DU LỊCH SINH THÁI CỘNG ĐỒNG - MỘT NGHIÊN CỨU THỰC ĐỊA Ở ĐỒNG BẰNG SÔNG CỬU LONG COMMUNITY - BASED ECOTOURISM DEVELOPMENT A FIELD-WORK IN CUU LONG RIVER DELTA ThS. Ngô Hoàng Ân * Trợ lý giám đốc Công ty TNHH Nghiên cứu và Phát triển Du lịch T & D Điện thoại: 0989007674, Email: [email protected] Abstract Tóm tắt: Du lịch sinh thái cộng đồng là một xu thế nổi bật trong sự phát triển của ngành du lịch thế giới. Những giá trị của loại hình du lịch này thể hiện ở việc đóng góp thiết thực vào ba trụ cột: kinh tế, xã hội và môi trường. Đồng bằng sông Cửu Long hội tụ các ưu thế về tự nhiên và nhân văn để tạo một điểm đến du lịch hấp dẫn đối với du khách trong và ngoài nước. Nghiên cứu này nhằm đinh hướng các giải pháp phát triển du lịch sinh thái cộng đồng ở Đồng bằng sông Cửu Long, đáp ứng những nhu cầu cấp thiết của loại hình sản phẩm đặc thù phù hợp với thị hiếu và yêu cầu của việc phát triển bền vững. Từ khóa: Du lịch sinh thái cộng đồng, Nghiên cứu thực địa, Đồng bằng sông cửu long Abstract Community - based ecotourism is one of the emerging trends the dedvelopment of the global tourism. The values of this new type of tourism are expressed in its necessary contribution to the three main fields including economic, social and environmental. Cuu Long has many advantage about nature and humanities to create an attractive destination for domestic and foreign tourists. The article will present some orientations t some solutions for community - based ecotourism development in Cuu Long delta. These will meet the needs of travelers and accord with the requirements of sustainable development. Keywords : Community Ecotourism, Fieldwork , Mekong Delta Nhận diện một loại hình du lịch sinh thái lưỡng hợp “Du lịch sinh thái” (Ecotourism) trước hết là một loại hình du lịch dựa vào tự nhiên (nature – based tourism) nhưng không phải loại hình du lịch dựa vào tự nhiên nào cũng được gọi là du lịch sinh

*

Công ty TNHH Nghiên cứu và Phát triển Du lịch T & D 1

thái. Bản chất của loại hình này không chỉ đưa con người hoà mình vào thiên nhiên mà còn khơi dậy ý thức trách nhiệm bảo vệ các giá trị tự nhiên, văn hóa bản địa và đóng góp cho sự phát triển của cộng đồng địa phương. Vai trò giáo dục là một giá trị đặc biệt giúp nâng cao ý nghĩa và khiến nhiều du khách yêu thích loại hình này. Vì vậy, nhà nghiên cứu Buckley (1994) đã khẳng định: “chỉ có du lịch dựa vào thiên nhiên, được quản lý bền vững, hỗ trợ bảo tồn, và có ý thức giáo dục về môi trường mới được xem là du lịch sinh thái”[5]. Thuật ngữ “dựa vào cộng đồng” (Community - based tourism) nhấn mạnh vai trò của cộng đồng địa phương trong loại hình du lịch sinh thái chuyên biệt. Trong đó khẳng định văn hóa bản địa là một yếu tố không thể thiếu và cộng đồng địa phương là chủ thể tăng cường quản lý, kiểm soát tham gia và thụ hưởng các lợi ích từ hoạt động du lịch. Như vậy bản chất của du lịch sinh thái cộng đồng hàm chứa các giá trị của du lịch bảo vệ môi trường tự nhiên và văn hóa. Trong đó nổi bật là sự tham gia tích cực của cộng đồng địa phương, chia sẻ môi trường thiên nhiên và đời sống (vật chất, tinh thần) của họ đối với du khách, giúp cho du khách trân trọng hơn các giá trị này và góp phần phát triển địa phương qua những lợi ích từ hoạt động kinh doanh du lịch bền vững. Xu hướng nhiều triển vọng của Đồng bằng sông Cửu Long Sự quan tâm đến bảo vệ mội trường, đóng góp cho cộng đồng và yêu thích trải nghiệm văn hóa chân thật là những thị hiếu của du khách thúc đẩy mạnh mẽ sự phát triển của du lịch sinh thái cộng đồng trong nền du lịch hiện đại. Một khảo sát của AC Nielson do SNV (một tổ chức phát triển quốc tế có trụ sở tại Hà Lan) ủy thác trong năm 2010 đối với hơn 200 khách du lịch nội địa và 200 khách du lịch quốc tế ở các vùng trọng điểm du lịch của Việt Nam thì 97% sẵn sàng chi trả nhiều hơn cho kỳ nghỉ thân thiện với môi trường và mang lại nhiều lợi ích thực sự cho người nghèo. Trong đó, khách du lịch quốc tế sẵn sàng trả thêm trung bình 47USD ngoài chi phí trung bình 1,000 USD và khách du lịch nội địa sẵn sàng trả thêm 27 USD để cung cấp các lợi ích như vậy [3]. Những thành công của các tour du lịch homestay, học nấu ăn, trải nghiệm cuộc sống của người nông dân... .là những minh chứng sống động cho tính hiệu quả của việc khai thác văn hóa bản địa phục vụ du khách. Trong xu thế phát triển du lịch sinh thái cộng đồng, Đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL) nổi lên như một điểm đến thu hút, nhiều triển vọng. Cuối năm 2014, tạp chí du lịch nổi tiếng của Mỹ Travel and Leisure bình chọn ĐBSCL đứng thứ 11 trong số 20 điểm đến hấp dẫn nhất thế giới vào năm 2015. Điều này khẳng định rằng sinh thái sông nước miệt vườn đang được các quốc gia Tây Phương đặc biệt yêu thích. 2

ĐBSCL nằm ở hạ lưu con sông Mê Kông với diện tích 39.734 km2 sở hữu các ưu thế về tài nguyên tự nhiên và nhân văn đặc sắc. Nổi bật trong thế giới sông nước kênh rạch chằng chịt là 02 khu dự trử sinh quyển (Kiên Giang, Mũi Cà Mau), 05 vườn quốc gia (Mũi Cà Mau, U Minh Thượng, U Minh Hạ, Tràm Chim, Phú Quốc) và rất nhiều cù lao với những vườn cây trái xanh tốt dọc con sông Tiền và sông Hậu. Văn hóa tiêu biểu trong cộng đồng gần 18 triệu cư dân Kinh, Hoa, Khơ Me... là sinh kế nông nghiệp, làng nghề và các lễ hội, di tích văn hóa lịch sử mang tính đặc trưng thu hút [2]. “Phát triển du lịch cộng đồng gắn du lịch với xóa đói giảm nghèo” là mục tiêu được xác định trong “Đề án phát triển du lịch đồng bằng sông Cửu Long đến năm 2020” được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch phê duyệt năm 2010. Những thành tựu nổi bật trong thời gian qua phải kể đến dự án Du lịch Nông nghiệp tỉnh An Giang với sự tài trợ của Hội Nông dân Hà Lan (Agriterra); thành công trong thu hút khách của các điểm đến như cồn Thới Sơn (Tiền Giang), cồn Phụng (Bến Tre)...cho đến các điểm du lịch miệt vườn mới đưa vào hoạt động như cồn Sơn (Cần Thơ)... Trong phát triển du lịch sinh thái cộng đồng các địa phương trong vùng cũng đã liên kết hợp tác với nhau như xây dựng được tour du lịch “Đồng bằng sông Cửu Long - Một điểm đến, 4 địa phương +” gồm 5 tỉnh thành (thành phố Cần Thơ, An Giang, Kiên Giang, Cà Mau và Bạc Liêu). Một nét chấm phát trong bức tranh tổng thể của “thế giới sông nước Mê Kông” là sự cuốn hút đặc biệt của tour du lịch đường sông bằng tàu du lịch cao cấp như tuyến TP. Hồ Chí Minh - Đồng bằng sông Cửu Long nối sang Campuchia đang và sẽ thu hút nhiều khách quốc tế dù giá tour rất đắt (khoảng hơn 1.000 USD). Du lịch sinh thái cộng đồng đã góp phần không nhỏ vào sự phát triển chung của du lịch ĐBSCL mà theo báo cáo Hiệp hội Du lịch ĐBSCL trong năm 2015, du lịch toàn vùng thu hút 7.730.197 lượt khách lưu trú, tăng 15,7%, khách nội địa đạt 6.998.481 lượt, tăng 16,6%, khách quốc tế đạt 731.716 lượt, tăng 7,7%; doanh thu từ du lịch đạt 8.635 tỷ đồng, tăng 33% so với năm 2014. Những thành công bước đầu khẳng định du lịch sinh thái cộng đồng là hướng đi đúng đắn, bền vững và mang lại nhiều giá trị. Một vài kinh nghiệm và định hướng Bên cạnh những thành tựu đã đạt được thì phát triển du lịch sinh thái cộng động vẫn chưa tương xứng với các ưu thế về tài nguyên du lịch tự nhiên và nhân văn của vùng ĐBSCL. Những tồn tại nổi cộm như sự trùng lặp về sản phẩm du lịch, sự hạn chế về cơ sở hạ tầng vật chất kỹ thuật, thiếu nguồn nhân lực nhất là nhân lực chất lượng cao hay những vấn đề công tác quảng bá ...là những việc cần ưu tiên khắc phục để phát triển du lịch vùng sông nước miền Tây Nam Bộ. Qua quá trình nghiên cứu thực địa để tư vấn quy hoạch phát triển du lịch cho các địa phương ở ĐBSCL, phân tích các xu hướng phát 3

triển du lịch của thế giới, chúng tôi đã đúc kết được nhiều kinh nghiệm và mạnh dạn đề xuất các định hướng nhằm phát triển du lịch sinh thái cộng đồng vùng ĐBSCL như sau: -

Yêu cầu cấp thiết trong xây dựng sản phẩm du lịch đặc thù

Sản phẩm du lịch đặc thù phải chú trong đến sự khác biệt, độc đáo. Đơn cử như địa hình cồn, cù lao ở ĐBSCL thì rất nhiều nhưng tập trung công trình kiến trúc lịch sử văn hóa như nhà thờ, tu viện, nhà cổ xưa nhất khu vực Nam Bộ thì chỉ có Cù Lao Giêng (huyện Chợ Mới, An Giang). Những sản phẩm ấy cần được nghiên cứu dựa trên những khác biệt về tự nhiên và văn hóa như: sinh thái bán sơn địa An Giang, sinh thái đất Mũi, sinh thái biển đảo Phú Quốc, sinh thái miệt vườn Tây Đô, sinh thái xứ dừa... Bên cạnh đó, sản phẩm đặc thù phải mang đến cho du khách những cảm nhận chân thật về trải nghiệm đời sống của địa phương. Vấn đề hiện trạng chợ nổi Cái Răng (Cần Thơ) với sản phẩm nghèo nàn, buôn bán nhàm chán mà báo Thanh Niên nhận định là đang “chìm dần”. Trong khi đó, chợ nổi Long Xuyên bắt đầu thu hút nhiều doanh nghiệp lữ hành như một phương án thay thế. Nhiều trường hợp tương tự đã khẳng định tính chân thật, sinh động trong trải nghiệm văn hóa đóng vai trò sống còn đối với điểm đến. -

Xác định thị trường trọng điểm

Khách nội địa cần tập trung vào thị trường khách trọng điểm TP. Hồ Chí Minh và Hà Nội. Trong đó, TP. Hồ Chí Minh không những là thị trường khách nội địa lớn nhất của vùng mà còn đáng chú ý bởi xu hướng cư dân thích đi về vùng quê trải nghiệm cuộc sống thôn dã nhất là những ngày cuối tuần và các kỳ nghỉ. Cư dân Hà Nội và các tỉnh miền Bắc, miền Trung trước những áp lực về môi trường sống và khí hậu vào những mùa khắc nghiệt cũng có xu hướng du lịch về phương Nam và trải nghiệm nét văn hóa khác biệt. Khách du lịch Quốc Tế cần hướng đến nhóm khách đặc biệt yêu thích du lịch sinh thái, trọng điểm như các quốc gia Tây Âu, Bắc Mỹ: Mỹ, Pháp, Đức, Anh... Mỗi nhóm khách còn quan tâm đến Đồng bằng sông Cửu Long với những nét rất riêng. Khách Pháp yêu thích các công trình kiến trúc thời Pháp thuộc đặc biệt là nhà cổ Huỳnh Thủy Lê vì gắn với tiểu thuyết “Người Tình” của nhà văn Marguerite Duras. Du khách Mỹ ấn tượng với Đồng bằng sông Cửu Long qua những hồi ức của chiến tranh... -

Cơ sở hạ tầng, vật chất kỹ thuật homestay

4

Cơ sở hạ tầng là đòn bẩy của mọi hoạt động kinh tế - xã hội trong đó có du lịch. Vì vậy, ở các địa phương cần phát triển đồng bộ hệ thống cơ sở hạ tầng giao thông, cung cấp điện, nước sạch, trạm y tế, truyền thông, hệ thống xử lý chất thải... Các cơ sở homestay là phù hợp nhất cho hoạt động lưu trú của loại hình du lịch sinh thái cộng đồng. Chi phí đầu tư thấp và có thể tận dụng cải tạo các nhà cổ, nhà vườn hiện có; xây dựng bằng vật liệu tự nhiên, thân thiện với môi trường, tận dụng năng lượng gió và ánh sáng tự nhiên để tiết kiệm điện năng; thiết kế giàu bản sắc văn hóa, thu hút... -

Nguồn nhân lực

Bất kỳ lĩnh vực kinh tế nào cần có những nhân tố tuyên phong đột phá, gắn với các sản phẩm độc đáo. Nhiều con người trẻ tuổi giàu nhiệt huyết đã đóng góp công sức cho sự phát triển du lịch sinh thái cộng đồng ở ĐBSCL như chủ nhân Bee farm Phú Quốc, trang trại ong mật đầu tiên trên đảo Ngọc giới thiệu vai trò và giá trị của loài ong cho du khách. Nguồn nhân lực du lịch của vùng hiện rất thiếu, nhất là đội ngũ có thể giao tiếp ngoại ngữ phục vụ khách nước ngoài. Ngoài công tác đào tạo, trước mắt cần có các chương trình mời gọi tình nguyện viên trong nước và thế giới đến hỗ trợ các địa phương. -

Chiến lược quảng bá

Dưới sự phát triển của truyền thông internet, những chia sẻ và cảm nhận về điểm đến thật sự mang lại hiệu quả thiết thực cho những quyết định du lịch. Vì vậy cần có chiến lược quảng bá trên các mạng xã hội như facebook, youtube, tripadvisor... Bên cạnh đó cần đa dạng các kênh quảng bá mà điện ảnh cũng là một kênh hiệu quả. Vấn đề xây dựng biểu tượng quảng bá hình ảnh cũng cần được quan tâm. Du lịch Đồng Tháp đã làm rất tốt khi lựa chon “Bé Sen” do công ty Saycheese thiết kế trong đề án “Nâng cao hình ảnh Đồng Tháp giai đoạn 2015-2020”. Đây là kinh nghiệm thực tiển cho các địa phương vùng ĐBSCL trong phát triển du lịch. KẾT LUẬN Như vậy có thể thấy du lịch sinh thái cộng đồng là xu thế tất yếu trước những yêu cầu, đòi hỏi của nhân loại tiến bộ; là bước đi phù hợp đảm bảo phát triển du lịch bền vững cho các thế hệ hôm nay và mai sau. ĐBSCL hiện đang phát triển đúng hướng. Những tiềm năng đang dần được khai thác nhưng vẫn tồn tại nhiều thách thức cần thực hiện các biện pháp hiệu quả để du lịch mãi là động lực phát triển kinh tế - xã hội của vùng. TÀI LIỆU THAM KHẢO 5

1. Lê Huy Bá (Chủ biên) (2009), Du lịch sinh thái, Nxb Khoa học và Kỹ thuật, Hà Nội. 2. Bộ Văn hóa - Thể thao và Du lịch, UBND TP. Cần Thơ, Ban Chỉ đạo Tây Nam bộ (2015), Kỷ yếu Hội thảo Liên kết phát triển du lịch xanh khu vực Đồng bằng sông Cửu Long năm 2015, Cần Thơ. 3. Chương trình phát triển năng lực du lịch có trách nhiệm với môi trường và xã hội do Liên minh châu Âu tài trợ và Quỹ Quốc tế về bảo tồn thiên nhiên Việt Nam (WWF) (2013), Sổ tay du lịch cộng đồng Việt Nam – Phương pháp tiếp cận dựa vào thị trường, Hà Nội. 4. Isaac, M. and Conrad-J. Wuleka, K. (2012), “Community-Based Ecotourism and Livelihood Enhancement in Sirigu, Ghana”, Internatinal Journal of Humanities and Social Science, 2 (18): 97-108. 5. Phạm Trung Lương (Chủ biên) (2002), Du lich sinh thái những vấn đề về lý luận và thực tiễn phát triển ở Việt Nam, Nxb Giáo dục, Hà Nội 6. Tổng cục Du lịch (2015), Đề án Phát triển sản phẩm du lịch đặc thù vùng Đồng bằng sông Cửu Long, Hà Nội. 7. Bùi Thị Hải Yến (Chủ biên) (2012), Du lịch cộng đồng, Nxb Giáo dục Việt Nam, Hà Nội.

6