqendrimit te mikroflorës banale që shkakton kalbëzim krahasimisht me peshkun e padëmtuar. 3.3 Detyrat kryesore të punimit ishin: 1. Analiza e situatës aktuale te peshkimit të pelagjikëve të vegjël ne Shqipëri. Përcaktimi i zonave te peshkimit, mjeteve dhe teknikave te gjuetisë se tyre. 2. Vlerësimi i gjendjes se industrisë se përpunimit te produkteve iktike ne Shqipëri. Përparësitë dhe anët e dobëta te industrisë se përpunimit te pelagjikëve te vegjël. 3. Përcaktimi i praktikave me te mira te përpunimit te pelagjikëve te vegjël ne bordin e anijeve te peshkimit. Janë studiuar katër aspekte të aktivitetit të peshkimit të pelagjikëve të vegjël me qëllim realizimin e detyrave të studimit.

39

Çështja e parë: Analizë e situatës së peshkimit të pelagjikëve të vegjël nga viti 1948 deri me sot; Çështja e dytë: Vlerësimi i procesit të trajtimit në bordin e anijeve të peshkimit me metoda të ndryshme të peshkimit: peshkimi me koshilok dhe peshkimi me çift pelagjik dhe ndikimi i tyre në cilësinë e açugeve; Çështja e tretë: Ndryshimet në cilësinë e filetove të açugeve (Engraulis encrasicolus, Lineus, 1758) dhe sardeleve (Sardina pilchardus, Walbaum 1792) nga luhatjet e temperaturës, të gjatë procesit të trajtimit në bordin e anijeve të peshkimit; Çështja e katërt: Treguesit e rritjes së popullatave të açugës (Engraulis encrasicolus Lineus, 1758) në ujërat shqiptare për dy sezonet ciklit të tyre jetësor

40

4. MATERIALI DHE METODIKAT E STUDIMIT Dy lloj anijesh përfaqësojnë kategoritë e ndryshme të flotës së peshkimit në Shqipëri të cilat janë zgjedhur si raste studimore për analiza të mëtejshme. Janë analizuar metodat e peshkimit me koshilok dhe çifti pelagjik. Nga studimi janë identifikuar faktorët kritikë që ndikojnë në cilësinë e produktit gjatë zënies dhe trajtimit në bord.  Një përshkrim i peshkimit të pelagjikëve të vegjël në Shqipëri duke u bazuar në të dhënat historike statistikore të këtij aktiviteti. Të dhënat që do të shfrytëzohen janë që nga viti 1948 deri në ditët e sotme. Këto të dhëna do të përpunohen, për kategorizimin e tyre sipas porteve, viteve, llojit të aktivitetet të peshkimit dhe sipas llojeve. Mbi këtë bazë, të dhënat do të përpunohen dhe vendosen në tabela përmbledhëse dhe grafikisht, për të arritur në konkluzionet e këtij punimi. Para viteve '90, të dhënat për zhvillimin e veprimtarisë së peshkimit janë mbledhur në një bazë në mënyrë rutinore, për çdo port, anije e peshkimit dhe të veprimtarisë së peshkimit. Këto të dhëna janë të arkivuara në letër në Drejtorinë e Peshkimit dhe ne ish Institutin e Kërkimeve të Peshkimit në Durrës. Për fat të keq, nuk ka pasur procedura ekzistuese për ruajtjen dhe përdorimin e të dhënave dhe një pjesë e konsiderueshme e tyre kane humbur. Në kuadër të Projektit FAO AdriaMed, është bërë restaurimi dhe dixhitalizimi i të dhënave të disponueshme në letër. Përveç kësaj, është bërë përpjekje për të vënë të dhënat e mbetura në format elektronik duke shmangur ndonjë humbje të ardhme të mundshme. Këto të dhëna janë vetëm në format elektronik pa ndonjë klasifikim apo përpunim të mëtejshëm. Ne kemi të bëjmë me të dhënat me shkrim të aktivitetit të peshkimit në Shqipëri, me rreth 9000 faqe, të cilat janë dixhitalizuar. Disa të dhëna nuk janë të plota, të dhëna mungojnë të disa viteve, muajve apo ndonjëherë të dhënat nga një port peshkimi. Në këtë studim do të përdoren vetëm të dhënat që janë të plota dhe vetëm ato që janë të lidhura me qëllimin e këtij studimi. Edhe pse ka mungesë të disa të dhënave, jemi të mendimit se rezultatet dhe konkluzionet nuk janë cenuar. Kjo është e lidhur me faktin se në periudhën në fjalë, çmimet ishin të pandryshuara për gazoilin, peshkun, shpenzimet e punës dhe mirëmbajtjes, si dhe pagat e peshkatarëve. Politikat e tregut ishin uniforme dhe në këtë kontekst, 41

shpërndarja e peshkut në treg, fabrika apo destinacione të tjera ishte i njëjtë për shumë vite.  Metodat e ndryshme të zënies ( llojet e mjeteve të peshkimit).  Në trajtimin e prodhimit në bord janë vlerësuar punët rutinë dhe pajisjet (p.sh. ngarkimin dhe shkarkimin e zënieve, sistemit e temperaturës, pajisjet logjistike në bord). Për këtë qellim janë vlerësuar dimensionet e rrjetave dhe syzeve të tyre, mënyra e ngritjes në bord dhe pompat e thithjes.  Metodat ngordhjes dhe magazinimit në bord [p.sh. i freskët (akull me ujë të kripur në frigorifer (RSW), ujë i ftohtë i detit (QPS trajtimin paraprak kimik) / ngrirë (IQF i ngrirë/bllok të ngrira)]. Të gjithë këta faktorë mund të ndikojnë në cilësinë dhe jetëgjatësinë e ruajtjes (dëmeve të jashtme, faktorët e degradimit, të cilësisë). Është vlerësuar statusi teknologjik në bord te anijet e marra në studim (sistemet e mjeteve të peshkimit, sistemet e trajtimit në bord, sistemet magazinimit, etj.);  Janë marrë mostra dhe vlerësuar dëmtimet që individët kanë pësuar. Dëmtimet që janë vlerësuar janë sipas tabelës që jepet në mënyrë specifike në pjesën e metodikes për çdo temë.  Vlerësimi i rritjes nëpërmjet analizës se relacionit algometri gjatësi-peshe: Në kuadrin e vlerësimit te kondicionit fiziologjik të popullatave peshkore “të egra” dhe të kultivuara analiza e relacionit gjatësi peshë përbën një zgjidhje mjaft të dobishme. Në studimin që paraqesim llogaritjen e vlerave të koeficientit allometrik “b” në relacionin gjatësi-peshë e kemi integruar si një zgjidhje metodike për të gjykuar mbi ndikimin e mundshëm të kondicionit të peshqve mbi shkallën e dëmtimit të tyre (integritetin e filetës) si pasojë e veprimit fizik të veglës së gjuetisë apo aplikimit të teknologjive të veçanta të përpunimit në bordin e anijes (proceset e përpunimit të peshkut pas zënies). Relacioni ndërmjet peshës së njomë (Wg) dhe gjatësisë zoologjike (Lcm) është i formës tipike allometrike (Ricker W.E.,1975): W = aLb

42

Ky ekuacion mund të shprehet në formën lineare, sikurse është sugjeruar prej Le Cren, E.D. (1951); Log W = Log a + bLog L ku “a” është intercepti i boshtit “X” ose koeficienti fillestar (inicial) i rritjes dhe “b” është koeficienti allometrik ose pjerrësia e vijës së regresionit ndaj boshtit “Y”. Nëse peshku ruan të njëjtën trajtë atëherë rritja e tij do të jetë izometrike dhe koeficienti i rritjes “b” do te këtë vlerën b=3.0. Vlerat më të mëdha ose më të vogla se 3.0 tregojnë se rritja është allometrike (Bagenal,T. dhe F.W. Tesch, 1978). Kur vlerat e “b” janë me e vogla se 3.0 deri 2.5 atëherë rritja konsiderohet allometrike negative dhe gjykohet se mjedisi nuk plotëson në mënyrë normale kërkesat fiziologjike të popullatës që analizohet. Nëse vlerat e “b” janë më të mëdha se 3.0 deri 3.5 atëherë rritja konsiderohet allometrike pozitive dhe pranohet që kushtet e mjedisit plotësojnë në mënyrë optimale kërkesat fiziologjike të popullatës (Ricker,W.E.1975). Vlerat e koeficienteve të relacionit gjatësi-peshë llogariten me anën e analizës regresive lineare (metoda e katroreve me te vegjël). Shkalla e bashkëlidhjes ndërmjet variablave vlerësohet nëpërmjet llogaritjes së koeficientit të korrelacionit (r). Të dhënat e provave i nënshtrohen analizës së variantesh (ANOVA) për të përcaktuar limitet e konfidencës 95% dhe sinjifikancën statistike të vlerave të koeficientit allometrik “b” (Casselman J.M., et al. (1986)). Janë realizuar disa kampionime si dhe përcaktuar vlerat e mesatareve për peshën (Wg) dhe gjatësinë zoologjike (Lcm), veçmas për çdo zonë gjuetie. Pesha individuale matet me saktësi 0.1g. Gjatësia e përgjithshme matet me metër shirit metalik, nga maja e nofullës së sipërme deri në vijën imagjinare perpendikulare që bashkon dy skajet e pendës së bishtit. Për dy parametrat e matur, përveç vlerave te mesatareve llogariten edhe deviacioni standard (M±SD) dhe koeficienti i variabilitetit (CV). Llogaritja behet me formulën: CV(%) = (100*SD)/Vlera mesatare e gjatësisë (Lcm) ose peshës (Wg)  Vlerësimi i faktorit te kondicionit (K):

43

Për të gjykuar mbi gjendjen e përgjithshme fiziologjike të popullatave peshkore aplikohet një zgjidhje matematikore që bazohet në vlerësimin e një treguesi të njohur në iktiologji si “indeksi i kondicionit” (Fulton T.W.1902; Ricker W.E.1975; Froese, R.2006). Formula për llogaritjen e këtij treguesi është: K = (W/L³) *100

ku:

K-faktori i kondicionit W -pesha e njomë e peshkut (g) L -gjatësia totale ose zoologjike (cm) Llogaritet kubi i gjatësisë zoologjike për faktin se rritja e peshkut në peshë është proporcionale me rritjen e vëllimit te tij. Intervalet e vlerave të “K” nuk janë standarde për të gjitha grupimet taksonomike të peshqve, por varen shume prej formës së eksteriorit dhe në mënyrë të veçantë prej raportit midis lartësisë maksimale (H) dhe gjatësisë zoologjike (L). Për peshqit që karakterizohen nga vlerat e vogla të raportit H/L (sardelja, Açuga), intervali i vlerave të favorshme të faktorit të kondicionit, të paktën teorikisht shkon nga 2.0 deri në 3.0. Sa më tepër të afrohen vlerat e llogaritura te “K” tek vlera teorike maksimale 3.0 aq më i mire është kondicioni fiziologjik i popullatës, gjë që me shpesh manifestohet me tendencën e rritjes deri në një nivel optimal të depozitimeve të dhjamit në kavitetin abdominal dhe midis organeve të brendshme. Edhe për këtë tregues llogariten vlerat e M±SD dhe vlerat e koeficientit të variabilitetit (CV%), veçmas për çdo popullate të shfrytëzueshme.

44

4.1 Aktiviteti i peshkimit në Shqipëri për periudhën 1948-1990. Në përgatitjen e kësaj teme janë përdorur të dhëna historike të pa publikuara mbi zhvillimin e sektorit te peshkimit ne Shqipëri. Këto të dhëna u përpunuan, u bë kategorizimi i tyre sipas porteve, viteve, llojit të aktivitetit të peshkimit dhe sipas specieve. Mbi këtë bazë, të dhënat janë përpunuar është bërë hedhja e tyre në tabela përmbledhëse dhe është bërë përpunimi i tyre grafik, për arritjen e konkluzioneve të paraqitura në këtë punim. Para viteve '90, të dhënat për zhvillimin e veprimtarisë së peshkimit kanë qenë mbledhur mbi baza rutinore, për secilin port, anije peshkimit dhe për të gjithë aktivitetin e peshkimit. Të dhënat ishin gjithashtu të kategorizuara mbi bazë të Ndërmarrjeve të peshkimit (më shumë se sa për portet e peshkimit). Shpesh ndërmarrjet e peshkimit nuk përfshinin vetëm peshkimin detar por edhe atë të ujërave të brendshme dhe si rrjedhojë krahas të dhënave për peshkimin detar ka të dhëna edhe për peshkimin nga liqenet, ujëmbledhësit e bujqësisë, lagunat e të tjera. Megjithatë, të përqendruar në speciet e pelagjikëve të vegjël seleksionimi i tyre nuk ishte i vështirë, por kërkonte një kohë relativisht të gjatë fizike për tu kryer. Këto të dhëna kanë qenë të arkivuara në format letër në Drejtorinë e Peshkimit dhe në ish Stacionin e Kërkimeve Shkencore të Peshkimit në Durrës. Natyra e këtyre të dhënave ka qenë statistikore, evidenca për qëllime të realizimeve të planeve të përcaktuara nga Qeveria dhe Drejtoria e Peshkimit dhe nuk janë të përpunuara. Janë tabela me zëniet mujore, tremujore, gjashtëmujore dhe vjetore, me zëniet për formë peshkimi, specie, ndërmarrje peshkimi (që mund të klasifikohen sot si porte peshkimi), për anije të veçanta ose grup anijesh, për kostot e riparimeve dhe karburantit, për ditët e gjuetisë, rendimentin për kalatë etj. Nuk ka të dhëna mbi çmimet, shpërndarjen e prodhimit për industrinë përpunuese ose për treg pra të dhëna në lidhje me destinacionin e prodhimit. Drejtoria e peshkimit grumbullonte të dhëna vetëm në lidhje me prodhimin dhe shkallen e shfrytëzimit të flotës si dhe kostot e prodhimit, shpërndarja e këtij produkti ishte detyre e institucioneve të tjera shtetërore të tregtimit.

45

Figura. 15. Formati letër i të dhënave të dixhitalizuara. Siç shikohet edhe nga këto foto, të dhënat mbajnë vulën zyrtare të Drejtorisë së Peshkimit, Stacionit të Kërkimeve Shkencore të Peshkimit ose të ndërmarrjeve raportuese.

46

Figura. 16 Te dhënat e dixhitalizuara të ndare në foldera sipas viteve, porteve, llojeve te peshkimit etj. Një pjesë e të dhënave kanë qene të mbajtura “privatisht” nga ish punonjës të drejtorisë së peshkimit dhe/ose të Institutit të Kërkimeve të Peshkimit. Për fat të keq, nuk kishte dhe akoma nuk ka asnjë procedurë për ruajtjen dhe përdorimin e të dhënave dhe një pjesë e konsiderueshme e tyre kanë humbur. Dëmtimet më të mëdha ky arkiv i pësoi pas vitin 1991 dhe në vitin 1997, kohë kur arkiva e mbetur nga Drejtoria e Peshkimit që ishte transferuar në godinën e Stacionit të Kërkimeve Shkencore të Peshkimit (Instituti i Kërkimeve Shkencore të Peshkimit – sot Laboratori i Akuakulturës dhe Peshkimit) u bastis. Me mbështetjen e projektit FAO AdriaMed, u krye restaurimi dhe dixhitalizimin i këtyre të dhënave në letër. Përveç kësaj, këto të dhëna u skanuan duke shmangur dëmtimin e mëtejshëm të tyre në të ardhmen. Kemi të bëjmë me të dhëna të shkruara të aktiviteteve të peshkimit në Shqipëri, prej rreth 9000 faqesh, të cilat tashme janë dixhitalizuar. Disa të dhëna nuk janë të plota, mungojnë të dhënat e disa viteve, muajve apo ndonjëherë të dhënat nga një port peshkimi. I gjithë ky informacion është një burim shumë i rëndësishëm dhe interesant për vlerësime të mëtejshme, përpunime me metodika të reja për të gjithë aktivitetin e peshkimit në vitet 1948-1990. Ne kemi përdorur vetëm të dhënat që janë të plota dhe vetëm ato që janë të lidhura me qëllimin e këtij studimi. Edhe pse ka një mungesë të disa të dhënave, jemi të mendimit se rezultatet dhe konkluzionet nuk janë prekur. Kjo është e lidhur me faktin se në 47

periudhën në fjalë, çmimet ishin të pandryshuara për shpenzimet gazoilin, peshkun, kostos së punës dhe të mirëmbajtjes, si dhe pagat peshkatarët. Tregu dhe politika e tregut ishin uniforme dhe në këtë kontekst, shpërndarja e peshkut në treg, fabrika apo destinacione të tjera ishte i njëjtë dhe i pandryshuar për shumë vite. 4.2 Vlerësimi i procesit të trajtimit në bordin e anijeve të peshkimit me metoda të ndryshme të peshkimit: peshkimi me koshilok dhe peshkimi me çift pelagjik dhe ndikimi i tyre në cilësinë e açugeve (Engraulis encrasicolus, Lineus, 1758) të peshkuara. Të dhënat janë marrë në bordin e anijes së peshkimit Mare Adriatik që përdor metodën e peshkimit me koshilok me drita dhe Rozafa 13 dhe Rozafa 14 që përdorin metodën e peshkimit të çiftit pelagjik. Të dhënat janë marrë gjatë ekspeditave në det me anijet e peshkimit Mare Adriatik më 15 dhe 31 tetor 2013 dhe Anijet e peshkimit Rozafa 13 dhe Rozafa 14 më 13 janar dhe 22 Shkurt 2014. Në bordin e anijeve të peshkimit është regjistruar i gjithë aktiviteti i peshkimit, dhe janë marrë të dhëna për temperaturën që nga momenti i zënies deri në fabrikën e përpunimit. Një numër i individëve të ndryshëm të zgjedhur rastësisht janë përdorur për të vlerësuar nivelet e ndryshme të dëmtimit të lëkurës, pendëve, dhe praninë e gjakut në lëkurë, te sytë dhe në operkulin e brankieve. Në të gjitha rastet, individë janë marrë përpara se ata të ngriheshin në bordin e anijes, në rastin e peshkimit me koshilok, me qëllim vlerësimin e dëmtimeve nga rrjeta dhe pas kalimit në pompën thithëse. Peshku i marrë si kampionim vjen nga peshkimi tregtar për dy forma të ndryshme peshkimi që përdoren në Shqipëri. Metodika e përdorur për vlerësimin e shkalles se dëmtimeve bazohet ne Metodiken e Indeksit te Cilësisë (QIM) dhe në një përpunim të mëtejshëm të saj në Indeksin e Dëmtimeve nga Zëniet (CDI). (Esaiassen, M., et al., 2013) Siç është përmendur edhe me lart një numër shtetesh dhe kompanish kane venë ne përdorim variacione të ndryshme ne lidhje me vlerësimin e cilësisë. Një gjë e tille behet për tu përshtatur për nevojat e vete kompanisë si dhe te vëzhgimit qe ato duan te bëjnë. Në vlerësimin tonë është marre për bazë një përshtatje e CDI, e përcaktuar nga Handbook for pelagic fish e Sintef me autor Leif Grimsmo në kuadër të projektit “Pelagic quality - from ocean to plate” si dhe rekomandimet e Aursand 2010, si në tabelën e mëposhtme 3.

48

Me qëllimin për të hartuar skemën CDI, dëmtimet e ndryshme që janë vërejtur janë përshkruar dhe të regjistruara në kategori. Madhësia e dëmtimeve është konsideruar në dy ngjarje ka dëmtime/nuk ka dëmtime. Dëmtimeve u janë dhënë pikët sipas peshën e dëmtimit: 0 (Jo dëmtime), 1 (dëmtime të moderuara) ose 2 (dëmtime të rënda). Janë marrë në konsideratë tre kategori dëmtimesh: 1. Dëmtimet nga rrjeta 2. Dëmtime nga fërkimi 3. Njolla të dukshme gjaku. Secila nga këto tre kategori është ndarë më tej në dy ose tre nen kategori me qëllim bërjen e një analize më të thelluar të shkallës së dëmtimeve dhe të kategorizimit të tyre sipas arsyes së dëmtimit. Në tabelën bashkëlidhur gjendet në mënyrë të përmbledhur tabela e përdorur për çdo dalje në det në formatin Excel. Tabela 3. Parametrat e monitoruar në lidhje dëmtimet e individëve nga rrjetat e peshkimit Parametri

Dëmtimet nga rrjeta

Përshkrimi

Cilësia

Dëmtime të lëkurës/humbje e luspave

0: Jo Dëmtime të dukshme në lëkurë 1: Dëmtime të dukshme/njolla 0: Jo Dëmtime të dukshme të pendët

Dëmtime të pendëve

1: Dëmtime të dukshme te pendët 0: Jo Dëmtime

Dëmtime nga fërkimi

Fërkimi në rrjetë ose gjatë ngritjes së bord.

2: Peshku është plotësisht i dëmtuar (jo i përshtatshëm për ushqim) 0: Jo njolla

Ngjyrë (gjak) në lëkurë

Njolla të dukshme gjaku

1: Dëmtime të dukshme

1: zona te kuqe 0: Jo njolla

Ngjyrë (gjak) te sytë

1: Sytë të kuq

Ngjyrë (gjak) te operkuli i velëzave

0: Jo njolla 1: zona të kuqe 0: Jo njolla

Ngjyrë (gjak) te pendët

1: zona të kuqe 49

Gjithashtu është bërë vlerësimi i cilësisë së filetove bazuar në metodiken e përshkruar në tabelën e mëposhtme. Ne çdo dalje pas zbarkimit individëve e vlerësuar për dëmtimet trupore te jashtme sipas tabelës Nr. 4, janë filetuar dhe vlerësuar mbi cilësinë e filetës sipas tabelës së mëposhtme: Tabela 4. Parametrat e monitoruar në lidhje me dëmtimet e filetove të peshkut Parametri

Përshkrimi

Cilësia 0: Jo çarje 1: Disa çarje te vogla (<5)

Çarje

Inspektim viziv

2: Disa çarje te vogla (<10) 3: Disa çarje (<10 ose disa te mëdha) 4: Çarje te dukshme 5: Çarje shume te mëdha (fileto është e shpërberë) 0: Nuk ka njolla gjaku

Njolla gjaku

Inspektim viziv

1: Disa njolla gjaku (<5) 2: Njolla gjaku te mëdha ose shume te vogla (<5) 0: Konsistence natyrale

Shtypje me gisht te Konsistenca filetës

1: Fileto është pak e butë 2: Fileto është e butë 3: Fileto është shume e butë

Individët janë marrë në mënyrë rastësore gjatë çdo zënieje nga vaskat e ngordhjes së peshkut dhe/ose në rrjetë. Në rastin e anijes së peshkimit Mare Adriatik individët janë 50

marrë në rrjetën e koshilokut, përpara thithje së tij me pompë, ndërsa në anijet e peshkimit Rozafa 13 dhe Rozafa 14 kampionet janë marre në vaskat e ngordhjes së peshkut. Janë marrë për analizim 71 dhe 68 individë në daljet me anijen e peshkimit Mare Adriatik më data 15 dhe 31 tetor 2013 e cila përdor peshkimin me koshilok dhe 110 dhe 60 individë në rastin e peshkimit me çift pelagjik të anijeve të peshkimit Rozafa 13 dhe Rozafa 14 më datat 13 janar 2014 dhe 22 shkurt 2014. Llojet e ndryshme të dëmtimeve janë regjistruar në momentin e zbritjes në tokë pranë stabilimenteve të përpunimit të peshkut të secilës kompani, pronare të anijeve të peshkimit dhe përpunuar në Laboratorin e Peshkimit dhe Akuakulturës në Durrës. Gjithashtu janë marrë edhe të dhënat në lidhje me anijet e peshkimit Mare Adriatik dhe Rozafa 13 dhe Rozafa 14. Të dhënat jepen në tabelën e mëposhtme nr. 5: Tabela 5. Të dhënat kryesore të anijeve të peshkimit në të cilat është kryer studimi Emri I anijes

Emri I anijes

Emri I anijes

Informacion për anijen

Mare Adriatik

Rozafa 13

Rozafa 14

Viti I ndërtimit

1975

2012

2012

Gjatësia (m)

30

21

21

Gjerësia (m)

6.2

6

6

Zhytja (m)

3

3.5

3.5

Motori kryesor fuqia (kW)

410

447

447

Motori ndihmës, fuqia (kW)

jo

jo

jo

kapaciteti magazinues

Konsumi I karburantit (l/t)

133.28 litër/ore

Informacione te tjera Rrjeta e peshkimit Lloji

koshilok

Çift pelagjik

Çift pelagjik

Gjatësia (m)

400

60 m + 70 m

60 m + 70 m

Lartësia (m)

160

Goja 7.2

Goja 7.2

Opt. 0.7-1.4

Opt. 0.7-1.4

Max.= 5.6-7

Max= 5.6-7

Pesha e mbajtjes e peshkut (ton)

30

Informacione te tjera

51

Specifikimi i metodës se ngritjes ne bord Helike

Lloji i pompës

J/A

J/A

plastike

Distanca nga rrjeta deri te vaskat e

2 metra

2 metra

ngritja (m)

4 metra

4 metra

4 metra

Numri i këndeve 90o

2

J/A

J/A

Numri i këndeve 45o

1

J/A

J/A

Gjatësia totale e tubit

6 metra

J/A

J/A

Diametri i tubit thithës

0,2 metra

J/A

J/A

J/A

J/A

Sistem i ngritjes se

Sistem i ngritjes se

rrjetës

rrjetës

ngordhjes (m)

Kapaciteti i pompës (kg peshk/ore) Informacione te tjera

2 metra

Ngordhja Kapaciteti i vaskave të ngordhjes

300 kg

500 kg + 300 kg

500 kg + 300 kg

Numri i vaskave

15

6 + 15

6 + 15

Përmasat e vaskave

1.2 m x 1.2 m x 1.2mx1.5mx1.2m

1.2mx1.5mx1.2m

1

1.2mx1.2mx1m

1.2mx1.2mx1m

Volumi i vaskave

1.44 m3

2.16 m3 +1.44 m3

2.16 m3 +1.44 m3

Lloji i ngordhjes (Akull ujë deti, ujë

Akull ujë deti

Akull ujë deti

Akull ujë deti

deti etj.) Informacione te tjera

Më datë 15 tetor, nisja nga Porti i Shëngjinit është bërë në orën 16.40. Kushtet e motit ishin shumë të mira. Lundrimi ka qenë në drejtim të jugut në drejtim të Bishtit të Pallës dhe pastaj kursi u ndryshua në drejtim të veriut deri në kufi me Malin e Zi. Më datë 31 tetor nisja nga Porti i Shëngjinit është bërë në orën 17.30. Drejtimi i lundrimit dhe zona e peshkimit ka qene veri, në traversën e Ulqinit deri përpara Dubrovnikut. Lundrimi për në zonën e gjuetisë ka zgajtur 5-6 ore. Rreth orës 23.30 – 00.00 ka filluar përgatitja për peshkim, duke bërë gati llambat dhe ndriçimin, rrjetën, vaskat e ngordhjes së peshkut. Më date 15 tetor menjëherë në dalje u identifikua tufa e peshqve dhe procesi i peshkimit dhe ngritjes në bord te peshkut zgjati 2.5 orë. Më datë 31 tetor tufa e peshqve 52

u identifikua rreth orës 02:00 dhe procesi i peshkimit dhe ngritjes ne bord përfundoi rreth orës 03:10. Në orën 03: 30 u tentua një rrethim i dytë, por rezultoi i pasuksesshëm. Mbërritja në portin e Shëngjinit ishte rreth orës 09:20. Në daljet me anijet Rozafa 13 dhe Rozafa 14 me datat 13 janar 2014 dhe 22 shkurt 2014, nisja është bërë në orën 03.00 të mëngjesit. Lundrimi zgjati rreth 4 ore deri në zonën e gjuetisë e cila ishte me drejtim jugun në afërsi të Durrësit. Rreth orës 07.00 ka filluar kërkimi i peshkut, gjatë lundrimit nga të dyja anijet të cilat lundronin në një distancë të afërt me njëra - tjetrën dhe ishin në komunikim të vazhdueshëm midis tyre. Në momentin kur gjykohej se tufa ishte mjaftueshmërisht e madhe, vendosej hedhja e rrjetës, anija e dyte afrohej dhe vendosej në pozicion paralel me anijen e cila kishte rrjetën në bord dhe kapte litarin tjetër të rrjetës. Anija Mare Adriatik Mare Adriatik Rozafa 13/14 Rozafa 13/14

Data 15 tetor 2013 31 tetor 2013 13 janar 2014 22 shkurt 2014

Nisja

Kursi I lundrimit Drejtim Jug deri ne Bisht Palle, Drejtim veri deri ne 16:40:00 PM kufi me Malin e Zi 17:30:00 PM Drejtimi Veri, Traversa e Ulqinit 3:00:00 AM Drejtim Jug përpara Durrësit 3:00:00 AM Drejtim Jug përpara Durrësit

53

Figura . 17. Anijet ne lundrim, në kërkim te peshkut. Afrimi i anijes Rozafa 13 për t’u vendosur paralel me Rozafën 14. Kapja e litarit te rrjetës nga Rozafa 13 dhe lundrimi paralel i dy anijeve.

Lundrimi i të dyja anijeve çift ishte procesi me i rëndësishëm për suksesin e peshkimit te tufës. Anijet rakordojnë kursin, shpejtësinë, xhirot e motorit me qëllim sigurimin e një hapje të rrjetës ne kushtet optimale dhe te shmangies se dëmtimit te saj (këputje, përdredhje, ose çarje). 4.3 Ndryshimet në cilësinë e filetove të açugeve (Engraulis encrasicolus, Lineus, 1758) dhe sardeleve (Sardina pilchardus, Walbaum 1792) nga luhatjet e temperaturës, të gjatë procesit të trajtimit në bordin e anijeve të peshkimit Të dhënat janë marrë në bordin e anijes së peshkimit Mare Adriatik që përdor metodën e peshkimit me koshilok me drita dhe Rozafa 13 dhe Rozafa 14 që përdorin metodën e peshkimit të çiftit pelagjik. Të dhënat janë marrë gjatë ekspeditave në det me anijet Mare Adriatik më 15 dhe 31 tetor 2013 dhe Anijet Rozafa 13 dhe Rozafa 14 më 13 janar dhe 22 Shkurt 2014. Ngordhja e peshkut bëhet në vaska të posaçme. Në bordin e Rozafa 13 dhe Rozafa 14, ndodhen nga dy vaska te mëdha inoksi me tre ndarje secila me përmasa 1.2m x1.5m x 1.2 m dhe kapacitet mbajtës peshku prej 500 kg. Gjithashtu, ndodheshin edhe 15 vaska plastike ne secilën anije Rozafa 13 Rozafa 14 dhe Mare Adriatik me kapacitet 300 kg secila dhe me përmasa 1.2 m x 1.2 m x 1.2 m.

54

Figura. 18. Vaska e ngordhjes se peshkut. Peshkimi i pelagjikëve të vegjël zhvillohet me dy forma peshkimi: peshkimi me çiftin pelagjik dhe peshkimin me koshilok me drita. Peshkimi i anijeve me çift pelagjik përgjithësisht kryhet gjatë ditës dhe zbarkimi bëhet në mbrëmje: një ditë gjuetie zakonisht zgjat 11-15 orë. Peshkimi me çift pelagjik mund të jetë efektiv në situata të ndryshme: kur peshqit janë grumbulluar në tufa të mëdha të dendura dhe kur (në një tjetër sezon ose kohë tjetër të ditës apo sipas statusit të tyre fiziologjik) peshqit shpërndahen rregullisht brenda një shtresë të caktuar të ujit. Gjithashtu, përveç faktit që efektiviteti i kësaj rrjete varet nëse peshku është i grumbulluar në një vëllim të vogël ose i përhapur në një vëllim më të madh, peshku mund të notojë (dhe për të shmangur rrjetën) me shpejtësi të ndryshme në bazë të statusit të tij fiziologjik dhe / ose kushteve të tjera të jashtme si rrymave detare ose korrenteve. Si rezultat, përveç peshkut i cili është në shënjestër, në hartimin dhe madhësinë e rrjetës me tërheqje për çiftin pelagjik do të ndikojnë kushtet të tjera të ndryshme si dhe shpejtësia e tërheqjes. Një trate me tërheqje e çiftit pelagjik ka ndërtim afërsisht të ngjashëm si rrjetat e tjera me tërheqje pelagjike. Rrjetat me tërheqje te çiftit pelagjik megjithatë, mund të jenë të dizajnuara në mënyrë të tille që të kenë një hapje më drejtkëndëshe se rrjetat e tjera me tërheqje pelagjike. Një nga avantazhet e rrjetave me tërheqje të çiftit pelagjik është mundësia për t’u tërhequr shumë afër në sipërfaqe pasi këto lloj veglash nuk kanë timonë. Efekti i tërheqjes nga dy anije mbi peshqit mund të rrisë efikasitetin zënies në ujërat e cekëta dhe në sipërfaqe. Barkat e peshkimit çift mund të jenë qoftë një varkë e hapur me motor fuoribord deri anije peshkimi me gjatësi deri në 60 metra. Anijet e peshkimit çift janë zakonisht të madhësive dhe fuqi motorike të 55

ngjashme. Peshkimi me çift pelagjik ka disa avantazhe kundrejt rrjetave me tërheqje pelagjike të një anijeje të vetme. Deri në një farë mase të caktuar, dy anije kanë më shumë shans për të gjetur tufat e peshqve dhe vendndodhja e peshkut është absolutisht thelbësore për peshkimin pelagjik. Gjate procesit te tralimit, dy anije lundrojnë mbi të dyja anët tufës së peshqve dhe jo drejtpërdrejt mbi të si rastin e një varke të vetme peshkimi; si rezultat i kësaj, peshku është më pak i shqetësuar (dhe, për shembull, nuk do të priret për të notuar më në thellësi), ndërsa kur peshku është afër sipërfaqes, tërheqja e dy anijeve mund të ketë një efekt të dërgimit tufave të peshkut para hapjes grykës së rrjetës. Distanca mes dy anijeve të peshkimit çift dhe shpejtësia e tralimit janë gjithashtu elemente shumë të rëndësishëm për hapjen rrjetës. Peshkimi me çift pelagjik zhvillohet me disa faza. Kërkimi i peshkut. Kjo është faza e parë dhe kryhet me ehollot ose sonar.

Figura . 19. Identifikimi i tufës së peshqve dhe thellësisë së tij, në sonar. Hedhja e rrjetës në ujë. Me lokalizimin e tufës së peshqve dhe të madhësisë së tufës dhe thellësisë së saj (kundrejt fundit të detit ose sipërfaqes), anija kryesore e cila ka në bord rrjetën, fillon hedhjen e rrjetës. Një operacion i tillë kryhet shumë shpejt. Me hedhjen e plotë të rrjetës, në ujë, anija partnere vendoset paralel me anijen kryesore dhe kap njërin nga litarët e rrjetës që i hidhet nga anija kryesore duke e lidhur atë.

56

Figura 20. Afrimi i anijes së dytë për kapjen e rrjetës. Tërheqja e rrjetës. Me fiksimin e litarit të rrjetës në anijen e dytë, anijet ndjekin një kurs lundrimi paralel. Mbajtja e të njëjtës shpejtësi dhe të një distance të përcaktuar midis anijeve është një faktor i rëndësishëm për hapjen horizontale të saktë të gojës së rrjetës. Gjatë tralimit është e rëndësishme që kapitenet e anijeve të jenë në kontakt të vazhdueshëm me njëri – tjetrin. Ngritja e rrjetës në bord. Pasi rrjeta është tërhequr mbi tufën e peshqve ose pas një kohëzgjatje të caktuar tërheqjeje (në vartësi të madhësisë së tufës së peshqve të shpërndarë në shtresën e ujit), fillon operacioni i ngritjes së rrjetës. Anijet ndalen dhe fillojnë tërheqjen njëkohësisht duke u afruar me njëra tjetrën. Kur përfundon litari, njëra nga anijet hedh te anija e cila do te grumbullojë peshkun, litarin me qëllim që rrjeta të ngrihet vetëm nga ajo anija e cila do të marrë peshkun në bord.

Figura. 21. Ngritja e rrjetës në bordin e anijes 57

Trajtimi i peshkut në bord. Me ngritjen e rrjetës në bord peshku hidhet në vaska me akull me qëllim ngordhjen e tij në mënyrë graduale duke ruajtur cilësinë e peshkut të zënë.

Figura. 22. Ngritja e rrjetës në bord dhe hapja e saj në vaskat e ngordhjes te anijet Rozafa 13 dhe Rozafa 14.

Në figurën 23 është paraqitur një rrjetë tipike e peshkimit çift pelagjik.

Figura 23. Peshkimi çift pelagjik Burimi: FAO 2001-2013)

Peshkimi me koshilok me dritë zhvillohet me kohë të mirë gjatë natës duke tërhequr peshkun nëpërmjet dritës. Aktiviteti fillon në mbrëmje me perëndimin e diellit kohë kur peshqit lëvizin drejt sipërfaqes dhe përfundon në agim. Aktiviteti zgjat rreth 16-18 orë duke përfshirë edhe kohën e lundrimit deri në zonën e gjuetisë. Me anë të kësaj metode peshkohen Açuga, (E. encrasicolus, L.), sardele (S. pilchardus, Walb.), sikurse edhe

58

peshq të tjerë pelagjikë si papalina (S. sprattus, L.), stavridh (Trachurus spp.), dhe skumer (Scomber spp.). Një koshilok tipik është i paraqitur në figurën 24.

Figura 24. Peshkimi me koshilok me dritë. Burimi: FAO 2001-2013)

Një koshilok është i përbërë nga një rrjetë në formën e një muri të gjatë që rri pezull, me kornizë litarin me tapat në linjë me vijën ujit dhe një litar çeliku (zakonisht, me gjatësi të barabartë ose më të gjatë se litari i sipërm ) dhe që ka unaza çeliku, të cilat sigurojnë mbylljen e rrjetës nga poshtë. Kjo formë peshkimi mund të kryhet nga anije me madhësi të ndryshme. Anijet që peshkojnë me koshilok përbëhen nga anija kryesore dhe dy varka (sanallë) ndihmës, njëra e pajisur me drita për grumbullimin e peshkut dhe tjetra për hedhjen e rrjetës dhe rrethimin e peshkut.

59

Figura. 25. Anija Mare Adriatik, peshkim me koshilok. Peshkimi me koshilok zhvillohet me disa faza. Kërkimi i peshkut. Kjo është faza e parë dhe kryhet me ehollot ose sonar Grumbullimi i peshkut. Me lokalizimin e tufës së peshqve dhe të madhësisë së tufës dhe thellësisë së saj (kundrejt fundit të detit ose sipërfaqes), anija zbret njërën nga varkat të pajisura me dritë. Ky proces që është edhe faza më delikate zgjat për aq kohë sa peshku të grumbullohet në sipërfaqe, i tërhequr nga drita. Manovruesi i varkës (sanallit) me dritë përcakton kohën kur ai gjykon se sasia e peshkut të grumbulluar rreth varkës është mjaftueshmërisht e madhe duke parë peshkun të pluskojë në sipërfaqe.

60

Figura.26. Sanalli me drita i lëshuar në ujë. Hedhja e rrjetës. Me grumbullimin e peshqve hidhet në ujë varka (sanalli) e dytë. Kjo varkë tërheq rrjetën përreth tufës së grumbulluar të peshqve duke kryer një rreth dhe afruar përsëri të anija e peshkimit. Litari tapës merret në bordin e anijes së peshkimit dhe fillon mbyllja e rrjetës në formë rrethore duke tërhequr litarin e tapës dhe atë të plumbit (në unazat e çelikut të pjesës së poshtme).

61

Figura . 27. Mbyllja e rrjetës. Ngjitja e peshkut në bord. Kjo është faza finale e procesit dhe mund të kryhet me disa mënyra. Mënyra fillojnë që nga ngritja e rrjetës më vinç, marrja e peshkut me cupallë dhe ato më modernë me pompë thithëse.

Figura. 28. Thithja e peshkut me pompë në Anijen Mare Adriatik dhe hedhja në vaskat e akullit. 62

Peshku i zënë hidhet në vaskat e ngordhjes në të cilat paraprakisht është hedhur akull me ujë deti ose me një kripshmëri të lehtë. Akulli me ujë me kripë është për arsyen se e ka temperaturën e shkrirjes më të ulet duke garantuar një temperature më të ulët deri -1.8°C. Sasia e akullit kundrejt sasisë së peshkut është një pikë kritike e cila ndikon në mënyrë thelbësore në cilësinë e produktit final. Qëllimi është që peshku të ngordhë gradualisht duke arritur temperaturat më të ulëta në një kohë relativisht të shkurtër. Nga ky moment mbajtja e temperaturave -1.8°C -0°C., është thelbësore për ndërprerjen e te gjitha proceseve degjenerative të produktit. Është shumë i rëndësishëm për të siguruar një zinxhir të pandarë, të vazhdueshme në trajtimin e peshkut dhe për të shmangur akumulimin e peshkut të pa trajtuar, duke e çuar fazën e rëndësishme kohë/temperaturë në një kontroll të plotë. Akullosja është metoda më e vjetër për të ruajtur freskinë e peshkut. Aktualisht, ajo përdoret gjerësisht falë ftohjes mekanike, e cila e bën akullin në dispozicion të gatshëm dhe me çmim të ulët. Përveç kësaj, akulli siguron lagështi te peshku, ka një kapacitet të madh ftohës, është i sigurt, është një metodë portative ftohjeje që mund të ruhet, transportohet dhe përdoret lehtë, dhe siguron një shpërndarjen në mënyrë uniforme rreth peshkut. Akulli mund të prodhohet në forma të ndryshme më i zakonshmi që përdoret për të ftohur peshkun është me peta, kubike dhe bllok. Pasi zëniet janë marrë në bord është shumë e rëndësishme për të minimizuar kohën e mbajtjes pa ftohje dhe temperatura duhet të jetë sa më afër të jetë e mundur me temperaturën e synuar të magazinimit. Ftohja menjëherë pas zënies është një nga faktorët më të rëndësishëm në cilësinë e lëndëve të para që reflektohet në hapat e fundit të procesit nga zënia deri sa produkti shitet në dyqan me pakicë/ supermarket. Termi ftohje i referohet procesit të nxjerrjes së nxehtësinë nga materialet e papërpunuara pa e ngrirë atë. Dy janë fazat në të cilën procesi i ftohjes mund të dëmtohet: 1. Ftohja nga temperatura fillestare e lëndëve të para deri në temperaturën e saj optimale të magazinimit. 2. Sigurimi i temperaturës optimale gjatë kohës së magazinimit. Një proces ftohjeje i saktë pas zënies ka ndikim të madh në jetë gjatësinë e produktit. Përfitimet e fituara me ftohje menjëherë pas zënieve janë si më poshtë:

63

 ngadalëson rritjen e mikrobeve dhe për këtë arsye zgjat jetë gjatësinë totale të produktit.  zgjat kohën e ngurtësimit pas vdekjes dhe minimizon çarjet në mishin e lëndëve të para.  Rrit rrjedhjen e gjakut, e cila çon në mish të bardhë.  Minimizon uljen e peshës e produktit. Sa më e lartë të jetë temperatura e mishit, aq më e madhe pritet të jetë humbja në peshë e produktit. Sasia e akullit të nevojshëm llogaritet sipas formulës:

(MIf )(L) = (MF)(Cpf)(T1-T2) Ku MF = sasia e peshkut Cpf = ngrohja specifike e peshkut (rreth 0.8 kcal/kg · °C) MIf = sasia e akullit te nevojshëm L = temperatura e shkrirjes se akullit (80 kcal/kg) T1 = temperatura iniciale e ujit te hedhur ne vaske T2= temperatura finale e përzierjes Temperatura T1 është temperatura e ujit te detit T2 është finale e përzierjes e cila llogaritet ne -0.6°C. Ekuacioni i mësipërm mund te thjeshtohet ne formën: MIf = MF · Cpf · T1-T2/L ose MIf = MF · Tf / 100

Kjo është një formule e thjeshte e cila mbahet lehte mend dhe që do te thotë se sasia e akullit te nevojshëm për kg peshk është e barabartë me sasinë e peshkut shumëzuar me diferencën e temperaturës se mjedisit me temperaturën që synohet dhe pjesëtuar për 100. Për të matur temperaturën janë përdorur loggers iButton qe u vendosen në vaskat e ngordhjes se açugeve dhe kalimi i tyre në arkat e peshkut është bërë ne mënyrë rastësore së bashku me peshkun. Për të konfiguruar dhe lexuar loggers iButton është përdorur OneWireViewer.exe - një program Java TM për të komunikuar me iButtons. Ky program është përdorur për të lexuar chipin iButton nëpërmjet PC. Para fillimit te misionit loggers iButton u konfiguruan për të startuar matjen në temperaturë më të ulët se 2 gradë 64

dhe për të mbledhur të dhëna në intervale prej 180 sekonda. Pas misionit, loggers janë mbledhur dhe të dhëna janë lexuar dhe përpunuar në format Excel. OneWireViewer është një teknologji e përcaktuar nga Dallas / Maksim dhe përdor iButtons dhe sensorë të tjera OneWire që mund të masin dhe kontrollojnë një gamë të gjerë të parametrave mjedisore. Një iButton është një komponent i OneWire i mbyllur në një çelik inox, i vogël, afërsisht në madhësinë e një baterie aparati fotografik. Kjo mënyrë paketimi i bën ata shumë të fortë, dhe në kushte normale pothuajse të pashkatërrueshëm. Familja Thermochron e iButtons janë loggers të dhënave të temperaturës të cilët regjistrojnë dhe magazinojnë kohën, temperaturën dhe lagështinë për analiza të mëvonshme. Chipi iButtons Temperature Logger janë sistemet rezistentë auto-suficientë që masin temperaturën dhe regjistrojnë rezultatin në një seksion të mbrojtur të memories. Regjistrimi bëhet në një formë user-defined (të përcaktuar nga përdoruesi). Në chip mund të ruhen një total prej 8192 lexime 8-bit apo 4096 lexime 16-bit të marra në intervale të baraslarguar duke filluar nga 1s në 273hrs. Përveç kësaj, ka 512 bytes të SRAM për ruajtjen e informacionit për aplikime specifike dhe 64 bytes për të dhënat e kalibrimit. Një mision për të mbledhur të dhënat mund të programohet për të filluar menjëherë, ose pas një vonese të përcaktuar nga përdoruesi ose pas një alarmi të temperaturës. Qasja në memorien dhe kontrolli i funksioneve të mund të mbrohen me një fjalëkalim Chipi iButton i lidhur me kompjuterin nëpërmjet një porte USB integron një adresë globale unike, një termometër, një regjistër të historisë termike, një log ngjarjeje alarmi, dhe memorie shtesë për të dhënat e magazinuara të përdoruesit, të tilla si të dhënat e vendndodhjes. Thermochron janë të riciklueshëm, dhe në kushte normale, mund të magazinojnë të dhëna deri në 10 vjet ose 1 milion matje të temperaturës. Tabela e mëposhtme nr. 6 jep specifikimet teknike të iButton të përdorur në këtë studim. Tabela 6. Specifikimet teknike të iButton të përdorur në këtë studim Modeli

Intervali i temperaturës

DS1921G

-40°C deri +85°C

Saktësia

Rezolucioni

Vlerat/Leximet

Shkalla e regjistrimit

± 1°C: -30°C to +70°C

0.5°C

2048

1 deri 255 min.

± 1.3°C jashtë këtij intervali

65

Përpara fillimit të misioni bëhet programimi i tij për intervalin e matjes se temperaturës, kohën e fillimit të matjes. Në figurën paraqitet programimi i Chipit iButtons përpara nisjes së misionit.

Figura. 29. Programimi i Chipit iButtons

Figura. 30. Loggers iButton me chipin dhe Chipi i vendosur në vaskat e peshkut Rezultatet pas çdo dalje ne det shkarkoheshin ne kompjuter ne formën tabelare si më poshtë: Tabela 7. iButton i programuar për të filluar matjen e temperaturës çdo 180 sekonda dhe aktivizim në temperaturën nën 2 °C dhe mbi 60 °C 1-Wire/iButton Part Number: DS1922L 1-Wire/iButton Registration Number: BD000000247B0F41 Mission in Progress? true SUTA Mission? true

66

Waiting for Temperature Alarm? false Sample Rate: Every 180 second(s) Mission Start Time: Sun Nov 02 10:35:01 CET 2014 Mission Sample Count: 471 Roll Over Enabled? false(no rollover occurred) First Sample Timestamp: Sun Nov 02 10:35:01 CET 2014 Total Mission Samples: 471 Total Device Samples: 151127 Temperature Logging: 0.5 C Temperature High Alarm: 60 °C (ALARMED) Temperature Low Alarm: 2 °C (ALARMED) Data Logging: disabled Data High Alarm: disabled Data Low Alarm: disabled Date/Time

Value

10:35:00 AM

1.605

10:38:00 AM

1.102

10:41:00 AM

4.623

10:44:00 AM

5.126

10:47:00 AM

5.126

10:50:00 AM

3.618

10:53:00 AM

2.612

10:56:00 AM

2.109

10:59:00 AM

1.102

11:02:00 AM

1.102

11:05:00 AM

1.102

11:08:00 AM

0.599

67

4.4 Treguesit e rritjes së popullatave të açugës (Engraulis encrasicolus Lineus, 1758) në ujërat shqiptare për dy sezonet ciklit të tyre jetësor. Mostra e rastësishme të açiugeve Engraulis encrasicolus, (Lineus, 1758) janë marrë nga Porti i peshkimit i Shëngjinit nga anijet e peshkimit Rozafa 13 dhe 14 që përdorin metodën e peshkimit me çift pelagjik dhe Anija e peshkimit Mare Adriatik që përdor me metodën e peshkimit me koshilok. Peshqit nga anijet janë marrë gjatë procesit të zbarkimit. Të dhënat janë mbledhur nga tetor 2013 deri në qershor 2015 së bashku me daljet e tjera të kryera me këto anije në kuadër të studimit. Një total prej 1124 individësh janë analizuar për parametrat biometrike. Gjatësia e përgjithshme është matur duke përdorur vizore me saktësi të milimetrit dhe pesha është matur nga peshore elektronike (figura 31) me saktësi 0.1 gram. Gjatësia e përgjithshme është matur nga maja e nofullës së sipërme deri në vijën imagjinare perpendikulare që bashkon dy skajet e pendës së bishtit.

Figura. 31. Matja dhe peshimi i açugeve .

Të dhënat janë hedhur ne tabelë Excel për çdo dalje dhe është bere përpunimi i tyre. Janë llogaritur vlerat e mesatareve për peshën (Wg) dhe gjatësinë zoologjike (Lcm), veçmas për çdo zonë gjuetie. Gjatësia e përgjithshme është matur nga maja e nofullës së sipërme deri në vijën imagjinare perpendikulare që bashkon dy skajet e pendës së bishtit. Për dy parametrat e matur, përveç vlerave te mesatareve është llogaritur edhe deviacioni standard (M±SD). Sipas Le Cren (1951) analiza e relacioneve ndërmjet gjatësisë dhe peshës te peshqit përballet me dy objektiva kryesore:

68

1)

Të përshkruajnë matematikisht relacionet midis peshës dhe gjatësisë, në mënyrë të tillë që nga një parametër të mund të llogaritet tjetri;

2)

Të masë devijimin nga një peshë e pritur për një individ ose një grup individësh nga një gjatësi të caktuar, duke siguruar informacion mbi gjendjen e tij të mirëqenies, zhvillimit të gonadeve, etj. Termi "kondicion" përdoret për analiza të këtij lloji.

Te dhënat e përfituara janë përdorur për te ndërtuar grafiket për çdo mostër të marrë duke llogaritur vlerat e “a”, “b” dhe të “R2” (koeficienti i përcaktimit). Pesha (W) për peshqit (dhe organizmat e tjera) lidhet në mënyrë eksponenciale te gjatësinë e tyre (L) sipas ekuacionit W = aLb Ky ekuacion mund të shprehet në formën lineare, sikurse është sugjeruar prej Le Cren, (1951); Log W = Log a + bLog L ku “a” është intercepti i boshtit “X” ose koeficienti fillestar (inicial) i rritjes dhe “b” është koeficienti allometrik ose pjerrësia e vijës së regresionit ndaj boshtit “Y”. Nëse “b” = 3, rritja është isometrike pasi relacioni gjatësi peshë vlerësohet se i përgjigjet ligjit të Kubit3 (Froese R., 2006)dhe është, pra, proporcionalisht e përkryer në të tre dimensionet e hapësirës: ekzemplarët e dimensioneve më të vogla kanë të njëjtën formë dhe gjendjen e ekzemplareve të mëdhenj. Nëse parametri “b” është i ndryshëm nga 3, atëherë rritja është lloji allometrike. Në rast se, “b”> 3 ekzemplarët më të mëdhenj kanë pasur një rritje në lartësi dhe gjerësi më të madhe se gjatësia (allometri pozitive); Kjo mund të ndodhë ose për shkak të një ndryshimi të rëndësishëm në formën ontogenetike të trupit me rritjen e madhësisë, ose, më së shpeshti, sepse individët me dimensione më të mëdha kanë një formë më të rrumbullakët se peshqit e rinj. Në anën tjetër, në qoftë se “b” <3 individët më të mëdhenj kanë ndryshuar formën e trupit të tyre duke u bërë gjithnjë e më të zgjatur kundrejt atyre më të vegjël (allometri negative). Edhe pse vlerat e “b” mund të ndryshojnë në një varg në mes të 2 dhe 4, sipas Carlander (1969), ky koeficient duhet të jetë midis 2.5 dhe 3.5, sepse vlera jashtë këtij intervali rrjedhin, Ligji i kubit shpreh një relacion midis dy parametrave. Në një relacion të thjeshtë raporti midis tyre mund te shprehet W/L. Sipas ligjit të Kubit njeri parametër mund të marre vlera me të larta dhe tjetri me te ulëta. Kështu nëse raporti W/L= 60/40 = 1.5, në rastin e ligjit të Kubit raporti është 60 3 /403 = 3.375. 3

69

shumë shpesh, nga mostrat pak përfaqësuese të të gjithë gamës tipike të gjatësisë të specieve që po studiohen. Për të gjykuar mbi gjendjen e përgjithshme fiziologjike të popullatave peshkore është llogaritur “faktori i kondicionit” (Fulton T.W.1902; Ricker W.E.1975; Froese, R.2006). Formula për llogaritjen e këtij treguesi është: K = (W/Lb) *100

ku:

K-faktori i kondicionit W -pesha e njomë mesatare e peshkut (g) L -gjatësia totale ose zoologjike mesatare (cm.) b – është vlera e koeficientit allometrik. Te dhënat e marra nga përpunimi janë përdorur për te vlerësuar gjendjen e popullatave. Nga vlerësimi i koeficientit të përcaktimit R2 është vlerësuar edhe shkalla e lidhjes ose e korrelacionit të të dhënave. Sipas Biswas (1992) në rast se koeficienti “r” (r= rrënja katrore e R2) është me i madhe se 0.5 relacioni gjatësi – peshë është i një relacioni me korrelacion pozitiv.

70

5. REZULTATET E STUDIMIT DHE DISKUTIMI I TYRE 5.1. Aktiviteti i peshkimit të pelagjikëve të vegjël në Shqipëri 1948-1990. Anijet e para profesionale të peshkimit mbërritën në Shqipëri në vitin 1947. Peshkimi i parë i regjistruar i sardeleve në Shqipëri është regjistruar në vitin 1948. Gjatë viteve 1951-1952 mbërritën Shqipëri tre anije peshkimi druri me fuqi motorike 140 HP. Në të njëjtën kohë kantieri detar i Durrësit filloi ndërtimin e anijeve të reja të peshkimit për sardelet me fuqi motorike 80 Hp. Gjithashtu, 5-6 anije u morën nga flota detare dhe gjashtë anije u blenë në Itali. Këto 53 anije përfaqësonin flotën e peshkimit shqiptar në vitin 1960. Tabela 8. Numri i anijeve sipas fuqisë motorike në vite. [Tushe A. 2013, Këshilli i Ekspertëve të Agrobiznesit (2003),] Viti 1947 1950 1955 1960 1970 1976

30-45 3 7 9 13 13 13

80 0 4 21 28 28 25

Fuqia motorike Hp 140 - 150 200 300 0 0 0 3 0 0 3 0 0 11 0 1 11 0 1 11 5 6

400 0 0 0 0 0 17

450 0 0 0 0 0 1

550 0 0 0 0 1

Në vitet 80, me shumë përpjekje filloi rritja e numrit të anijeve të peshkimit. Qëllimi ishte për të rritur fuqinë motorike të flotës së vjetër të anijeve me trata fundore nga 40 HP në 400-578 HP dhe për të ndërtuar anije të reja të peshkimit për sardelet me fuqi motorike 300 HP. Në total u ndërtuan 97 anije peshkimit nga të cilat: 20 anije modeli 2K - 400, 30 metra gjatësi me fuqi motorike 400 HP, 24 anije peshkimi model 2K - 408, 30 metra gjatësi me fuqi motorike 578 HP, 26 barka peshkimi model të PK - 300, 25 gjatësi me fuqi motorike 300 HP, 22 anije për peshkim artizanal 14 metra gjatësi me fuqi motorike 140 HP. U ndërtuan edhe 5 anije peshkimi si eksperimentale. Para viteve '90, të dhënat për zhvillimin e veprimtarisë së peshkimit janë mbledhur në mënyrë rutinore, për secilin port, anijet e peshkimit dhe aktivitetin e peshkimit. Peshkimi i sardeleve me koshilok me drita mori një zhvillim të madh për shkak të kostos së ulët të punës në krahasim me peshkimin fundor dhe sasisë më të madhe të peshkut të 71

zënë. Para viteve 90, politikat ekonomike kërkonin sasi të mëdha të peshkut me çmime të ulëta për të siguruar furnizimin e tregut me peshk, pavarësisht cilësisë. Në këtë kontekst, peshkimi i pelagjikëve të vegjël, si dhe prodhimet e akuakulturës nga peshqit e familjes se krapit

[Amuri,

(Ctenopharyngodon idella), ballëgjeri i bardhë

(Hypophthalmichthys molitrix), ballëgjeri larosh (Aristichthys nobilis), krapi (Cyprinus carpio) dhe pëllëmbëza (Megalobrama amblycephala)], patën një zhvillim me te madh. Gjithashtu, u ndërtuan rreth 30 qendra për prodhimin e të vegjëlve (me një prodhim vjetor prej rreth 35 milionë copë / vit, të dhënat nga Drejtoria e Peshkimit) për programe ripopullimi në ujëmbledhësit e bujqësisë, liqenet natyrore dhe artificiale, etj. Çmimet e shitjes me pakicë për produktet e peshkimit për të dy format pelagjike të vegjël dhe fundore ishin të ngjashme. Eksportet e produkteve peshkore të freskëta nuk ekzistonin, dhe çmimi me pakicë ishte programuar dhe nuk reflektonte vlerën reale të tregut. Produktet e vetëm që eksportoheshin ishin sardelet e konservuara, kryesisht për vendet e Evropës lindore. Ekonomia shqiptare ishte e mbyllur për tregun e jashtëm në bazë të parimit të plotësimit të nevojave të tregut të brendshëm me prodhimin vendor.

Peshkimi cift pelagjik: sardele/totali pelagjikëve 1989 180

156.301

160 140 100

40 20 0

10 6.82 Janar

48.345

35.16 8.12 6

Shkurt

6 5.86

Mars

Totali pellagjik

20

48.645

15

13 27.441 18.633 13.719 6.56 6.21 5.49 5 4.57 3 3

3.22 Prill

25

76.334

80 68.158 48.705

Maj

35 30

85.291

60

45 40

121.953

120

50

Qershor Korrik

Sardele

9.73 5

Gusht Shtator

Nr. Barkave

9 8.48

Tetor

13.55 9

14.2115 11 10

Nëntor Dhjetor

5 0

Rendimenti ton/anije

Figura 32. Zëniet e sardeles Peshkimi çift pelagjik kundrejt totalit sardele dhe numrit të anijeve. Viti 1989.

72

Peshkimi me drita: sardele/totali pelagjikëve 1989 749.622

800 700 39

600 500

30

0

164.451 77.607 88.851 2.59 Janar

3.29

Shkurt

42

39

224.08

5.75

4.22

Mars

Totali pellagjik

193.953

Prill

40 36

135.083 146.472 3.46

Sardele

9.89

29 30 25

176.913 11.69 126.772

15 10

5.20

Gusht Shtator

Nr. Barkave

35

20

3.25

Qershor Korrik

34

420.742

17.43

4.51 Maj

45

43

415.29

300

100

39

27

400

200

45

43

50

Tetor

4.37 5 0 Nëntor Dhjetor

Rendimenti ton/anije

Figura 33. Zëniet e sardeles Peshkimi me drita kundrejt totalit sardele dhe numrit të anijeve. Viti 1989. Siç shikohet edhe nga këta grafikë (figura 32 dhe 33) peshkimi me drita zinte pjesën më të madhe të aktivitetit për sa i përket numrit të anijeve të angazhuara për këtë qëllim si rrjedhojë edhe të sasisë së peshkut të zbarkuar. Piku i prodhimit i përket muajit shtator me rreth 749 ton dhe për peshkimin me drita ndërsa në muajt tetor - dhjetor për peshkimin me çift pelagjik. Rendimenti mesatar për anije ishte 7.73 ton në muaj për peshkimin çift pelagjik dhe 6.3 ton në muaj për atë me drita. Gjithashtu nuk ka një korrelacion të qartë midis numrit të anijeve të peshkimit dhe zënieve të pelagjikëve të vegjël ose sidoqoftë ky korrelacion nuk është i dukshëm gjate gjithë vitit. Deri ne muajin korrik për të dyja llojet e peshkimit, atë me koshilok dhe çiftin pelagjik, rendimenti për anije është relativisht stabël duke qenë rreth 6 ton në muaj për peshkimin me koshilok dhe rreth 3-4 ton në muaj për çiftin pelagjik. Në muajt tetor – dhjetor për peshkimin me koshilok dhe gusht – shtator për çiftin pelagjik rritja të zënieve nuk lidhet me numrin e anijeve. Në 1990, flota e peshkimit të sardeleve përbëhej nga 60 anijet e peshkimit, nga të cilat 28 ishin të regjistruara në portin e peshkimit të Vlorës, 12 në Durrës, 12 në Shëngjin dhe 8 në Sarandë. Sot, sipas Regjistrit shqiptar të Anijeve të Peshkimi të vitit 2013, flota sardeleve përbëhet nga vetëm 7 anijet e peshkimi, nga të cilat 5 janë shumë përdorimesh duke 73

përdorur mjete peshkimi me tërheqje qofte fundore ashtu edhe pelagjike dhe dy anije janë me koshilok me dritë. Tabela 9 tregon shpërndarjen e anijeve sipas llojit për vitin 2013. Tabela 9. Shpërndarja e anijeve sipas llojit për vitin 2013 Lloji I anijes

Numri

%

Fundore

207

37.43%

Peshkim artizanal

339

61.30%

Me rrethim (koshilok)

2

0.36%

Shume përdorimesh

5

0.90%

Nga i gjithë prodhimi i pelagjikëve të vegjël (Açuga - Engraulis encrasicolus, L. dhe sardelet - Sardina pilchardus, Walb), specia më e rëndësishme ishte sardelja që përfaqësonte rreth 70% të totalit të peshkuar në Shqipëri (Figura 34). Total 10000.0 9000.0

9126.7

6000.0

8694.0 7769.1

8000.0 7000.0

Sardine

5891.1

6857.2

6595.8 5610.7

5515.9

5000.0

4732.5

6841.7

6181.9

4762.4

3664.0

4000.0

2535.0

3000.0 2000.0 1000.0 0.0

1983

1984

1985

1986

1987

1988

1989

Figura 34. Prodhimi i sardeleve kundrejt totalit për periudhën 1983-1989 Në vitin 1983, prodhimi i përgjithshëm i detit ishte rreth 9.100 ton, ndërsa sardelet përbëjnë 64,55%. Në vitin 1984 prodhimi i peshkimit fundor u ul me rreth 31% krahasuar me vitin 1983 ndërsa zënia e sardeleve u rrit me 12%. Në vitin 1984, sardelet përbëjnë 75,87% të totalit të zënieve detare. Edhe pse trendi i zënieve ne total sikurse edhe ai i sardeleve, ka qenë në rënie në vitet (1985-1989) si pasoje një kapacitet të reduktuar të flotës së peshkimit (për shkak të problemeve teknike) edhe ato te peshkimit te sardeleve zëniet e këtyre te fundit përbenin gati 70% të totalit të prodhimit të kapur detar në këtë periudhë në Shqipëri. Për të zgjidhur problemet teknike dhe për të rritur 74

shkallën e gatishmërisë, në këtë periudhë, të fillojë një program i zgjeruar i ndërtimit të anijeve të reja të peshkimit në kantierin e Durrësit. Anijet peshkimit ishte bërë shumë të vjetra me probleme të mëdha të mirëmbajtjes. Siç u përmend më parë, flota e peshkimit përbëhej nga anijet e ndërtuara në vitet 40-50 apo më të vjetra. Në Shqipëri, peshkimi i sardele është kryer gjatë gjithë vitit. Gjatë viteve 1945-1950, sasia më e madhe e zënieve është rezulton në tremujorin e dytë dhe të katërt të vitit. Pas vitit 1956, vërehet një shpërndarje uniforme e zënieve të sardeleve gjatë gjithë vitit me një shpërndarje tremujore me rreth 25-35% të totalit të sasive totale.

Perqindja e zenieve mbi baza tremujori 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0

Jan-March

Apr-June

July-Sep

Oct-Dec

Figura 35. Përqindjet e zënieve sipas tremujoreve nga viti 1955 deri në vitin 1977 (Burimi: Rakaj) 5.1.1 Industria përpunuese deri ne vitin 1990

Në Shqipëri ishin ndërtuar katër fabrika përpunimi të sardeles: një në Vlorë në vitin 1956, një në Sarandë në vitin 1976, një në Shëngjin në vitin 1978 dhe një në Durrës në vitin 1988. Fabrika më e madhe e përpunimit të sardeleve ishte ajo e Vlorës, ndërsa të tjerat u ndërtuan më vonë me rritjen e prodhimit me qëllim përballimin e rritjes së zënieve të sardeleve gjatë viteve. Duke ndjekur trendin e rritjes së prodhimit industria e konservave të sardeles u rrit nga viti 1950 deri në fillim të viteve 1990, kryesisht për eksport. Rreth 70% e zënieve totale 75

ishte e destinuar për industrinë përpunuese. Në tabelën 10 tregohet shpërndarja e zënieve të sardeles për vitin 1985: Tabela 10. Përqindjet e shpërndarjes së sardeleve për treg, miell peshku dhe përpunim 1985

Industria përpunuese

Treg

Miell peshku

Vlora

82.58%

6.19%

11.23%

Durrës

53.52%

34.45%

12.03%

Shengjin

89.15%

4.39%

6.47%

Saranda

72.92%

20.66%

6.42%

Totali

72.10%

17.72%

10.19%

5.1.2 Peshkimi i sardeles në detin Adriatik (GSA 17 dhe GSA 18) Megjithëse ka disa evidenca të ndryshimeve të karakteristikave morfometrike, meristike serologjike dhe ekologjike, mungesa e heterogjenitetit në stokun e sardeleve të Adriatikut është provuar nëpërmjet vëzhgimeve të ADN- së mitokondriale dhe nëpërmjet analizës së ndryshimeve të sekuencave 307-bp te gjeni i citokromeve “b”. Gjithashtu, idea e një stoku të vetëm është mbështetur nga studimet e kryera mbi bazën e mikrosateliteve të ADN edhe pse studimet e kryera nga shume autorë sugjerojnë që disa homogjenitete të vëzhguara janë të dukshme dhe identifikimi i nën popullatave te sardelet është i kufizuar nga vështirësitë teknike dhe nga njohuritë e kufizuara mbi mekanizmat molekularë.

76

Figura 36. Vend ndodhja gjeografike e GSA 17 dhe GSA 18 sipas FAO.

Nga pikëpamja tregtare sardelet janë një specie ekonomikisht e rëndësishme në detin Adriatik: ato peshkohen me rrjeta pelagjike (Itali) dhe koshilok (Kroaci, Slloveni dhe Itali). Numri i anijeve që peshkojnë sardele është rreth 400. Shumica e anijeve italiane që peshkojnë në GSA 17 janë të regjistruara në GSA 18. Në Mal të Zi zëniet vijnë kryesisht nga anije të vogla bregdetare që peshkojnë me rrethim (koshilok) në ujerat bregdetare (< 70 m thellësi); aktualisht tre anije të mëdha me koshilok sikurse anijet pelagjike nuk janë aktive si rezultat i kushtëzimeve të tregut dhe mungesës së peshkatarëve profesionistë (UNEP-MAP-RAC/SPA. 2014): zëniet janë të ulëta bazuar në statistikat FAO (FAO-Statistic Database) sikurse nuk ka informacion mbi strukturën e gjatësisë së zënieve. Për Shqipërinë zëniet në tre vitet e fundit, sipas muajve jepen në tabelën e mëposhtme: Tabela. 11. Zëniet e sardeles (Sardina pilchardus, Walb) për periudhën 2012-2014 Janar Shkurt Mars Prill Maj Qershor Korrik Gusht

Shtator Tetor

Nëntor Dhjetor TOTAL

2012

0

0

1.1

0.4

0.3

0.2

0.2

0.2

0.4

6.5

19.7

0

29

2013

0

1.7

0.3

0.5

0.3

0.3

0

0.3

0

7.3

6.7

4.4

21.8

2014 0.9

7

1.3

1.4

1.1

8.6

3.2

1.2

4.8

33.1

16.9

7.5

87

TOT 0.9

8.7

2.7

2.3

1.7

9.1

3.4

1.7

5.2

46.9

43.3

11.9

137.8

77

Zëniet shqiptare të sardeleve arritën maksimumin në periudhën 1982-1985 me sasi prej 5,000 deri 6,500 ton. Sasia më e madhe e peshkuar ishte në vitin 1984 me 6,596 ton të zbarkuara. Zëniet italiane në Adriatik arritën maksimumin në vitin 1981 me 59,000 ton të zbarkuara. Në vitet në vijim sasia e peshkuar ra në mënyrë të ndjeshme. Zëniet sllovene të sardeleve ishin 6,600 ton në vitin 1983. Zëniet kroate të sardeleve arritën maksimumin në vitin 1983 (44,793 ton) dhe në vitin 1986 (41,415 ton). Rënie të ndjeshme të zënieve janë vërejtur pas vitit 1990 (Cingolani, N., et al 2003b).

Figura 37. Zëniet totale të sardeles sipas GSA – ve (GSA 17- GSA 18) për periudhën 1975-2013, e përllogaritur [Burimi: Assessment of Mediterranean Sea stocks - part 1 (STECF-14-17)]

78

Zënia e sardeleve në total, në ton, Shqiperi 7000.00 6000.00 5000.00 4000.00 3000.00 2000.00 1000.00

1950 1952 1954 1956 1958 1960 1962 1964 1966 1968 1970 1972 1974 1976 1978 1980 1982 1984 1986 1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010

0.00

Figura 38. Të dhënat historike mbi zëniet e sardeleve për periudhën 1950 – 2010 (Burimi: Përpunimi i të dhënave)

Zënia e sardeleve në total, në ton, Shqiperi 1400 1200 1000 800 600 400 200 2010

2008

2006

2004

2002

2000

1998

1996

1994

1992

1990

1988

1986

1984

1982

1980

1978

1976

1974

1972

1970

1968

1966

1964

1962

1960

1958

1956

1954

1952

1950

0

Figura 39. Të dhënat e rindërtuara mbi zëniet e sardeles për periudhën 1950 – 2010 (Moutopoulos D. K. et al 2015).

Nga krahasimi i te dhënave te dy grafikeve të mësipërm vërejmë se rindërtimi i bërë nga Moutopoulos D. K. et al. 2015 nuk i përgjigjet realitetit qoftë për sasinë ashtu edhe 79

për përqindjet dhe raportet në vite. Arsyet e një gabimi të tillë lidhen me faktin se në punimin e Moutopoulos D. K. et al. 2015 llogaritjet janë bërë mbi bazën e përbërjes së flotës në momentin të lidhur me të dhënat e disponueshme, duke mos pasur parasysh ndryshimet ne numrin e anijeve dhe te raporteve anije me koshilok/anije çift pelagjik. 5.1.3 Peshkimi i açugës në detin Adriatik (GSA 17 dhe GSA 18) Shumë studime janë kryer në lidhje me praninë e një stoku të vetëm ose praninë e popullatave të ndryshme për Açugat në detin Adriatik (GSA 17 dhe GSA 18). Një gjë e tillë ka ndikime të ndryshme për menaxhimin: dallimet d.m.th. në karakteristikat e rritjes midis sub popullatave nënkuptojnë domosdoshmërinë e strategjive ad hoc në menaxhimin e tyre. Hipoteza e dy popullatave të dallueshme bazohet në provat e dallimeve morfometrike midis açugeve të Adriatikut të veriut dhe jugut, të tilla si ngjyra dhe gjatësia, dhe disa ndryshueshmëri në strukturën e tyre gjenetike. Megjithatë, shumë autorë janë kundër përdorimit të të dhënave morfologjike në studimet mbi strukturën e popullatave dhe një studim i kohëve të fundit nga, zbuloi praninë e dy clades ndryshme në Mesdhe, nga të cilët, një nga ata karakterizohet nga një frekuencë të lartë në detin Adriatik (më e lartë se 85%) me një diversitet të ulët të nukleotideve (rreth 1%). (Castilla-Espino D., et al. 2014, Corrales X., 2015, Coll M.,2007) Në Shqipëri, Açugat nuk ishte një specie komercialisht e rëndësishme sepse nuk kishte impiante të përpunimit të specializuara për përpunimin e tyre. Përgjithësisht Açugat janë raportuar së bashku me sardelet dhe janë përdorur kryesisht për miell peshku. Nuk kishte asnjë peshkimi të drejtuar për peshkimin e açugeve . Açugat kryesisht peshkoheshin në peshkimin e sardeleve së bashku me specie të tjera si peshk shpatë, ton i kuq etj. Në vitin 1985, zëniet e raportuara ishin 103,9 ton. Zëniet e açugeve në Itali kanë arritur një vlerë maksimale në vitin 1980 (60.000 ton) e ndjekur nga një rënie e shpejtë në vitet e mëvonshme deri në rënien e vitit 1987 (3000 ton). Zëniet e açugeve në Kroaci kanë arritur vlerën maksimale në vitin 1985 (4300 ton), e ndjekur nga një periudhë rënieje. Në vitet e fundit, popullatat e açugeve kanë treguar në rikuperim. Zëniet aktuale të açugeve në Adriatik janë rreth 22.000 ton (Cingolani, N.,2003).

80

Nga pikëpamja tregtare Açugat janë një specie ekonomikisht e rëndësishme në detin Adriatik: ato peshkohen rrjeta pelagjike (Itali) dhe koshilok (Kroaci, Slloveni dhe Itali). Numri i anijeve që peshkojnë sardele është rreth 400. Shumica e anijeve italiane që peshkojnë në GSA 17 janë të regjistruara në GSA 18. Në Mal të Zi zëniet vijnë kryesisht nga anije të vogla bregdetare që peshkojnë me rrethim (koshilok) në ujerat bregdetare (< 70 m thellësi); aktualisht tre anije të mëdha me koshilok sikurse anijet pelagjike nuk janë aktive si rezultat i kushtëzimeve të tregut dhe mungesës së peshkatarëve profesionistë (UNEP-MAP-RAC/SPA. 2014): zëniet janë të ulëta bazuar në statistikat FAO (FAO-Statistic Database) sikurse nuk ka informacion mbi strukturën e gjatësisë së zënieve. Për Shqipërinë zëniet në tre vitet e fundit, sipas muajve jepen në tabelën e mëposhtme: Tabela. 12. Zëniet e açugës (Engraulis encrasicolus, L) për periudhën 2012-2014 vitet Janar Shkurt Mars

Prill Maj

2012

Qershor Korrik Gusht Shtator Tetor Nëntor Dhjetor TOTAL

8.4

2.9

0.7

0

0

0

0

2.8

1.5

1

6.3

8.5

32.1

2013 10.4

4.6

2

0

0

0

0

0

2.3

3.4

17

9.8

49.5

2014 4.7

6.7

6

2.9

1.2

0.9

1

0.2

16.7

103

46.5

77.9

267.7

TOT 23.5

14.2

8.7

2.9

1.2

0.9

1

3

20.5

107.4

69.8

96.2

349.3

Figura 40. Zëniet totale të açugës sipas GSA – ve (GSA 17- GSA 18) për periudhën 1975-2013, e përllogaritur [Burimi: Assessment of Mediterranean Sea stocks - part 1 (STECF-14-17)] Efektiviteti i kësaj metode peshkimi si dhe trajtimi i peshkut në bord është pjesë e studimit dhe do të trajtohet më në hollësi në vijim.

81

Peshkimi me koshilok me drita ishte forma më e rëndësishme e aktivitetit të peshkimit në katër portet e peshkimit në Shqipëri duke përfaqësuar nga 50% deri 85 % të zënieve totale. Në figurën tregohet zëniet me koshilok kundrejt zënieve totale të sardeleve sipas porteve të shprehur në përqindje për vitet 1984 dhe 1985. Zëniet me koshilok me drita/kundrejt zënieve totale të sardeleve 1984 1985 100.0% 80.0%

82.5%

80.7% 66.3%

60.0%

55.8% 53.6%

84.9% 72.3%

50.3%

40.0% 20.0% 0.0%

Saranda

Durres

Vlore 1984

Shengjin

1985

Figura 41. Krahasimi në përqindje të zënieve me koshilok me drita kundrejt zënieve totale të sardeleve, (1984 – 1985) Nga përdorimi i dritës artificiale për peshkim, grumbullohen sardele të moshave dhe madhësive të ndryshme. Sardelet më të reja tërhiqen më pranë dritës, ndërsa sardelet më të mëdha në moshë qëndrojnë më në thellësi. Në zonën e ndriçuar mblidhen edhe specie të tjera. Ndërsa sardelet mblidhen nga drita, speciet e tjera tërhiqen nga përqendrimi i zooplanktonit, si skumbri (Scomber spp.) dhe stavridhi (Trachurus spp.). Masa e sardeleve të grumbulluara nga drita është gjithmonë më e madhe se e skumbrit dhe stavridhit, por gjatë pranverës dhe verës përqendrimi i tyre mund të përbëjnë deri në 10-15% të totalit të zënieve. Numri i anijeve të peshkimit fundore ishte mesatarisht 21 për vitin 1985 dhe 23 për vitin 1989, me një maksimum prej 28 anijesh peshkimi. Numri mesatar i ditëve të peshkimit ishte rreth 142 ditë / vit. Prodhimi për vitin 1985 ishte 1.899,6 ton dhe për vitin 1989 ishte 2.324,2 ton në vitin 1989. Në vitin 1985, zëniet nga peshkimi fundor ishte mesatarisht 24,94% të totalit të zënieve dhe në vitin 1989 ishte 37,62%. Numri i anijeve të peshkimit për çiftin pelagjik ishte mesatarisht 17 për vitin 1985 dhe 8 për vitin 1989, me një maksimum prej 27 dhe 16 anije peshkimi. Prodhimi për vitin 82

1985 ishte 2.230,0 ton dhe për vitin 1989 ishte 744,54 ton. Në vitin 1985, zëniet nga anijet e peshkimit çift pelagjik ishte mesatarisht 29,28% të totalit të zënieve dhe në vitin 1989 ishte 12,05%. Numri i anijeve të peshkimit me koshilok ishte mesatarisht 34 për vitin 1985, dhe 37 për vitin 1989, me një maksimum prej 38 dhe 45 anije peshkimi. Numri mesatar i ditëve të peshkimit ishte rreth 137 ditë / vit. Prodhimi për vitin 1985 ishte 1.899,6 ton dhe për vitin 1989 ishte 2.324,2 ton. Në vitin 1985, zëniet nga anijet e peshkimit me koshilok ishte mesatarisht 43,58% të totalit të zënieve dhe në vitin 1989 ishte 47,27%. Numri i anijeve të peshkimit bregdetar ishte mesatarisht 13 për vitin 1985 dhe 15 për vitin 1989, me një maksimum prej 14 dhe 19 anijesh peshkimi. Numri mesatar i ditëve të peshkimit ishte rreth 109 ditë / vit. Prodhimi për vitin 1985 ishte 1.899,6 ton dhe për vitin 1989 ishte 2.324,2 ton. Në vitin 1985, zëniet nga peshkimin bregdetar ishte mesatarisht 2,19% të totalit të zënieve dhe në vitin 1989 ishte 3.06%. Tabelat 13 dhe Tabelat 14 tregojnë zëniet sipas metodave të gjuetisë dhe numrit të anijeve të peshkimit sipas muajve. Tabela 13: Zëniet sipas metodës së gjuetisë 1985

%e totalit

Zëniet në ton

%e totalit

Bregdetare

Zëniet në ton

%e totali t

Nr. Anijeve

Zëniet në ton

Koshilok me drita Nr. Anijeve

Çift pelagjik Nr. Anijeve

Fundore Nr. Anijeve

Muaji

Totali

Zënie t në ton

%e total it

Janar

15

89.21

21.42

27

236.45

56.76

26

83.35

20.01

13

7.55

1.81

416.55

Shkurt

18

151.72

25.86

25

302.26

51.52

30

124.73

21.26

11

7.95

1.36

586.66

Mars

20

225.95

27.97

22

315.35

39.04

33

257.51

31.88

9

8.95

1.11

807.76

Prill

28

177.15

33.99

16

102.37

19.64

32

225.58

43.29

14

16.03

3.08

521.13

Maj

24

178.95

27.63

14

83.82

12.94

36

358.72

55.39

14

26.18

4.04

647.67

Qershor

27

125.16

48.45

9

32.84

12.71

34

85.90

33.25

14

14.45

5.59

258.35

Korrik

31

166.79

40.87

3

14.43

3.54

38

213.48

52.32

13

13.37

3.28

408.07

Gusht

25

179.29

35.92

8

42.12

8.44

37

264.84

53.06

11

12.92

2.59

499.16

Shtator

22

200.64

34.23

15

94.52

16.13

36

277.52

47.35

12

13.46

2.30

586.13

Tetor

21

147.12

23.87

18

169.62

27.52

37

288.91

46.88

13

10.69

1.73

616.33

Nëntor

12

75.12

13.93

20

233.73

43.33

36

217.38

40.30

14

13.16

2.44

539.39

Dhjetor

13

182.52

10.56

25

602.70

34.87

35

921.31

53.30

14

22.00

1.27

1728.53

83

Totali

21 mesata re

1899.6 0

24.94

17 mesa tare 2230.20

29.28

34 mesatare 3319.22

13 mesatar e 166.70

43.58

2.19

7615.72

Tabela 14: Zëniet sipas metodës së gjuetisë 1989 Çift pelagjik

totalit

Zëniet

%e

Zëniet

%e

në ton

totalit

Totali

Zëniet

%e totalit

në ton

në ton

Nr. Anijeve

%e

Bregdetare

Nr. Anijeve

Zëniet

Koshilok me drita

në ton

Janar

25

191.11

55.62

10

68.16

19.84

30

77.61

22.59

13

6.71

1.95

343.58

Shkurt

19

181.90

55.58

6

48.71

14.88

27

88.85

27.15

14

7.84

2.40

327.30

Mars

28

242.08

53.45

6

35.16

7.76

39

164.45

36.31

14

11.22

2.48

452.92

Prill

26

137.05

32.93

15

48.35

11.62

39

224.08

53.84

12

6.69

1.61

416.16

Maj

21

133.75

31.57

13

85.29

20.13

43

193.95

45.79

11

10.61

2.50

423.60

Qershor

28

271.01

61.95

3

14.47

3.31

39

135.08

30.88

15

16.92

3.87

437.47

Korrik

27

191.41

52.45

3

13.72

3.76

45

146.47

40.14

15

13.30

3.65

364.90

Gusht

25

228.46

33.13

5

27.44

3.98

42

415.29

60.23

16

18.33

2.66

689.52

Shtator

24

244.11

22.92

5

48.65

4.57

43

749.62

70.39

19

22.53

2.12

1064.90

Tetor

17

160.31

23.49

9

76.33

11.18

36

420.74

61.65

15

25.11

3.68

682.49

Nëntor

21

169.89

34.61

9

121.95

24.85

34

176.91

36.05

15

22.04

4.49

490.79

Dhjetor

20

173.14

35.78

11

156.32

32.31

29

126.77

26.20

15

27.61

5.71

483.84

188.90

3.06

6177.48

23 mesat 2324.20 Totali

are

totali t

8 37.62

mesat are

Nr. Anijeve

Fundore

Nr. Anijeve

Muaji

15

37 744.54

12.05

mesat are

2919.84

47.27

mes atar e

Flota më e rëndësishme e peshkimit të sardeleve ishte e përqendruar në Vlorë e cila përfaqësonte edhe sasitë kryesore të zënieve. 5.1.4 Konsumi i energjisë kundrejt metodave të peshkimit dhe sezonit. Flota italiane e peshkimit për pelagjikët e vegjël është e dominuar nga anijet e peshkimit të çiftit pelagjik, e cila e zë peshkun vetëm ditën dhe zbarkon prodhimin në mbrëmje. 84

Kjo metodë filloi në vitin 1950, por nuk filloi të zëvendësojë peshkimin me koshilok deri pas mesit të viteve 1960 (Cingolani, N., 2003). Në Shqipëri peshkimi me koshilok ishte metoda kryesore e peshkimit deri vitin 1990 me 37 anije peshkimi mesatarisht në vitin 1989, ndërsa çifti pelagjik përbëhej mesatarisht prej 17 anijeve peshkimi në vitin 1985 duke reduktuar në tetë në vitin 1989. Kjo lidhej me numrin e anijeve të angazhuara për ketë formë peshkimi dhe jo me sasinë e peshkut të zënë i cili ishte ne nivele te përafërta pavarësisht se numri i anijeve qe peshkonin si çift pelagjik ishte sa gjysma e atyre te peshkimit me koshilok, siç tregohet në tabelat 15, 16 dhe 17. (Aktualisht, në Shqipëri, vetëm dy anijet e peshkimit përdorin koshilok, një në Vlorë dhe një tjetër në Shëngjin). Arsyeja kryesore e kësaj tendence ishin kostot relativisht të ulëta operative të peshkimit me koshilok me drita. Kostoja e sardeleve të peshkuara me koshilok ishte 0,8-0,9 litër karburant /1 kg peshk. Në këtë kosto është i përfshirë edhe kostoja e benzinës për llambat Petromax. Kostoja e çiftit pelagjik (në vitin 1983) ishte më i lartë siç tregohet në Tabelën 15. Tabela 15: Konsumi i karburantit sipas sezoneve për çiftin pelagjik 1983.

Zënia e Peshkut

Plan

Fakt

Konsumi i Karburantit

Konsumi i

Normativa e karburantit

(në litra)

vajit

(litër/kg peshk)

Plan

Fakt

Plan

Fakt

Plan

Motobarka

Periudha

Fakt

50000

22600

33900

55120

31.82

25

1.5

2.315

D.Milaqi

45000

22600

33900

55120

31.33

9

1.5

2.438

V.Mici

130000

127400

189000

159098

10.46

6.9

1.5

1.262

D.Milaqi

120000

127400

191100

156628

11.02

3.8

1.5

1.229

V.Mici

Tremujori I

Nëntëmujori

Tabela 16. Zënia me drita 1985 në ton

Muajt

Nd. P Durrës

Nd. P Vlore

Nd. P Shengjin

Nd. P Sarande

Totali me drita

Totali me drita

Totali me drita

Totali me drita

Sardele

Sardele

Sardele

Sardele

Prodhimi Total Totali me drita

Sardele

Janar

1.72

1.72

64.10

43.53

11.14

10.65

6.38

6.37

83.35

62.27

Shkurt

42.49

42.17

44.29

43.71

24.70

24.27

13.26

11.95

124.73

122.10

Mars

41.55

40.30

175.67

101.81

7.97

7.82

32.32

31.45

257.51

181.37

Prill

52.03

41.00

96.66

84.49

34.87

31.87

43.25

41.44

226.81

197.80

Maj

121.63

111.60

82.47

64.33

79.83

70.55

74.78

74.68

358.72

321.15

17.05

16.24

13.81

13.05

34.63

19.55

20.40

20.11

85.90

68.96

Qershor

85

Korrik

46.35

45.71

72.40

62.98

47.63

26.78

47.11

38.76

213.48

174.22

Gusht

60.16

56.85

89.78

78.50

65.93

49.57

48.96

42.68

264.84

227.60

Shtator

89.82

85.63

98.25

57.60

48.21

39.35

41.24

32.21

277.52

214.79

Tetor

68.31

63.36

111.03

68.14

59.57

52.91

0.00

0.00

238.91

184.41

Nëntor

61.34

60.88

82.75

60.69

23.29

18.24

0.00

0.00

167.38

139.80

Dhjetor

311.41

30.36

353.82

324.92

188.40

183.00

0.00

0.00

853.63

538.28

Totali

913.86

595.82

1285.03

1003.74

626.17

534.55

327.71

298.65

3152.77

2432.76

Tabela 17 Zënia me çift pelagjik 1985 ne ton Nd. P Durrës

Nd. P Vlore

Nd. P Shengjin

Nd. P Sarande

Totali

Totali

Totali

Totali

çift

çift

çift

çift

Prodhimi total Totali çift

Muajt

pelagjik

Sardele

pelagjik

Sardele

pelagjik

Sardele

pelagjik

Sardele

pelagjik

Sardele

Janar

131.34

119.59

71.05

70.78

25.44

18.97

8.62

8.56

236.45

217.90

Shkurt

143.02

142.84

50.24

48.77

108.15

90.80

0.85

0.85

302.26

283.27

Mars

104.47

103.16

113.28

76.82

88.52

82.37

9.19

9.13

315.45

271.48

Prill

23.17

22.25

18.77

16.43

60.43

44.14

35.48

34.41

137.85

117.24

Maj

32.86

27.37

21.57

18.88

29.39

15.33

70.77

71.92

154.60

133.50

Qershor

17.43

12.27

30.00

30.00

0.00

0.00

0.00

0.00

47.43

42.27

Korrik

10.97

8.34

0.00

0.00

0.00

0.00

0.00

0.00

10.97

8.34

Gusht

35.14

32.19

6.97

5.58

0.00

0.00

0.00

0.00

42.11

37.76

Shtator

52.35

49.73

26.26

23.78

15.90

11.38

0.00

0.00

94.52

84.89

Tetor

98.67

89.14

42.91

41.73

28.07

21.50

0.00

0.00

169.65

152.37

Nëntor

121.69

119.02

57.54

55.84

54.51

52.11

0.00

0.00

233.73

226.97

Dhjetor

279.75

277.88

205.63

205.07

117.33

102.35

0.00

0.00

602.70

585.30

Totali

1050.85

1003.78

644.22

593.69

527.73

438.95

124.91

124.87

2347.71

2161.29

86

Tabela 18. Zënia me çift pelagjik/koshilok 1985 në ton

Muajt Janar Shkurt Mars Prill Maj Qershor Korrik Gusht Shtator Tetor Nëntor Dhjetor Totali

Nd. P Durrës

Nd. P Vlore

Nd. P Shengjin

Nd. P Sarande

çift

çift

çift

çift

Prodhimi Total çift

pelagjik

Koshilok

pelagjik

Koshilok

pelagjik

Koshilok

pelagjik

Koshilok

pelagjik

Koshilok

119.59

1.72

70.78

43.53

18.97

10.65

8.56

6.37

217.90

62.27

142.84

42.17

48.77

43.71

90.80

24.27

0.85

11.95

283.27

122.10

103.16

40.30

76.82

101.81

82.37

7.82

9.13

31.45

271.48

181.37

22.25

41.00

16.43

84.49

44.14

31.87

34.41

40.44

117.24

197.80

27.37

111.60

18.88

64.33

15.33

70.55

71.92

74.68

133.50

321.15

12.27

16.24

30.00

13.05

0.00

19.55

0.00

20.11

42.27

68.96

8.34

45.71

0.00

62.98

0.00

26.78

0.00

38.76

8.34

174.22

32.19

56.85

5.58

78.50

0.00

49.57

0.00

42.68

37.76

227.60

49.73

85.63

23.78

57.60

11.38

39.35

0.00

32.21

84.89

214.79

89.14

63.36

41.73

68.14

21.50

52.91

0.00

0.00

152.37

184.41

119.02

60.88

55.84

60.69

52.11

18.24

0.00

0.00

226.97

139.80

277.88

30.36

205.07

324.92

102.35

183.00

0.00

0.00

585.30

538.28

1003.78

595.82

593.69

1003.74

438.95

534.55

124.87

298.65

2161.29

2432.76

Çmimet e sardeleve me shumica ishin 2 lek si peshk i freskat dhe 3 lek për industrinë përpunuese. Çmimi me pakicë i peshkut të freskat varionte nga 2.5-3.5 lekë/ kg në vartësi të cilësisë. Çmimi i gazoilit ishte 0.9 lekë/litër dhe kursi valutor 1 USD = 7 lekë. Kursi i këmbimit ishte fiks dhe nuk shprehte vlerën reale të shkëmbimit dhe të monedhës vendase. Në Shqipëri ishin ndërtuar gjithashtu edhe katër fabrika të përpunimit të sardeleve, një në Vlorë në vitin 1956, një në Sarandë në vitin 1976, një në Shëngjin në vitin 1978 dhe një në Durrës në vitin 1988. Fabrika më e madhe e përpunimit të sardeleve ishte ajo e Vlorës, ndërsa fabrikat e tjera u ndërtuan në kohen kur rritja e zënieve të sardeleve u rrit së tepërmi dhe fabrika e Vlorës nuk mund të përballonte dot përpunimin e tyre. Pelagjikët e vegjël përbënin pjesën me të rëndësishme të prodhimit nga deti. 87

Zenia e disa llojeve nga peshkimi fundor e pellagjik , viti 1984 ne kg 350000 300000 250000 200000 150000 100000 50000 0

Janar

Shkurt

Barbun

Mars

Merluc

Prill

Spalce

Maj

Qershor Korrik

Sardele

Stavridh

Gusht Shtator

Vope

Raje

Tetor

Friture

Nentor Dhjetor P.Seleksion

Figura. 42. Zënia e disa llojeve nga peshkimi fundor dhe pelagjik, viti 1984 në kg Siç shikohet nga grafiku i mësipërm sardelet përbenin pjesën me te madhe te prodhimit detar duke përbërë duke shkuar ne periudha të caktuara të vitit deri 75% te totalit nga deti. (Figura) Zenia disa llojeve nga peshkimi fundor e pellagjik viti 1984 ne % 80 70 60 50 40 30 20 10 0

Janar

Shkurt

Barbun %

Mars

Merluc %

Prill Spalce %

Maj

Qershor Korrik

Sardele %

Stavridh %

Gusht Vope %

Shtator Raje %

Tetor

Nentor Dhjetor

Friture %

P.Seleksion %

Figura. 43. Zënia e disa llojeve nga peshkimi fundor dhe pelagjik viti 1984 ne %. Të njëjtat nivele janë edhe për vitet e tjera ku përqindja e sardeleve është mesatarisht 45-62% kundrejt totalit të të gjitha specieve të tjera të marra së bashku. Një gjë e tillë

88

solli si domosdoshmëri ngritjen e fabrikave të përpunimit të sardeleve me qellim përballimin e këtij prodhimi. Aktiviteti i peshkimit të pelagjikëve të vegjël në Shqipëri nga viti 1948 deri në vitin 1990 ka qenë një aktivitet shumë i rëndësishëm i peshkimit detar duke përbërë pjesën më të madhe të zënieve nga peshkimi detar. Zëniet e sardeleve arritën maksimumin në periudhën 1982-1985 me sasi prej 5,000 deri 6,500 ton. Sasia më e madhe e peshkuar ishte në vitin 1984 me 6,596 ton të zbarkuara. Peshkimi me drita zinte pjesën më të madhe të aktivitetit për sa i përket numrit të anijeve të angazhuara për këtë qëllim si rrjedhojë edhe të sasisë së peshkut të zbarkuar. Piku i prodhimit i përket muajit shtator për peshkimin me drita, ndërsa në muajt tetor - dhjetor për peshkimin me çift pelagjik. Rendimenti mesatar për anije ishte 7.73 ton në muaj për peshkimin çift pelagjik dhe 6.3 ton në muaj për atë me drita. Peshkimi i açugës në Shqipëri nuk ka qenë i ndarë nga ai i sardeles dhe shpesh herë açuga është raportuar nën të njëjtin zë si sardelja. Evidentimi i parë i zënies së açugës është në vitin 1976 në gjirin e Durrësit. Açuga nuk ka pasur ndonjë trajtim të privilegjuar, përkundrazi trajtohej si peshk pa vlerë dhe kryesisht ishte e destinuar për miell peshku. Shqipëria ka pësuar një reduktim drastik të flotës së peshkimit për pelagjikët e vegjël krahasuar me vitin 1990, (zëniet e pelagjikëve të vegjël kanë rënë në rreth 150 – 200 ton në vit në 10 vitet e fundit). Një gjë e tillë nuk ka ardhur si rezultat i kolapsit te stockut ose mbi peshkimit. Siç theksohet nga Marano, (2000) në detin Adriatik, sardelet përfaqësojnë specien dominuese me një biomasë prej rreth 430 000 – 470 000 t, ndërsa Açugat kane një oshilacion me te madh dhe biomasa e tyre shkon nga një minimum prej 60 000 t ne vitin 1987 dhe 1988 dhe një maksimum prej 300 000 t ne vitet 1995 – 1996. Vlerësohet se ne Adriatikun e Veriut biomasa e pelagjikëve te vegjël përbën rreth 60% te biomasës se pelagjikëve te vegjël te Adriatikut, ndërsa ne Adriatikun e Jugut gjendet rreth 15% e biomasës se sardeleve dhe açugeve të të gjithë Adriatikut. Ulja drastike e zënieve te pelagjikëve te vegjël dhe kryesisht te sardeleve është rezultat i mbylljes së fabrikave të përpunimit të tyre, humbjes se tregjeve tradicionale si dhe të ndryshimit të strukturës së flotës së peshkimit e cila u orientua drejt peshkimit fundor.

89

Interesi aktual i tregut ndërkombëtar për pelagjikët e vegjël ka ndryshuar. Sot tregu Evropian kërkon kryesisht açuge dhe skumër, kundrejt sardeleve dhe konservave të tyre të cilat nuk kanë treg në vendet e BE. Për t’ju përgjigjur kësaj kërkese, aktualisht, në Shqipëri ka një numër fabrikash të përpunimit te açugeve te cilat punojnë me mall të porositësit (fason). Këto fabrika blejnë lëndën e parë, açuge në tregun e BE (Itali, Kroaci, Spanjë, etj.) dhe e përpunojnë atë duke e rishitur po në tregun e BE. Marrëveshja e Stabilizim Asocimit me BE (SAA) parashikon që Shqipëria të eksportojë açuge të përpunuara pa taksa doganore por me kuota. Në momentin e negocimit te saj, kuota e eksportit të açugeve me origjine shqiptare, pa takse doganore ishte 1000 ton açuge e përpunuar (zëri doganor; 1604 16 00 dhe 1604 20 40), ndërsa mbi këtë kuote taksa doganore është 25%. Pas dy vitesh, pra që prej vitit 2008 taksa doganore është 12.5 %, taksë kjo që është diskriminuese kundrejt vendeve të MAGREB-it të cilat eksportojnë në BE me doganë 0%. Tabela: 19 Kuotat tarifore sipas MSA Kodi CN

Përshkrimi

Kuota e vëllimit fillestar 100 ton

Përqindja e tarifës

1604 13 11 1604 13 19 ex 1604 20 50 1604 16 00 1604 20 40 Viti

Sardele te përpunuara ose të konservuara

Açuget (Engraulis encrasicholus) të përpunuara ose të konservuara Hyrja ne fuqi e marrëveshjes (takse %)

1000 ton(2)

0 %(1)

1 Janari i vitit të pare pas hyrjes në fuqi të marrëveshjes

80 % e MFN

65 % e MFN

1 Janari i vitit të dytë pas hyrjes në fuqi të marrëveshjes dhe në vitet pasues 50 % e MFN

Detyrimi

6 %(1)

Aktualisht kuota ka arritur ne 1500 ton, por gjithsesi është shumë e ulët kundrejt kapaciteteve përpunuese shqiptare te cilat janë 5000 – 6000 tone açuge e përpunuar ne vit. Për të prodhuar këtë sasi produkti final, çdo vit importohen açuge të freskëta dhe ose të kriposura me rreth 10000 ton. Në këto kushte, përpunuesit shqiptare nuk preferojnë të mbyllin ciklin e prodhimit duke përdorur lëndë të parë me origjine shqiptare, ose te rrisin shkallen e përpunimit në mënyrë që produkti te marrë origjinën shqiptare pasi, tejkalimi i kuotës se eksportit rrit ne mënyrë te menjëhershme barrën fiskale dhe ul aftësinë konkurruese ne tregun evropian.

90

Industria përpunuese merr açuge me origjine të një vendi te BE, nuk i ndryshon origjinën edhe pas përpunimit, duke reduktuar shkallen e përpunimit e rieksporton atë ne BE duke mos paguar asnjë takse. Gjithashtu, një rol te rëndësishëm kanë luajtur edhe subvencionet qe Kroacia ka dhënë në të shkuarën për peshkimin dhe eksportin e pelagjikëve te vegjël dhe kryesisht te açugeve. Deri ne momentin e hyrjes ne BE, Kroacia jepte deri 10 cent € për kg açuge te eksportuar duke nxitur ne këtë mënyrë eksportet e saja. Ky produkt vinte ne Shqipëri dhe fale rregullave te akumulimit bilateral eksportohej ne BE përsëri pa taksa doganore. Me hyrjen e Kroacisë ne BE, heqja e subvencioneve për zënien dhe eksportin e açugeve ka çuar ne një rritje te kërkesës se industrisë se përpunimit te açugeve te vendosura ne Shqipëri për lëndë te parë me origjine vendase. Megjithatë, taksa doganore prej 12.5 % është një faktor i rëndësishëm kufizues për tërheqjen e këtij produkti dhe si rrjedhojë edhe nxitjen e aktivitetit te peshkimit vendas. Duke pasur parasysh burimet natyrore te Shqipërisë (qe përfshin një vije bregdetare prej 470 km) si dhe te dhënat historike dhe historinë e zhvillimit te këtij sektori ne Shqipëri, (ne vitet ’80 mesatarja e zbarkimit te prodhimit ishte ne rreth 6000 ton ne vit), pelagjikët e vegjël përfaqësojnë një burim te rëndësishëm ekonomik për zhvillimin e Shqipërisë. Duke ditur gjithashtu eksperiencën e gjatë në përpunimin e pelagjikëve të vegjël dhe rikrijimin e kapaciteteve përpunuese ne Shqipëri, nxitja e peshkimit te pelagjikëve te vegjël mund te jete një politikë e suksesshme që duhet të mbështetet. Një gjë e tille, natyrisht kërkon shndërrimin e kësaj industrie nga një industri e mirëfilltë fason, në një industri e cila bazohet kryesisht në lëndën e parë vendase duke konkurruar jo vetëm ne krahun e lirë të punës por edhe në prodhimet vendase me kosto më të ulët. Kjo nxitje e industrisë peshkuese të pelagjikëve të vegjël nevojitet të bazohet ne kuadër të një zhvillimi të qëndrueshëm te peshkimit dhe mbrojtje të resurseve peshkore. Aktualisht në Shqipëri janë ngritur 6 fabrika përpunimi të açugës dhe po ngrihen edhe dy të tjera, nga të cilat 2 janë me kapital të huaj (italian) dhe të tjerat janë me kapital shqiptar. Në këtë sektor janë të punësuar rreth 2500 -3000 vetë. Tre fabrika janë në Shengjin – Lezhe, një në Vaun e Dejës, një në Elbasan dhe një në Durrës. Tregu shqiptar është një treg i vogël i cili nuk lejon një zhvillim të rëndësishëm të industrisë përpunuese shqiptare. Për këtë arsye industria shqiptare duhet të orientohet 91

drejt tregut të Bashkimit Evropian si destinacion final por edhe tregu ballkanik është shumë i rëndësishëm. Tregu ballkanik përbëhet nga rreth 56 milion banorë dhe shtetet ballkanike bëjnë pjesë ose jo ne BE. Gjithashtu Shqipëria është pjesë e CEFTA (Marrëveshja e Tregtisë së Lirë të Evropës Qendrore - Central European Free Trade Agreement) ku bëjnë pjesë gjithashtu edhe shtetet e tjera si Bosnja dhe Hercegovina, Maqedonia, Moldavia, Mali i Zi, Serbia dhe Kosova. Të gjitha shtetet pjesëmarrëse në CEFTA kanë nënshkruar me njëra tjetrën marrëveshjet e tregtisë së lirë në kuadër të Paktit të Stabilitetit të Evropës Juglindore. Në këtë kontekst edhe prodhimet me origjinë shqiptare mund të depërtojnë në këto tregje me tarifa doganore preferenciale. Bashkimi Evropian është në mesin e tre tregjeve të peshkut më të rëndësishme dhe të produkteve me origjinë nga peshqit në botë, së bashku me Japoninë dhe Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Varësia e Bashkimit Evropian nga peshku i importuar është ende në rritje, me shifra tregojnë se importet përbëjnë rreth 60% të të gjitha prodhimeve të detit të konsumuara në Bashkimin Evropian. Vështirësitë në lëvizjen e produktit me të cilën përballet industria e përpunimit të peshkut në BE është një çështje vendimtare e furnizimit me lëndë të para në krahasim me një stabilitet të çmimeve, fleksibilitet të vëllimit, teknikat dhe metodat e prezantimit të produktit dhe, jo më pak, për rregullsinë dhe afatet kohore të dërgesave, gjë që ka çuar në një rritje progresive të importeve nga jashtë Bashkimit Evropian (kështu, për shembull, 80% e peshkut importohet nga vendet jashtë Bashkimit Evropian). Edhe pse peshku i freskët ka dominuar tregun evropian për produktet e peshkut, situata tani po ndryshon. Konsumatorët janë të orientuar drejt konsumit të produkteve të përpunuara të peshkut, me vlerë të shtuar, veçanërisht ushqimet e gatshme, dhe ky trend tregon shenja të forcimit, sidomos në tregje të tilla si Franca dhe Gjermania. Konsumatorët shpenzojnë gjithmonë e më pak kohë në kuzhinë për të përgatitur ushqimet. Familjet dominuese janë me numër të ulët ose të përbërë nga një person i vetëm (prindër të vetëm). Jetesa gjithnjë e më e vrullshme, dhe numri në rritje i grave që punojnë, kanë shkaktuar një rritje të shpejtë të kërkesës për ushqim të shpejtë në përgatitje, të tilla si produktet e peshkut të përpunuara dhe të përgatitura. Ka dy grupe të synuara të cilat besohet se mbajnë potencialin më të madh në të ardhmen evropiane të tregut të peshkut (Wessells, C.R.,1999): 92

•

Popullsia në Evropë po plaket në mënyrë të qëndrueshme. Jetëgjatësia mesatare sot është në thelb më e madhe se në të kaluarën, një cilësi e jetës më e lartë dhe njerëzit jetojnë më gjatë duke u udhëhequr nga një mënyrë jetese më aktive dhe e shëndetshme. Ndoshta, një nga nevojat themelore të njerëzve të moshuar është një dietë të shëndetshme, kështu që peshku është një ushqim natyral dhe me përfitime të konsiderueshme ushqyese.

•

Ekziston gjithashtu një nevojë e veçantë në drejtim të tregut të fëmijëve, i cili është i orientuar në mënyrë të gabuar ndaj konsumit te peshkut dhe potencialisht mund të bëhet një konsumues i ushqimeve të detit dhe produkteve të detit. Ndryshimi i kësaj qasjeje është i rëndësishëm për tregun në të ardhmen. Ka kërkesa të veçanta në tregun e fëmijëve, të tilla si peshku i pastruar pa hala, i cili është më i lehtë për t’u ngrënë, si dhe një imazh joshës dhe me copa me madhësi dhe forma të ndryshme, të cilat kanë demonstruar që janë shumë të pëlqyeshme për konsumatorët e vegjël.

Duke pasur parasysh këtë treg dhe këta tendenca te konsumatorëve Evropianë si dhe tendencave të ngjashme të tregut vendas, edhe industria përpunuese e prodhimeve të peshkimit, kryesisht atyre të pelagjikëve të vegjël, duhet të orientohet në mënyrë të tillë që të gjejë një treg të hapur dhe konkurrues. Një aspekt tjetër shumë i rëndësishëm është edhe industria e konservimit të sardeleve. Shqipëria ka pasur një industri të zhvilluar në drejtim të prodhimit të konservave të sardeleve me katër fabrika, një në Vlorë, një në Durrës, një në Sarandë dhe një në Shëngjin. Prodhimet e konservave të sardeleve ishin të destinuara kryesisht për tregun vendas, por një pjesë e mirë e tyre eksportohej edhe në tregjet e vendeve të ish – Lindjes si Hungaria, Polonia. Mbyllja e këtyre fabrikave ishte një nga arsyet e kolapsit të peshkimit të pelagjikëve të vegjël në Shqipëri e cila bazohej kryesisht në peshkimin e sardeles. Nga të dhënat doganore të vitit 2014 rezulton se në Shqipëri janë importuar 350 kontejnerë me 22 ton secili me konserva sardelesh dhe skumri, dhe një pjesë e tyre është eksportuar edhe në Kosovë dhe Maqedoni. Pra është një treg i cili në këto vite është rritur ndjeshëm në krahasim me te kaluarën duke kapur një shifër konsumi në 93

Shqipëri dhe në zonën shqipfolëse prej rreth 7000 – 8000 ton konserva në vit (ose 70 000 000 cope/vit) . Këto shifra janë shumë interesante dhe mund të shërbejnë si bazë për ringritjen e kësaj industrie për përpunimin e sardeles. Aktualisht sardelja peshkohet në sasi të vogla dhe është e destinuar për konsum të freskët. Sasi minimale shkojnë për prodhim konservash nga një fabrike modeste konservash në Akerni - Vlore, dhe konservat në tregun Shqiptar përveç atyre të Vlorës, janë me origjinë nga Greqia, Malajzia, Kroacia, dhe Spanja. Çmimi në treg me pakicë është 100 lek/copa (0.7 €) ose me vlere në total 7 miliardë leke (50 milion €). Çmimi në fabrike është 40 - 50 lekë/copa (0.29 - 0.35€), në të cilin fitimi i fabrikës është 15 leke (10 € cent). Në një treg, një prodhim shqiptar që do të kërkonte të rigjallëronte traditën e vjetër dhe të synonte një fashë tregu prej 10% (ose 7 milion copë) do të thoshte se fitimi i saj neto do të ishte në rreth 5-700 000 €/vit. Kjo do te kërkonte ngritjen e një fabrike me kapacitet prodhues 22 - 25 000 cope konserva në ditë (2000 cope në orë). Këto fabrika quhen fabrika të mesme (në rreth 30 000 cope konserva në ditë) për nga kapaciteti. Fabrikat e këtij lloji punojnë 6 ditë në jave dhe një ditë remont ose rreth 300 – 320 ditë pune në vit. Regjimi i tanishëm i menaxhimit në Detin Adriatik nuk është efektiv mjaftueshëm në ndalimin e rënies së stoqeve komerciale dhe rindërtimin e ekosistemeve të varfëruara. Megjithatë, rimëkëmbja është e mundur nëse ndërmerren ndryshime thelbësore të menaxhimit. (Fouzai N., Coll M., et al.2012) Në këtë kontekst, krijimi i Zonave të Mbrojtura Detare dhe reduktimet sezonale në sforcon e peshkimit mund të jenë mundësitë të përshtatshme që mund të japin rezultate të rëndësishme pozitive ekologjike në një të ardhme të afërt.

94

5.2 Vlerësimi i procesit të trajtimit në bordin e anijeve të peshkimit me metoda të ndryshme të peshkimit: peshkimi me koshilok dhe peshkimi me çiftin pelagjik dhe ndikimi i tyre në cilësinë e açugeve (Engraulis encrasicolus, Lineus, 1758) të peshkuara. Cilësia dhe menaxhimit i cilësisë janë një shqetësim në rritje dhe i rëndësishëm në të gjitha pjesët e zinxhirit peshkimit. Cilësia e produkteve peshkimit varet si nga variacionet natyrore (Sezoni, vendndodhja, madhësia, dhe popullatat e peshqve), freskia, ashtu edhe dëmtimet që ndodhin gjatë zënies dhe trajtimit në bord. Mjetet e peshkimit kanë ndikime të shumta në cilësinë e peshkut, dhe dëmet e shkaktuara nga mjetet e peshkimit mund të ndikojnë në mënyrë të konsiderueshme në cilësinë e produktit, duke rezultuar në degradimin e produkteve finale, në fund të procesit. Njollat e gjakut dhe dëmtimet në trup kanë efekt të thellë negativ në cilësinë e filetove të peshkut, si pjesa më e "kushtueshme" e produkteve të peshkimit. Studimet e kryera, kryesisht në Norvegji (Martins’ dottir, E., 2009, Martins’ dottir, E. 2003, Rotabakk B. T 2011.) kanë arritur në përfundimin se një normë më e ulët e dëmtimeve rezultojë në një vlerë më të lartë, domethënëse, të produktit. Gjithashtu është vërtetuar se metoda e zënies është faktori më i rëndësishëm që ndikon në cilësinë vizive të peshkut të freskët. Parametrat e cilësisë të prekur në mënyrë domethënëse janë ngjyra, gërvishtjet / çngjyrosja dhe vlerësimi përfundimtar i përgjithshëm i peshkut të zënë dhe freskia e lëndëve të para që influencon cilësinë e filetos. Gjatë viteve të fundit janë zhvilluar shumë skema për analizën vizive të peshkut të papërpunuar. Ideja themelore e çdo metode te vlerësimit te cilësisë është se çdo parametër i cilësisë është i pavarur nga parametra të tjerë. Në Evropë sot, metoda më e përdorur zakonisht për vlerësimin e cilësisë në shërbimin e inspektimit dhe në industrinë e peshkimit është skema e BEsë, qe përdoret me Vendimin e Këshillin nr. 103/76 i janarit 1976. Ekzistojnë tri nivele të cilësisë në skemën e BE-së, E (Extra), A, B, ku E është e cilësisë më e lartë dhe B është niveli ku peshku nuk është i përshtatshëm për konsum njerëzor. Skema e BE-së është pranuar në vendet e BE-së për vlerësimin viziv sikurse edhe në Shqipëri si vend kandidat. Gjithashtu, një mënyrë e vlerësimit të cilësisë, e zbatuar tashmë nga shume shtete dhe kompani është skema e Metodës se Indeksit të Cilësisë (QIM) që përdoret për salmonin e Atlantikut. QIM është rekomanduar për përdorim si një iniciativë 95

Evropiane për të harmonizuar këtë lloj të matjeje, dhe skemat e QIM janë zhvilluar për lloje të ndryshme të peshqish të përbashkët evropianë. Megjithatë, kërkime të mëtejshme janë të nevojshme për të vlerësuar zbatueshmërinë e QIM për peshkun në faza të ndryshme të trajtimit, ruajtjes dhe përpunimit. Metodat për vlerësimin e dëmtimeve të lidhura me zëniet megjithatë, nuk kanë qenë gjithmonë të fokusuara në të njëjtën drejtim. Në vitin 2003 është prezantuar një ide e re e zhvillimit të Indeksit te Dëmtimeve nga Zëniet (CDI) për matjen e cilësisë së zënieve dhe trajtimin në det, indeks ky që është përdorur edhe në këtë punim, me disa modifikime. Gjithashtu, një numër shtetesh dhe kompanish kane venë ne përdorim variacione të ndryshme ne lidhje me vlerësimin e cilësisë. Një gjë e tillë bëhet për t’u përshtatur për nevojat e vetë kompanisë si dhe te vëzhgimit që ato duan të kryejnë. Në analizë janë marrë 71 dhe 68 individë në rastin e peshkimit me koshilok gjatë daljeve ne det me data 15 tetor 2013 dhe 31 tetor 2013 dhe 110 dhe 60 individëve në rasti e peshkimit me çiftin pelagjik me datat 14 janar dhe 22 shkurt 2014. Metodika e përdorur është vlerësimi i dëmtimeve të peshkut nga mjeti i peshkimit ose Indeksi i Dëmtimeve nga Zëniet (CDI). Rezultatet në lidhje me dëmtimet në lëkurë janë treguar në Fig. 44. Siç shikohet edhe në këtë grafik nuk ka shenja të dëmtimeve të dukshme në lëkurë në 94% dhe 100% të individëve të peshkuar me koshilok dhe në 95% dhe 100% të individëve të peshkuar me metodën e peshkimit çift pelagjik. Vlerësimi i humbjes së luspave nuk është kryer pasi pelagjikët e vegjël (Açuga) është një peshk shume delikat dhe humbja e luspave është e zakonshme qoftë edhe për një manipulim të vogël. Në anijet, peshku nga vaskat e ngordhjes hidhej në arkat e polistirolit, shtohej një sasi akulli, sa te mbulonte peshkun i cili nga ky moment nuk mund të prekej ose lëvizej më. Çdo lëvizje e peshkut për açiugën sjell vetëm dëmtimin e saj. Kur vërehej se akulli në sipërfaqe ishte shkrirë shtohej një sasi tjetër akulli dhe në këtë mënyrë peshku ndodhej në një masë akulli të ngrirë në sipërfaqe dhe akulli të shkrirë në fund të arkës duke ruajtur një temperaturë nga 0°C në -0.6°C.

96

Dëmtime të lëkurës/ humbje të luspave 100%

90%

90% 80% 70%

100%

85%

71%

60% 50% 40% 30%

29%

20%

15%

10%

10%

0%

0%

15. Oct 2013, n = 62

31. Oct 2013, n = 68

0: No visible marks on skin

13. Jan. 2014, n = 110

22. feb 2014, n = 60

1: Visible scratch in scales/pigment

Figura 44. Dëmtime të lëkurës/ humbje të luspave.

Në figurën e mëposhtme shikohen luspat në det pas ngritjes së prodhimit në bordin e anijes me të dyja metodat e peshkimit.

Figura 45. Luspat ne det pas

Figura 46. Luspat ne det pas

peshkimit me koshilok

peshkimit me çiftin pelagjik.

97

Figura 47. Sardele dhe açuge te datës 15 tetor 2013, para dhe pas kalimit ne pompën thithëse. Anija Mare Adriatik, koshilok

Figura 48. Sardele dhe açuge te datës 31 tetor 2013, para dhe pas kalimit ne pompën thithëse. Anija Mare Adriatik, koshilok

Figura 49. Açuge te datës 13-14 janar 2014. Anijet Rozafa 13 dhe Rozafa 14, çift pelagjik

98

Figura 50. Açuge te datës 22 shkurt 2014. Anijet Rozafa 13 dhe Rozafa 14, çift pelagjik

Në rastin e vlerësimit të gjakut në lëkurë, kemi të dhëna që janë paraqitur në Fig. 51. Siç shikohet nga ky grafik nuk ka gjak mbi lëkurë në 98% dhe 93% të individëve të peshkimit me metodën e peshkimit me koshilok dhe në 95% dhe 100% të individëve të peshkuar me metodën me çift pelagjik.

100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0%

Gjak në lëkurë

98%

2%

15. Oct 2013, n = 71

100%

95%

93%

7%

5%

31. Oct 2013, n = 53

13. Jan. 2014, n = 110

0: No discolouration

0%

22. feb 2014, n = 60

1: Red areas

Figura. 51. Gjak në lëkurë

Të dhënat për dëmtimet/gërvishtjet e peshkut nga rrjeta e peshkimit ose gjatë ngritjes në bord tregojnë se në peshkimin me koshilok të datave 15 dhe 31 tetor 2013, nuk ka dëmtime në 82% dhe 91% e individëve, dëmtime të dukshme në 16% dhe 1% e individëve dhe 2% dhe 7% e peshkut është dëmtuar tërësisht (jo i përshtatshëm për 99

konsum njerëzor). Në peshkimin me metodën e peshkimi çift pelagjik të datave 13 janar dhe 22 shkurt rezultatet tregojnë dëmtime në 85% dhe 87% e individëve, dëmtime të dukshme me individë të shtypur në 14% dhe 13% të individëve dhe 2% dhe 0% e peshkut është dëmtuar tërësisht, jo i përshtatshëm për konsum njerëzor. (Figura 52). Dëmtimet/gërvishtjet e peshkut nga rrjeta e peshkimit ose gjatë ngritjes në bord 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0%

91%

82%

16% 2%

15. Oct 2013, n = 62 0: No damages

87%

85%

1%

14%

7%

31. Oct 2013, n = 68

1: Visible crush damages

13% 2%

0%

13. Jan. 2014, n = 110

22. feb 2014, n = 60

2: The fish is totally damaged (not for food production)

Figura 52. Dëmtimet/gërvishtjet e peshkut nga rrjeta e peshkimit ose gjatë ngritjes në bord.

Gjaku në sy, është tregues i stresit të peshkut gjatë procesit të zënies. Rezultatet në lidhje me vlerësimin e këtij parametri janë paraqitur në figurën 53. Numri më i madh i individëve me gjak në sy është në rastin kur açugat janë stresuar gjatë procesit të peshkimit dhe procesi i ngritjes në bord është shumë i gjatë, si në rastin e metodës së peshkimit me koshilok ose të rastin kur rrjeta e çiftit pelagjik tërhiqet për një kohë relativisht të gjatë dhe sasia e peshkut në rrjetë është relativisht e madhe. Në rastin e metodës së peshkimit me çift pelagjik përqindja neto e individëve me gjak në sy është e ulët, por sidoqoftë është një sasi e caktuar e prodhimit të zënë. Sytë e kuq si indikator i stresit te peshkimit me çiftin pelagjik vërehet te ata individë të cilët bien në fillim në rrjetën në lëvizje dhe qëndrojnë në rrjetë gjatë gjithë kohës së tralimit. Ne këta kushte kjo përqindje e peshqve është nën stres. Në rastin e peshkimit me koshilok më datë 15 tetor kemi rreth 16% të prodhimit i cili paraqet një situatë të tillë. Stresi në këtë rast 100

është i lidhur me mënyrën e ngordhjes së peshkut në vaskat, ku sasia e akullit ishte relativisht e vogël. Produkti ka qenë nën stres gjatë procesit të manipulimit në bord. Më 31 tetor procesi ka qenë i rregullt dhe prania e gjakut në sy nuk vërehet. Gjaku te pendët është gjithashtu indikator i stresit gjatë procesit te zënies dhe ngritjes në bord. Siç shikohet nga grafiku ne figurën 54, ky parametër është një indikator i mjetit te peshkimit, ku ne rastin e peshkimit me koshilok dhe çiftit pelagjik % e individëve është e njëjtë për lloj mjeti peshkimi.

100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0%

100%

Gjak në sy

16%

7%

0%

15. Oct 2013, n = 72

97%

93%

84%

31. Oct 2013, n = 53 0: No discolouration

13. Jan. 2014, n = 110

3%

22. feb 2014, n = 60

1: Red eyes

Figura 53. Gjak në sy

100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0%

100%

100%

Gjak te pendet 88%

88%

12% 0%

15. Oct 2013, n = 62

12%

0%

31. Oct 2013, n = 68 0: No red discoloration

Figura 54. Gjak te pendët 101

13. Jan. 2014, n = 110 1: Red areas

22. feb 2014, n = 60

Figura 55. Vaskat e ngordhjes në të cilën sasia e akullit është relativisht e ulët. (Anija Mare Adriatik)

Figura 56. Vaskat e ngordhjes në të cilën sasia e akullit është relativisht e duhur. (foto 1 anija Mare Adriatik, foto 2 anija Rozafa 13). Na anijen Rozafa 13, sidoqoftë procesi është me i rregullt pasi akulli është i përzierë me ujë duke bërë një përzierje homogjene te peshkut me akullin dhe garantuar një temperature të njëjtë në të gjithë vaskën.

Në të dyja metodat e peshkimit zëniet hidhen në vaska të ngordhjes së peshkut (figurat lart) në të cilat është hedhur një sasi akulli i prodhuar me ujë të mjelmët: i ëmbël dhe deti. (Chilled Sea Water, CSW). Sasia e akullit është në vartësi të sasisë së peshkut në vaskë. Vaskat janë 500 litra dhe 300 litra. Sasia e akullit të përdorur nga Anijet Rozafa 13 dhe 14 është rreth 1.1 kg akull për 1 kg peshk, si mesatare vjetore. (në dimër sasia e përdorur është më e vogël, pasi varet nga temperatura e ujit të detit, T1 (temperatura 102

me te cilën peshku del nga deti). Mesatarisht për çdo dalje ne det anijet Rozafa 13 dhe 14 furnizoheshin me rreth 100 thasë akull me nga 20 kg secili. Anija Mare Adriatik furnizohej me rreth 20 deri 30 thasë akull me rreth 20 kg secili si dhe ne bordin e anijes Mare Adriatik ishte në funksion një makinë e prodhimit te akullit me kapacitet të reduktuar: 250 kg - 24h. Ne rastin e Anijeve Rozafa 13 /14 me datë 13-14 janar 2014, sasia e nevojshme e akullit për vaskat e ngordhjes llogaritet: Prodhimi 700 arka = 700x 7 kg secila = 4900 kg sardele dhe açuge Temperatura e peshkut = 10 °C MIf = 4900 x 10/100 = 490 kg akull. Sasia ne bord = 100 thasë x 20 kg secili = 2000 kg. Sasia e akullit për arkat = 1500 kg ose rreth 2 kg akull për arkë. Në parim, bilanci i energjisë midis energjisë së marrë nga akulli i shkrirë për të kompensuar ngrohjen nga jashtë kutisë ose enës mund të shprehet si më poshtë: L · (dMi/dt) = U · A · (Te - Ti) ku: Mi = sasia e akullit të nevojshëm për të kompensuar humbjet termike (kg) U = koeficienti i përgjithshëm i transferimit të nxehtësisë (kcal/orë · m2 · °C) A = sipërfaqja e arkave (m2) Te = temperatura e jashtme Ti = temperatura e akullit (zakonisht merret si 0 °C) t = koha (në orë) Megjithatë është e vështirë të llogaritet sasia e sakte e nevojshme e akullit, qoftë edhe duke matur “A” dhe parametrat e tjerë. Kjo për faktin se është gjithmonë e vështirë për një numër faktorësh praktike (mungesa e të dhënave të besueshme mbi materialet dhe kushtet, parregullsitë në ndërtimin e arkave, formë të parregullt gjeometrike e kutive, ndikimin e kapakëve ose arkave mbi njëra - tjetrën dhe efektet e rrezatimit. Vlerësimi i sasisë së përdorur në të dyja rastet e mara ne studim është relativisht i vështirë, pasi akulli përdoret qoftë ne procesin e ngordhjes së peshkut, në vaskat e 103

ngordhjes ashtu edhe në arkat e peshkut për të mbajtur produktin në temperaturat optimale. Sasia e përdorur e llogaritur më sipër është sasia totale e akullit të përdorur nga anijet e peshkimit si në vaska ashtu edhe në arka. Sasia teorike e nevojshme për të ftohur peshkun në -0.6° C është relativisht e vogël dhe në praktikë shumë më shumë akull përdoret për të mbajtur peshkun në të ftohtë.

Figura 57. Peshku ne arka gjatë procesit te zbarkimit ne port. Foto 1 Mare Adriatik, Foto 2 Rozafa 13-14. Në varësi të sasisë së peshkut dhe akullit për çdo vaskë, koha ngordhjes është më e shkurtër ose më e gjatë dhe temperatura T2 arrihet në një kohë më të shkurtër ose jo. Gjaku në operkulin e velëzave është indikator i një cilësie më të ulët të peshkut si rezultat i një temperature më të lartë të ujit në procesin e ngordhjes. (Figura 58)

Gjak në operkulin e velëzave 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0%

100%

98%

60%

58% 42%

40%

0%

15. Oct 2013, n = 71

31. Oct 2013, n = 53

13. Jan. 2014, n = 110

0: No red discoloration

Figura 58. Gjak në operkulin e velëzave

104

1: Red areas

2%

22. feb 2014, n = 60

Siç shikohet nga ky grafik në rastin e peshkimit më date 15 tetor numri i individëve me prani te gjakut në operkulin e velëzave është shumë i lartë, 42% dhe në daljen e datës 31 tetor ky numër është në rreth 40%. Ne daljet e datave 13 janar 2014 dhe 22 shkurt 2014 numri i individëve me prani te gjakut në operkulin e velëzave është i papërfillshëm duke treguar se peshku është trajtuar në mënyrë korrekte në bordin e anijes së peshkimit deri në mbërritjen në destinacion dhe sasia e akullit ka qenë e mjaftueshme. Gjaku në operkulin e velëzave është i ndërlidhur me procesin mbas hedhjes në arkat e polisterolit deri në zbarkim. Një element i dyte që ndikon në praninë ose jo të gjakut në operkulin e velëzave është vendi ku ruhen arkat e peshkut në bordin e anijes së peshkimit. Normalisht, duhet që arkat, pas akullosjes, të vendosen në frigoriferin e anijes deri në zbarkim, por një gjë e tillë ndodh rrallë ose për një sasi të kufizuar. Kjo për faktin se frigoriferët kanë një kapacitet të kufizuar, në to mbahen thasët e akullit dhe ndodhen në pjesën e poshtme të kuvertës. Zakonisht te të gjitha anijet e peshkimit, sidomos kur sasia e peshkut të zënë është e madhe, arkat mbahen në kuvertë dhe në rast se sasia e akullit nuk është e mjaftueshme, një gjë e tillë ndikon në cilësinë e peshkut.

Dëmtimet te pendët

100%

100%

94%

100%

95%

90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10%

6%

5%

0%

0%

15. Oct 2013, n = 62

31. Oct 2013, n = 68

13. Jan. 2014, n = 110

0: No visible damage on fins

0%

22. feb 2014, n = 60

1: Visible damage on fins

Figura 59. Dëmtimet te pendët

Vlerësimi i dëmtimeve te pendët është një parametër i cili lidhet me dëmtimet nga rrjeta ose pompa e thithjes. Sidoqoftë, ky parametër nuk është shume indikativ dhe nga ana 105

jonë është bërë një vlerësim mbi shkallën e dëmtimit por rezultatet nuk shprehin një relacion të qarte ndërmjet metodës së peshkimit, temperaturave të ruajtjes dhe cilësisë së peshkut. Ruajtja e cilësisë së peshkut fillon me procesin e zënies dhe kalon nga zënia deri te përdorimi final për përpunim ose konsum. (Processing Fish Author Anonymous) Trajtimi i kujdesshëm i peshkut në bordin e anijes ose gjatë transportimit deri në fabrikën e përpunimit është kritike nëse kërkohet që të ruhet cilësia e lartë e produktit. Ka, megjithatë, disa kufizime në trajtimin e peshkut; të rëndësishme në mesin e tyre janë proceset bakteriologjike, kimike dhe fizike që shkaktojnë degradimin e peshkut. (Fisheries and Aquaculture topics, 2005) Sipërfaqja e peshqve të ngordhur është habitati ideal i rritjes për bakteret dhe rezultati përfundimtar i aktivitetit të tyre është peshku i prishur. Zvogëlimi i temperaturës mund të parandalojë rritjen e shumë llojeve të baktereve që shkaktojnë prishjen e peshkut. Enzimat e tretjes mund të iniciojnë dekompozim e peshqve të ngordhur. Faktorët fizikë si gërvishtjet e lëkurës, çarjet e saja, prerje të trupit që zbulojnë muskujt e peshkut mund të nxisin proceset bakteriologjike apo kimike dhe mund çojnë në rritje më të shpejtë të baktereve, të shkaktojë gjakderdhje të brendshme e cila errëson filetot dhe rrit sipërfaqen për oksidim kimik. Për këtë arsye është e rëndësishme që të mblidhen të dhëna mbi temperaturën që nga momenti që peshku ngjitet në bord, te anijet e peshkimit deri në fabrikën e përpunimit.  Zgjedhja e mjeteve të peshkimit në lidhje me pelagjikët e vegjël përcaktohet nga disa parametra komplekse, p.sh. aspektet historike dhe të traditës, çmimet e karburantit, politikat qeveritare, dhe çmimet e peshkut dhe cilësia e tij. Megjithatë, vlerësimi se sa ndikojnë mjetet e ndryshme të peshkimit te cilësia e zënieve, ka nevojë për më shumë studime dhe rritja e njohurive në lidhje me këtë çështje mund të ketë efekte sinergjike me çmimet e peshkut në treg. Mjetet e peshkimit mund te kenë ndikime të shumta në cilësinë e peshkut dhe mund të sjellin një në përkeqësim cilësisë së produkteve në se nuk janë të zgjedhur me kujdes (Arna V. J., 2010).  Nga metoda e peshkimit me koshilok pritet një përqindje më e vogël e peshkut të dëmtuar në krahasim me peshkimin me çift pelagjik i cili përdor rrjeta tërheqëse në mesin e kolonës së ujit. Arsyet janë të lidhura me dallimet në mes 106

të këtyre dy metodave të peshkimit, ku në peshkimin me koshilok, peshku rrethohet dhe rrjeta gradualisht ngushtohet, pra peshku në teori duhet të dëmtohet më pak, ose efektet e rrjetës duhet të jenë më pak te dukshme mbi prodhimin, ndërsa në peshkimin me trate pelagjike të anijeve çift pelagjik, peshk tërhiqet për një kohë te caktuar nga anija së bashku me rrjetën.  Në rastin e peshkimit me tratë pelagjike të anijeve çift pelagjik, nëse procesi nuk është i kujdesshëm, anijet e peshkimit nuk janë të koordinuara me njëra tjetrën dhe lundrojnë me shpejtësi të ndryshme, dëmet mund të jenë më të larta. Në rastin tonë, dëmet janë pak a shumë më të njëjtin nivel me anijen që peshkon me koshilok. Studimi ynë ne lidhje me vlerësimin e shkalles së dëmtimeve për anijen e peshkimit me koshilok (Mare Adriatik) është bërë mbi peshkun e marrë pas kalimit nga pompa thithëse, pra nga arkat në bordin e anijes. Për efekte krahasuese kemi bërë edhe mbi një sasi peshku te marre direkt nga rrjeta e peshkimit, përpara ngjitjes në bordin e anijes së peshkimit. Kjo shkallë relativisht e lartë e dëmtimeve për këtë lloj peshkimi (ose e krahasueshme me shkallën e dëmtimit nga rrjetat pelagjike) është e lidhur me pozicionimin e pompës thithëse të anijes së peshkimit Mare Adriatik. Pozicionimi i pompës thithëse në një lartësi mbi tre metra nga kuverta dhe në total 5 – 6 metra nga niveli ku ndodhet peshku në rrjetë sjell një rrugë më të gjatë të peshkut ne tubat e pompës dhe një dëmtim më të madh të prodhimit.

Për të ruajtur cilësinë e peshkut dhe për të ulur shkallen e dëmtimeve, në anijet e peshkimit Rozafa me metodën e peshkimi çift pelagjik koha e tralimit nuk është më shumë se 30 minuta, duke reduktuar në këtë mënyrë kohën e peshkut në rrjetë. Gjatë fazës së tërheqjes së rrjetës, gjatë peshkimit, ka një rakordim ndërmjet dy anijeve të peshkimit Rozafa 13 dhe Rozafa 14, për të lundruar me të njëjtën shpejtësi, me të njëjtin kurs dhe xhiro motori etj. Qëllimi është që rrjeta të jetë në pozicion horizontal dhe pozicion vertikal me hapje maksimale dhe pa përdredhje. Një gjë e tillë redukton ndjeshëm nivelin e dëmtimit mbi peshqit duke peshkuar një produkt të një cilësie të lartë.

107

Këto strategji të peshkimit të përdorura nga këto dy kompani janë te lidhura me destinacionin final të prodhimit. Kompania Mare Adriatik, pronare e anijes së peshkimit me të njëjtin emër, prodhimin e përdor për përpunim të mëtejshëm në fabrikë si peshk i filetuar dhe kriposur. Në këto kushte, nisur edhe nga koha e shkurtër që peshku kalon nga zënia deri në fabrikë, i kushtohej më pak rëndësi cilësisë së peshkut të zënë në terma të lidhur me shkallën e dëmtimeve të jashtme në trup. Peshku i zënë me mbërritjen në fabrikë kriposej dhe lihej në kripe për një periudhe disa mujore. Mbas kësaj hynte në proces përpunimi, filetimi dhe përpunimi final si peshk i konservuar.

108

Figura 60. Fazat e përpunimit te açugës në fabrikën Mare Adriatik.

Në rastin e kompanisë Rozafa, peshku i zënë kishte destinacion tjetër. Një pjesë e konsiderueshme e prodhimit shitet si peshk i freskët, një pjesë shkon për përpunim të mëtejshëm në fabrikë si fileto açuge e marinuar dhe një pjese u shitet fabrikave të përpunimit në Shqipëri ose Greqi për përpunim të mëtejshëm. Nisur nga ky destinacion, edhe kujdesi ndaj cilësisë së produktit është maksimal, për të rregulluar edhe ato defekte që sjell metoda e peshkimit. Është interesi i kompanisë që peshku të jetë sa më i prezantueshëm nga pamja vizive, kur shitet i freskët, pa njolla në rastin e përgatitjes së filetos dhe natyrisht i një cilësie sa më të lartë ne rastin e shitjes së tij fabrikave të tjera të përpunimit.

109

Figura. 61. Një ekspozitor peshku i kompanisë Rozafa. Çmimi i açugeve është 1400 lekë/kg. Fabrika dhe fazat e përpunimit të açugës e marinuar.

110

5.3 Ndryshimet në cilësinë e filetove të açugeve (Engraulis encrasicolus, Lineus, 1758) dhe sardeleve (Sardina pilchardus, Walbaum 1792) nga luhatjet e temperaturës, të gjatë procesit të trajtimit në bordin e anijeve të peshkimit. Një element i rëndësishëm i vlerësimit të kushteve të trajtimit në bordin e anijeve të peshkimit është

sigurimi i temperaturave të duhura për të garantuar cilësinë e

produkteve (Calanchea, J.,2013). Për këtë qëllim krahas niveli të dëmtimeve që peshku pëson gjatë fazave të zënies dhe ngritjes në bord si dhe të trajtimit të tij në bord, një parametër i rëndësishëm është edhe monitorimi i temperaturës nga momenti i zënies deri në destinacionin final, qendrat e grumbullimit ose në fabrikë. Monitorimi ndërpritet në qendrën e grumbullimit ose në fabrikë pasi nga ky moment peshku futet në frigoriferë dhe të dyja kompanitë janë te pajisura me kapacitetet ftohëse moderne dhe të mjaftueshëm. Peshku ka qenë dhe mbetet një burim i rëndësishëm i ushqimit të njeriut që nga kohërat e lashta deri më sot, dhe përmban shumë proteina me cilësi të lartë, vitamina dhe acide yndyrore omega-3, të cilët veçanërisht gjenden te peshqit pelagjikë. Konsumi i prodhimeve peshkore në rang botëror për fryme është parashikuar të arrijë në 20,9 kg për frymë në vitin 2023, nga 19,2 kg për frymë në vitet 2011-13. Konsumi në Shqipëri është rreth 4 kg për frymë dhe kërkesa është në rritje (Figura 62- 63).

2005 Prodhimet bujqesore baze: kg/per fryme/vit 350 300 250 200 150 100 50 0

301 210 91.9

68.7 58 76.9

43.4 22 31.8 6

8 23

14

Albania

17.9

7 2.9 1

4.13 17.6 16 13.4 15 4 3.9

EU-25

Figura 62 Konsumi i prodhimeve bujqësore baze të Shqipërisë kundrejt vendeve BE

111

Figura 63. Konsumi mesatar për frymë në botë, peshë e gjallë. Me rritjen e konsumit, konsumatorët kanë zhvilluar standarde më të larta për cilësinë e produkteve. Për këtë qellim, nevojitet një vëmendje më e madhe ndaj procedurave të ruajtjes së freskisë dhe cilësisë e peshkut nga ana e prodhuesve dhe përpunuesve. Cilësia e prodhimeve të detit të freskëta përgjatë zinxhirit të vlerës varet nga karakteristikat dhe gjendja e lëndëve të para, si dhe nga faktorë të tillë si menaxhimi i temperaturës, lagështia relative e ajrit, higjiena dhe trajtimi i peshkut. Kohët e fundit në industrinë ushqimore, janë zhvilluar teknika për të mbrojtur produktet kundrejt abuzimit me temperaturën apo faktorëve të tjerë të mjedisit dhe disa teknikat e reja edhe për të rritur jetë gjatësinë e produktit final. Jetë gjatësia është përcaktuar si periudha gjatë së cilës produkti mban sigurinë e tij mikrobiologjike dhe cilësitë vizive në një temperaturë të caktuar magazinimit. Kjo e bazuar në rreziqet e identifikuara për produktin, ngrohjes apo trajtime të tjera të ruajtjes, mënyrën e paketimit dhe pengesa apo faktorë të tjerë pengues që mund të përdoren. Në vitet e fundit, gjithnjë e më shumë impiante dhe struktura të përpunimit të peshkut janë ndërtuar dhe zhvilluar në të gjithë botën me teknologji moderne të afta të garantojnë ruajtjen dhe përpunimin e produktit në kushte optimale. Në përgjithësi, 112

impiantet moderne të përpunimit peshkut si fileto mund të ndahen në dy kategori: përpunimi fillestar i peshkut si lëndë e parë dhe prodhimi i produkteve të përpunuara të peshkut. Në Shqipëri, faza fillestare e përpunimit të peshkut kryhet në anijet e peshkimit, dhe në impiantet e përpunimit të peshkut behet përpunimi i mëtejshëm i tij. Në mënyrë tipike, peshqit e vegjël pelagjikë mbulohen me akull dhe mbahen në struktura në të ftohtë në det për të ruajtur cilësinë e lëndëve të para. Pas zbarkimit, peshku dërgohet për t’u përpunuar në fabrikat e përpunimit dhe ose qendrat e grumbullimit për t'u shitur si peshk i freskët ose përpunohen më tej në përgatitjen e filetove. Cilësitë e brendshme dhe të jashtme e peshkut ndryshojnë në mënyrë të konsiderueshme në varësi të vendndodhjes së zonave të peshkimit, llojet të peshqve, cilësia e ujit dhe teknikat e zënies. Objektivi kryesor i çdo metodë të trajtimit të peshkut është për të ruajtur cilësinë e tij duke çuar temperaturën afër 0° C sa më shpejt të jetë e mundur. Faktorë të tillë si vonesa në trajtimin dhe ngordhjen e peshkut të kapur, kontrolli i dobët i temperaturës së peshkut në pritje, kanë një efekt të dëmshëm në cilësinë e produktit final. (Mu. G. 2014) Kërcënimet kryesore për jetë gjatësinë optimale dhe cilësinë e produkteve të freskëta të peshkut gjatë përpunimit, magazinimit dhe transportit janë temperaturat e larta ambientit dhe luhatjet e temperaturës, të cilat bëjnë që temperatura të rritet te muskujt e peshkut, të ketë një ngarkesë më të lartë të baktereve specifike dhe si rezultat një degradim i përshpejtuar i muskujve. Qëllimi i studimit tonë është të hetojë luhatjet e temperaturës së peshkut gjatë fazave të para te anijet e peshkimit me qëllim për të vlerësuar ndikimet e rritjes së temperaturës te sardelet dhe açuget e freskëta, sikurse dhe ndryshimet e cilësisë së filetove të sardeleve dhe açugeve. Të dhënat janë marrë në bordin e anijes së peshkimit Mare Adriatik që përdor metodën e peshkimit me koshilok dhe Rozafa 13 dhe Rozafa 14 që përdorin metodën e peshkimit me çift pelagjik. Të dhënat janë mbledhur në pesë ekspedita në det, me anijet e peshkimit "Mare Adriatik" në datat 15 dhe 31 tetorit 2013 dhe me anijet e peshkimit "Rozafa 13" dhe "Rozafa 14" në datat 13 janar dhe 3 nëntor 2014. Për të matur temperaturën janë përdorur loggers iButton qe u vendosen në vaskat e ngordhjes se açugeve dhe kalimi i tyre në arkat e peshkut është bërë ne mënyrë rastësore 113

së bashku me peshkun. Për të konfiguruar dhe lexuar loggers iButton është përdorur OneWireViewer.exe - një program Java TM për të komunikuar me iButtons. Ky program është përdorur për të lexuar chipin iButton nëpërmjet PC. Para fillimit te misionit loggers iButton u konfiguruan për të startuar matjen në temperaturë më të ulët se 2 gradë dhe për të mbledhur të dhëna në intervale prej 180 sekonda. Pas misionit, loggers janë mbledhur dhe të dhëna janë lexuar dhe përpunuar në format Excel. Chipi iButton i lidhur me kompjuterin nëpërmjet një porte USB integron një adresë globale unike, një termometër, një regjistër të historisë termike, një log ngjarjeje alarmi, dhe memorie shtesë për të dhënat e magazinuara të përdoruesit, të tilla si të dhënat e vendndodhjes. Thermochron janë të riciklueshëm, dhe në kushte normale, mund të magazinojnë të dhëna deri në 10 vjet ose 1 milion matje të temperaturës. Nga leximi i loggers iButton, në bordin e anijes së peshkimit Mare Adriatik më datë 15/10/2013 kishim si rezultat vlera të temperaturës që varionin nga +2.1° C deri + 32.8°C nga koha e zënies deri në zbarkim në portin e Shëngjinit. Gjatë udhëtimit të dytë me të njëjtën anije më datë 31/10/2013, temperatura luhatej nga + 1.12°C deri + 17.2°C nga koha e zënies deri në zbarkim në portin e Shëngjinit. Në të dyja rastet temperaturat e larta ishte e lidhur me sasitë e kufizuara të akullit në bordin e anijeve të peshkimit. Akulli ishte i pakët në vaskat e ngordhjes së peshkut si dhe në vetë arkat dhe kjo ishte arsyeja që temperaturat nuk arritën vlera më të ulëta se 0°C. (Figurat 64 dhe 65). Aktiviteti i peshkimit zgjati 2.5 orë më 15 tetor 2013 rreth 6.5 orë më 31 tetor 2013.

Temperatura C (15/10/2013) Mare Adriatik 35 30 25 20 15 10 5 0

Figura. 64. vlerat e temperaturës me datë 15/10/2013.

114

-1

4 3 2 1 0 -1 -2 9:47:01 AM 10:07:01 AM 10:27:01 AM 10:47:01 AM 11:07:01 AM 11:27:01 AM 11:47:01 AM 12:07:01 PM 12:27:01 PM 12:47:01 PM 1:07:01 PM 1:27:01 PM 1:47:01 PM 2:07:01 PM 2:27:01 PM 2:47:01 PM 3:07:01 PM 3:27:01 PM 3:47:01 PM 4:07:01 PM 4:27:01 PM 4:47:01 PM 5:07:01 PM 5:27:01 PM 5:47:01 PM 6:07:01 PM 6:27:01 PM 6:47:01 PM 7:07:01 PM 7:27:01 PM 7:47:01 PM 8:07:01 PM 8:27:01 PM 8:47:01 PM

-0.5

1:33:41 PM 1:47:01 PM 2:00:21 PM 2:13:41 PM 2:27:01 PM 2:40:21 PM 2:53:41 PM 3:07:01 PM 3:20:21 PM 3:33:41 PM 3:47:01 PM 4:00:21 PM 4:13:41 PM 4:27:01 PM 4:40:21 PM 4:53:41 PM 5:07:01 PM 5:20:21 PM 5:33:41 PM 5:47:01 PM 6:00:21 PM 6:13:41 PM 6:27:01 PM 6:40:21 PM 6:53:41 PM 7:07:01 PM 7:20:21 PM 7:33:41 PM 7:47:01 PM 8:00:21 PM 8:13:41 PM 8:27:01 PM 8:40:21 PM

115

Figura 67. Vlerat e temperaturës me datë 13/1/2014 iButton 2 8:49:01 AM

8:37:01 AM

8:25:01 AM

8:13:01 AM

8:01:01 AM

7:49:01 AM

7:37:01 AM

7:25:01 AM

7:13:01 AM

7:01:01 AM

6:49:01 AM

6:37:01 AM

6:25:01 AM

6:13:01 AM

6:01:01 AM

5:49:01 AM

5:37:01 AM

5:25:01 AM

5:13:01 AM

5:01:01 AM

4:49:01 AM

4:37:01 AM

4:25:01 AM

4:13:01 AM

4:01:01 AM

3:49:01 AM

3:37:01 AM

3:25:01 AM

3:13:01 AM

Temperatura C (31/10/2013) Mare Adriatik

20.00 18.00 16.00 14.00 12.00 10.00 8.00 6.00 4.00 2.00 0.00

Figura. 65 vlerat e temperaturës me datë 31/10/2013.

Në udhëtimin e dytë, më 13 janar, në bordin e anijeve të peshkimit Rozafa 13 dhe

Rozafa 14 gama e temperaturave varioi nga -0,4° C deri në -0.5°C duke mbetur

relativisht konstante gjatë gjithë procesit nga zënia deri në zbarkim në Portin e

Shëngjinit. Aktiviteti Peshkimi zgjati 11 orë dhe 19 orë respektivisht. (Figurat 66-67)

Temperatura C (13/1/2014) Rozafa 13 and 14

1

0.5

0

Figura 66. Vlerat e temperaturës me datë 13/1/2014 iButton 1

Temperatura C (13/1/2014) Rozafa 13 and 14

Më 2 nëntor 2014 u përdorën tre loggers, përkatësisht në arkat e sardeleve, açugeve veç e veç dhe në arkat ku peshku ishte i përzierë, sardele dhe açuge bashkë. Në vaskat e ngordhjes së peshkut, peshku ishte i përzier (sardeleve dhe açuge) dhe loggers regjistruan temperaturën për të dyja speciet (Figura 68-70). Loggers 2 dhe 3 u lanë në arka edhe pas mbërritjes së peshkut në fabrikën e përpunimit, pas zbarkimit dhe këta loggers vazhduan regjistrimin e temperaturës edhe për rreth 2 orë, pas zbarkimit deri ne momentin kur peshku u vendos ne frigoriferët e stabilimentit të përpunimit, në pritje të destinacionit final, treg ose përpunim i mëtejshëm. Loggers 1 dhe Loggers 3 të vendosur në arkat e açugës dhe në arkën e peshkut të përzier regjistruan temperatura që varionin nga -0.41°C deri + 2.6°C nga koha e zënies deri në zbarkim në portin e Shëngjinit. Loggers 2 i vendosur në arkat e sardeleve regjistruan temperatura nga +8.1°C në momentin e parë kur peshku ishte vënë në vaskën e ngordhjes deri në +1.99 °C deri në zbarkim në portin e Shëngjinit. Duke pasur parasysh sasinë e madhe të peshkut të peshkuar, sasia e akullit nuk ishte e mjaftueshme për trajtimin e duhur të peshkut në bordin e anijes së peshkimit, qoftë në vaskat e ngordhjes ashtu edhe ne arkat e peshkut. Kjo sasi akulli u nda midis vaskave të ngordhjes dhe arkave të peshkut me qëllim ruajtjen e peshkut deri në zbarkim, nisur edhe nga fakti që aktiviteti i peshkimit zgjati deri 13 orë.

10 8 6 4 2 0 -2

10:35:00… 10:59:00… 11:23:00… 11:47:00… 12:11:00… 12:35:00… 12:59:00… 1:23:00… 1:47:00… 2:11:00… 2:35:00… 2:59:00… 3:23:00… 3:47:00… 4:11:00… 4:35:00… 4:59:00… 5:23:00… 5:47:00… 6:11:00… 6:35:00… 6:59:00… 7:23:00… 7:47:00… 8:11:00… 8:35:00… 8:59:00… 9:23:00… 9:47:00… 10:11:00… 10:35:00… 10:59:00… 11:23:00…

Temperatura C° (2/11/2014) Rozafa 13 and 14

Figura 68. Vlerat e temperaturës me datë 2/ 11/ 2014 iButton 1

116

10 8 6 4 2 0

10:29:01… 10:56:01… 11:23:01… 11:50:01… 12:17:01… 12:44:01… 1:11:01 PM 1:38:01 PM 2:05:01 PM 2:32:01 PM 2:59:01 PM 3:26:01 PM 3:53:01 PM 4:20:01 PM 4:47:01 PM 5:14:01 PM 5:41:01 PM 6:08:01 PM 6:35:01 PM 7:02:01 PM 7:29:01 PM 7:56:01 PM 8:23:01 PM 8:50:01 PM 9:17:01 PM 9:44:01 PM 10:11:01… 10:38:01… 11:05:01… 11:32:01… 11:59:01… 12:26:01 AM

Temperatura C° (2/11/2014 Rozafa 13 and 14

Figura 69. Vlerat e temperaturës me datë 2/ 11/ 2014 iButton 2

10 8 6 4 2 0

3:53:01 PM 4:11:01 PM 4:29:01 PM 4:47:01 PM 5:05:01 PM 5:23:01 PM 5:41:01 PM 5:59:01 PM 6:17:01 PM 6:35:01 PM 6:53:01 PM 7:11:01 PM 7:29:01 PM 7:47:01 PM 8:05:01 PM 8:23:01 PM 8:41:01 PM 8:59:01 PM 9:17:01 PM 9:35:01 PM 9:53:01 PM 10:11:01… 10:29:01… 10:47:01… 11:05:01… 11:23:01… 11:41:01… 11:59:01… 12:17:01 AM 12:35:01 AM

Temperatura C° (2/11/2014) Rozafa 13 and 14

Figura 70. Vlerat e temperaturës me datë 2/ 11/ 2014 iButton 3 Individët janë vlerësuar në lidhje me dëmtimet e mundshme dhe cilësinë e filetove. Për këtë qëllim janë vlerësuar tre parametra: çarje të mishit, njolla gjaku dhe konsistenca e mishit. Të dhënat tregojnë një korrelacion midis temperaturave dhe ecurisë së tyre dhe cilësisë së filetove. Në figurën 71 tregohen përqindjet për parametrin “Çarje e filetës” sipas ditëve të marrjes së mostrave.

117

Çarjet e filetos 100.0% 90.0% 80.0% 70.0% 60.0% 50.0% 40.0% 30.0% 20.0% 10.0% 0.0%

96.7%

87.3%

80.9% 60.6%

18.3% 12.7% 8.5%

11.8% 1.4%

0.0% 0.0%

15 tetor

10.9% 0.0% 0.0% 1.8%

7.4%

31 tetor

13 janar

0.0% 0.0% 0.0% 0.0% 22 shkurt

0: Jo carje

1: Disa carje te vogla (<5)

2: Disa carje te vogla (<10)

3: Disa carje (<10 ose disa te medha)

4: Carje te dukshme

5: Carje shume te medha (fileto eshte e shperbere)

Figura 71. Çarjet e filetos të katër ekspeditave në det me anijet Mare Adriatik dhe Rozafa 13 dhe Rozafa 14. Siç shikohet nga ky grafik përqindja e individëve pa çarje te filetos është rreth 61% dhe 81% ne rastin e anijes mare Adriatik dhe 87% dhe 97% ne rastin e Anijeve Rozafa 13 dhe Rozafa 14.

Njolla gjaku te filetot 100.0%

100.0%

100.0%

91.5%

90.0% 80.0% 70.0%

58.8%

60.0% 50.0% 40.0%

25.0%

30.0% 20.0% 10.0% 0.0%

8.5%

16.2%

0.0%

0.0% 0.0%

15 tetor 0: Nuk ka njolla gjaku

31 tetor

13 janar

1: Disa njolla gjaku (<5)

0.0% 0.0% 22 shkurt

2: Njolla gjaku te medha ose shume te vogla (<5)

Figura 72. Njolla gjaku te filetot te të katër ekspeditat në det me anijet Mare Adriatik dhe Rozafa 13 dhe Rozafa 14. Situata në lidhje me njollat e gjakut është shume më e dukshme (Figura 72). Në rastin 118

e ekspeditave në det me Anijet Rozafa 13 dhe Rozafa 14, cilësia e filetos është shumë e lartë dhe pa njolla gjaku ndërsa ne rastin e ekspeditave me anijen Mare Adriatik, më datë 15 tetor të gjitha filetot kanë njolla gjaku, duke shkuar deri në 91% te tyre me njolla të mëdha dhe më datë 31 tetor numri i individëve pa njolla gjaku është vetëm 16%. Parametri i tretë i vlerësuar është Konsistenca e filetos. Ashtu siç tregohet në figurën 73 cilësia e filetos në lidhje me këtë parametër është e ndryshme në rastin e të dy anijeve të peshkimit.

Konsistenca e filetos 120.0%

100.0%

100.0% 80.0%

76.1%

100.0%

73.5%

60.0% 40.0% 20.0% 0.0%

9.9%14.1%

26.5% 1.4%

15 tetor

0.0%0.0%

0.0%0.0%0.0%

31 tetor

13 janar

0: Konsistence natyrale

1: Fileto eshte pak e bute

2: Fileto eshte e bute

3: Fileto eshte shume e bute

0.0%0.0%0.0% 22 shkurt

Figura 73. Konsistenca e filetos te të katër ekspeditat në det me anijet Mare Adriatik dhe Rozafa 13 dhe Rozafa 14. Më datë 15 tetor 2013 vetëm 10% e individëve kanë konsistencë natyrale, ndërsa me datë 31 tetor përqindja arrin në 73.5%. Në dy ekspeditat e tjera të datave 13 janar 2014 dhe 22 shkurt 2014 filetot janë 100% me konsistencë natyrale. Në figurat, 74 deri në 77 tregohen filetot nga individët e çdo udhëtim peshkimi. Cilësia shumë e ndryshme e filetove të vërejtura në ekspeditat e datave 15 dhe 31 tetor 2013 dhe 13 janar dhe 22 shkurt 2014 me anijet e peshkimit Mare Adriatik dhe Rozafa 13 dhe Rozafa 14, respektivisht, nuk është e lidhur me metodën e peshkimit që ato përdorin. Siç e kemi përmendur edhe më parë anija Mare Adriatik përdor koshilokun ndërsa anijet Rozafa peshkimin me çift pelagjik. Ky ndryshim shume i dukshëm i cilësisë së filetove në të dyja anijet është i lidhur me mënyrën e operimit dhe te 119

peshkatarëve në bordin e anijeve dhe jo me metodën e peshkimit. Në fakt vlerat temperaturave konfirmojnë cilësinë e filetove në të gjitha rastet. Cilësia e ulët e filetove të peshkut është për shkak të temperaturave që nuk kishin arritur vlerat e dëshiruara në kohën e duhur. (Figurat 64, 65). Gjithashtu, filetot e individëve të marrë nga udhëtimi me anije më 15/10/2013 dhe 31/10 - 1/ 11/2013, ku temperaturat e ruajtjes janë relativisht të larta kanë gjakderdhje të brendshme e cila i errëson filetot. Ndërkohë filetot e individëve të marrë nga udhëtim anije më 13-14 / 1/2014 dhe 22-23 / 2/2013, në të cilin temperaturat e ruajtjes janë më të ulëta janë të qarta dhe mungesë të njollave të gjakut. E njëjta situatë paraqitet edhe në rastin e udhëtimit në det në nëntor, edhe pse situata është e ndërmjetme në aspektin e cilësisë (figurat 74 – 77).

Figura 74. Ekspedita me anijen Mare Adriatik më date 15/10/2013 31/10 -1/11/ 2013 (Engraulis encrasicolus)

Figura 75. Ekspedita me anijen Rozafa 13 dhe 14 më date 13-14/1/2014 dhe 2223/2/2013 (Engraulis encrasicolus)

120

Figura 76. Ekspedita me anijen Rozafa 13 dhe 14 më date 2/11/2014 (Sardina pilchardus)

Figura 77. Ekspedita me anijen Rozafa 13 dhe 14 më date 2/11/2014 (Engraulis encrasicolus) Ruajtja e cilësisë së peshkut fillon me zënien dhe kalon në një proces zinxhir nga zënia deri në konsum. Trajtimi i kujdesshëm i peshkut në bordin e anijes ose gjatë transportimit deri në fabrikën e përpunimit është pikë kritike nëse kërkohet që të ruhet cilësia e lartë e produktit. (Giannakourou, M. C., et al. 2005, Kreyenschmidt, J., Henning, C., et al. 2010, Kreyenschmidt, J., Hübner, A., et al. 2010). Ka, megjithatë, disa kufizime në trajtimin e peshkut; e rëndësishme në mesin e tyre janë proceset bakteriologjike, kimike dhe fizike që shkaktojnë degradimin e peshkut. Trupi i peshqve të ngordhur është habitati ideal i rritjes për bakteret dhe rezultati përfundimtar i aktivitetit të tyre është peshku prishur. Zvogëlimi i temperaturës mund të parandalojë rritjen e shumë baktereve që shkaktojnë prishjen e peshkut. (Gennari M., et al. 2005). Enzimat e tretjes mund të iniciojnë dekompozim të peshqve të ngordhur dhe faktorët fizikë mund të nxisin proceset bakteriologjike ose kimike: gërvishtjet, çarjet e lëkurës 121

së trupit, prerja etj. mund të zbulojnë muskujt e peshkut dhe të çojnë në një rritje më të shpejtë të baktereve, të shkaktojnë gjakderdhje të brendshme e cila errëson filetot dhe mundëson një sipërfaqe më të madhe kontakti për oksidimin kimik (Casado. A. R.,et al. 2007, Genç I., Y., et al. 2013). Për këtë arsye është e rëndësishme që të mblidhen të dhënat e temperaturave gjatë gjithë zinxhirit nga anijet e peshkimit deri në fabrikë të përpunimit. Në peshkun shumë të stresuar, të gjithë muskujt hyjnë në rigor mortis shumë shpejt dhe në të njëjtën kohë (Erikson U.,et al. 2007). Si rezultat i kësaj, i gjithë peshku është shumë i ngurtë dhe është e vështirë për t’u përpunuar. Në peshqit me një nivel të ulët të aktivitetit, vetëm disa muskujt janë në përdorim dhe këta muskuj janë ato që së pari hyjnë rigor mortis, ndërsa të tjerët e bëjnë këtë më vonë. Për shkak të kësaj diference në kohë, jo të gjithë muskujt janë të ngrirë në të njëjtën kohë, në këtë mënyrë peshku si një i tërë është më pak i ngurtësuar. Rigor mortis ka pasoja të tjera në cilësinë e muskujve. Për shembull, peshqit të cilët janë stresuar para vdekjes paraqesin një sasi e konsiderueshme e çarjeve që ndodh kur miotomet ndahen nga njëri-tjetri. Kjo është për shkak se fijet ndërmjetëse të indit lidhor këputen duke shkaktuar çarje ose vrima që shfaqen në fileto. Në raste të rënda, filetoja madje mund të bjerë kur i hiqet lëkura. Kjo e bën më të vështirë përpunimin e mishit të peshkut. Trajtimi jo i duhur i peshkut në bord mund të shkaktojë dëmtime, të cilat mund të rezultojnë në çarje. Indi lidhor i peshkut të sapo kapur është shumë i ndjeshëm për rritjet e vogla të temperaturës. Nëse temperatura është rreth 30 ° C, në ketë rast dëmtimi i indit lidhor është i pakthyeshëm.

122

5.4 Treguesit e rritjes së popullatave të Engraulis encrasicolus, (Lineus, 1758) në ujërat shqiptare për dy sezonet e ciklit të tyre jetësor.

Studimi i Relacionit gjatësi-peshë te peshqit ndihmon për të përcaktuar lidhjen matematikore midis dy variablave gjatësisë dhe peshës dhe për të llogaritur ndryshimin nga pesha e pritshme për një gjatësi të caktuar të individëve të peshqve (Froese R., 2000). Marrëdhëniet gjatësi-peshë (LWRs) janë gjithashtu të dobishme në menaxhimin e peshkimit qoftë për përdorim të aplikuar ashtu edhe në atë bazë për të vlerësuar peshën nga vëzhgimet e gjatësisë, për të llogaritur prodhimin dhe biomasën e një popullate të peshqve dhe / ose të japin informacion mbi stocket apo gjendjen organizmave në nivel trupor. Relacioni gjatësi-peshë ndihmon për të vlerësuar gjendjen, riprodhimin, ciklin e jetës dhe shëndetin e përgjithshëm të llojeve të peshkut. Raporti i gjatësisë kundrejt peshës së peshkut dihet që është një tregues i dobishëm i gjendjes së peshkut dhe luan një rol të rëndësishëm në peshkim në monitorimin e shfrytëzimit të qëndrueshëm. Studimet e relacioneve japin një informacion të rëndësishëm në vlerësimin e resurseve të peshkimit për të parashikuar peshën nga gjatësia të nevojshme në vlerësimin e resurseve. Matjet e rritjes si gjatësi kundrejt peshës janë shumë të lidhura reciprokisht. Relacioni Gjatësi-Peshë është një mjet i rëndësishëm në biologjinë e peshqve, fiziologjinë, ekologjinë dhe vlerësimin e peshkimit. Faktori i kondicionit është përdorur për të krahasuar gjendjen, shëndoshjen ose mirëqenien e peshkut dhe është i bazuar në hipotezën se peshku më i rëndë i një gjatësie të caktuar është në gjendje (kondicion) më të mirë. Faktori i Kondicioni i Fulton-it, (K) ndihmon që të përcaktohet suksesi i tanishëm dhe i ardhshëm i popullatave dhe ndikimi i tij në rritjen, riprodhimin dhe mbijetesën. Parametrat gjatësi-peshë të specieve të njëjta mund të jenë të ndryshëm në një popullatë për shkak të të ushqyerit, aktiviteteve të riprodhimit, peshkimi, etj., të cilat mund të përdoren shpesh në analizën e ndryshimeve ontogjenetike. Për më tepër, Relacionet Gjatësi Peshë mundësojnë krahasime të historisë e jetësore dhe morfologjike ndërmjet llojeve të ndryshme të peshkut ose midis popullatave të peshkut në habitate dhe / ose rajone të ndryshme. Për këtë arsye është e nevojshme të njihen relacionet gjatësi-peshë e peshkut që është kapur në një zonë të

123

caktuar, në një periudhë të caktuar. Në vlerësimin e këtij relacioni kemi marrë në studim açugat (Engraulis encrasicolus, Lineus, 1758) në ujërat shqiptare të Adriatikut Relacionet gjatësi-peshë për açugat (Engraulis encrasicolus, Lineus, 1758), janë vlerësuar për një periudhë nga tetori 2013 deri në qershor 2015 dhe açugat variojnë në madhësi nga 90 mm deri 160 mm. Pesha (Wg) e peshqve (dhe organizmave të tjerë) është e lidhur në mënyrë eksponenciale me gjatësinë e tyre (L) sipas ekuacionit W = aLb ku "a" është intercepti i boshtit “Y” (koeficienti fillestar rritjes) dhe "b" është koeficienti allometrik ose pjerrësia (koeficienti i rritjes) e vijës së regresionit ndaj boshtit “X” e relacionit të transformuar në logaritëm. Vlera teorike e “b” në relacionin gjatësi peshë është 3 dhe i nënshtrohet ligjit të kubit ku forma e trupit të peshkut është konstante në gjatësi të ndryshme, pra nëse rritja është isometrike përmasat rriten në raporte të njëjta, hypoallometrike (b<3, peshku rritet më pak në peshë se sa parashikohet nga rritja e gjatësisë, peshku bëhet më i gjatë se sa i trashë të quajtur gjithashtu allometri negative) ose hyperallometrik (b>3, peshku rritet më shumë në peshë nga sa parashikohet nga rritja e gjatësisë, peshku bëhet më i rrumbullakët me rritjen e tij; të quajtur ndryshe allometri pozitive). Relacionet peshë-gjatësi (WLRs) mund të përdoren për konvertimin e gjatësisë në biomasë, përcaktimin e gjendjes peshkut, krahasuar rritjen e peshkut në zona të ndryshme dhe si një plotësues i studimeve të riprodhimit dhe të ushqyerit për lloje të caktuara (Kalaycı F.,et al. 2007). Për këtë arsye këto relacione janë një komponent i rëndësishëm i biologjisë së peshkimit dhe kur llogariten saktë ato mund të jenë shumë të dobishëm për menaxhimin e peshkimit (Aka Z., et al. C 2004, Bolognini et al. 2013, Dulčić J. 2007). Mostra të rastësishme të açugeve Engraulis encrasicolus, (Lineus, 1758) janë marrë nga Porti peshkimit i Shëngjinit nga anijet e peshkimit Rozafa 13 dhe 14 që përdorin metodën e peshkimit me çift pelagjik dhe nga anija e peshkimit Mare Adriatik që përdor me metodën e peshkimit me koshilok. Peshqit janë marrë nga anijet gjatë procesit të zbarkimit. Të dhënat janë mbledhur nga tetor 2013 deri në qershor 2015 së bashku me daljet e tjera të kryera me këto anije në kuadër të studimit. Një total prej 1124 individësh janë analizuar për parametrat biometrike. Gjatësia e përgjithshme është matur duke 124

përdorur vizore me saktësi të milimetrit dhe pesha është matur nga peshore elektronike me saktësi 0.1 gram. Gjatësia e përgjithshme është matur nga maja e nofullës së sipërme deri në vijën imagjinare perpendikulare që bashkon dy skajet e pendës së bishtit. Rezultatet e përpunimit të të dhënave janë të paraqitura në figurat 78 - 86 dhe përmbledhur në Tabelën 19. Nga vlerësimi i relacionit Gjatësi - peshë rezulton se këto parametra janë te lidhur pozitivisht me njëri tjetrin. Në fakt nga studime të kryera edhe për specie të tjera, në rast se vlera e "r" është më e lartë se 0.5, relacioni gjatësi-peshë është i lidhur pozitivisht. Vlera mesatare të “b” për të gjithë individët është 2.99222 ± 0.1521. Vlerat e “b” variojnë nga vlera minimale 2.73 në vlerën maksimale 3.17, duke qëndruar brenda kufirit 2.5-3.5 për të qenë vlera të besueshme dhe kampionë që përfaqësojnë popullatën e açugeve. Vlera mesatare e “a” është 0.006456 ± 0.002632. Këto vlera janë krahasuar me vlerat e përgjithshme për këtë specie të cilat janë të publikuara ne FISHBASE, (Froese R., et.al 2009) një data basë on – line e cila përmban të dhëna në lidhje me aspekte të ndryshme biologjike të 31900 specieve iktike në nivel botëror. Vlerat në këtë data basë për açugën janë a=0.00490 (0.00438 - 0.00548), b=3.08 (3.04 - 3.12). Vlera e “b” = 2.99222 ± 0.1521 është shume afër vlerës 3 që është një indikator që përgjithësisht açiuga shpreh një rritje isometrike gjate gjithë periudhës së marre ne studim dhe që i korrespondon edhe periudhës së peshkimit. Gjithashtu, vlerat mesatare sipas sezoneve për koeficientit “b” janë 3.02833 ± 0.1448 për periudhën janar - shkurt 2014 dhe 2015. Për periudhën tetor - nëntor vlerat e koeficientit “b” është 2.8585 ± 0.1788, ndërsa në qershor 3.05. Faktori i kondicionit për të njëjtën periudhe ka vlera K= 0.59 ± 0.21 për janar - shkurt dhe K = 0.90 ± 0.42 për periudhën tetor nëntor. Për qershorin K= 0.59. Vlera mesatare e faktorit të kondicionit për muajt e studiuar është K = 0.656 ± 0.26. Siç shikohet edhe ne figurën 78 e cila shpreh relacionin gjatësi peshë për datën 15 tetor 2013, për një peshe mesatare prej 11.8 gr.± 2.86 dhe gjatësi mesatare prej 12.7 cm. ± 1.0 kemi vlerën e “b” = 2.98 shumë e afërt me vlerën 3 të një rritjeje isometrike.

125

18 No. = 64 Weight= 11.8 gr.± 2.86 Length= 12.7 cm. ± 1.0 Kn= 0.60

16 14 12 10

W = 0.0058L2.9849 R² = 0.8356

8 6 4 2 0

8

9

10

11

12

13

14

15

Figura 78. Relacioni Gjatësi 15 Tetor 2013 Relacioni i periudhës janar shkurt 2014 i peshës kundrejt gjatësisë bazohet te të dhënat e 110 individëve, 50 në muajin janar dhe 60 në muajin shkurt. Vlerat e “r” janë 0.89 (R2= 0.8), pra është më e lartë se 0.5 dhe relacionet gjatësi-peshë janë të lidhur pozitivisht. Në statistikë, koeficienti i përcaktimit, i quajtur R2 ose r2 dhe shqiptohet R katror, është një numër që tregon se sa mirë të dhënat përshtaten me një model statistikor - nganjëherë thjesht një linjë apo kurbë. Ky është një parametër i përdorur në statistikë në kontekstin e modeleve statistikore qëllimi kryesor i të cilit është ose parashikimi i rezultateve në të ardhmen ose testimi i hipotezave, mbi bazën e informacioneve të tjera të ngjashme. 30 25

No. = 50 Weight = 17.9 gr. ± 3.04 Length = 14.1 cm. ± 0.73 Kn = 0.42

20 15 10

W = 0.0041L3.1614 R² = 0.7992

5 0

8

9

10

11

12

Figura 79. Relacioni Gjatësi 17 Janar 2014

126

13

14

15

16

30 No. = 60 Weight= 15.1 gr. ± 4.31 Length 13.2 cm. ± 1.17 Kn= 0.73

25 20 15 10

W = 0.0071L2.9603 R² = 0.8046

5 0

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

Figura 80. Relacioni Gjatësi 22 Shkurt 2014 Këto vlera të R2 tregojnë se me gjithë numrin e vogël të individëve, janë përfaqësuese të popullatës duke qenë se të dhënat përshtaten mirë me modelin statistikor të dhënë nga formula: W = 0.0071L2.9603. 15 No. = 90 Weight= 8.16 gr. ± 1.70 Length= 10.9 cm.± 0.75 Kn= 1.19

10

5

0

W = 0.0117L2.732 R² = 0.8943

8

9

10

11

12

Figure 81. Relacioni Gjatësi 4 Nëntor 2014

127

13

14

30 No. =157 Weight: =12.3 ±5.35 Lengt: =12.3 ±1.69 Kn= 0.44

25 20 15

W = 0.0041L3.1686 R² = 0.9655

10 5 0

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

Figure 82. Relacioni Gjatësi 14 Janar 2014 25 No. =60 Weight =11.52 ±2.73 Length =12.57 ±0.86 Kn= 0.50

20 15 10

W = 0.0049L3.0628 R² = 0.7698

5 0

8

9

10

11

12

13

14

15

16

Figure 83. Relacioni Gjatësi 22 janar 2015 16 No. =175 Weight =9.29 ± 1.74 Length =11.80 ± 0.71 Kn= 0.94

14 12 10 8 6

W = 0.0097L2.7764 R² = 0.8198

4 2 0

8

9

10

11

12

Figure 84. Relacioni Gjatësi 15 shkurt 2015 128

13

14

15

14 12

N0. =268 Weight =13.86 ± 0.53 Length =7.65±1.35 k= 0.49

10 8 6

W = 0.0048L3.042 R² = 0.821

4 2 0

8

9

10

11

12

13

14

Figure 85. Relacioni Gjatësi 20 shkurt 2015 30

Nr. 200 Pesha= 13.86±0,53 Gjatesia 17.95±2.34

25 20 15

W = 0.0059L3.0503 R² = 0.8302

10 5 0

8

9

10

11

12

13

14

15

16

Figura 86. Relacioni Gjatësi Peshe 7 qershor 2015 Studimi tregon variacion ndër-sezonal me ndryshimin e peshës në lidhje me gjatësinë e peshkut. Vlera më e lartë K (K = 1.19) është tregues i rritjes së depozitimit të yndyrës, si rezultat i përshtatshmërisë dhe i aktivitetit të lartë të të ushqyerit, që korrespondon me fundin e sezonit të hedhje vezëve. Modeli i ndarjes së energjisë për riprodhim te açuget dhe sardelet duket që është kryesisht i varur nga një vonesë e përkohshme në mes të ushqyerit dhe stinës së hedhjes së vezëve (Konstantinos G., E-book, Version date: 20140226). Si konkluzion, popullata të ndryshme përdorin një shumëllojshmëri të modeleve për përdorimin e energjisë për mbarështim që mund të shkojnë nga "kapitali i magazinuar = rezervat energjetike" te "të ardhurat, energji e re". Si një rregull i pranuar, speciet engraulidae që riprodhojnë gjatë muajve të ngrohtë të vitit, duket se mbështeten në konsum ditor të ushqimit për prodhimin e vezëve, pra, këto specie 129

shfaqin një strategji riprodhuese e cila është më e afërt me atë të energjisë së re, të ardhurat. (Garrido S., et al 2012). Disa studime tregojnë, se shumica e energjisë për hedhjen e vezëve buron nga të ushqyerit e përditshëm, dhe jo nga rezervat yndyrore. Rritja somatike rritet në mënyrë të konsiderueshme gjatë sezonit hedhje vezëve, kështu që të ushqyerit jo vetëm i plotëson kërkesat për energji për hedhjen e përditshme të vezëve, por gjithashtu siguron energji të tepërta për rritje trupore të individëve. Modele të ngjashme të shpërndarjes së energjisë duket se karakterizojnë stoke të ndryshme të açugës Evropiane që i hedh vezët gjatë verës deri në vjeshte. (Giani M., et al., 2012), Edhe të dhënat tona konfirmojnë që kemi një rritje të depozitimit të yndyrës në fund të sezonit hedhjes vezëve. Tabela 19. Tabelë përmbledhëse e parametrave që rezultojnë nga përpunimi i të dhënave. Data

Nr. Individ.

W mean

L mean

a

R2

r

15.10.2013

64

11.80 ± 2.86 12.70 ± 1.00 0.0058

2.98

0.6

0.84

0.91

17.01.2014

50

17.61 ± 3.05 13.85 ± 0.73 0.0041

3.16

0.42

0.8

0.89

22.02.2014

60

15.17 ± 4.31 13.21 ± 1.17 0.0071

2.96

0.73

0.8

0.89

04.11.2014

90

8.16 ± 1.70

10.93 ± 0.75 0.0117

2.73

1.19

0.89

0.94

14.01.2015

157

12.43 ± 5.35 12.29 ± 1.69 0.0041

3.17

0.44

0.97

0.98

22.01.2015

60

11.53 ± 2.73 12.57 ± 0.86 0.0049

3.06

0.5

0.77

0.88

15.02.2015

175

9.29 ± 1.74

11.80 ± 0.72 0.0097

2.78

0.94

0.82

0.91

20.02.2015

268

11.2±0.59

7.65±1.35

3.04

0.49

0.82

0.91

07.06.2015

200

3.05

0.59

0.83

0.91

0.0048 13.86 ± 0.53 17.95 ± 2.34 0.0059

130

b

K

6. PËRFUNDIME 1. Aktiviteti i peshkimit të pelagjikëve të vegjël në Shqipëri nga viti 1948 deri në vitin 1990 ka qenë një aktivitet shumë i rëndësishëm i peshkimit detar duke përbërë pjesën më të madhe të zënieve nga peshkimi detar. Zëniet e sardeleve arritën maksimumin në periudhën 1982-1985 me sasi prej 5,000 deri 6,500 ton. Sasia më e madhe e peshkuar ishte në vitin 1984 me 6,596 ton të zbarkuara. 2. Peshkimi me drita zinte pjesën më të madhe të aktivitetit për sa i përket numrit të anijeve të angazhuara për këtë qëllim si rrjedhojë edhe të sasisë së peshkut të zbarkuar. Piku i prodhimit i përket muajit shtator për peshkimin me drita, ndërsa në muajt tetor - dhjetor për peshkimin me çift pelagjik. Rendimenti mesatar për anije ishte 7.73 ton në muaj për peshkimin çift pelagjik dhe 6.3 ton në muaj për atë me drita. 3. Peshkimi i pelagjikëve të vegjël vitet e fundit ka dhënë shenja te riaktivizimit. Natyrisht për momentin është e drejtuar në peshkimin e açugës , e cila ka një vlerë dhe çmim më të mire dhe treg më të sigurtë. 4. Nga ana e MBZHRAU nevojitet të përgatitet plani i menaxhimit të peshkimit të pelagjikëve të vegjël i cili duhet të përcaktojë numrin e anijeve të peshkimit sipas llojit të aktivitetit si dhe sasitë maksimale të peshkueshme për një peshkim të përgjegjshëm. Përgatitja e këtij plani është një kërkese e ligjit 64/2012 “Për peshkimin” , neni 25 si dhe një kërkesë e Politikes se re të përbashkët të Peshkimit të BE. 5. Një sistem i besueshëm grumbullimi dhe përpunimi i të dhënave duhet të ngrihet. Në mungesë të këtij sistemi mund të ndodhë që të publikohen dhe të shpërndahen materiale të cilat nuk i përgjigjen realitetit, por që mund të kenë një influencë të rëndësishme, nisur nga emri i autorëve (Moutopoulos D. K.,. et al 2015), në lidhje me aktivitetin e peshkimit në Shqipëri. 6. Peshkimi i pelagjikëve të vegjël në Shqipëri është në fazën e rifillimit të tij edhe pse me një numër të kufizuar anijesh peshkimi. Nga ky studim u vërejtën një sërë problemesh në lidhje me mënyrën e funksionimit dhe të teknologjive të përdorura.

131

7. Në radhë të parë, investimet në bordin e anijeve të peshkimit në lidhje me cilësinë e produktit të peshkuar varen nga destinacioni i këtij produkti. Në rast se ky produkt është i destinuar për industrinë përpunuese, më pak kujdes tregohet, sikurse më pak është investuar për reduktimin e dëmtimeve të prodhimit në faza të ndryshme të manipulimit të tij në bordin e anijes së peshkimit. Në rastin kur produkti ishte i destinuar për treg, për t’u shitur si prodhim i freskët, manipulimi në bord ishte shumë i kujdes për të shmangur çdo dëmtim të produktit. 8. Gjithashtu, masat e marra në anijen që peshkonte me çift pelagjik në drejtim të kohës së tralimit rezultojnë të drejta, pasi edhe cilësia e produktit final në këtë lloj peshkimi ishte e lartë, gjë që justifikonte plotësisht kohen e tralimit prej 30’ për një sasi më të reduktuar, kundrejt një cilësie më të lartë. 9. I një rëndësie të veçantë është përzgjedhja e pompës thithëse në anijen me koshilok pasi ashtu siç u vërejt edhe nga studimi, shkalla e dëmtimit të prodhimit gjatë kalimit në pompën thithëse ishte e lartë. 10. Gjithashtu, u demonstrua relacioni midis cilësisë se produktit, filetos dhe sasisë se akullit ne bordin e anijeve të peshkimit. Për këtë qëllim nga ana e anijeve të peshkimit duhet të investohet në drejtim të zgjerimit te kapaciteteve magazinuese në bordin e anijeve të peshkimit, sikurse edhe të pajisjes me makinë akulli me kapacitete të mjaftueshme po në bord. Peshkimi i pelagjikëve të vegjël sidoqoftë është një peshkim i karakterizuar nga sasi të mëdha dhe sidoqoftë një pjesë e prodhimit do të qëndrojë në kuvertë. Në këto kushte është

e nevojshme të

sigurohen sasitë e nevojshme të akullit, të llogaritura mbi bazën e formulës së dhënë në studim qoftë paraprakisht ashtu edhe duke u prodhuar në anije. Jemi të mendimit se kostot e akullit janë më të ulëta kundrejt kostove në përpunimin e produktit për te rritur cilësinë e produktit final. 11. Studimi tregoi se parametrat Gjatësi - Peshë rezultojnë të jenë te lidhur pozitivisht me njëri tjetrin sikurse ka një variacion ndër-sezonal me ndryshimin e peshës në lidhje me gjatësinë e peshkut.

132

7. PËRMBLEDHJE Peshkimi dhe akuakultura janë të dy një burim i rëndësishëm i ushqimit dhe burimin e punësimit dhe të përfitimit ekonomik. Zhvillimi i veprimtarisë se peshkimit ne Shqipëri është tepër i lashtë. Bazuar në te dhënat arkeologjike, historiografike dhe në të dhënat që ofrojnë dokumente te veçante ose tregime qe vijnë deri ne ditët tona, ndonëse ende modeste, demonstrojnë se peshkimi ka qene i përqendruar kryesisht pranë liqeneve natyrore te Shkodrës, Prespës, Ohrit, Dumresë si edhe ne lagunat bregdetare te Nartës, Butrintit etj. Peshkimi i pelagjikëve të vegjël është shumë i rëndësishëm në aktivitetin e peshkimit në detin Adriatik (në veçanti, Açugat dhe sardelet) për arsye ekonomike (vlera e përgjithshme zënieve) dhe për arsye sociale (numri i peshkatarëve të përfshire). Këto specie përfaqësojnë rreth 85 % të zënieve totale të pelagjikëve të vegjël italiane, 85 % e totalit të zënieve kroate, dhe një përqindje e konsiderueshme e të zënieve të Sllovenisë. (Cingolani, N., et al 2003a) Në Shqipëri, ky aktivitet nuk është zhvilluar në një shkallë të tillë, për shkak të një sërë arsyesh që lidhen me ndryshimet e strukturës ekonomike të vendit dhe zhvillimin e sektorit të peshkimit. Që nga vitet 1990, peshkimi i pelagjikëve të vegjël ka pësuar një rënie në mënyrë drastike për shkak të ndryshimeve socio- ekonomike në Shqipëri sikurse të zhvillimit të shpejte të peshkimit fundor. Flota e peshkimit të pelagjikëve të vegjël u transformua në peshkimin fundor prodhimet e të cilit ishin më të vlerësuar në tregjet ndërkombëtare. Një tjetër arsye për rënie është mbyllja e fabrikave të përpunimit të sardeleve në Shqipëri, për shkak të teknologjisë së vjetër e përdorur dhe humbjen e tregjeve tradicionale në Evropën Lindore. Rënia e industrisë së përpunimit shqiptar u shkaktua edhe nga kostot relativisht të larta të prodhimit të sardeleve të konservuar të prodhuara nga fabrikat shqiptare dhe ndryshimet e njëkohshme në këto tregje ndaj llojeve më të vlefshme të tilla si karkaleci, merluci, barbuni etj. Rezervat ekonomikisht më të rëndësishme të përbashkëta janë: Açuga (Engraulis encrasicolus), Sardelja (Sardina pilchardus), Skumbri (Scomber scombrus) dhe Sardinella (Sardinella aurita). Gjatë 60 viteve të fundit, peshkimi është zhvilluar në 133

drejtime të ndryshme në të dy anët e Detit Adriatik, si në teknikat e përdorura të peshkimit ashtu edhe në lidhje me speciet më të rëndësishme komerciale të zëna. Në perëndim, pjesa italiane e Adriatikut, lloji më i rëndësishëm ka qenë Açuga, ndërsa pjesa e saj lindore, Sllovenia, Kroacia, Mali i Zi dhe Shqipëria, lloji kryesor ishte sardelja. Aktualisht në Shqipëri zëniet e pelagjikëve të vegjël janë rreth 70 ton për vitin 2012 dhe rreth 80 ton për vitin 2013 dhe mbi 500 ton për vitin 2014. Pjesa më e madhe e këtij produkti është e destinuar të shitet si peshk i freskët në treguan vendas dhe atë ndërkombëtar, ndërsa një sasi e vogël është e destinuar për industrinë përpunuese. Ne krahun tjetër industria përpunuese ble këtë produkt, kryesisht açuge, për përpunim në tregjet ndërkombëtare. Pavarësisht nga një traditë të mirë që Shqipëria ka trashëguar në zënien dhe përpunimin e pelagjikëve të vegjël, ky burim është aktualisht i nën shfrytëzuar në Shqipëri. Aktualisht industria e përpunimit bazohet kryesisht në përpunimin e produkteve të importuara. Ky punim ka për qëllim:  Të ofrojë një pasqyrë të peshkimit të pelagjikëve të vegjël, mjeteve dhe zonave të peshkimit, duke analizuar të gjithë zinxhirin: nga anija në prodhimin përfundimtar dhe konsumatori. Qëllimi është për të analizuar anët e forta dhe pikat e dobëta të këtij zinxhiri dhe të rekomandojë mundësitë e përmirësimit.  Vlerësimin e aktivitetit të peshkimit të pelagjikëve të vegjël në Shqipëri, duke filluar nga anijet e peshkimit, lloji i anijeve, dhe zëniet në total. Përshkrimi i zonave kryesore të peshkimit, stinët dhe shpërndarjen e zënieve gjatë vitit. Përshkrimi i trajtimit të peshkut në anijet e peshkimit, si dhe në tërë zinxhirin nga porti në fabrikën e përpunimit.  Hartën e industrisë së përpunimit të prodhimeve të detit, metodat dhe teknologjia që zbatohet, përfitimet për industrinë e përpunimit të pelagjikëve të vegjël në Shqipëri. Cilat janë dobësitë dhe anët e forta të industrisë së përpunimit të pelagjikëve në Shqipëri? Produktet kryesore dhe tregjet kryesore në Shqipëri apo eksport. Cilat janë tregjet kryesore dhe nevojat e tyre në nivel ndërkombëtar? 134

 Praktika më të mira të trajtimit në bord Dy lloj anijesh përfaqësojnë kategoritë e ndryshme të flotës së peshkimit në Shqipëri të cilat janë zgjedhur si raste studimore për analiza të mëtejshme. Janë analizuar metodat e peshkimit me koshilok dhe çifti pelagjik. Nga studimi janë identifikuar faktorët kritikë që ndikojnë në cilësinë e produktit gjatë zënies dhe trajtimit në bord. Ky punim përmban një përshkrim të peshkimit të pelagjikëve të vegjël në Shqipëri duke u bazuar në të dhënat historike statistikore të këtij aktiviteti. Të dhënat që janë shfrytëzuar janë që nga viti 1948 deri në ditët e sotme. Këto të dhëna janë përpunuar, duke bërë kategorizimin e tyre sipas porteve, viteve, llojit të aktivitetet të peshkimit dhe sipas llojeve. Materialet e përdorura janë bazuar mbi te dhënat historike te Drejtorisë së peshkimit dhe ish Stacionit të Kërkimeve të Peshkimit Durrës, të cilat janë restauruar dhe dixhitalizuar në kuadër të Projektit FAO AdriaMed. Gjithashtu janë marrë në studim metodat e ndryshme të zënies ( llojet e mjeteve të peshkimit), trajtimin e prodhimit në bord duke bërë vlerësimin e punëve rutinë dhe pajisjet (p.sh. ngarkimin dhe shkarkimin e zënieve, sistemit e temperaturës, pajisjet logjistike në bord). Aspekti i tretë i studiuar ka të bëjë me metodat ngordhjes dhe magazinimit në bord [p.sh. i freskët (akull me ujë të kripur në frigorifer (RSW), ujë i ftohtë i detit (QPS trajtimin paraprak kimik) / ngrirë (IQF i ngrirë/bllok të ngrira)]. Të gjithë këta faktorë ndikojnë në cilësinë dhe jetëgjatësinë e ruajtjes (dëmeve të jashtme, faktorët e degradimit, të cilësisë). Është vlerësuar statusi teknologjik në bord në anijet e marra në studim (sistemet e mjeteve të peshkimit, sistemet e trajtimit në bord, sistemet magazinimit, etj.). Janë marrë mostra dhe vlerësuar dëmtimet që individët kanë pësuar. Në kuadrin e vlerësimit te kondicionit fiziologjik të popullatave peshkore “të egra” dhe të kultivuara është kryer analiza e relacionit gjatësi peshë e cila përbën një zgjidhje mjaft të dobishme. Në studim është paraqitur llogaritja e vlerave të koeficientit allometrik “b” në relacionin gjatësi-peshë e integruar si një zgjidhje metodike për të gjykuar mbi ndikimin e mundshëm të kondicionit të peshqve mbi shkallën e dëmtimit të tyre (integritetin e filetës) si pasojë e veprimit fizik të veglës së gjuetisë apo aplikimit të teknologjive të veçanta të përpunimit në bordin e anijes (proceset e përpunimit të peshkut pas zënies).

135

Nga studimi rezulton se aktiviteti i peshkimit të pelagjikëve të vegjël në Shqipëri nga viti 1948 deri në vitin 1990 ka qenë një aktivitet shumë i rëndësishëm i peshkimit detar duke përbërë pjesën më të madhe të zënieve nga peshkimi detar. Zëniet e sardeleve arritën maksimumin në periudhën 1982-1985 me sasi prej 5,000 deri 6,500 ton. Sasia më e madhe e peshkuar ishte në vitin 1984 me 6,596 ton të zbarkuara. Peshkimi me drita zinte pjesën më të madhe të aktivitetit për sa i përket numrit të anijeve të angazhuara për këtë qëllim si rrjedhojë edhe të sasisë së peshkut të zbarkuar. Piku i prodhimit i përket muajit shtator për peshkimin me drita, ndërsa në muajt tetor - dhjetor për peshkimin me çift pelagjik. Rendimenti mesatar për anije ishte 7.73 ton në muaj për peshkimin çift pelagjik dhe 6.3 ton në muaj për atë me drita. Peshkimi i açugës në Shqipëri nuk ka qenë i ndarë nga ai i sardeles dhe shpesh herë açuga është raportuar nën të njëjtin zë si sardelja. Evidentimi i parë i zënies së açugës është në vitin 1976 në gjirin e Durrësit. Açuga nuk ka pasur ndonjë trajtim të privilegjuar, përkundrazi trajtohej si peshk pa vlerë dhe kryesisht ishte e destinuar për miell peshku. Shqipëria ka pësuar një reduktim drastik të flotës së peshkimit për pelagjikët e vegjël krahasuar me vitin 1990, (zëniet e pelagjikëve të vegjël kanë rënë në rreth 150 – 200 ton në vit në 10 vitet e fundit). Një gjë e tillë nuk ka ardhur si rezultat i kolapsit te stockut ose mbi peshkimit. Ulja drastike e zënieve te pelagjikëve te vegjël dhe kryesisht te sardeleve është rezultat i mbylljes së fabrikave të përpunimit të tyre, humbjes se tregjeve tradicionale si dhe të ndryshimit të strukturës së flotës së peshkimit e cila u orientua drejt peshkimit fundor. Interesi aktual i tregut ndërkombëtar për pelagjikët e vegjël ka ndryshuar. Sot tregu Evropian kërkon kryesisht açuge dhe skumër, kundrejt sardeleve dhe konservave të tyre të cilat nuk kanë treg në vendet e BE. Për t’ju përgjigjur kësaj kërkese, aktualisht, në Shqipëri ka një numër fabrikash të përpunimit te açugeve te cilat punojnë me mall të porositësit (fason). Duke pasur parasysh burimet natyrore te Shqipërisë (qe përfshin një vije bregdetare prej 470 km) si dhe te dhënat historike dhe historinë e zhvillimit te këtij sektori ne Shqipëri, (ne vitet ’80 mesatarja e zbarkimit te prodhimit ishte ne rreth 6000 ton ne vit), pelagjikët e vegjël përfaqësojnë një burim te rëndësishëm ekonomik për zhvillimin e Shqipërisë. Duke ditur gjithashtu eksperiencën e gjatë në përpunimin e 136

pelagjikëve të vegjël dhe rikrijimin e kapaciteteve përpunuese ne Shqipëri, nxitja e peshkimit te pelagjikëve te vegjël mund te jete një politikë e suksesshme që duhet të mbështetet. Një gjë e tille, natyrisht kërkon shndërrimin e kësaj industria nga një industri e mirëfilltë fason, në një industri e cila bazohet kryesisht në lëndën e parë vendase duke konkurruar jo vetëm ne krahun e lirë të punës por edhe në prodhimet vendase me kosto më të ulët. Kjo nxitje e industrisë peshkuese të pelagjikëve të vegjël nevojitet të bazohet ne kuadër të një zhvillimi të qëndrueshëm te peshkimit dhe mbrojtje të resurseve peshkore. Tregu shqiptar është një treg i vogël i cili nuk lejon një zhvillim të rëndësishëm të industrisë përpunuese shqiptare. Për këtë arsye industria shqiptare duhet të orientohet drejt tregut të Bashkimit Evropian si destinacion final por edhe tregu ballkanik është shumë i rëndësishëm. Cilësia dhe menaxhimit i cilësisë janë një shqetësim në rritje dhe i rëndësishëm në të gjitha pjesët e zinxhirit peshkimit. Cilësia e produkteve peshkimit varet si nga variacionet natyrore (Sezoni, vendndodhja, madhësia, dhe popullatat e peshqve), freskia, ashtu edhe dëmtimet që ndodhin gjatë zënies dhe trajtimit në bord. Mjetet e peshkimit kanë ndikime të shumta në cilësinë e peshkut, dhe dëmet e shkaktuara nga mjetet e peshkimit mund të ndikojnë në mënyrë të konsiderueshme në cilësinë e produktit, duke rezultuar në degradimin e produkteve finale, në fund të procesit. Njollat e gjakut dhe dëmtimet në trup kanë efekt të thellë negativ në cilësinë e filetove të peshkut, si pjesa më e "kushtueshme" e produkteve të peshkimit. Rezultatet në lidhje me dëmtimet në lëkurë kanë treguar se nuk ka shenja të dëmtimeve të dukshme në lëkurë në 94% dhe 100% të individëve të peshkuar me koshilok dhe në 95% dhe 100% të individëve të peshkuar me metodën e peshkimit çift pelagjik. Vlerësimi i humbjes së luspave nuk është kryer pasi pelagjikët e vegjël (Açuga) është një peshk shume delikat dhe humbja e luspave është e zakonshme qoftë edhe për një manipulim të vogël. Në rastin e vlerësimit të gjakut në lëkurë, nuk ka gjak mbi lëkurë në 98% dhe 93% të individëve të peshkimit me metodën e peshkimit me koshilok dhe në 95% dhe 100% 137

të individëve të peshkuar me metodën me çift pelagjik. Të dhënat për dëmtimet/gërvishtjet e peshkut nga rrjeta e peshkimit ose gjatë ngritjes në bord tregojnë se në peshkimin me koshilok të datave 15 dhe 31 tetor 2013, nuk ka dëmtime në 82% dhe 91% e individëve, dëmtime të dukshme në 16% dhe 1% e individëve dhe 2% dhe 7% e peshkut është dëmtuar tërësisht (jo i përshtatshëm për konsum njerëzor). Në peshkimin me metodën e peshkimi çift pelagjik të datave 13 janar dhe 22 shkurt rezultatet tregojnë dëmtime në 85% dhe 87% e individëve, dëmtime të dukshme me individë të shtypur në 14% dhe 13% të individëve dhe 2% dhe 0% e peshkut është dëmtuar tërësisht, jo i përshtatshëm për konsum njerëzor. Gjaku në sy, është tregues i stresit të peshkut gjatë procesit të zënies. Rezultatet në lidhje me vlerësimin e këtij parametri tregojnë se numri më i madh i individëve me gjak në sy është në rastin kur Açugat, gjatë procesit të peshkimit janë stresuar dhe procesi i ngritjes në bord është shumë i gjatë, si në rastin e metodës së peshkimit me koshilok ose të rastin kur rrjeta e çiftit pelagjik tërhiqet për një kohë relativisht të gjatë dhe sasia e peshkut në rrjetë është relativisht e madhe. Në rastin e metodës së peshkimit me çift pelagjik përqindja neto e individëve me gjak në sy është e ulët, por sidoqoftë është një sasi e caktuar e prodhimit të zënë. Sytë e kuq si indikator i stresit te peshkimit me çiftin pelagjik vërehet te ata individë të cilët bien në fillim në rrjetën në lëvizje dhe qëndrojnë në rrjetë gjatë gjithë kohës së tralimit. Ne këta kushte kjo përqindje e peshqve është nën stres. Në rastin e peshkimit me koshilok më datë 15 tetor kemi rreth 16% të prodhimit i cili paraqet një situatë të tillë. Stresi në këtë rast është i lidhur me mënyrën e ngordhjes së peshkut në vaskat, ku sasia e akullit ishte relativisht e vogël. Produkti ka qenë nën stres gjatë procesit të manipulimit në bord. Më 31 tetor procesi ka qenë i rregullt dhe prania e gjakut në sy nuk vërehet. Gjaku te pendët është gjithashtu indikator i stresit gjatë procesit te zënies dhe ngritjes në bord. Ky parametër është një indikator i mjetit te peshkimit, ku ne rastin e peshkimit me koshilok dhe çiftit pelagjik % e individëve është e njëjtë për lloj mjeti peshkimi. Në rastin e peshkimit më date 15 tetor numri i individëve me prani te gjakut në operkulin e velëzave është shumë i lartë, 42% dhe në daljen e datës 31 tetor ky numër është në rreth 40%. Ne daljet e datave 13 janar 2014 dhe 22 shkurt 2014 numri i individëve me prani te gjakut në operkulin e velëzave është i papërfillshëm duke treguar se peshku 138

është trajtuar në mënyrë korrekte në bordin e anijes së peshkimit deri në mbërritjen në destinacion dhe sasia e akullit ka qenë e mjaftueshme. Gjaku në operkulin e velëzave është i ndërlidhur me procesin mbas hedhjes në arkat e polisterolit deri në zbarkim. Një element i dyte që ndikon në praninë ose jo të gjakut në operkulin e velëzave është vendi ku ruhen arkat e peshkut në bordin e anijes së peshkimit. Normalisht, duhet që arkat, pas akullosjes, të vendosen në frigoriferin e anijes deri në zbarkim, por një gjë e tillë ndodh rrallë ose për një sasi të kufizuar. Kjo për faktin se frigoriferët kanë një kapacitet të kufizuar, në to mbahen thasët e akullit dhe ndodhen në pjesën e poshtme të kuvertës. Zakonisht te të gjitha anijet e peshkimit, sidomos kur sasia e peshkut të zënë është e madhe, arkat mbahen në kuvertë dhe në rast se sasia e akullit nuk është e mjaftueshme, një gjë e tillë ndikon në cilësinë e peshkut. Vlerësimi i dëmtimeve te pendët është një parametër i cili lidhet me dëmtimet nga rrjeta ose pompa e thithjes. Sidoqoftë, ky parametër nuk është shume indikativ dhe nga ana jonë është bërë një vlerësim mbi shkallën e dëmtimit por rezultatet nuk shprehin një relacion të qarte ndërmjet metodës së peshkimit, temperaturave të ruajtjes dhe cilësisë së peshkut. Ruajtja e cilësisë së peshkut fillon me procesin e zënies dhe kalon nga zënia deri te përdorimi final për përpunim ose konsum. Trajtimi i kujdesshëm i peshkut në bordin e anijes ose gjatë transportimit deri në fabrikën e përpunimit është kritike nëse kërkohet që të ruhet cilësia e lartë e produktit. Ka, megjithatë, disa kufizime në trajtimin e peshkut; të rëndësishme në mesin e tyre janë proceset bakteriologjike, kimike dhe fizike që shkaktojnë degradimin e peshkut. Sipërfaqja e peshqve të ngordhur është habitati ideal i rritjes për bakteret dhe rezultati përfundimtar i aktivitetit të tyre është peshku i prishur. Zvogëlimi i temperaturës mund të parandalojë rritjen e shumë llojeve të baktereve që shkaktojnë prishjen e peshkut. Enzimat e tretjes mund të iniciojnë dekompozim të peshqve të ngordhur. Faktorët fizikë si gërvishtjet e lëkurës, çarjet e saja, prerje të trupit që zbulojnë muskujt e peshkut mund të nxisin proceset bakteriologjike apo kimike dhe mund çojnë në rritje më të shpejtë të baktereve, të shkaktojë gjakderdhje të brendshme e cila errëson filetot dhe rrit sipërfaqen për oksidim kimik. Për këtë arsye është e rëndësishme që të mblidhen të dhëna mbi temperaturën që

139

nga momenti që peshku ngjitet në bord, te anijet e peshkimit deri në fabrikën e përpunimit. Nga metoda e peshkimit me koshilok pritej një përqindje më e vogël e peshkut të dëmtuar në krahasim me peshkimin me çift pelagjik i cili përdor rrjeta tërheqëse në mesin e kolonës së ujit. Arsyet janë të lidhura me dallimet në mes të këtyre dy metodave të peshkimit, ku në peshkimin me koshilok, peshku rrethohet dhe rrjeta gradualisht ngushtohet, pra peshku në teori duhet të dëmtohet më pak, ose efektet e rrjetës duhet të jenë më pak te dukshme mbi prodhimin, ndërsa në peshkimin me trate pelagjike të anijeve çift pelagjik, peshk tërhiqet për një kohë te caktuar nga anija së bashku me rrjetën. Në rastin e peshkimit me tratë pelagjike të anijeve çift pelagjik, nëse procesi nuk është i kujdesshëm, anijet e peshkimit nuk janë të koordinuara me njëra tjetrën dhe lundrojnë me shpejtësi të ndryshme, dëmet mund të jenë më të larta. Në rastin tonë, dëmet janë pak a shumë më të njëjtin nivel me anijen që peshkon me koshilok. Studimi ynë ne lidhje me vlerësimin e shkalles së dëmtimeve për anijen e peshkimit me koshilok (Mare Adriatik) është bërë mbi peshkun e marrë pas kalimit nga pompa thithëse, pra nga arkat në bordin e anijes. Për efekte krahasuese kemi bërë edhe mbi një sasi peshku te marre direkt nga rrjeta e peshkimit, përpara ngjitjes në bordin e anijes së peshkimit. Kjo shkallë relativisht e lartë e dëmtimeve për këtë lloj peshkimi (ose e krahasueshme me shkallën e dëmtimit nga rrjetat pelagjike) është e lidhur me pozicionimin e pompës thithëse të anijes së peshkimit Mare Adriatik. Pozicionimi i pompës thithëse në një lartësi mbi tre metra nga kuverta dhe në total 5 – 6 metra nga niveli ku ndodhet peshku në rrjetë sjell një rrugë më të gjatë të peshkut ne tubat e pompës dhe një dëmtim më të madh të prodhimit. Për të ruajtur cilësinë e peshkut dhe për të ulur shkallen e dëmtimeve, në anijet e peshkimit Rozafa me metodën e peshkimi çift pelagjik koha e tralimit nuk është më shumë se 30 minuta, duke reduktuar në këtë mënyrë kohën e peshkut në rrjetë. Këto strategji të peshkimit të përdorura nga këto dy kompani janë te lidhura me destinacionin final të prodhimit. Kompania Mare Adriatik, pronare e anijes së peshkimit me të njëjtin emër, prodhimin e përdor për përpunim të mëtejshëm në fabrikë si peshk 140

i filetuar dhe kriposur. Në këto kushte, nisur edhe nga koha e shkurtër që peshku kalon nga zënia deri në fabrikë, i kushtohej më pak rëndësi cilësisë së peshkut të zënë në terma të lidhur me shkallën e dëmtimeve të jashtme në trup. Peshku i zënë me mbërritjen në fabrikë kriposej dhe lihej në kripe për një periudhe disa mujore. Mbas kësaj hynte në proces përpunimi, filetimi dhe përpunimi final si peshk i konservuar. Në rastin e kompanisë Rozafa, peshku i zënë kishte destinacion tjetër. Një pjesë e konsiderueshme e prodhimit shitet si peshk i freskët, një pjesë shkon për përpunim të mëtejshëm në fabrikë si fileto açuge e marinuar dhe një pjese u shitet fabrikave të përpunimit në Shqipëri ose Greqi për përpunim të mëtejshëm. Nisur nga ky destinacion, edhe kujdesi ndaj cilësisë së produktit është maksimal, për të rregulluar edhe ato defekte që sjell metoda e peshkimit. Një element i rëndësishëm i vlerësimit të kushteve të trajtimit në bordin e anijeve të peshkimit është

sigurimi i temperaturave të duhura për të garantuar cilësinë e

produkteve. Për këtë qëllim krahas niveli të dëmtimeve që peshku pëson gjatë fazave të zënies dhe ngritjes në bord si dhe të trajtimit të tij në bord, një parametër i rëndësishëm është edhe monitorimi i temperaturës nga momenti i zënies deri në destinacionin final, qendrat e grumbullimit ose në fabrikë. Monitorimi ndërpritet në qendrën e grumbullimit ose në fabrikë pasi nga ky moment peshku futet në frigoriferë dhe të dyja kompanitë janë te pajisura me kapacitetet ftohëse moderne dhe të mjaftueshëm. Për të matur temperaturën janë përdorur loggers iButton qe u vendosen në vaskat e ngordhjes se açugeve dhe kalimi i tyre në arkat e peshkut është bërë ne mënyrë rastësore së bashku me peshkun. Për të konfiguruar dhe lexuar loggers iButton është përdorur OneWireViewer.exe - një program Java TM për të komunikuar me iButtons. Ky program është përdorur për të lexuar chipin iButton nëpërmjet PC. Para fillimit te misionit loggers iButton u konfiguruan për të startuar matjen në temperaturë më të ulët se 2 gradë dhe për të mbledhur të dhëna në intervale prej 180 sekonda. Pas misionit, loggers janë mbledhur dhe të dhëna janë lexuar dhe përpunuar në format Excel. Nga leximi i loggers iButton, në bordin e anijes së peshkimit Mare Adriatik më datë 15/10/2013 kishim si rezultat vlera të temperaturës që varionin nga +2.1° C deri + 32.8°C nga koha e zënies deri në zbarkim në portin e Shëngjinit. Gjatë udhëtimit të dytë me të njëjtën anije më datë 31/10/2013, temperatura luhatej nga + 1.12°C deri + 17.2°C 141

nga koha e zënies deri në zbarkim në portin e Shëngjinit. Në të dyja rastet temperaturat e larta ishte e lidhur me sasitë e kufizuara të akullit në bordin e anijeve të peshkimit. Akulli ishte i pakët në vaskat e ngordhjes së peshkut si dhe në vetë arkat dhe kjo ishte arsyeja që temperaturat nuk arritën vlera më të ulëta se 0°C. Aktiviteti i peshkimit zgjati 2.5 orë më 15 tetor 2013 rreth 6.5 orë më 31 tetor 2013. Në udhëtimin e dytë, më 13 janar, në bordin e anijeve të peshkimit Rozafa 13 dhe Rozafa 14 gama e temperaturave varioi nga -0,4° C deri në -0.5°C duke mbetur relativisht konstante gjatë gjithë procesit nga zënia deri në zbarkim në Portin e Shëngjinit. Aktiviteti Peshkimi zgjati 11 orë dhe 19 orë respektivisht. Më 2 nëntor 2014 u përdorën tre loggers, përkatësisht në arkat e sardeleve, açugeve veç e veç dhe në arkat ku peshku ishte i përzierë, sardele dhe açuge bashkë. Në vaskat e ngordhjes së peshkut, peshku ishte i përzier (sardeleve dhe açuge) dhe loggers regjistruan temperaturën për të dyja speciet. Loggers 2 dhe 3 u lanë në arka edhe pas mbërritjes së peshkut në fabrikën e përpunimit, pas zbarkimit dhe këta loggers vazhduan regjistrimin e temperaturës edhe për rreth 2 orë, pas zbarkimit deri ne momentin kur peshku u vendos ne frigoriferët e stabilimentit të përpunimit, në pritje të destinacionit final, treg ose përpunim i mëtejshëm. Loggers 1 dhe Loggers 3 të vendosur në arkat e açugës dhe në arkën e peshkut të përzier regjistruan temperatura që varionin nga 0.41°C deri + 2.6°C nga koha e zënies deri në zbarkim në portin e Shëngjinit. Loggers 2 i vendosur në arkat e sardeleve regjistruan temperatura nga +8.1°C në momentin e parë kur peshku ishte vënë në vaskën e ngordhjes deri në +1.99 °C deri në zbarkim në portin e Shëngjinit. Duke pasur parasysh sasinë e madhe të peshkut të peshkuar, sasia e akullit nuk ishte e mjaftueshme për trajtimin e duhur të peshkut në bordin e anijes së peshkimit, qoftë në vaskat e ngordhjes ashtu edhe ne arkat e peshkut. Individët gjithashtu janë vlerësuar në lidhje me dëmtimet e mundshme dhe cilësinë e filetove. Për këtë qëllim janë vlerësuar tre parametra: çarje të mishit, njolla gjaku dhe konsistenca e mishit. Të dhënat tregojnë një korrelacion midis temperaturave dhe ecurisë së tyre dhe cilësisë së filetove. Nga vlerësimi i këtij parametri rezulton se përqindja e individëve pa çarje te filetos është rreth 61% dhe 81% ne rastin e anijes mare Adriatik dhe 87% dhe 97% ne rastin e Anijeve Rozafa 13 dhe Rozafa 14. Situata në lidhje me njollat e gjakut është shumë më e dukshme. Në rastin e ekspeditave 142

në det me Anijet Rozafa 13 dhe Rozafa 14, cilësia e filetos është shumë e lartë dhe pa njolla gjaku ndërsa ne rastin e ekspeditave me anijen Mare Adriatik, më datë 15 tetor të gjitha filetot kanë njolla gjaku, duke shkuar deri në 91% te tyre me njolla të mëdha dhe më datë 31 tetor numri i individëve pa njolla gjaku është vetëm 16%. Parametri i tretë i vlerësuar është Konsistenca e filetos. Cilësia e filetos në lidhje me këtë parametër është e ndryshme në rastin e të dy anijeve të peshkimit. Më datë 15 tetor 2013 vetëm 10% e individëve kanë konsistencë natyrale, ndërsa me datë 31 tetor përqindja arrin në 73.5%. Në dy ekspeditat e tjera të datave 13 janar 2014 dhe 22 shkurt 2014 filetot janë 100% me konsistencë natyrale. Cilësia shumë e ndryshme e filetove të vërejtura në ekspeditat e datave 15 dhe 31 tetor 2013 dhe 13 janar dhe 22 shkurt 2014 me anijet e peshkimit Mare Adriatik dhe Rozafa 13 dhe Rozafa 14, respektivisht, nuk është e lidhur me metodën e peshkimit që ato përdorin. Ky ndryshim shume i dukshëm i cilësisë së filetove në të dyja anijet është i lidhur me mënyrën e operimit dhe te peshkatarëve në bordin e anijeve dhe jo me metodën e peshkimit. Në fakt vlerat temperaturave konfirmojnë cilësinë e filetove në të gjitha rastet. Cilësia e ulët e filetove të peshkut është për shkak të temperaturave që nuk kishin arritur vlerat e dëshiruara në kohën e duhur. Gjithashtu, filetot e individëve të marrë nga udhëtimi me anije më 15/10/2013 dhe 31/10 - 1/ 11/2013, ku temperaturat e ruajtjes janë relativisht të larta kanë gjakderdhje të brendshme e cila i errëson filetot. Ndërkohë filetot e individëve të marrë nga udhëtim anije më 13-14 / 1/2014 dhe 22-23 / 2/2013, në të cilin temperaturat e ruajtjes janë më të ulëta janë të qarta dhe mungesë të njollave të gjakut. E njëjta situatë paraqitet edhe në rastin e udhëtimit në det në nëntor, edhe pse situata është e ndërmjetme në aspektin e cilësisë. Studimi i Relacionit gjatësi-peshë te peshqit ndihmon për të përcaktuar lidhjen matematikore midis dy variablave gjatësisë dhe peshës dhe për të llogaritur ndryshimin nga pesha e pritshme për një gjatësi të caktuar të individëve të peshqve. Marrëdhëniet gjatësi-peshë (LWRs) janë gjithashtu të dobishme në menaxhimin e peshkimit qoftë për përdorim të aplikuar ashtu edhe në atë bazë për të vlerësuar peshën nga vëzhgimet e gjatësisë, për të llogaritur prodhimin dhe biomasën e një popullate të peshqve dhe / ose të japin informacion mbi stocket apo gjendjen organizmave në nivel trupor. Relacioni 143

gjatësi-peshë ndihmon për të vlerësuar gjendjen, riprodhimin, ciklin e jetës dhe shëndetin e përgjithshëm të llojeve të peshkut. Raporti i gjatësisë kundrejt peshës së peshkut dihet që është një tregues i dobishëm i gjendjes së peshkut dhe luan një rol të rëndësishëm në peshkim në monitorimin e shfrytëzimit të qëndrueshëm. Studimet e relacioneve japin një informacion të rëndësishëm në vlerësimin e resurseve të peshkimit për të parashikuar peshën nga gjatësia të nevojshme në vlerësimin e resurseve. Matjet e rritjes si gjatësi kundrejt peshës janë shumë të lidhura reciprokisht. Relacioni GjatësiPeshë është një mjet i rëndësishëm në biologjinë e peshqve, fiziologjinë, ekologjinë dhe vlerësimin e peshkimit. Faktori i kondicionit është përdorur për të krahasuar gjendjen, shëndoshjen ose mirëqenien e peshkut dhe është i bazuar në hipotezën se peshku më i rëndë i një gjatësie të caktuar është në gjendje (kondicion) më të mirë. Faktorit i Kondicioni i Fulton-it, (K) ndihmon që të përcaktohet suksesi i tanishëm dhe i ardhshëm i popullatave dhe ndikimi i tij në rritjen, riprodhimin dhe mbijetesën. Parametrat gjatësi-peshë të specieve të njëjta mund të jenë të ndryshëm në një popullatë për shkak të të ushqyerit, aktiviteteve të riprodhimit, peshkimi, etj., të cilat mund të përdoren shpesh në analizën e ndryshimeve ontogjenetike. Për më tepër, Relacionet Gjatësi Peshë mundësojnë krahasime të historisë e jetësore dhe morfologjike ndërmjet llojeve të ndryshme të peshkut ose midis popullatave të peshkut në habitate dhe / ose rajone të ndryshme. Relacionet gjatësi-peshë për açugat (Engraulis encrasicolus, Lineus, 1758), janë vlerësuar për një periudhë nga tetori 2013 deri në qershor 2015 dhe açugat variojnë në madhësi nga 90 mm deri 160 mm. Pesha (Wg) e peshqve (dhe organizmave të tjerë) është e lidhur në mënyrë eksponenciale me gjatësinë e tyre (L) sipas ekuacionit W = aLb ku "a" është intercepti i boshtit “Y” (koeficienti fillestar rritjes) dhe "b" është koeficienti allometrik ose pjerrësia (koeficienti i rritjes) e vijës së regresionit ndaj boshtit “X” e relacionit të transformuar në logaritëm. Vlera teorike e “b” në relacionin gjatësi peshë është 3 dhe i nënshtrohet ligjit të kubit (Froese R., 2006) ku forma e trupit të peshkut është konstante në gjatësi të ndryshme, pra nëse rritja është isometrike përmasat rriten në raporte të njëjta, hypoallometrike (b<3, peshku rritet më pak në peshë se sa parashikohet nga rritja e 144

gjatësisë, peshku bëhet më i gjatë se sa i trashë të quajtur gjithashtu allometri negative) ose hyperallometrik (b>3, peshku rritet më shumë në peshë nga sa parashikohet nga rritja e gjatësisë, peshku bëhet më i rrumbullakët me rritjen e tij; të quajtur ndryshe allometri pozitive). Mostra të rastësishme të açugeve Engraulis encrasicolus, (Lineus, 1758) janë marrë nga Porti peshkimit i Shëngjinit nga anijet e peshkimit Rozafa 13 dhe 14 që përdorin metodën e peshkimit me çift pelagjik dhe nga anija e peshkimit Mare Adriatik që përdor me metodën e peshkimit me koshilok. Peshqit janë marrë nga anijet gjatë procesit të zbarkimit. Të dhënat janë mbledhur nga tetor 2013 deri në qershor 2015 së bashku me daljet e tjera të kryera me këto anije në kuadër të studimit. Një total prej 1124 individësh janë analizuar për parametrat biometrike. Gjatësia e përgjithshme është matur duke përdorur vizore me saktësi të milimetrit dhe pesha është matur nga peshore elektronike me saktësi 0.1 gram. Gjatësia e përgjithshme është matur nga maja e nofullës së sipërme deri në vijën imagjinare perpendikulare që bashkon dy skajet e pendës së bishtit. Nga vlerësimi i relacionit Gjatësi - peshë rezulton se këto parametra janë te lidhur pozitivisht me njëri tjetrin. Në fakt nga studime të kryera edhe për specie të tjera, në rast se vlera e "r" është më e lartë se 0.5, relacioni gjatësi-peshë është i lidhur pozitivisht. Vlera mesatare të “b” për të gjithë individët është 2.99222 ± 0.1521. Vlerat e “b” variojnë nga vlera minimale 2.73 në vlerën maksimale 3.17, duke qëndruar brenda kufirit 2.5-3.5 për të qenë vlera të besueshme dhe kampionë që përfaqësojnë popullatën e açugeve. Vlera mesatare e “a” është 0.006456 ± 0.002632. Këto vlera janë krahasuar me vlerat e përgjithshme për këtë specie e cila është e publikuar ne FISHBASE, një data basë on – line e cila përmban të dhëna në lidhje me aspekte të ndryshme biologjike të 31900 specieve iktike në nivel botëror. Vlerat në këtë data basë për açiugën janë a=0.00490 (0.00438 - 0.00548), b=3.08 (3.04 - 3.12). Vlera e “b” = 2.99222 ± 0.1521 është shume afër vlerës 3 që është një indikator që përgjithësisht açiuga shpreh një rritje isometrike gjate gjithë periudhës sw marre ne studim dhe që i korrespondon edhe periudhës së peshkimit. Gjithashtu, vlerat mesatare sipas sezoneve për koeficientit “b” janë 3.02833 ± 0.1448 për periudhën janar - shkurt 145

2014 dhe 2015. Për periudhën tetor - nëntor vlerat e koeficientit “b” është 2.8585 ± 0.1788, ndërsa në qershor 3.05. Faktori i kondicionit për të njëjtën periudhe ka vlera K= 0.59 ± 0.21 për janar - shkurt dhe K = 0.90 ± 0.42 për periudhën tetor - nëntor. Për qershorin K= 0.59. Vlera mesatare e faktorit të kondicionit për muajt e studiuar është K = 0.656 ± 0.26. Studimi tregon variacion ndër-sezonal me ndryshimin e peshës në lidhje me gjatësinë e peshkut. Vlera më e lartë K (K = 1.19) është tregues i rritjes së depozitimit të yndyrës, si rezultat i përshtatshmërisë dhe i aktivitetit të lartë të të ushqyerit, që korrespondon me fundin e sezonit të hedhje vezëve. Modeli i ndarjes së energjisë për riprodhim te açuget dhe sardelet duket që është kryesisht i varur nga një vonesë e përkohshme në mes të ushqyerit dhe stinës së hedhjes së vezëve. Si konkluzion, popullata të ndryshme përdorin një shumëllojshmëri të modeleve për përdorimin e energjisë për mbarështim që mund të shkojnë nga "kapitali i magazinuar = rezervat energjetike" te "të ardhurat, energji e re". Si një rregull i pranuar, speciet engraulidae që riprodhojnë gjatë muajve të ngrohtë të vitit, duket se mbështeten në konsum ditor të ushqimit për prodhimin e vezëve, pra, këto specie shfaqin një strategji riprodhuese e cila është më e afërt me atë të energjisë së re, të ardhurat. Disa studime tregojnë, se shumica e energjisë për hedhjen e vezëve buron nga të ushqyerit e përditshëm, dhe jo nga rezervat yndyrore. Rritja somatike rritet në mënyrë të konsiderueshme gjatë sezonit hedhje vezëve, kështu që të ushqyerit jo vetëm i plotëson kërkesat për energji për hedhjen e përditshme të vezëve, por gjithashtu siguron energji të tepërta për rritje trupore të individëve. Modele të ngjashme të shpërndarjes së energjisë duket se karakterizojnë stoke të ndryshme të açugës Evropiane që i hedh vezët gjatë verës deri në vjeshte. Edhe të dhënat tona konfirmojnë që kemi një rritje të depozitimit të yndyrës në fund të sezonit hedhjes vezëve. Si përfundim mund te themi se: 12. Aktiviteti i peshkimit të pelagjikëve të vegjël në Shqipëri nga viti 1948 deri në vitin 1990 ka qenë një aktivitet shumë i rëndësishëm i peshkimit detar duke përbërë pjesën më të madhe të zënieve nga peshkimi detar. Zëniet e sardeleve arritën

146

maksimumin në periudhën 1982-1985 me sasi prej 5,000 deri 6,500 ton. Sasia më e madhe e peshkuar ishte në vitin 1984 me 6,596 ton të zbarkuara. 13. Peshkimi me drita zinte pjesën më të madhe të aktivitetit për sa i përket numrit të anijeve të angazhuara për këtë qëllim si rrjedhojë edhe të sasisë së peshkut të zbarkuar. Piku i prodhimit i përket muajit shtator për peshkimin me drita, ndërsa në muajt tetor - dhjetor për peshkimin me çift pelagjik. Rendimenti mesatar për anije ishte 7.73 ton në muaj për peshkimin çift pelagjik dhe 6.3 ton në muaj për atë me drita. 14. Peshkimi i pelagjikëve të vegjël vitet e fundit ka dhënë shenja te riaktivizimit. Natyrisht për momentin është e drejtuar në peshkimin e açugës , e cila ka një vlerë dhe çmim më të mire dhe treg më të sigurtë. 15. Nga ana e MBZHRAU nevojitet të përgatitet plani i menaxhimit të peshkimit të pelagjikëve të vegjël i cili duhet të përcaktojë numrin e anijeve të peshkimit sipas llojit të aktivitetit si dhe sasitë maksimale të peshkueshme për një peshkim të përgjegjshëm. Përgatitja e këtij plani është një kërkese e ligjit 64/2012 “Për peshkimin” , neni 25 si dhe një kërkesë e Politikes se re të përbashkët të Peshkimit të BE. 16. Një sistem i besueshëm grumbullimi dhe përpunimi i të dhënave duhet të ngrihet. Në mungesë të këtij sistemi mund të ndodhë që të publikohen dhe të shpërndahen materiale të cilat nuk i përgjigjen realitetit, por që mund të kenë një influencë të rëndësishme, nisur nga emri i autorëve (Moutopoulos D. K.,. and Pauly D), në lidhje me aktivitetin e peshkimit në Shqipëri. 17. Peshkimi i pelagjikëve të vegjël në Shqipëri është në fazën e rifillimit të tij edhe pse me një numër të kufizuar anijesh peshkimi. Nga ky studim u vërejtën një sërë problemesh në lidhje me mënyrën e funksionimit dhe të teknologjive të përdorura. 18. Në radhë të parë, investimet në bordin e anijeve të peshkimit në lidhje me cilësinë e produktit të peshkuar varen nga destinacioni i këtij produkti. Në rast se ky produkt është i destinuar për industrinë përpunuese, më pak kujdes tregohet, sikurse më pak është investuar për reduktimin e dëmtimeve të prodhimit në faza të ndryshme të manipulimit të tij në bordin e anijes së peshkimit. Në rastin kur produkti ishte i

147

destinuar për treg, për t’u shitur si prodhim i freskët, manipulimi në bord ishte shumë i kujdes për të shmangur çdo dëmtim të produktit. 19. Gjithashtu, masat e marra në anijen që peshkonte me çift pelagjik në drejtim të kohës së tralimit rezultojnë të drejta, pasi edhe cilësia e produktit final në këtë lloj peshkimi ishte e lartë, gjë që justifikonte plotësisht kohen e tralimit prej 30’ për një sasi më të reduktuar, kundrejt një cilësie më të lartë. 20. I një rëndësie të veçantë është përzgjedhja e pompës thithëse në anijen me koshilok pasi ashtu siç u vërejt edhe nga studimi, shkalla e dëmtimit të prodhimit gjatë kalimit në pompën thithëse ishte e lartë. 21. Gjithashtu, u demonstrua relacioni midis cilësisë se produktit, filetos dhe sasisë se akullit ne bordin e anijeve të peshkimit. Për këtë qëllim nga ana e anijeve të peshkimit duhet të investohet në drejtim të zgjerimit te kapaciteteve magazinuese në bordin e anijeve të peshkimit, sikurse edhe të pajisjes me makinë akulli me kapacitete të mjaftueshme po në bord. Peshkimi i pelagjikëve të vegjël sidoqoftë është një peshkim i karakterizuar nga sasi të mëdha dhe sidoqoftë një pjesë e prodhimit do të qëndrojë në kuvertë. Në këto kushte është

e nevojshme të

sigurohen sasitë e nevojshme të akullit, të llogaritura mbi bazën e formulës së dhënë në studim qoftë paraprakisht ashtu edhe duke u prodhuar në anije. Jemi të mendimit se kostot e akullit janë më të ulëta kundrejt kostove në përpunimin e produktit për te rritur cilësinë e produktit final. 22. Studimi tregoi se parametrat Gjatësi - Peshë rezultojnë të jenë te lidhur pozitivisht me njëri tjetrin sikurse ka një variacion ndër-sezonal me ndryshimin e peshës në lidhje me gjatësinë e peshkut.

148

8. SUMMARY Fishery and aquaculture are both an important source of food and source of employment and economic benefit. The development of fishing activity in Albania is too old. Based on archaeological, historiographical data and data that provided by specific documents or stories that come to our days, although still modest, demonstrate that fishing has been concentrated mainly in the natural lakes of Shkodra, Prespa, Ohrid and Dumre and in coastal lagoons of Narta, Butrint etc. Small pelagic fisheries species is of key importance for Adriatic fisheries (specially anchovies and sardines) for economic (total amount of catches) and social reason (number of fishermen involved). They represent about 85% of the Italian small pelagic catches, 85% of the Croatian total catches, and a considerable percentage of the catches of Slovenia. (Cingolani, N., et al 2003a) In Albania, small pelagic fishery is not developed in such a degree, due to a multiplicity of reasons related to changes in the economic structure of the country and development of the fisheries sector. Since the 1990s it has drastically regressed as a consequence of the socio-economic changes which took place in the country and of the development of the demersal fishery. The fishing fleet of small pelagic trawl fishery transformed into whose products were evaluated in international markets. Another reason for the decline was the closure of the sardine processing factories in Albania, due to old technology used and the loss of traditional markets in Eastern Europe. The collapse of Albanian processing industry was caused by the relatively high costs of production of canned sardines manufactured by Albanian factories and simultaneous changes in these markets to more valuable species such as shrimp, hake, mullet etc. The economically most important small pelagic shared stocks listed are: anchovy (Engraulis encrasicolus), sardine (Sardina pilchardus), mackerel (Scomber scombrus), sprat (Sprattus sprattus), and sardinella (Sardinella aurita). During the past 60 years, fishery has developed in different directions on both sides of the Adriatic Sea, as the fishing techniques used as well as about the most important commercial species fished. In the west, the Italian part of the Adriatic, the most important fish species has been

149

anchovy, while its eastern part, Slovenia, Croatia, Montenegro and Albania, the main species was sardines. Actually in Albania small pelagic catches are approximately 70 tonnes in 2012 and 80 tons in 2013 and more than 500 tonnes for 2014. Most of this product is destined to be sold as fresh fish in the local and international market, while a small amount is destined for the processing industry. On other hand, processing industry bought this product, mainly anchovies, for processing in international markets. Notwithstanding a good tradition that Albania has inherited for the capture and processing of small pelagic fish species, this source is currently under utilized in Albania. Actually processing industry is mainly based on the imported products. This study aims:  To provide an overview of small pelagic fishery, gears and fishing areas, by analysing the whole chain: from the vessel on final product to the consumer. The goal is to analyse the strengths and weaknesses of this chain and recommend improvement opportunities.  Assessing the fishing activity of small pelagic in Albania, ranging from fishing vessels, type of vessels, and total catches. Description of the main fishing areas, seasons and distribution of catches during the year. Description of handling fish on fishing boats and in the entire chain from port to processing factory.  Map of processing industry of seafood products, methods and technology that applies processing industry benefits of small pelagic in Albania. What are the weaknesses and strengths of the pelagic processing industry in Albania? The main products and key markets in Albania or export. What are the main markets and their needs at the international level?  Best Practices of handling on board of fishing vessels Two fishing vessel types representing different categories of fishing fleets in Albania who have been selected as case studies for further analysis. They were analysed purse seine and pelagic pair fishing methods. From the study have been identified critical factors that affect product quality during capture and handling on board. This paper contains a description of small pelagic 150

fishing in Albania based on historical statistical data of this activity. The data used are from 1948 until today. These data are processed, making their classification by port, the years, the type of fishing activities and by species. The materials used are based on historical data from the Fisheries Directorate and former Fisheries Research Station in Durres, which have been restored and digitized within FAO AdriaMed Project support. Also, are taken to study various methods of catching (types of fishing gear), treatment of the product on board by evaluating routine works and equipment (e.g. loading and unloading of catches, temperature system, and logistic equipment on board). The third aspect of the study relates to the methods and on board storage fish death [e.g. fresh (salted ice water in the refrigerator (RSW), chilled sea water (CSW chemical pretreatment) / frozen (IQF frozen / frozen block)]. All these factors affect the quality and lifetime of storage products (external damage, degradation factors, quality). It is estimated the technological status on board of vessels in the study (systems of fishing gear, on board treatment systems, storage systems, etc.). Samples have been taken and are assessed injuries that individuals have suffered. To assess physiological condition of "wild" and cultivated fish populations was conducted analysis of length-weight relationship, which is a very useful solution. In the study was presented the calculation of allometric coefficient "b" values in length-weight relationship as an integrated solution methodology to assess the potential impact of the fish condition related to the damage of them (the integrity of the fillet) as a result of the physical action of fishing gear or application of an particular processing technology on board (fish processing processes after catch). From the study results that the fishing activity of small pelagic in Albania from 1948 to 1990 has been a very important activity of marine fishery making up the majority of catches of sea fishery. Sardine catches reached a maximum in the period 1982-1985 with the amount of 5,000 to 6,500 tons. The largest amount of fish was in 1984 with 6.596 tons landed. Fishing with the light attraction constitute the majority of the activity in terms of number of vessels engaged for this purpose, consequently, the amount of fish landed. Peak production belongs September for fishing with the light attraction, while in the months from October to December for with the mid-water pelagic pair trawl fisheries. The 151

average yield was 7.73 tons per vessel per month for pair pelagic trawler fisheries and 6.3 tonnes a month for it with the light attraction. Anchovies fishing in Albania has not been separated from that of sardines and anchovies are often reported in the same item as sardines. First evidence of anchovies catch is in 1976 in the Bay of Durres. Anchovy there was no preferential treatment, but treated as worthless fish and was destined mainly for fishmeal. Albania has suffered a drastic reduction of the fishing fleet for small pelagic compared to 1990, (small pelagic catches have fallen to around 150-200 tonnes per year in the past 10 years). This does not come as a result of the collapse of stock or overfishing. Drastic fall of small pelagic catches and mainly of sardines, is a result of the closure of their processing plants, the loss of traditional markets and to change of the structure of the fishing fleet which was oriented to bottom fishery. Current interest of the international market for small pelagic changed. Today the European market requires mainly anchovies and mackerel against sardines and canned sardines. To respond this demand, currently, Albania has a number of processing factories that work with imported anchovies (fasson). Given Albania's natural resources (which includes a coastline of 470 km) as well as historical data and the history of the development of this sector in Albania, (in the 80s average production deployment was at approximately 6,000 tons per year) , small pelagic represent an important economic resource for the development of Albania. Knowing also the long experience in the processing of small pelagic and rebuilding of processing capacity in Albania, promoting the small pelagic fishery may be a successful policy that should be supported. Such a thing, of course, requires the conversion of this industry from an authentic fasson industry, in an industry which is mainly based on local raw materials to compete not only in cheaper manpower but also in domestic products with lower cost. This stirring of the small pelagic fishing industry needs to be based on a sustainable development of fisheries and fishery protection resources. The Albanian market is a small market which does not allow a significant development of the Albanian processing industry. For this reason the Albanian industry should be oriented to the European Union market as a final destination but also the Balkan market is very important.

152

Quality and quality management are a growing concern and important in all parts of the fishery chain. The quality of fishery products depend on natural variations (Season, location, size, and fish populations), freshness, as well as damages that occur during catching and handling on board. Fishing gears have multiple effects on the quality of fish, and the damage caused by fishing gears can significantly affect the quality of the product, resulting in degradation of the final product at the end of the process. Blood stains and body injuries have profound negative effect on the quality of fish fillets, as the most "expensive" fishing products. The results of damage to the skin showed no visible damage to the skin in 94% and 100% of individuals with purse seine fishing and the 95% and 100% of individuals fished with mid-water pelagic pair trawl fishing method. Assessing the loss of scales is not performing as small pelagic (anchovies) is a very delicate fish and loss of scales is common even for a little manipulation. In the case of evaluation of blood to the skin, no blood on the skin, 98% and 93% of individuals fishing with purse seine fishing method and the 95% and 100% of individuals with mid-water pelagic pair trawl fishing method. Data for damage / scratches of fish from fishing nets or during take-off on board show that purse seine fishing on 15 and 31 October 2013, no damages in 82% and 91% of individuals, visible crush damages in 16% and 1% of individuals and 2% and 7% of the fish is totally damaged (not for food production). In fishing with mid-water pelagic pair trawl fishing method on January 13 and February 22 results show that 85% and 87% of individuals have no damages, visible crush damages of individuals are in 14% and 13% of individuals and 2% and 0% of fish is totally damaged (not for food production). Blood in the eye, is an indicator of stress during the process of catching fish. The results of the evaluation of this parameter indicates that the largest number of individuals with blood in the eye is when anchovy, during fishing process are stressed and the process of taking on the board is too long, as in the case of fishing method with purse seine nets or when mid-water pelagic pair trawl net is trawled for a relatively long time and the quantity of fish in the net is relatively large. In the case of the of fishing method with mid-water pelagic pair trawl net percentage of individuals with blood in the eye it is 153

low, but it is nevertheless a certain amount of caught production. Red eyes as an indicator of stress in pair pelagic fishing seen in those individuals that enter into the net in the movement early and stay in the net during all the trawling process. In these conditions, this percentage of fish is under stress. In the case of the purse seine fishery on 15 October we have about 16% of production which presents such a situation. Stress in this case is related to the manner of death of fish in tanks, where the amount of ice was relatively small. The product has been under stress during manipulation process on board. On October 31, the process has been regular and the presence of blood in the eye is not observed. Blood on fins is also an indicator of stress in the process of capture and taking on board. This parameter is an indicator of fishing gear, where in the case of fishing with purse seine and mid-water pelagic pair trawl % of individuals is the same in both cases. In the case of fishing on 15 October 2013 the number of individuals with the presence of blood in the operculum is very high, 42% and in the case of fishing of 31 October, this number is about 40%. In case of fishing on January 13, 2014 and February 22, 2014 the number of individuals with the presence of blood in the operculum is negligible showing that the fish is handled correctly on board of fishing vessel until arrive at the destination and the amount of ice has been sufficient. Blood on branchial operculum is related to the process after dumping in polystyrene boxes until landing. A second element that affects the presence or not of blood in the branchial operculum is where boxes of fish are stored on board of fishing vessel. Normally, boxes after iced should be placed in a refrigerator until landing of catches, but this rarely occurs or is occurred for a limited quantity. This is because the refrigerators have a limited capacity and in them are kept ice bags. Usually all fishing vessels, especially when the amount of fish caught is high, kept on the deck boxes and if the amount of ice is not enough, this is affecting the quality of fish. Assessment of damage to fins is a parameter which is related to injuries from nets or suction pumps. However, this parameter is not very indicative and from our side is doing an assessment of the extent of the damage, but the results did not show a clear relation between fishing methods, storage temperature and quality of the fish.

154

Maintaining the quality of the fish begins at the process of catching until final use for consumption or processing. Careful handling of fish on board of fishing vessel or during transportation to the processing plant is critical if required to maintain the high quality of the product is. There are, however, some limitations in the treatment of fish; Important among them are bacteriological, chemical and physical processes that cause degradation fish. Dead fish surface is ideal habitat for bacteria growth and the end result of their activity is the spoiled fish. Reducing the temperature may prevent the growth of many types of bacteria that cause fish deterioration. Digestive enzymes may initiate decomposition of dead fish. Physical factors such as skin scratches, cracks her, cutting the body that reveal the muscles of fish can promote bacteriological or chemical processes and can lead to rapid growth of bacteria, cause internal bleeding which darkens and enhances the surface of fillet chemical oxidation. For this reason it is important to gather data on temperature from the moment the fish up on board of fishing vessels to the processing factory. By purse seine fishing method is expected a smaller percentage of damaged fish in comparison with mid-water pelagic pair trawl fishing method which uses nets attracted among the water column. The reasons are related to the differences between these two fishing methods, where the purse seine fishing with fish nets surrounded and gradually narrows, the fish then in theory will be harmed less, or effects should be less visible on catches, while mid-water pelagic pair trawl vessels trawling fish for a certain time with the net. In the case of mid-water pelagic pair trawl vessels, if the process is not careful, the fishing vessels are not coordinated with each other and sail at different speeds, the damage may be higher. In our case, damages are more or less on the same level with fishing with purse seine vessel. Our study, regarding assessment of the damage level to fishing vessel with purse seine (Mare Adriatic), is done on fish taken after crossing the suction pump, so at the boxes on board. For comparative reasons we have also made on a large amount of fish taken directly from fishing nets, before taking on board of the fishing vessel. This relatively high level of damages for this type of fishing (or comparable to the level of damage by pelagic nets) is connected with the positioning of the suction pump of 155

Mare Adriatic fishing vessel. Positioning the suction pump to a height over three meters from the deck and total 5-6 meters from the level where the fish is in the net, resulting in a longer route of fish in the pump tubes and a higher damage of catches. To keep the quality of the fish and to reduce the level of damage in Rozafa fishing vessels with pelagic pair trawler fishing method the trawling time is not more than 30 minutes, thus reducing the time of the fish in the net. These fishing strategies used by these two companies are related to the final destination of the product. Mare Adriatic company, owner of the fishing vessel of the same name, the production uses for further processing in the factory as fillet and salted fish. In these conditions, given the short time that fish from the catching time until the factory, devoted less importance of fish in terms of on the level of external damages on the body. Fish caught when arrival in the factory was salted and left in salt for a period of several months. After that, enter in processing, final processing such as fillets and canned fish. In the case of Company Rozafa, catches has another destination. A significant part of the production is sold as fresh fish, a part goes to further processing in the factory as anchovies marinated fillets and a portion was sold to processing plants in Albania or Greece for further processing. Based on this destination, attention towards product quality is high, to fix those defects that brings fishing methods. An important element of assessment of treatment conditions on board of fishing vessels is to ensure proper temperatures in order to guarantee the quality of products. For this purpose, besides the level of damage of fish during the stages of capture and bringing board and its treatment on board, an important parameter is temperature monitoring from the moment of capture to their final destination, or at processing plant. Monitoring is interrupted at the processing plant or in the factory because in this moment the fish is putted into refrigerators and both companies are equipped with modern facilities and sufficient big. To measure temperature are used loggers iButton that were placed in or containers of anchovy death and their transfer to the fish boxes is done randomly together with the fish. To configure and read loggers iButton is used OneWireViewer.exe - a Java

TM

program to communicate with iButtons. This program is used to read the chip iButton via PC. Before the start of the mission was iButton loggers was configured to start 156

measuring at the temperature below 2 degrees and to collect data at intervals of 180 seconds. After the mission, the loggers are collected and data are read and processed in Excel format. By reading iButton loggers on board the fishing vessel, on 10/15/2013 Adriatic Mare had as a result of temperature values ranging from + 2.1 ° C to + 32.8 ° C from the time of capture until landing in the port of Shengjin. During the second trip with the same vessel, on 10/31/2013, temperatures ranged from + 1.12 ° C to + 17.2 ° C from the time of capture until landing in the port of Shengjin. In both cases the high temperatures was associated with limited quantities of ice on board fishing vessels. Ice was scarce in the death fish tanks and boxes itself and this was the reason that temperatures could not reach value lower than 0 ° C. Fishing activity lasted 2.5 hours on 15 October 2013 and about 6.5 hours on 31October 2013. On the second trip, on January 13, on board fishing vessels Rozafa 13 and Rozafa 14 temperatures ranged from -0.4 ° C to -0.5 ° C while remaining relatively constant throughout the process from catch to landing in port of Shengjin. Fishing activity continued 11 hours and 19 hours respectively. On November 2, 2014 three loggers were used, respectively, in the boxes of sardines and anchovies separately and in boxes where the fish was mixed, sardines and anchovies together. At the death tanks of fish, fish was mixed (sardines and anchovies) and recorded temperature loggers for both species. Loggers 2 and 3 were left in boxes after the arrival of fish in the processing factory, after landing and these loggers continued recording the temperature for about 2 hours after landing until the moment when the fish was placed in refrigerators of processing plant in pending of final destination: market or further processing. Loggers 1 and loggers 3 placed in anchovies boxes and mixed fish box recorded temperatures ranging from -0.41 ° C to + 2.6 ° C from the time of the catch until landing in the port of Shengjin. Loggers 2 located in the box of sardines recorded temperature from + 8.1 ° C at the first moment when the fish was put in the tank of death up to +1.99 ° C to landing in the port of Shengjin. Given the large amount of fish caught, the amount of ice was not enough for proper handling of fish on board the fishing vessel, or in tanks of death as well as in fish boxes. Individuals also been assessed in connection with possible damage and quality of fillets. 157

For this purpose are estimated three parameters: gap of fillets, blood spots and consistency of fillet. The data show a correlation between temperature and the quality of their performance and of the fillets. The assessment of this parameter shows that the proportion of individuals without gaping of fillets is about 61% and 81% in the case of the vessel Mare Adriatic and 87% and 97% in the case of vessels Rozafa 13 and Rozafa 14. The situation regarding the blood spots is much more visible. In the case of expeditions at sea with vessels Rozafa 13 Rozafa 14, the quality of the fillet is very high and without bloodstains while in the case of expeditions on-board the Mare Adriatic fishing vessel, on October 15 all fillets are stained with blood, going up 91% of them with big spots and on October 31 the number of individuals without bloodstains is only 16%. The third parameter estimated is the consistency of the fillet. The quality of the fillet in connection with this parameter is different in the case of two fishing vessels. On 15 October 2013 only 10% of individuals have a natural consistency, while on October 31 the percentage reaches 73.5%. In two other expeditions of dates 13 January 2014 and 22 February 2014 are 100% fillet with natural consistency. Quality very different of fillets observed in expeditions of October 15 and 31, 2013 and 13 January and 22 February 2014 with fishing vessels Mare Adriatic and Rozafa 13 Rozafa 14, respectively, is not related to the fishing method that they use. This change more apparent of the quality of fillets on both vessels is associated with the operations on board of vessels and experience of fishermen and not with fishing method. In fact, temperatures values confirm the quality of fillets in all cases. Low quality of fillets of fish is due to the fact that temperatures did not reach the desired values at the right time. Also, the fillet of individuals taken from the trip by vessel on 15/10/2013 and 31/10 - 1 / 11/2013, where storage temperatures are relatively high, have internal bleeding which obscures the fillet. Meanwhile fillets of individuals taken from the vessels on 13-14 / 1/2014 and 22-23/2/2013, in which storage temperatures are lower are clear and the absence of blood stains. The same situation is shown in the case of sea expedition in November, although the situation is intermediate in terms of quality.

158

The study of length-weight relationship in fish helps to determine the mathematical correlation between two variables and to calculate the variation from the expected weight for length of the individuals of the fishes. Length-weight relationships (LWRs) are also useful in fishery management for both in applied and basic use to estimate weight from length observations, calculate production and biomass of a fish population and/or provide information on stocks or organism condition at the corporal level. The length-weight relationship helps to evaluate the condition, reproduction, life cycle & general health of the fish species. The ratio of length to weight of fish is known to be a useful index of the condition of the fish and plays a significant role in fishery in monitoring sustainable yield. The relationship studies give important information in fishery assessment for predicting weight from length required yield assessment. The measurement of growth as length and weight are highly correlative. The length-weight relationship is an important tool in fish biology, physiology, ecology and fisheries assessment. The condition factor is used to compare the condition, fatness or wellbeing of the fish and is based on the hypothesis that heavier fish of a given length is better condition. Fulton’s condition factor, K will help determine present and future population success by its influence on growth, reproduction and survival. The length-weight parameters of same species may be different in the population because of feeding, reproduction activities, fishing, etc., which can be frequently used in the analysis of ontogenic changes. Furthermore, LWRs allow life history and morphological comparisons between different fish species or between fish populations from different habitats and/or regions. Therefore, we need to know length-weight relationship of fish that are captured in the given place in a certain period. The study conducted for this purpose established length-weight relationship of anchovy Engraulis encrasicolus, (Linnaeus, 1758) from the Albanian waters of Adriatic Sea for a period from October 2013 to June 2015 and anchovy ranging in size from 90 mm to 160 mm. The weight (Wg) of fishes (and other organisms) is exponentially related to their length (L) according to the equation W = aLb, where “a” is the intercept and “b” is the slope of the log-transformed relation. The theoretical value of “b” in length-weight 159

relationship is reported as 3 (Cube’s law), when body form of fish remains constant at different lengths, i.e. the growth in fish is isometric, dimensions increase at the same rate, hypoallometric (b < 3, a fish increases less in weight than predicted by its increase in length, i.e., it becomes more elongated as it grows; also termed negative allometric) or hyperallometric (b > 3, a fish increases more in weight than predicted by its increase in length, i.e., it becomes less elongated or more roundish as it grows; also termed positive allometric). The random sample of fish Engraulis encrasicolus, (Linnaeus, 1758) were obtained from Shengjin fishing Port from fishing vessels Rozafa 13 and 14 that use mid-water pair trawling fishing method and Mare Adriatik fishing vessel that uses purse seine with light attraction fishing method. Fish from vessels are taken during the landing process. Data was collected from October 2013 to June 2015. A total of 1124 specimens were analysed for the biometric parameters. Total length was measured using fish measuring board to the nearest millimetre and weight was measured by electronic balance with accuracy of 0.1 gram. Overall length is measured from the tip of the upper jaw to the imaginary perpendicular line that connects the two ends of the caudal fin. The length and weight measurements of the fish are positively related to each other. According to the studies done to other species too, if the value of “r” is found to be higher than 0.5 the length-weight relationship is positively correlated. Average value of “b” for all individual is 2.99222 ± 0.1521. Value of “b” range from minimal values of 2.73 to maximal one 3.17, staying within the limit of 2.5-3.5 to be reliable values and that samples represent the anchovy population. The average value of "a" ± 0.002632 0.006456. These values are compared with the total values on this species, which is published in FISHBASE, an on - line database which contains information about the various aspects of both fish species biological 31900 worldwide. Values in this database for anchovies are a = 0.00490 (0.00438 - 0.00548), b = 3:08 (3:04 to 3:12). The value of "b" = 2.99222 ± 0.1521 is very close to the value 3 which is an indicator that generally express a isometric growing of anchovies during the whole period under study and corresponding to the fishing period. Also, average values per seasons for coefficient "b" are 3.02833 ± 160

0.1448 for the period January-February 2014, and 2015. For the period from October to November coefficient values "b" is 2.8585 ± 0.1788, while June 3:05. Condition factor for the same period the value K = 0:59 ± 0:21 for January-February and K = 0.90 ± 0.42 during October-November. On June K = 0:59. The average value for the months Condition factor studied is K = 0656 ± 12:26. The study shows inter-seasonal variation in weight change in relation to the length of the fish. The highest value K (K = 1.19) is indicative of the increased deposition of fat as a result of adaptability and high activity of nutrition, which corresponds with the end of the spawning season. Model division of energy for reproduction of anchovies and sardines seems to be largely dependent on a temporary lag between nutrition and throwing eggs season. As a corollary, different populations deploy a variety of patterns that may range from “capital” to “income” breeding. As a rule of thumb, engraulid species that reproduce during the warm months of the year, seem to rely heavily on current food intake for egg production, i.e., these species exhibit a reproductive strategy which is more close to that of income breeders. Several studies shown that most spawning energy derives from daily feeding, not fat reserves. Somatic growth increases significantly during the spawning season, so feeding not only meets energy requirements for daily spawning but also provides surplus energy for growth. Similar energy allocation patterns seem to characterize different stocks of the summer spawning European anchovy. Our data confirm that we have an increase of deposition of fat at the end of spawning season. As final conclusions: 1. Small pelagic fishing activity in Albania from 1948 to 1990 has been a very important activity of maritime fishing constituting the majority of catches of sea fishing. Sardine catches reached a peak in the period 19821985 the amount of 5,000 to 6,500 tons. The largest quantity of fish was in 1984 with 6.596 tons landed. 2. Fishing with purse seiners with light attraction accounted for the majority of activity in terms of number of vessels engaged for this purpose and consequently the amount of fish landed. Peak production belongs 161

September for fishing with purse seiners with light attraction, while in the months from October to December for the mid-water pelagic trawlers fisheries. The average yield was 7.73 tons per vessel per month for midwater pelagic trawlers vessel and 6.3 tons per month for the purse seiners with light attraction. 3. Small pelagic fishery in recent years has given signs of reactivation. Of course at the moment it is directed at anchovies fishing, which has a value and a better price and more secure market. 4. For its part MARDWA need to prepare management plan for small pelagic fisheries which should determine the number of fishing vessels by type of activity and the maximum quantities for a responsible fishery. Preparation of the plan is a requirement of the law 64/2012 "Fisheries", Article 25 and a requirements new EU Common Fisheries Policy. 5. A reliable system of data collection and processing must be established. In the absence of this system can occur that are published and distributed materials that do not conform to reality, but that may have a significant influence, given the name of the authors (D.K. Moutopoulos,. and Pauly D), about fishing activities in Albania. Reliable data are also very important for a better understand of small pelagic fisheries activity and to help in policies to support the sector. 6. Small pelagic fishery in Albania is being resumed although with a limited number of fishing vessels. From this study it was observed a number of problems related to the functioning and technologies used. 7. Firstly, investments on board fishing vessels regarding product quality depend on the destination of the product. If this product is destined for the processing industry, is paid less attention and less is invested in reducing product injuries at various stages of his handling on board the fishing vessel. Where the product is destined for the market, to be sold as fresh product, manipulation on board is very careful to avoid any damage. 8. Also, measures taken in the mid-water pelagic trawlers vessels in terms of time trawling resulting correct, because the quality of the final product 162

in this type of fishing was high, which justifies fully the time of trawling at 30’ reducing the quantity of caught, versus a higher quality. 9. Of particular importance is the selection of the suction pump in purse seiners fishing vessel because as noted by the study, the level of damage to catches during the passage in the pump suction was high. 10. It was also demonstrated the relationship between product quality, fillet and the quantity ice on board fishing vessels. For this purpose by fishing vessels should be invested towards expanding the storage capacity on board fishing vessels, as well as the device with the ice machine with sufficient capacity on board. However small pelagic fishing is a fishing activity characterized by large quantities and part of the production, will remain in the deck. In these conditions it is necessary to provide the necessary quantities of ice, calculated on the basis of the formula given in the study or being produced on the vessels. We believe that ice costs are lower than costs in the processing of the product to increase the quality of the final product. 11. The study showed that the parameters Length - Weight found to be positively correlated with each other as there is a cross-seasonal variation in weight change in relation to the length of the fish.

163

9. BIBLIOGRAFIA 1. Ababouch, L.H., Souibri L., Rhaliby K., Ouahdi, O., Battal M., Busta F. F. Quality changes in sardines (Sardina pilchardus) stored in ice and at ambient temperature. Food Microbiology, Volume 13, Issue 2, April 1996, Pages 123-132. 2. Abdoli A., Rasooli P., Mostafavi H. (2008). Length-weight relationships of Capoeta capoeta capoeta (Guldenstaedt, 1772) in the Gorganrud River, south Caspian Basin. J. Appl. Ichthyol. 24: 96-98. 3. Alasalvar, C., Garthwaite, T. & Oksuz, A. (2002). Practical evaluation of fish quality. In: Seafoods Quality, Technology and Nutraceutical Applications. Alasalvar, C. & Taylor, T. (eds), Springer, Berlin,Germany, pp. 17–31, 4. Aka Z., Koc H. T. and Turan C. A study on growth of the anchovy Engraulis encrasicolus, Linnaeus (1758) in Turkish Seas. Pakistan Journal of Biological Sciences 7 (7) 1121-1126, 2004. ISSN 1028-8880. 5. Arna Vigdís Jóns’dóttir, 2010, Compilation and Economic Analysis of the Process of Fresh Fish from Catch to Retailer, Master’s thesis, Faculty of Industrial Engineering, Mechanical Engineering and Computer Science, University of Iceland, pp. 96. 6. Aursand I. G., Digre H., and Martinez I.. Effect of catching methods and onboard handling systems on quality of pelagic fish. Pelagic Complex, Torshavn 7th September, 2010. 7. Bagenal T.B. and Tesch F.W. 1978. In: Methods for assessment of fish production in freshwaters, edited by T. B. Bagenal. IBP Hand book No.3. Third edition. Blackwell Scientific Publication, London: 101-136. 8. Barbosa, A., & Vaz-Pires, P. (2004). Quality index method (QIM): development of a sensorial scheme for common octopus (Octopus vulgaris). Food Control, 15, 161- 168 9. Bekaert, K. (2006). Development of quality index method scheme to evaluate freshness of tub gurnard (Chelidonichthys lucernus). In J. B. Luten, C. Jacobsen, K. Bekaert, A. Sæbø, & J. Oehlenschläger (Eds.), Seafood research from fish to dish

164

e Quality, safety and processing of wild and farmed fish (pp. 289- 296). Wageningen: Wageningen Academic Publishers 10. Bolognini L, Domenichetti F., Grati F., Polidori P., Scarcella G., Fabi G. WeightLength Relationships for 20 Fish Species in the Adriatic Sea. Turkish Journal of Fisheries and Aquatic Sciences 13: 555-560 (2013) www.trjfas.org ISSN 1303-2712 11. Bonilla, A. C., Sveinsdottir, K., & Martinsdottir, E. (2007). Development of quality index method (QIM) scheme for fresh cod (Gadus morhua) fillets and application in shelf life study. Food Control, 18, 352- 358. 12. Borme D., Tirelli V., Palomera I.. Feeding habits of European pilchard late larvae in a nursery area in the Adriatic Sea. Journal of Sea Research 78 (2013) 8–17.

http://dx.doi.org/10.1016/j.seares.2012.12.010.

Journal

homepage:

www.elsevier.com/locate/seares. 13. Botta, J. R., Bonnell, G., & Squires, B. E. (1987). Effect of method of catching and time of season on sensory quality of fresh raw Atlantic cod (Gadus morhua). Journal of Food Science, 52(4), 928- 931.). 14. Calanchea, J., Samayoac, S., Alonsoa, V., Provinciala, L., Roncalesa, P., & Beltr ana, J. A. (2013). Assessing the effectiveness of a cold chain for fresh fish salmon (Salmo salar) and sardine (Sardina pilchardus) in a food processing plant. Food Control, 33(1), 126 - 135. 15. Catalán I. A., Folkvord A., Palomera I., Quílez-Badía G., Kallianoti F., Tselepides A., Kallianotis A.. Growth and feeding patterns of European anchovy (Engraulis encrasicolus) early life stages in the Aegean Sea (NE Mediterranean). Estuarine, Coastal and Shelf Science, Volume 86, Issue 2, 20 January 2010, Pages 299-312. 16. Casado. A. R., Carmona P., Moreno P., Sánchez-González I., Macagnano A., Di Natale C., Careche M. Structural changes in sardine (Sardina pilchardus) muscle during iced storage: Investigation by DRIFT spectroscopy. Food Chemistry, Volume 103, Issue 3, 2007, Pages 1024-1030 17. Casselman J.M., Crossman E.J. (1986). Size, age and growth of trophy muskellunge and muskellunge-northern pike hybrids—The Cleithrum Project, 1979–1983, pp 93–110. In Hall G.E. (Ed.) Managing muskies—a treatise on the 165

biology and propagation of muskellunge in North America. American Fisheries Society Special Publication 15. 18. Castilla-Espino D., García-del-Hoyo J.J. , Metreveli M., Bilashvili K. Fishing capacity of the southeastern Black Sea anchovy fishery. Journal of Marine Systems 135 (2014) 160–169. http://dx.doi.org/10.1016/j.jmarsys.2013.04.013. journal homepage: www.elsevier.com/locate/jmarsys. 19. Clark W.G. (1991). Groundfish explitation rates based on life history parameters. Canadian Journal of Fisheries and Aquatic Sciences 48: 734-750. 20. Conover W.J. (1980). Practical nonparametric statistics. Second edition. John Wiley & Sons, Inc., New York. 21. Corrales X., Coll M., Tecchio S., José Bellido M., Mario Fernández Á,. Palomera I. Ecosystem structure and fishing impacts in the northwestern Mediterranean Sea using a food web model within a comparative approach. Journal of Marine Systems 148 (2015) 183–199. http://dx.doi.org/10.1016/j.jmarsys.2015.03.006 0924-7963/© 2015 Elsevier B.V. 22. Cingolani, N., and Santojanni, A. 2003. Manual of the Recorder. AdriaMed Training Course on data Collection and Biological Sampling System on Small

Pelagics.

AdriaMed

Occasional

Papers.

No.6

(Rev.1).

GCP/RER/010/ITA/OP-06-Rev.1, Termoli, 2003: 53 pp. 23. Cingolani, N., Kariš, T., Sinovčić, G. and Kapedani, E. (2003a). Anchovy (Engraulis encrasicolus, L.) stock assessment in the Adriatic Sea: 1975-2002. Paper presented at the GFCMSAC Working Group on Small Pelagic Species (Tangier, 12th-14th March 2003). FAO-MiPAF Scientific Cooperation to Support Responsible Fisheries in the Adriatic Sea. GCP/RER/010/ITA/OP-09. AdriaMed Occasional Papers 9: 12 pp. Available from the World Wide Web at http://www.faoadriamed.org/pdf/publications/OP-09.pdf 24. Cingolani, N., Kariš, T., Sinovčić, G. and Kapedani, E. (2003b). Sardine (Sardina pilchardus, Walb.) stock assessment in the Adriatic Sea: 1975-2002. Paper presented at the GFCMSAC Working Group on Small Pelagic Species (Tangier, 12th-14th March 2003). FAO-MiPAF Scientific Cooperation to Support Responsible Fisheries in the Adriatic Sea. GCP/RER/010/ITA/OP-10. AdriaMed 166

Occasional Papers 10: 11 pp. Available from the World Wide Web at http://www.faoadriamed.org/pdf/publications/OP-10.zip 25. Coll M., Santojanni A., Palomera I., Tudela S., Arneri E.. An ecological model of the Northern and Central Adriatic Sea: Analysis of ecosystem structure and fishing impacts. Journal of Marine Systems, Volume 67, Issues 1–2, August 2007, Pages 119-154. 26. Çobani, M. 2005. Small-scale fisheries in Albania, p. 13-21 In: Adriatic Sea Smallscale Fisheries. Report of the AdriaMed Technical Consultation on Adriatic Sea Small-Scale Fisheries. Split, Croatia, 14th – 15th October 2003. FAO-MiPAF Scientific Cooperation to Support Responsible Fisheries in the Adriatic Sea. GCP/RER/010/ITA/TD15. AdriaMed Technical Documents, 15. 27. De Vrie D., Frie R. (1996). Determination of age and growth. In Murphy B.R. e Willis D.W. (Eds), Fisheries Techniques. American Fisheries Society, Bethesda, Maryland, pp. 483–512. 28. Dulčić J. Growth of anchovy, Engraulis encrasicolus (L.), larvae in the Northern Adriatic Sea. Fisheries Research, Volume 31, Issue 3, August 1997, Pages 189-195. 29. EFSA, European Food Safety Authority. (2013). Scientific opinion on the safety evaluation of a time e temperature indicator system based on Carnobacterium maltaromaticum and acid fuchsin for use in food contact materials. EFSA Journal, 11(7). 30. Erguden D., Turan C., and Cevik C. The Growth Features of Pontic Shad Alosa pontica (Eichwald, 1838) in the Sea of Marmara, Turkey. Journal of Biological Sciences, vol. 7, no. 4, pp. 685-688, 2007. 31. Erikson U., Misimi E. Atlantic salmon skin and fillet color changes effected by perimortem handling stress, rigor mortis, and ice storage. J Food Sci. 2008 Mar;73 (2):C50-9. doi: 10.1111/j.1750-3841.2007.00617.x. 32. Esaiassen, M., Akse L., Joensen S. Development of a Catch-damage-index to assess the quality of cod at landing. Food Control 29 (2013) 231- 235.

167

33. Epler P., Nowak M., Popek W. (2009). Growth rate of the chub (Squalius cephalus) and the nase (Chondrostoma nasus) from Raba, Dunajec, and Poprad River. AACL Bioflux 2: 1-8. 34. Fafioye, O.O. and Oluajo, O.A,. Length-weight relationships of five fish species in Epe lagoon, Nigeria. African Journal of Biotechnology Vol. 4 (7), pp. 749-751, July 2005. Available online at http://www.academicjournals.org/AJB ISSN 1684– 5315 © 2005 Academic Journals. 35. FAO. © 2001-2013. Fishing Gear types. Midwater pair trawls. Technology Fact Sheets. In: FAO Fisheries and Aquaculture Department [online]. Rome. Updated 13 September 2001. [Cited 15 May 2013]. http://www.fao.org/fishery/geartype/310/en 36. Ferreira S., Sousa R., Delgado J., Carvalho D., Chada T. (2008). Weight-length relationships for demersal fish species caught off the Madeira archipelago (eastern-central Atlantic). J. Appl. Ichthyol. 24: 93-95. 37. Fernández-Delgado C., Herrera M. (1995). Age structure, growth and reproduction of Leuciscus pyrenaicus in an intermittent stream in the Guadalquivir River basin, southern Spain. Journal of Fish Biology 46: 371–380. 38. Ferreri, C.P., Taylor W.W. (1996). Compensation in individual growth rates and its influence on lake trout dynamics in the Michigan waters of Lake Superior. Journal of Fish Biology 49: 763-777. 39. Fisheries and Aquaculture topics. Handling of fish and fish products. Topics Fact Sheets. Text by Lahsen Ababouch. In: FAO Fisheries and Aquaculture Department [online]. Rome. Updated 27 May 2005. [Cited 28 June 2014]. Available from World Wide Web at http://www.fao.org/fishery/topic/12321/en FAO 2005-2014. 40. Finco, A., Di Pronio G., Occhionero M., Sirolla G. Responsible Fisheries through an investigation into small pelagic fishery in the Italian Adriatic Sea. European Association of Agricultural Economists EAAE 95th Seminar, Civitavecchia (Rome) 9th – 10th December 2005. The economics of aquaculture with respect to fisheries. 41. Flloko, A. 2003. Overview of the general issues concerning fish markets in the Adriatic Sea: Albania, p. 7-11 In: Aspects of Fish Markets in the Adriatic Sea. Report of the AdriaMed Meeting on Aspects of Fish Markets in the Adriatic Sea,

168

Ancona, Italy 27th - 28th June 2002. AdriaMed Technical Documents. No.10. GCP/RER/010/ITA/TD- 10, Termoli, Italy. 42. Fouzai N., Coll M., Palomera I., Santojanni A., Arneri E., Christensen V.. Fishing management scenarios to rebuild exploited resources and ecosystems of the Northern-Central Adriatic (Mediterranean Sea). Journal of Marine Systems 102–104 (2012) 39–51. journal homepage: www.elsevier.com/locate/jmarsys. http://dx.doi:10.1016/j.jmarsys.2012.05.003. 43. Fox M.G. (1994). Growth, Density, and Interspecific Influences on Pumpkinseed Sunfish Life Histories. Ecology 75: 1157-1171. 44. Francis R.I.C.C. (1996). Do herring grow faster than orange roughy? Fish. Bull. 94: 783-786. 45. Froese R., Tsikliras A.C., Stergiou K.I. 2011. Editorial note on weight–length relations of fishes. Acta Ichthyol. Piscat. 41 (4): 261–263. 46. Froese R. (2000). Evaluating length - weight relationships. In: R. Froese e D. Pauly (Eds) FishBase 2000: concepts, design and data sources. ICLARM, Los Baňos, Laguna, Philippines, p. 133. 47. Froese R. (2006). Cube law, condition factor, and weight-length relationships: history, metaanalysis and recommendations. Journal of Applied Ichthyology 22 (4): 241-253. 48. Froese R., Binohlan C. (2009). Empirical equations for estimating maximum length from length at first maturity. Journal of Applied Ichthyology 25: 611-613. 49. Froese R., Pauly D. (2010). FishBase. World Wide Web electronic publication. www.fishbase.org, version (09/2010). 50. Fulton, T. W. 1911. The sovereignty of the sea. London. Edinburgh. 799 pp. 51. Galagan, Y., & Su, W.-F. (2008). Fadable ink for time-temperature control of food freshness: novel new time e temperature indicator. Food Research International, 41, 653 - 657. 52. Garrido S., Saiz E., Peters J., Ré P., Alvarez P., Cotano U., Herrero D.L., Martínez de Murguía A., Irigoien X. Effect of food type and concentration on growth and fatty acid composition of early larvae of the anchovy (Engraulis encrasicolus) reared under laboratory conditions. Journal of Experimental Marine Biology and 169

Ecology 434–435 (2012) 16–24. http://dx.doi.org/10.1016/j.jembe.2012.07.021. journal homepage: www.elsevier.com/locate/jembe. 53. Genç I. Y., Esteves E., Aníbal J., Diler A. Effects of chilled storage on quality of vacuum packed meagre fillets. Journal of Food Engineering 115 (2013) 486–494. http://dx.doi.org/10.1016/j.jfoodeng.2012.09.007.

Journal

homepage:

www.elsevier.com/locate/jfoodeng. 54. Gennari M., Tomaselli S., Cotrona V. The microflora of fresh and spoiled sardines (Sardina pilchardus) caught in Adriatic (Mediterranean) Sea and stored in ice. Food Microbiology, Volume 16, Issue 1, February 1999, Pages 15-28 55. Giannakourou, M. C., Koutsoumanis, K., Nychas, G. J. E., & Taoukis, P. S. (2005). Field evaluation of the application of time temperature integrators for monitoring fish quality in the chill chain. International Journal of Food Microbiology, 102, 323 - 336. 56. Giani M., Djakovac T., Degobbis D., Cozzi S., Solidoro C., Umani S. F.. Recent changes in the marine ecosystems of the northern Adriatic Sea. Estuarine, Coastal

and

Shelf

Science

115

http://dx.doi.org/10.1016/j.ecss.2012.08.023

(2012)

Journal

1e13. homepage:

www.elsevier.com/locate/ecss. 57. Grimsmo

L.

Handbook

http://www.fargisinfo.com/KvalitetPelagiskFisk/

for

pelagic

fish.

Published Friday, March 23,

2012. 58. R. Hilborn, C.J. Walters. Quantitative Fisheries Stock Assessment: Choice, Dynamics and Uncertainty. Springer Science & Business Media, 30 nov 2003 570 pagine. ISBN-13: 978-0412022715, ISBN-10: 0412022710 59. Hitesh U. Shingadia, Length-Weight Relationship and Relative Condition Factor of Coilia Dussumieri (Cuv. & Val.) from Neretic Waters off the Mumbai Coast. International Journal of Science and Research (IJSR). ISSN (Online): 23197064. Impact Factor (2012): 3.358. Volume 3 Issue 5, May 2014 www.ijsr.net. 60. Hosseini A., Kochanian P., Marammazi J., Yavari V., Savari A. and Salari-Aliabadi M.A. Length-Weight Relationship and Spawning Season of Sphyraena jello C., from Persian Gulf. 2009. Pakistan Journal of Biological Sciences, 12: 296-300. 170

DOI:

10.3923/pjbs.2009.296.300.

URL:

http://scialert.net/abstract/?doi=pjbs.2009.296.300 61. H. Hülya Orak, Serap Kayısoglu, 2008, Quality changes in whole, gutted and filleted three fish species (gadus euxinus, mugil cephalus, engraulis encrasicholus) at frozen storage period (–26°c).

Acta Sci. Pol., Technol.

Aliment. 7(3) 2008, 15-28 62. Jackson Z.J., Quist M.C., Larscheid J.G. (2008). Growth standards for nine North American fish species. Fisheries Management and Ecology 15: 107-118. 63. Jensen, H.H. (2006). Changes in seafood consumer preference patterns and associated changes in risk exposure. Marine Pollution Bulletin, 53, 591–598. 64. Kara A., Bayhan B. Length-weight and length-length relationships of the bogue Boops boops (Linneaus, 1758) in Izmir Bay (Aegean Sea of Turkey). Belg. J. Zool., 138 (2) : 154-157 July 2008 65. Kapedani, E. Small pelagic fishery and research in Albania. (Split, Croatia 12th13th October 2000)

ANNEX

of

GCP/RER/010/ITA/TD-03

(AdriaMed

Technical Documents n°3). 2001. 9pp. Available from the World Wide Web at http://www.faoadriamed.org/html/doc/AvDocIssue.asp?id=8#! 66. Kalaycı F., Samsun N., Bilgin S, Samsun O. Length-Weight Relationship of 10 Fish Species Caught by Bottom Trawl and Midwater Trawl from the Middle Black Sea, Turkey. Turkish Journal of Fisheries and Aquatic Sciences 7: 33-36 (2007) 67. Klanjšček, J., T. Legović. Is anchovy (Engraulis encrasicolus, L.) overfished in the Adriatic Sea? Ecological Modelling, Volume 201, Issues 3–4, 10 March 2007, Pages 312-316 68. Konstantinos G., Biology and Ecology of Sardines and Anchovies. International Standard Book Number-13: 978-1-4822-2856-4 (eBook – PDF) Version Date: 20140226 69. Kristo, R., Harizaj F., Maci A., Aursand I.G., Grimsmo L., Kolitari J. Fishing activity of small pelagic in Albania: 1948-1990. Albanian j. agric. sci. 2014;13 (1): 1-5. ISSN: 2218-2020, © Agricultural University of Tirana. Available from World

Wide

Web 171

at:

https://docs.google.com/a/ubt.edu.al/viewer?a=v&pid=sites&srcid=dWJ0LmVkdS 5hbHxyc3NifGd4OjcxN2Q4OTUwNjliMmUzYTI. 70. Kristo, R., Harizaj F., Maci A., Aursand Ida.G., Grimsmo L. Kolitari J., Evaluation of handling process on board of fishing vessels with different fishing methods: purse seine with light attraction and mid-water pelagic pair trawl and impacts on the quality of anchovies (Engraulis encrasicolus, Linnaeus, 1758) catches. A case study. Journal of Agriculture and Animal Production Science for Rural Development ISSN 2224-7781 Vol. IV (1) Viti 2014 71. Kristoffersen, J. B., Magoulas A.. Population structure of anchovy Engraulis encrasicolus L. in the Mediterranean Sea inferred from multiple methods. Fisheries Research, Volume 91, Issues 2–3, June 2008, Pages 187-195. 72. Këshilli i Ekspertëve të Agrobiznesit (2003), Historia e Bujqësisë dhe Agroindustrisë Shqiptare (in Albanian), Tirana: KEA, ISBN 99927-873-8-4 73. Koutsoumanis, K., Taoukis, P. S., & Nychas, G. J. E. (2005). Development of a safety monitoring and assurance system for chilled food products. International Journal of Food Microbiology, 100, 253 - 260. 74. Kreyenschmidt, J., Henning, C., Hübner, A., Chonsch, L., Raab, V., & Petersen, B. (2010). A novel photochromic time - temperature indicator to support cold chain management. International Journal of Food Science and Technology, 45, 208e215. 75. Kreyenschmidt, J., Hübner, A., Beierle, E., Chonsch, L., Scherer, A., & Petersen, B. (2010). Determination of the shelf life of sliced cooked ham based on the growth of lactic acid bacteria in different steps of the chain. Journal of Applied Microbiology, 108, 510 - 520. 76. Labuza, T., & Fu, B. (1995). Use of time/temperature integrators, predictive microbiology, and related technologies for assessing the extent and impact of temperature abuse on meat and poultry products. Journal of Food Safety, 15, 201 - 227. 77. La Mesa, M., Donato F., Giannetti G., Arneri E. Growth and mortality rates of European anchovy (Engraulis encrasicolus) in the Adriatic Sea during the

172

transition from larval to juvenile stages. Fisheries Research, Volume 96, Issues 2–3, March 2009, Pages 275-280. 78. Lagler K.F., Bardach J.E., Miller R.R. (1962). Ichthyology. John Willey & Sons, Inc., New York. 546 p. 79. Le Cren E D. The Length-Weight Relationship and Seasonal Cycle in Gonad Weight and Condition in the Perch (Perca fluviatilis). Journal of Animal Ecology Vol. 20, No. 2 (Nov., 1951), pp. 201-219 80. Mai, N., Audorff, H., Reichstein, W., Haarer, D., Olafsdottir, G., Bogason, S., et al. (2011). Performance of a photochromic time - temperature indicator under simulated fresh fish supply chain conditions. International Journal of Food Science and Technology, 46, 297 - 304. 81. Marano G., Small pelagic stock assessment (1984 – 1996) Adriamed publication 2000, web-td-10-C 82. Mannini e Massa 2000. Brief overview of Adriatic fisheries landing trends (197297). IN: Massa, F., and Mannini, P., (eds). 2000. Report of the 1st Meeting of the AdriaMed Coordination Committee. (Termoli, Italy 30th-31st March 2000) GCP/RER/010/ITA/TD-01. 2000. 64pp. Available from the World Wide Web at. http://www.faoadriamed.org/html/doc/AvDocAnnexes.asp?id=26 83. Md. Yeamin H. Morphometric Relationships of Length-Weight and LengthLength of Four Cyprinid Small Indigenous Fish Species from the Padma River (NW Bangladesh). Turkish Journal of Fisheries and Aquatic Sciences 10: 131-134 (2010) www.trjfas.org ISSN 1303-2712. DOI: 10.4194/trjfas.2010.0118 84. Macías, D., Gómez-Vives, M.J., Rioja P., García S., Alot E., and Ortiz de Urbina J.M.. Weight-length relationships and condition factor of Mediterranean population of albacore (Thunnus alalunga) SCRS/2010/130 Collect. Vol. Sci. Pap. ICCAT, 66(5): 1913-1918 (2011). 85. Margeirsson, B., Lauzon, H. L., Thorvaldsson, L., Arnason, S. V., Arason, S., Valtysdottir, K.L., & Martinsdottir, E. (2010a). Optimised Chilling Protocols for Fresh Fish. Reykjavik: Matis. 86. Martins’ dottir, E. (2003). Introduction of the Quality Index Method (QIM) in the European Fishery Chain. First Consolidated Progress Report Accompanying 173

Measure

Contract

No.

Qlk1-Ct-200230152.

Published

on-line

at:

http://www.matis.is/media/utgafa/SKYRSLA26-03.pdf, last accessed 15 May 2015. 87. Martins’ dottir, E., Schelvis, R., Hylding, G. & Sveinsdottir, K. (2009). Sensory evaluation of seafood: general principles and guidelines. In: Fishery Products: Quality, Safety and Authenticity.Rehbein,H.& Oehlenschlager, J. (eds), WileyBlackwell, Oxford, UK, pp. 411–424 88. Mužinić, R. Migrations of adult sardines in the central Adriatic. Netherlands Journal of Sea Research, Volume 7, August 1973, Pages 19-30. 89. Murphy B. R., Brown M. L., Springer T. A. (1990). Evaluation of the relative weight (Wr) index, with new applications to walleye. North American Journal of Fisheries Management 10:85–97. 90. Mu. G. 2014. Changes in the quality and yield of fish fillets due to temperature fluctuations during processing. United Nations University Fisheries Training Programme,

Iceland

[final

project].

http://www.unuftp.is/static/fellows/document/mugang13prf.pdf 91. Moutopoulos D. K., Bradshawb B. and Pauly D. Reconstruction of Albanian fishery catches by fishing gear, 1950 to 2010. Working Paper #2015 – 12. Fisheries Centre, University of British Columbia, Vancouver, BC, V6T 1Z4, Canada 92. Patimar R., Ownagh E., Jafari N., Hosseini M. (2009). Intrabasin variation in allometry coefficients of lenkoran Capoeta capoeta gracilis (Keyserling, 1861) in the Gorganroud basin, southeast Caspian Sea, Iran. J. Appl. Ichthyol. 2: 776778. 93. Pauly D. (1984). Fish population dynamics in tropical waters: a manual for use for programmable calculators. ICLARM Studies and Revise 8. 325p. 94. Petrakis G., Stergiou K. I. (1995). Weight-length relationships for 33 fish species in Greek waters. Fisheries Research 21: 465–469. 95. Pons-Sanchez-Cascado, S., Vidal-Carou, M.C., M.L. Nunes, Veciana-Nogue´s. M.T. Sensory analysis to assess the freshness of Mediterranean anchovies (Engraulis encrasicholus) stored in ice. Food Control 17 (2006) 564–569. doi:10.1016/j.foodcont.2005.02.016. Available on line at: www.sciencedirect.com. 174

96. Processing Fish. Author Anonymous Available from World Wide Web at: http://www.cift.res.in/uploads/userfiles/file/PROCESSING%20OF%20FISH.doc 97. Prato E., Biandolino F.. The Contribution of Fish to the Mediterranean Diet. The Mediterranean Diet, 2015, Pages 165-174 98. Piroddi Ch., Giovanni B., Villy Ch. Effects of local fisheries and ocean productivity on the northeastern Ionian Sea ecosystem. Ecological Modelling, Volume 221, Issue 11, 10 June 2010, Pages 1526-1544. 99. Quality Assurance Department (2003). Fish Purchase Specification. Sea Fish Industry Authority, Edinburgh, UK 100.

Rakaj, N, Biologjia dhe peshkimi i sardeles, 1978, Shtepia botuese “8 nentori”

p. 110, table 35. 101.

Rotabakk B. T, Skipnes D, Akse L., Birkeland S. Quality assessment of

Atlantic cod (Gadus morhua) caught by trawling at the same time and location. Fisheries Science, 112 (2011), 44-51 102.

Richter H., Lückstädt Ch., Focken U. L.; Becker K., An improved procedure

to assess fish condition on the basis of length-weight relationships. Arch. Fish. Mar. Res. 48(3), 2000, 226–235. 103.

Rossano R., Mastrangelo L., Ungaro N., Riccio P. Influence of storage

temperature and freezing time on histamine level in the European anchovy Engraulis encrasicholus (L., 1758): A study by capillary electrophoresis. Journal of Chromatography B, Volume 830, Issue 1, 2 January 2006, Pages 161-164 104.

Samsun, O., Samsun, N., Karamollaoğlu A. C. Age, Growth, and Mortality

Rates of the European Anchovy (Engraulis encrasicolus L. 1758) off the Turkish Black Sea Coast. Turk J Vet Anim Sci 28 (2004) 901-910 © TÜB‹TAK. 105.

Sivashantini, K., Gayathri, G., and Gajapathi, G. Length-weight relationships

of Shpyraena obtusata Cuvier 1829, (Pisces: Perciformes) from the Jaffna lagoon, Sri Lanka. Journal of Fisheries and Aquatic Science 4 (2) 111-116, 2009. ISSN 1816-4927 © 2009 Academic Journals 106.

Sinovčić G.´, Zorica B. Reproductive cycle and minimal length at sexual

maturity of Engraulis encrasicolus (L.) in the Zrmanja River estuary (Adriatic

175

Sea,

Croatia).

Estuarine,

Coastal

and

Shelf

Science

69

(2006)

439e448.ScienceDirect doi:10.1016/j.ecss.2006.04.003 107.

Soomro A.N., Baloch W.A., Jafri S.I.H., Suzuki and H. Studies on length-

weight and length-length relationships of a catfish Eutropiichthyes vacha Hamilton (Schilbeidae: Siluriformes) from Indus river, Sindh, Pakistan. Caspian J. Env. Sci. 2007, Vol. 5 No. 2 pp. 143~145. 108.

S. Zabala, J. Castan, C. Martínez.

Development of a timeetemperature

indicator (TTI) label by rotary printing technologies. Food Control 50 (2015) 57- 64 109.

Schelvis-Smit, A. A. M., & Luten, J. B. (2003). Catch index: development of

a tool for measurement the quality of

the catch handling at sea. In

J. B.

Luten, J. Oehlenschläger, & G. Ólafsdóttir (Eds.), Quality of fish from catch to consumers (pp. 137e144). Wageningen: Wageningen Academic Publishers. 110.

Shewan, J.M., Macintosh, R.G., Tucker, C.G. and Ehrenberg, A.S.C. 1953. The

development of a numerical scoring system for the sensory assessment of the spoilage of wet white fish stored in ice. Journal of the Science of Food and Agriculture. 4(6): 283– 298 111.

Schneider, James C., Laarman P. W., and Gowing, H. 2000. Length-weight

relationships. Chapter 17 in Schneider, James C. (ed.) 2000.

Manual of

fisheries survey methods II: with periodic updates. Michigan Department of Natural Resources, Fisheries Special Report 25, Ann Arbor. 112.

Sveinsdottir, K., Hyldig, G., Martinsdottir, E., Jorgensen, B. & Kristbergsson,

K. (2003). Quality Index Method (QIM) scheme developed for farmed Atlantic salmon (Salmo salar). Food Quality and Preference, 14, 237–245 113.

Suuronen, P., Siira, A., Kauppinen T., Riikonen R., Lehtonen E., Harjunpää H.

Reduction of seal-induced catch and gear damage by modification of trap-net design: Design principles for a seal-safe trap-net. Fisheries Research, Volume 79, Issues 1–2, June 2006, Pages 129-138 114.

Spaho, V., A. Flloko and S. Selfo. 1997. Albanie, une agriculture en transition

Options Méditerranéenes, Sér, B (15) : 143-154.

176

115.

Tushe, A. Historiku i peshkimet shqiptar. Botimet “Jozef”, Durres 2013.

ISBN: 9789928414793. 116.

Vaslet A., Bouchon-Navaro Y., Louis M., Bouchon C. (2008). Weight-length

relationships for 20 fish species collected in the mangroves of Guadeloupe (Lesser Antiles). J. Appl. Ichthyol. 24: 99-100. 117.

Wessells, C.R., Johnston, R.J. & Donath, H. (1999). Assessing consumer

preferences for eco-labelled seafood: the influence of species, certified, and household attributes. American Journal of Agricultural Economics, 81, 1084– 1089.

177

10.

ANEKS: LISTA E FIGURAVE DHE TABELAVE

A. LISTA E FIGURAVE: Figura 1. Harta e Shqipërisë dhe Zona Ekskluzive Ekonomike. Faqe 10 Figura 2. Shpërndarja e Clupeideve në botë dhe Evropë. Faqe 14. Figura 3. Një hipotezë filogjenetike për pozitën e Clupeomorpha brenda Teleostei. Faqe 15. Figure 4. Tre hipoteza filogjenetike të Clupeomorpha. A) Nga Grande (1985), e modifikuar; numrat ne kllapa i referohen synapomorphies siç është përshkruar nga Grande (1985). B) I modifikuar nga Chang dhe Maisey (2003); numrat në kllapa i referohen numrit të cladeve siç është përshkruar nga Chang dhe Maisey (2003). C) Modifikuar nga Zaragüeta-Bagils (2004); Hipoteza A përfshin †Erichalcis te Clupeomorpha, ndërsa hipotezat B dhe C e përjashtojnë atë. Faqe 16. Figura 5. Ilustrim i përfaqësuesve te familjeve dhe subfamiljeve te grupit te Clupeoideve. Whitehead (1985a) and Whitehead et al. (1988). Faqe 19 Figura. 6. Açuga (Engraulis encrasicolus). Faqe 19 Figura. 7. Sardelja (Sardina pilchardus). Faqe 20 Figura. 8 skumbri (Scomber scombrus). Faqe 20 Figura. 9 Sardinela (Sardinella aurita). Faqe 20 Figura 10. Karakteristikat diagnostike të pelagjikëve të vegjël. Faqe 21 Figura 12. Karakteristikat diagnostike të pelagjikëve të vegjël. Faqe 22 Figura 13. Karakteristikat diagnostike të pelagjikëve të vegjël. Faqe 23 Figura 14. Zëniet totale të rindërtuara për Shqipërinë, 1950-2010, sipas kategorive të mëdha taksonomike. "Other" përfaqëson 61 grupe të tjera të vogla taksonomike. Faqe 25. Figura. 15. Formati letër i të dhënave të dixhitalizuara. Siç shikohet edhe nga këto foto, të dhënat mbajnë vulën zyrtare të Drejtorisë së Peshkimit, Stacionit të Kërkimeve Shkencore të Peshkimit ose të ndërmarrjeve raportuese. Faqe 46 Figura. 16 Te dhënat e dixhitalizuara të ndare në foldera sipas viteve, porteve, llojeve te peshkimit etj. Faqe 47

178

Figura . 17. Anijet ne lundrim, në kërkim te peshkut. Afrimi i anijes Rozafa 13 për t’u vendosur paralel me Rozafën 14. Kapja e litarit te rrjetës nga Rozafa 13 dhe lundrimi paralel i dy anijeve. Faqe 53-54 Figura. 18. Vaska e ngordhjes se peshkut. Faqe 57 Figura. 21. Ngritja e rrjetës në bordin e anijes faqe 57 Figura. 22. Ngritja e rrjetës në bord dhe hapja e saj në vaskat e ngordhjes te anijet Rozafa 13 dhe Rozafa 14. Faqe 58 Figura 23. Peshkimi çift pelagjik Burimi: FAO 2001-2013). Faqe 58 Figure 24. Peshkimi me koshilok me dritë. Burimi: FAO 2001-2013). Faqe 59 Figura. 25. Anija Mare Adriatik, peshkim me koshilok. Faqe 60 Figura. 25. Anija Mare Adriatik, peshkim me koshilok. Faqe 61 Figura.26. Sanalli me drita i lëshuar në ujë. Faqe 61 Figura . 27. Mbyllja e rrjetës. Faqe 62 Figura. 28. Thithja e peshkut me pompë në Anijen Mare Adriatik dhe hedhja në vaskat e akullit. Faqe 62. Figura. 29. Programimi i Chipit iButtons. Faqe 66 Figura. 30. Loggers iButton me chipin dhe Chipi i vendosur në vaskat e peshkut. Faqe 66 Figura. 31. Matja dhe peshimi i açugeve. Faqe 68 Figura 32. Zëniet e sardeles Peshkimi çift pelagjik kundrejt totalit sardele dhe numrit të anijeve. Viti 1989. Faqe 72 Figura 33. Zëniet e sardeles Peshkimi me drita kundrejt totalit sardele dhe numrit të anijeve. Viti 1989. Faqe 73 Figura 34. Prodhimi i sardeleve kundrejt totalit për periudhën 1983-1989. Faqe 34 Figura 35. Përqindjet e zënieve sipas tremujoreve nga viti 1955 deri në vitin 1977 (Burimi: Rakaj). Faqe 75 Figura 36. Vend ndodhja gjeografike e GSA 17 dhe GSA 18 sipas FAO. Faqe 77 Figura 37. Zëniet totale të sardeles sipas GSA – ve (GSA 17- GSA 18) për periudhën 1975-2013, e përllogaritur [Burimi: Assessment of Mediterranean Sea stocks - part 1 (STECF-14-17)]. Faqe 78. Figura 38. Të dhënat historike mbi zëniet e sardeleve për periudhën 1950 – 2010 (Burimi: Përpunimi i të dhënave). Faqe 79 179

Figura 39. Të dhënat e rindërtuara mbi zëniet e sardeles për periudhën 1950 – 2010 (Moutopoulos D. K. et al 2015). Faqe 79 Figura 40. Zëniet totale të açugës sipas GSA – ve (GSA 17- GSA 18) për periudhën 1975-2013, e përllogaritur [Burimi: Assessment of Mediterranean Sea stocks - part 1 (STECF-14-17)]. Faqe 81 Figura 41. Krahasimi në përqindje të zënieve me koshilok me drita kundrejt zënieve totale të sardeleve, (1984 – 1985). Faqe 82 Figura. 42. Zënia e disa llojeve nga peshkimi fundor dhe pelagjik, viti 1984 në kg. Faqe 88. Figura. 43. Zënia e disa llojeve nga peshkimi fundor dhe pelagjik viti 1984 ne %. Faqe 88. Figura 44. Dëmtime të lëkurës/ humbje të luspave. Faqe 97 Figura 45. Luspat ne det pas peshkimit me koshilok. Faqe 97 Figura 46. Luspat ne det pas peshkimit me çiftin pelagjik. Faqe 97 Figura 47. Sardele dhe açuge te datës 15 tetor 2013, para dhe pas kalimit ne pompën thithëse. Anija Mare Adriatik, koshilok. Faqe 98 Figura 48. Sardele dhe açuge te datës 31 tetor 2013, para dhe pas kalimit ne pompën thithëse. Anija Mare Adriatik, koshilok. Faqe 98 Figura 49. Açuge te datës 13-14 janar 2014. Anijet Rozafa 13 dhe Rozafa 14, çift pelagjik. Faqe 98. Figura 50. Açuge te datës 22 shkurt 2014. Anijet Rozafa 13 dhe Rozafa 14, çift pelagjik. Faqe 99 Figura. 51. Gjak në lëkurë. Faqe 99 Figura 52. Dëmtimet/gërvishtjet e peshkut nga rrjeta e peshkimit ose gjatë ngritjes në bord. Faqe100 Figura 53. Gjak në sy. Faqe 101 Figura 54. Gjak te pendët. Faqe 101 Figura 55. Vaskat e ngordhjes në të cilën sasia e akullit është relativisht e ulët. (Anija Mare Adriatik). Faqe 102 Figura 56. Vaskat e ngordhjes në të cilën sasia e akullit është relativisht e duhur. (foto 1 anija Mare Adriatik, foto 2 anija Rozafa 13). Faqe 102

180

Figura 57. Peshku ne arka gjatë procesit te zbarkimit ne port. Foto 1 Mare Adriatik, Foto 2 Rozafa 13-14. Faqe 104 Figura 58. Gjak në operkulin e velëzave. Faqe 104. Figura 59. Dëmtimet te pendët. Faqe 105 Figura 60. Fazat e përpunimit te açugës në fabrikën Mare Adriatik. Faqe 108-109 Figura. 61. Një ekspozitor peshku i kompanisë Rozafa. Çmimi i açugeve është 1400 lekë/kg. Fabrika dhe fazat e përpunimit të açugës e marinuar. Faqe 110 Figura 62 Konsumi i prodhimeve bujqësore baze të Shqipërisë kundrejt vendeve BE. Faqe 111 Figura 63. Konsumi mesatar për frymë në botë, peshë e gjallë. Faqe 112 Figura. 64. vlerat e temperaturës me datë 15/10/2013. Faqe 114 Figura. 65 vlerat e temperaturës me datë 31/10/2013. Faqe 115 Figura 66. Vlerat e temperaturës me datë 13/1/2014 iButton 1. Faqe 115 Figura 67. Vlerat e temperaturës me datë 13/1/2014 iButton 2. Faqe 115 Figura 68. Vlerat e temperaturës me datë 2/ 11/ 2014 iButton 1. Faqe 115 Figura 69. Vlerat e temperaturës me datë 2/ 11/ 2014 iButton 2. Faqe 117 Figura 70. Vlerat e temperaturës me datë 2/ 11/ 2014 iButton 3. Faqe 117 Figura 71. Çarjet e filetos të katër ekspeditave në det me anijet Mare Adriatik dhe Rozafa 13 dhe Rozafa 14. Faqe 118 Figura 72. Njolla gjaku te filetot te të katër ekspeditat në det me anijet Mare Adriatik dhe Rozafa 13 dhe Rozafa 14. Faqe 118 Figura 73. Konsistenca e filetos te të katër ekspeditat në det me anijet Mare Adriatik dhe Rozafa 13 dhe Rozafa 14. Faqe 119 Figura 74. Ekspedita me anijen Mare Adriatik më date 15/10/2013 31/10

-1/11/

2013 (Engraulis encrasicolus). Faqe 120 Figura 75. Ekspedita me anijen Rozafa 13 dhe 14 më date 13-14/1/2014 dhe 2223/2/2013 (Engraulis encrasicolus). Faqe 120. Figura 76. Ekspedita me anijen Rozafa 13 dhe 14 më date 2/11/2014 (Sardina pilchardus). Faqe 121 Figura 77. Ekspedita me anijen Rozafa 13 dhe 14 më date 2/11/2014 (Engraulis encrasicolus). Faqe 121 181

Figura 78. Relacioni Gjatësi 15 Tetor 2013. Faqe 126 Figura 79. Relacioni Gjatësi 17 Janar 2014. Faqe 126 Figura 80. Relacioni Gjatësi 22 Shkurt 2014. Faqe 127 Figure 81. Relacioni Gjatësi 4 Nëntor 2014. Faqe 127 Figure 82. Relacioni Gjatësi 14 Janar 2014. Faqe 128 Figure 83. Relacioni Gjatësi 22 janar 2015. Faqe 128 Figure 84. Relacioni Gjatësi 15 shkurt 2015. Faqe 128 Figure 85. Relacioni Gjatësi 20 shkurt 2015. Faqe 129 Figura 86. Relacioni Gjatësi Peshe 7 qershor 2015. Faqe 129

B. LISTA E TABELAVE: Tabela 1. Përqindjet e llogaritura nga përbërja e zënieve 1983-1994 dhe të përdorura për te treguar përbërjen e zënieve 1950-1982. Faqe 26 Tabela 2. Frekuenca sipas llojeve te peshkimit për periudhën 2001 - 2010 jepen ne tabelën e mëposhtme. (Moutopoulos D. K. et al 2015). Faqe 26 Tabela 3. Parametrat e monitoruar në lidhje dëmtimet e individëve nga rrjetat e peshkimit. Faqe 49 Tabela 4. Parametrat e monitoruar në lidhje me dëmtimet e filetove të peshkut. Faqe 50 Tabela 5. Të dhënat kryesore të anijeve të peshkimit në të cilat është kryer studimi. Faqe 51-52 Tabela 6. Specifikimet teknike të iButton të përdorur në këtë studim. Faqe 65 Tabela 7. iButton i programuar për të filluar matjen e temperaturës çdo 180 sekonda dhe aktivizim në temperaturën nën 2 °C dhe mbi 60 °C. Faqe 66 - 67 Tabela 8. Numri i anijeve sipas fuqisë motorike në vite. [Tushe A. 2013, Këshilli i Ekspertëve të Agrobiznesit (2003),] Faqe 71 Tabela 9. Shpërndarja e anijeve sipas llojit për vitin 2013. Faqe 74

Tabela 10. Përqindjet e shpërndarjes së sardeleve për treg, miell peshku dhe përpunim. Faqe 76 Tabela. 11. Zëniet e sardeles (Sardina pilchardus, Walb) për periudhën 2012-2014. Faqe 77 182

Tabela. 12. Zëniet e açugës (Engraulis encrasicolus, L) për periudhën 2012-2014. Faqe 81 Tabela 13: Zëniet sipas metodës së gjuetisë 1985. Faqe 83 - 84 Tabela 14: Zëniet sipas metodës së gjuetisë 1989. Faqe 84 Tabela 15: Konsumi i karburantit sipas sezoneve për çiftin pelagjik 1983. Faqe 85 Tabela 16. Zënia me drita 1985 në ton. Faqe 85 Tabela 17 Zënia me çift pelagjik 1985 ne ton. Faqe 86 Tabela 18. Zënia me çift pelagjik/koshilok 1985 në ton. Faqe 87

Tabela 19. Kuotat tarifore sipas MSA. Faqe 94 Tabela: 20 Tabelë përmbledhëse e parametrave që rezultojnë nga përpunimi i të dhënave. Faqe 130.

183