SECCIÓN BIOESPELEOLOGÍA

Gota a gota, nº 9 (2015): 1-6

FAUNA SUBTERRÁNEA DE GRAN CANARIA, UNA HISTORIA RECIENTE

Manuel Naranjo Morales y Sonia Martín de Abreu Sociedad Entomológica Canaria Melansis C/Guaydil 3-1A, CP 35016; Las Palmas de Gran Canaria, Islas Canarias Email: [email protected]

RESUMEN: Gran Canaria posee una elevada riqueza hipogea que se ha dado a conocer en las últimas décadas. El descubrimiento de nuevos tubos volcánicos, la exploración de minas de agua y la instalación de trampas en el Medio Subterráneo Superficial (MSS) ha dado resultados muy fructíferos, poniendo de manifiesto la elevada diversidad de su subsuelo.

ABSTRACT: Gran Canaria is a island with high richnes of hypogean fauna, that has been revealed, mainly during the last decade. Exploring new lava tubes, sampling water mines and installation of pitfall traps in the MSS is offering very good results on an island of big heterogeneity. KEY WORDS: Troglobiont, stygobiont, Gran Canaria, fauna, Shallow medium, cave, mine.

PALABRAS CLAVE: Troglobionte, estigobionte, Gran Canaria, fauna, Medio Subterráneo, cueva, mina. Tubo volcánico de El Bucio, en la cumbre de Gran Canaria

© G.E.V.

ISSN 2340-1346

Depósito Legal: J 1405-2012

1

Gota a gota, nº 9 (2015): 1-6

INTRODUCCIÓN En el Archipiélago Canario se conocen 160 especies de invertebrados exclusivos del medio subterráneo, principalmente en las islas de Tenerife, La Palma, El Hierro y Gran Canaria (Oromí, et al. 2012) (Figura 1). En esta última tan solo se conocían dos especies hipogeas hasta finales del siglo XX, la araña Spermophorides flava (Wunderlich, 1992), y la cucaracha subterránea Symploce microphthalma (Izquierdo & Medina, 1992). Sin embargo, el muestreo del Medio Subterráneo Superficial (MSS) y Aluvial (MSV), el hallazgo de nuevas cavidades volcánicas y la prospección de minas de agua ha supuesto el descubrimiento de multitud de especies (Fernández, O. & Naranjo, M., 2011; Naranjo et al. 2014a). Han pasado seis años desde la publicación del primer inventario de los troglobiontes de Gran Canaria (Naranjo, et al. 2009), que ya ha quedado obsoleto. Con la presente publicación se pretende actualizar el conocimiento actual de la biodiversidad de su subsuelo.

Figura 2. La cucaracha subterránea de Gran Canaria (Symploce microphthalma), es una especie frecuente en el subsuelo insular (P. Oromí)

Bernardo, el Grupo Universitario de Montaña (GUM) y el Grupo de Espeleología de Las Palmas (GELPA), entre otros, que fueron pioneros en escudriñar los recovecos de la isla. Poco después se describen las dos primeras especies cavernícolas para Gran Canaria, las citadas S. microphthalma y la araña Spermophorides flava (localizada en una pequeña sima por el Dr. Manuel Nogales). 2. Ya avanzada la década de 1990 comienzan los estudios específicos del subsuelo. En este caso a través del Dr. Heriberto López, investigador del Grupo de Ecología y Evolución en Islas del CSIC, que inicia el muestreo del MSS con perspectivas alentadoras (Naranjo et al. 2009). 3. En el 2002, el ornitólogo Felipe Rodríguez captura un ejemplar de araña anoftalma en la Cueva de Los Arrepentidos ( S a n t a L u c í a d e Ti r a j a n a ) , q u e posteriormente sería identificada como una nueva especie del género Troglohyphantes (Figura 3).

Figura 1: Riqueza de fauna troglobionte en el Archipiélago Canario (H: El Hierro, P: La Palma, G: La Gomera, T: Tenerife, C: Gran Canaria, F. Fuerteventura, L: Lanzarote)

BREVES HITOS DE LA BIOLOGÍA SUBTERRÁNEA “...Los espeleólogos hablan de que en estos lugares todas las arañas son blancas y de que han visto cucarachas subterráneas con cuernos en la parte posterior del cuerpo, entre otras muchas rarezas...” (Oliver, B. 1987). 1. El testimonio que encabeza este apartado se recoge en un recorte de prensa del ya desaparecido Diario de Las Palmas, en lo que quizá sea la primera referencia de la cucaracha subterránea de Gran Canaria (S. microphthalma), pues dichos “cuernos” parecen corresponder a sus llamativos cercos abdominales (figura 2). Por aquel entonces, existía una intensa actividad espeleológica desarrrollada por colectivos locales, como el Grupo Montañero de San © G.E.V.

ISSN 2340-1346

Depósito Legal: J 1405-2012

2

Figura 3. Troglohyphantes sp. n. es una araña anoftalma presente tanto en tubos volcánicos como en minas de agua (M. Naranjo)

Gota a gota, nº 9 (2015): 1-6

Este hecho evidenciaba que las cavidades volcánicas aún no habían sido investigadas en profundidad. 4. En el año 2005 el Grupo de Espeleología Tebexcorade - La Palma aborda el estudio de la Mina de Los Llanetes, donde encuentran una alta riqueza de fauna cavernícola (García, et al. 2007). Paralelamente, el Dr. H. López optimiza el muestreo del MSS con trampas más eficaces (López, H. & P. Oromí, 2010). 5. En 2007 la Sociedad Entomológica Canaria Melansis, en colaboración con el Departamento de Zoología de la Universidad de La Laguna y el propio G.E. Tebexcorade-La Palma, inician un ambicioso proyecto para el estudio de la fauna subterránea de Gran Canaria, lo que supuso el descubrimiento de ocho especies nuevas para la ciencia (Naranjo, et al. 2009). 6. En el año 2011, se descubren tres nuevos troglobiontes en una mina a 1.100 m de altitud. El minúsculo hemíptero Meenoplus roddenberryi (Hoch, et al. 2011), un gorgojo microftalmo del género Laparocerus sp.n. y el milpiés Dolichoiulus longunguis (Enghoff, 2012) (figura 4).

Figura 5. El relicto Maghreboniscus sp. n. habita en la Cueva de Aslobas (M. Naranjo)

TREINTA ESPECIES EN APENAS DOS DÉCADAS Actualmente se conocen 33 especies subterráneas de Gran Canaria (30 troglobiontes y tres estigobios), 13 de las cuales aún se encuentran en fase de descripción. Por su nivel de representatividad destacan los pseudoescorpiones y los coleópteros, con diez y siete especies respectivamente, seguidos de los blatarios y miriápodos con tres, mientras que con un solo taxón se encuentran los isópodos, hemípteros y zigentómidos (ver tabla 1). Entre los casos más singulares destaca la araña del género Scotophaeus sp.n. (Gnaphosidae), cuya familia es una rareza en el medio subterráneo y el saltón de Roddenberry (Meenoplus roddenberryi), el hemíptero más minúsculo entre sus congéneres cavernícolas. La cucaracha del género Symploce sobresale por su abundancia y amplia distribución, su patrón de radiación está siendo analizado filogenéticamente por el equipo del Dr. José Pestano del Departamento de Genética de la Facultad de Medicina de la Universidad de Las Palmas de Gran Canaria. Los milpiés del género Dolichoiulus y los curculiónidos del género Oromia, también han radiado en distintas especies con morfologías, en algunos casos, bastante peculiares (figura 6), (Machado, A. & López, H., 2015). Entre las rarezas cabe destacar el carábido Parazuphium sp.n. (figura 7), un insecto muy troglomorfo del que solo se ha avistado un ejemplar, así como el isópodo Maghreboniscus sp.n. (Spelaeoniscidae), un interesante relicto cuya familia era desconocida en Canarias hasta su reciente descubrimiento. Por último, en el medio freático se encuentran tres especies; los anfípodos Pseudoniphargus pedunculatus, Pseudoniphargus fontinalis (figura 8) y el enigmático poliqueto de agua dulce Namanereis sp.n., cuyo pariente más afín (Namanereis tiriteae), se circunscribe a la remota Nueva Zelanda.

Figura 4. El minúsculo saltón de Roddenberry (Meenoplus roddenberryi) es conocido de una sola localidad (Manfred Uhlig)

7. En el 2014, la Sociedad Entomológica Canaria Melansis dirige el proyecto “Fauna hipogea de la Reserva de la Biosfera de Gran Canaria: un mundo por descubrir”, financiado por la Consejería de Medio Ambiente y Emergencias del Cabildo de Gran Canaria. Durante dicho proyecto se capturan dos especies hipogeas en el tubo volcánico más antiguo del Archipiélago Canario (Naranjo, et al. 2014b): una cucaracha subterránea anoftalma (Symploce sp.n.) y la cochinilla de la humedad Maghreboniscus sp.n. (Spelaeoniscidae), (figura 5). © G.E.V.

ISSN 2340-1346

Depósito Legal: J 1405-2012

3

Gota a gota, nº 9 (2015): 1-6

TAXÓN Phyllodocida Fam. Namanereididae Namanereis sp.n. Isopoda Fam. Spelaeoniscidae Maghre boniscus sp.n. Julida Fam. Glomeridae Glomeris sp.n. Fam. Julidae Dolichoiulus typhlocanaria Dolichoiulus oromii Dolichoiulus longunguis Aranea e Fam. Gnaphosidae Scotophaeus sp.n. Fam. Lyniphiidae Troglohyp han tes sp.n. Fam. Pholcidae Spermophorides flava Pseudoscorpiones Familia Syarinidae Microcreagrina subterranea Microcreagrina cavicola Familia Chthonidae Lagynochthonius microdentatus Lagynochthonius subterraneus Lagynochthonius oromii Lagynochthonius lopezi Lagynochthonius tenuimanus Chtonius dubius Chtonius gracilimanus Chtonius tamaranii Amphipoda Familia Melitidae Pseudoniphargus pedunculatus Pseudoniphargus fontinalis Zygentoma Familia Nicoletiidae Canariletia holosterna Blattaria Familia Blattellidae Symploce microphthalma Symploce n. sp.1 Symploce n. sp.2 Hemiptera Famiilia Meenoplidae Meeno plus roddenberryi Coleoptera Familia Carabidae Lymnastis sp.n. Parazup hium sp.n. Familia Staphylinidae Medon sp.n. Familia Curculionidae Oromi a thoracica Oromi a sp.n. Laparocerus lopezi Laparocerus n.sp. Riqueza por medio de muestreo TOTAL ESPECIES

MSS

17

Localización MINAS

18 33

CUEVAS

10

Tabla 1. Inventario de troglobiontes y estigobios de Gran Canaria. En sombreado se indica el medio donde ha sido localizada la especie (MSS: Medio Subterráneo Superficial, Minas: excavaciones artificiales para la obtención de agua, Cuevas: cavidades naturales de origen volcánico).

© G.E.V.

ISSN 2340-1346

Depósito Legal: J 1405-2012

4

Gota a gota, nº 9 (2015): 1-6

Figura 7. Parazuphium sp.n. es un carábido muy troglomorfo del que solo se ha observado un ejemplar (M. Naranjo)

Figura 6. Oromia thoracica es un rizófago subterráneo de prominente tórax (A. Machado & H.López)

MÁS DE LA MITAD DE LA SUPERFICIE INSULAR PUEDE ALBERGAR ESPECIES HIPOGEAS Gran Canaria es una isla con un interesante MSS y MSP gracias a la presencia de volcanes recientes, grandes barrancos y voluminosos deslizamientos. Las cavidades volcánicas de la isla albergan microecosistemas singulares, pero es en las minas de agua y en las trampas de subsuelo donde se han capturado hasta el 87% de los troglobiontes conocidos. Con una vasta red de galerías sin explorar y amplias extensiones con un elevado potencial de habitabilidad (Naranjo, et al. 2014b) (figura 9), los próximos años de exploración se antojan tan prometedores como han sido los precedentes.

Figura 8. Los anfípodos del género Pseudoniphargus son visibles en algunas minas con tramos inundados (H. López)

AGRADECIMIENTOS A Heriberto López, con el que hemos compartido muchos días de cuevas y por la aportación de datos para la actualización del inventario. A Pedro Oromí, “origen y presente” de la biología subterránea en Canarias. Al Grupo de Espeleología Tebexcorade-La Palma, porque con su iniciativa y dedicación a Gran Canaria ha mantenida “viva” la espeleología en esta isla. A las instituciones que han colaborado y financiado los proyectos de investigación y a todos los colectivos o personas que en algún momento han sido partícipes de esta historia.

© G.E.V.

ISSN 2340-1346

Depósito Legal: J 1405-2012

Figura 9. Mapa predictivo de distribución de fauna troglobionte en Gran Canaria (modelado con MaxEnt). La idoneidad del hábitat es mayor cuanto más cálido sea el color (A. Moreno)

5

Gota a gota, nº 9 (2015): 1-6

Naranjo, M., Oromí, P., Pérez, A. J., González, C., Fernández, O., López, H. D., & Martín de Abreu, S. 2009. Fauna cavernícola de Gran Canaria-Secretos del mundo subterráneo. SEC MELANSIS. Las Palmas de Gran Canaria. 106 pp. Naranjo, M., Moreno, A. C., Martín, S. 2014. ¿Dónde buscar troglobiontes? Ensayo de una cartografía predictiva con MaxEnt en Gran Canaria (Islas Canarias). Arxius de Miscel-Lania Zoológica. Vol. 12 – 2014. Naranjo, M., Martín, S., Fernández, O. 2014. De Aslobas a Fataga, viaje al subsuelo de la Reserva de la Biosfera de Gran Canaria. Ed. SEC Melansis. 60 pp. Oliver, B. (1987). Gran Canaria tiene más de cien mil cuevas. Diario de Las Palmas, miérc. 268-87. Oromí, P. Reboleira, A.S., López, H. 2012. Hotspot within hotspot: subterranean fauna of the Canary Islands. 21st International Conference on Subterranean Biology – Abstracts. Wunderlich, J. 1992. Die Spinnen-Fauna der makaronesischen Inseln. Taxonomie, Ökologie, Biogeographie und Evolution. Beiträge zur Araneologie, 1: 1-619.

REFERENCIAS Enghoff H. 2012. Three new species of Dolichoiulus millipedes from the underground of Gran Canaria, with notes on the circumscription of the genus (Diplopoda, Julida, Julidae). European Journal of Taxonomy 15: 1-12. http://dx.doi.org/10.5852/ejt.2012.15. Fernández, O. & Naranjo, M. (2011). Catálogo de cavidades de Gran Canaria. Vulcania, 9: 4349. García, R., Fernández, O., Martel, M. 2007. Estudio faunístico de la Mina de Agua de Los Llanetes (Valsequillo, Gran Canaria). Vulcania, 8. pp 46-54. Hoch, H., Naranjo, M. Oromí, P. 2011. Witness of a lost world: Meenoplus roddenberryi sp.n., a new cavernicolous planthopper species (Hemiptera, Fulgoromorpha, Meenoplidae) from Gran Canaria. Deutsches Entomol. Z. 59 (2) 2012, 207-215. Izquierdo, I. y Medina, A.L. 1992. A new subterranean species of Symploce Hebard from Gran Canaria (Canary Islands) (Blattaria, Blattellidae). Fragmenta Entomologica, 24 (1): 39-44. López, H. & P. Oromí, 2010. A pitfall trap for sampling the mesovoid shallow substratum (MSS) fauna. Speleobiology Notes 2: 7-11 pp. Machado, A., López, H. 2015. A new species of Oromia (Coleoptera: Curculionidae) from the Canary Islands. Zootaxa Mar 11; 3931 (1):117-26. doi: 10.11646/zootaxa.3931.1.8.

Este trabajo ha sido publicado on-line con fecha 18/10/2015 Se citará como: NARANJO MORALES, M. y MARTÍN DE ABREU, S., 2015. Fauna subterránea de Gran Canaria, una historia reciente. Gota a gota, nº 9: 1-6. Grupo de Espeleología de Villacarrillo, G.E.V. (ed.).

© G.E.V.

ISSN 2340-1346

Depósito Legal: J 1405-2012

6

001-006 vol 9.pdf

Email: melansis@hotmail.com. SECCIÓN BIOESPELEOLOGÍA Gota a gota, no 9 (2015): 1-6. RESUMEN: Gran Canaria posee una elevada. riqueza hipogea ...

6MB Sizes 1 Downloads 186 Views

Recommend Documents

WritingTheCity-Vol-1-&-Vol-2.pdf
letter on my iPad mini. I have been wholly horrified by. my treatment. I expect full compensation for this extreme. inconvenience as well as your prompt attention.

Beverlonian Vol XII.pages
which focuses on Science, Technology , Engineering and. Maths. ... article, subscribe to ... education of children and young people in UK secondary schools, by.

VOL. 2 -
The Delhi Analysis of Rates is indicative, as coefficients for labour are likely to vary due to ...... With a solution of 38 gms of copper acetate in a litre of soft water.

Relax Magazine Vol.1
盛岡駅西口とマリオス展望台2012 · by Hiro Sasaki ©All Rights Reserved 2012 · Tokyo Dawn Records Positive Flow Remix Contest · 資優教育宣導短片− 覓一片 ...

Vol 9 Total.Final
degrees represent at least 10 percent of all undergraduate degrees and that .... higher education, the expansion of demand for university diplomas (Schofer.

Beverlonian Vol XIV
Visit www.beverlonian.co.uk for more on these stories, and to find out what's going on at Beverley Grammar School ... In September, 112 Year 7 students escaped the classroom ... packed Minster seeing over one hundred of our boys and J6.

VOL 2 Appendix_B.pdf
Vehicle Fleet manager - to create and edit vehicle characteristics ! Maintenance and Improvement Standards manager. To review the case study data, open the ...

DCH vol 2 (ב-ו)
588, 10 cloud Jb 268, No Ezk 3016, 7'D city 2K 254|Jr. Ephraim Is 76, UPN man 2 K 326. Judah Is 76. 527, D') water Ex 1421 Is 356, DTN abyss Pr 320, .... Text, Translation, Commentary (BZAW, 182; Berlin: de. Pillage"", JNWSL 9 (1981), pp. 67-69; Mar

Vol. I - LCD.pdf
VOLUME I – LEVANTAMENTO E COLETA DE DADOS. VOLUME II – INVENTÁRIO DAS ESTRUTURAS HIDRÁULICAS. Page 3 of 174. Vol. I - LCD.pdf. Vol.

Animerg isuca vol
The big bang theory s08e19 720p. ... earth.The LondonDocklands we're onceat thecentre ofanimerg isuca voltrade betweenBritain and ... Signaturesign pro pdf.

Download Aiyn Zahev Sounds Dystopia Vol.1 Vol.2 for NI Razor ...
If you install via snapshot option then presets will. appear in Razor Menu. Can also be installed on Free Reaktor Player via the preset option ? That's. it! Done. ? Supp0rt th3 D3v3lop3r if you liK3 it. 3Nj0Y!!! Page 2 of 2. Main menu. Displaying Dow

CSJ Vol 04 No 02 and Vol 05 No 01 1988.pdf
... by Jack P. Clark 96. Rita Swan. Unmasking the New Age, by Douglas R. Groothius; Unholy Spirits: Occultism and New Age Humanism, by Gary North 100.

Final Propagation Vol.4, No.2, Vol.5, No.1, editable.compressed.pdf ...
Editorial G Padmanaban, Indian Institute of Science, Bangalore. Advisory S K ... Editors N Ramdas Iyer, National Science Centre (NSC), New Delhi ... Science Museums and Planetariums in India – Contribution of Ramanatha Subramanian'.

080-086 vol 6.pdf
There was a problem previewing this document. Retrying... Download. Connect more apps... Try one of the apps below to open or edit this item. 080-086 vol 6.

JCAAM-VOL-12-2014.pdf
LLC, to the address shown on the Eudoxus homepage. 3. Whoops! There was a problem loading this page. JCAAM-VOL-12-2014.pdf. JCAAM-VOL-12-2014.pdf.

99999990278937 - purandare daftar vol vi.pdf
Page 1 of 261. 9 9 9 9 9 9 9 0 2 7 8 9 3. Barcode : 99999990278937. Title - purandare daftar vol vi. Author - purandare vasudev. Language - english. Pages - ...

024-034 vol 10.pdf
Whoops! There was a problem loading this page. Retrying... Whoops! There was a problem loading this page. Retrying... 024-034 vol 10.pdf. 024-034 vol 10.pdf.

2555_56 Vol 2 _5.pdf
Retrying... Download. Connect more apps... Try one of the apps below to open or edit this item. 2555_56 Vol 2 _5.pdf. 2555_56 Vol 2 _5.pdf. Open. Extract.

Vol.1.1.Spring.1994.pdf
Page 1 of 7. A Moving Journal. Ongoing 'Expressions of Authentic Movement. Volume 1, Number 1 Spring, 1994. To the Authentic Movement Community:.

FITM NEWS VOL.4.pdf
แบบการขนส่งที่เน้นรองรับการขนส่งระหว่างภูมิภาค ในเรื่องนี้ Japan International Cooperation Agency. (JICA) ได้เรียกกา

Vol of Sphere Packet.pdf
There was a problem previewing this document. Retrying... Download. Connect more apps... Try one of the apps below to open or edit this item. Vol of Sphere ...