ΙΕΚ ΟΑΕΔ ΑΓΡΙΝΙΟΥ ΤΜΗΜΑ: ΣΤΕΛΕΧΟΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ Κωνσταντίνα Γραμμένου

10/12/2015

DAVID RICARDO Μάθημα: Πρακτική Εφαρμογή Καθηγήτρια : ΚΥΡΚΟΥ ΙΩΑΝΝΑ

Περιεχόμενα Εισαγωγή .............................................................................................................. 3 Η ζωή του Ricardo................................................................................................ 4 1.1 Τα νεανικά του χρόνια................................................................................ 4 1.2 Η Επαφή με τα Οικονομικά........................................................................ 4 1.3 Το συγγραφικό έργο του David Ricardo .................................................... 4 1.4 Η κλασική σχολή των οικονομικών και η κλασική Θεωρία Εμπορίου...... 6 Η Συμβολή Του Ricardo....................................................................................... 7 2.1 Θεωρία του Συγκριτικού πλεονεκτήματος ................................................. 7 2.2 Αρχές Πολιτικής Οικονομίας Και Φορολογίας .......................................... 7 2.3 Ο Νόμος Των Σιτηρών. ............................................................................ 10 2.4 Το παράδειγμα του Ricardo...................................................................... 12 2.5 Το Συγκριτικό Πλεονέκτημα του Ricardo................................................ 13 2.6 Κέρδη Και μισθοί ..................................................................................... 15 2.7 Το Έργο του Ricardo. .............................................................................. 16 2.8 Διαφορες Smith & Ricardo ...................................................................... 17 Υποστηρικτές και Επικριτές του Ricardo .......................................................... 20 3.1 Οι Ρικαρδιανοί .......................................................................................... 20 3.2 Οι Αντι-Ρικαρδιανοί ................................................................................. 21

ii

Εισαγωγή Στην παρούσα εργασία θα γίνει μια προσπάθεια να παρουσιαστεί το έργο του David Ricardo καθώς και η συμβολή του στην οικονομική σκέψη. Ο Ricardo, ένας εξαιρετικά επιτυχημένος χρηματιστής, επρόκειτο να αλλάξει θεαματικά την οικονομική σκέψη στην Αγγλία του 18ου αιώνα, παρουσιάζοντας μια οικονομική θεωρία που αναφέρει πράγματα λιγότερο θεαματικά από την κοσμοπλημμύρα του Malthus , με το δικό της ήρεμο τρόπο ήταν εξίσου καταστροφική για τις προσδοκίες βελτίωσης που υποστήριζε ο Adam Smith. Αυτό που προέβλεπε ο Ricardo ήταν το τέλος μιας θεωρίας της κοινωνίας στα πλαίσια της οποίας όλοι μαζί ανέβαιναν την κυλιόμενη κλίμακα της προόδου. Αντίθετα από τον Smith ο Ricardo είδε ότι η κυλιόμενη κλίμακα λειτουργούσε με διαφορετικό αντίκτυπο στις διαφορετικές τάξεις, ότι κάποιοι κάλπαζαν προς την κορυφή, ενώ άλλοι ανέβαιναν ένα δυο σκαλιά και μετά πάλι, με μια σπρωξιά, κατρακυλούσαν στον πάτο. Για τον Smith η κοινωνία ήταν μια μεγάλη οικογένεια. Για τον Ricardo ήταν ένα εσωτερικά διχασμένο στρατόπεδο.

3

Η ζωή του Ricardo Ο Ντέηβιντ Ρικάρντο (αγγλ. David Ricardo) (18 Απριλίου 1772 – 11 Σεπτεμβρίου 1823) θεωρείται ένας από τους πατέρες των Κλασσικών Οικονομικών, με μεγαλύτερη συμβολή του στην εξέλιξη της οικονομικής θεωρίας τη θεωρία του σχετικού πλεονεκτήματος.

1.1 Τα νεανικά του χρόνια Γεννήθηκε τον Απρίλιο του 1772, στο Λονδίνο, γόνος εύπορης Εβραϊκής οικογένειας. Ο πατέρας του ήταν χρηματιστής στο Χρηματιστήριο του Λονδίνου (London Stock Exchange), όπου και είχε χτίσει την οικογενειακή περιουσία. Ο Ρικάρντο δεν σπούδασε ποτέ και τίποτα σχετικό με τον κλάδο στον οποία κατέληξε να αφιερώσει τη ζωή του. Αντιθέτως σε ηλικία 14 ετών παράτησε το σχολείο για να ακολουθήσει τον πατέρα του στο χρηματιστήριο και να αποκομίσει πρακτική εμπειρία σε σχέση με το επάγγελμα που επρόκειτο να ακολουθήσει. Αργότερα επήλθε ρήξη μεταξύ αυτού και της οικογένειας του, καθώς επέλεξε να παντρευτεί μη-Εβραία γυναίκα. Παρόλα αυτά, κατάφερε μέσα από το χρηματιστήριο να χτίσει και ο ίδιος αξιόλογη περιουσία, που του επέτρεψε να αποσυρθεί σε ηλικία 42 ετών το 1814.

1.2 Η Επαφή με τα Οικονομικά. Η πρώτη φορά που ο Ρικάρντο ήρθε σε επαφή με τη θεωρία των οικονομικών ήταν το 1799, σε διακοπές με τη γυναίκα του στο Μπαθ (αγγλ. Bath) της Αγγλίας. Εκεί για να περάσει το χρόνο του, αγόρασε και μελέτησε το βιβλίο του Άνταμ Σμιθ Ο πλούτος των εθνών, εμπειρία που έμελλε να σημαδέψει την υπόλοιπη ζωή του, οδηγώντας τον στη συγγραφή αρκετών άρθρων που συνέβαλλαν στην εξέλιξη της οικονομικής θεωρίας, στην ανάπτυξη μακροχρόνιας φιλίας με τον Τζέημς Μιλ (αγγλ. James Mill) και εν τέλει στην εξαγορά μιας θέσης στο Βρετανικό Κοινοβούλιο το 1819, ώστε να προωθήσει της απόψεις του και να συμβάλλει στην μεταβολή της πολιτικής της χώρας του σε σχέση με το διεθνές εμπόριο.

1.3 Το συγγραφικό έργο του David Ricardo 

The High Price of Bullion, a Proof of the Depreciation of Bank Notes (1810), which advocated the adoption of a metallic currency.

4



Essay on the Influence of a Low Price of Corn on the Profits of Stock (1815), which argued that repealing the Corn Laws would distribute more wealth to the productive members of society.



On the Principles of Political Economy and Taxation (1817), an analysis that concluded that land rent grows as population increases. It also clearly laid out the theory of comparative advantage, which argued that all nations could benefit from free trade, even if a nation was less efficient at producing all kinds of goods than its trading partners.

His works and writings were collected in: 

The Works and Correspondence of David Ricardo, ed. Piero Sraffa with the Collaboration of M.H. Dobb (Indianapolis: Liberty Fund, 2005), 11 vols. This Set Contains The Following Titles: 

The Works and Correspondence of David Ricardo, Vol. 1 Principles of Political Economy and Taxation



The Works and Correspondence of David Ricardo, Vol. 2 Notes on Malthus



The Works and Correspondence of David Ricardo, Vol. 3 Pamphlets and Papers 1809–1811



The Works and Correspondence of David Ricardo, Vol. 4 Pamphlets and Papers 1815–1823



The Works and Correspondence of David Ricardo, Vol. 5 Speeches and Evidence



The Works and Correspondence of David Ricardo, Vol. 6 Letters 1810–1815



The Works and Correspondence of David Ricardo, Vol. 7 Letters 1816–1818



The Works and Correspondence of David Ricardo, Vol. 8 Letters 1819 – June 1821



The Works and Correspondence of David Ricardo, Vol. 9 Letters 1821–1823



The Works and Correspondence of David Ricardo, Vol. 10 Biographical Miscellany



The Works and Correspondence of David Ricardo, Vol. 11 General Index1

1 Το συγγραφικό έργο όπως παρουσιάζεται στην ιστοσελίδα της Wikipedia στην Αγγλική έκδοση. https://en.wikipedia.org/wiki/David_Ricardo

5

1.4 Η κλασική σχολή των οικονομικών και η κλασική Θεωρία Εμπορίου. Ως εκπρόσωποι της κλασικής οικονομικής σχολής2 , ήταν φανατικοί υποστηρικτές και κήρυκες του οικονομικού φιλελευθερισμού , σύμφωνα με τον οποίο ο κύριος κανόνας οικονομικής πολιτικής είναι η ελευθερία της οικονομικής δραστηριότητας , που επιτυγχάνεται με την κατάργηση της κρατικής παρέμβασης . Οι απόψεις τους για την κρατική παρέμβαση σε δύο τομείς κοινωνικής πολιτικής : τις παροχές προς τους φτωχούς και τους μισθούς . Εκπρόσωποι της κλασικής οικονομικής σχολής ήταν οι : A.Smith , T.Malthus , D.Ricardo , J.S.Mill. Η κλασσική θεωρία του εμπορίου πηγάζει από τις φιλελεύθερες ιδέες που αναπτύχθηκαν σαν απάντηση στο μερκαντιλισμό, στα τέλη του 18ου αιώνα. Ο φιλελευθερισμός έφερε το άτομο στο κέντρο του ενδιαφέροντος τονίζοντας το ρόλο του στην κοινωνικο-οικονομική ζωή. Οι κλασσικοί συγγραφείς υποστήριζαν την ανάπτυξη του ελεύθερου εμπορίου, διότι μέσω αυτού τα άτομα θα μπορούσαν να ωφεληθούν.

2

Η κλασική οικονομική Θεωρία τέθηκε υπό αμφισβήτηση από τον John Maynard Keynes.

6

Η Συμβολή Του Ricardo 2.1 Θεωρία του Συγκριτικού πλεονεκτήματος Η Θεωρία Συγκριτικού πλεονεκτήματος (αγγλ. Comparative Advantage) σχετίζεται με αποφάσεις παραγωγής και κατανομής πόρων. Πιο συγκεκριμένα, ο Ρικάρντο διαφωνεί με την ιδέα του Σμιθ για το "Απόλυτο Πλεονέκτημα", η οποία υποστηρίζει ότι αυτός που πρέπει να κάνει μια εργασία είναι αυτός ο οποίος έχει τη δυνατότητα να τη φέρει εις πέρας με το μικρότερο απόλυτο κόστος και φέρνει στο προσκήνιο την αντίληψη του σχετικού κόστους. Παραδείγματος χάρη, ας υποθέσουμε ότι υπάρχουν 2 εργάτες (Α και Β) και 2 εργασίες (Χ και Ψ). Ο "Α" έχει τη δυνατότητα να εκτελέσει την "Χ" σε δυο ώρες και την Ψ σε τρεις, ενώ ο "Β" θα πάρει τρεις ώρες για την Χ και τέσσερις για τη Ψ. Με βάση τη σκέψη του Σμιθ, και οι δυο εργασίες θα έπρεπε να ανατεθούν στον "Α", καθώς αυτός σπαταλά λιγότερο χρόνο για την εκτέλεση της κάθε μιας ξεχωριστά, με αποτέλεσμα μετά από 5 ώρες εργασίας να έχουμε εκτελέσει μια φορά την κάθε μια. Όμως, με την πρόταση του Ρικάρντο βλέπουμε το εξής • Για την ολοκλήρωση της εργασίας Χ, ο "Α" σπαταλά πηγές που θα του απέδιδαν 2/3 της Ψ, ενώ ο "Β" 3/4Ψ, (2/3<3/4). • Για την ολοκλήρωση της εργασίας Ψ, ο "Α" σπαταλά πηγές που θα του απέδιδαν 3/2 της Χ, ενώ ο "Β" 4/3Χ, (3/2>4/3). Συνεπώς, ο "Α" εκτελεί την Χ με σχετικό (συγκριτικό) πλεονέκτημα και ο "Β" εκτελεί την Ψ με σχετικό (συγκριτικό) πλεονέκτημα. Κατανέμοντας λοιπόν τις εργασίες κατ' αυτόν τον τρόπο, στη συμπλήρωση των 5 ωρών, οπότε και προηγουμένως θα είχαμε εκτελέσει μια φορά την κάθε εργασία, τώρα έχουμε ολοκληρώσει δυόμισι φορές την εργασία Χ και περισσότερες από μια φορές (5/4) την εργασία Ψ, μεγιστοποιώντας τα επίπεδα παραγωγής μας με τους υπάρχοντες πόρους.

2.2 Αρχές Πολιτικής Οικονομίας Και Φορολογίας Στο έργο του Αρχές Πολιτικής Οικονομίας και Φορολογίας ο Ρικάρντο φτιάχνει έναν κόσμο στον οποίο το μόνο που υπάρχει είναι «αρχές». Αυτές οι «αρχές» είναι «αφηρημένες» και είναι ανεξάρτητες από τις ροές του καθημερινού μεταβαλλόμενου 7

κόσμου στον οποίο κατοικούμε εμείς οι «κοινοί θνητοί». Οι άνθρωποι του «οικονομικού κόσμου» του Ρικάρντο δεν έχουν «σάρκα και οστά». Δεν είναι «πραγματικοί

άνθρωποι»

αλλά

«αρχέτυπα»

που

ακολουθούν

«νόμους

συμπεριφοράς». Αντίθετα, η «αόρατος χειρ» του Άνταμ Σμιθ αναφερόταν σε πραγματικούς ανθρώπους με σάρκα, οστά, αίμα, εμπειρίες και πάθη όπως οι εργάτες του εργαστηρίου παραγωγής καρφιτσών που έχουν προβεί σε καταμερισμό εργασιών για να παράγουν περισσότερες καρφίτσες σε σχέση με την παραγωγή του μεμονωμένου τεχνίτη που έφτιαχνε την καρφίτσα ολόκληρη μόνο του. Εδώ «στη ρωγμή του χρόνου» παρεμβαίνουν οι άνθρωποι και οι στρατηγικές τους για να επηρεάσουν εξελίξεις (συνδικάτα, μονοπώλια και άλλες ομαδοποιήσεις) κι ο Σμιθ το αναγνωρίζει, ανεξάρτητα από το ότι τις θεωρεί εμπόδια στην ελεύθερη αγορά. Στον κόσμου που ιχνογραφεί ο Ρικάρντο, το αποκλειστικό κίνητρο δράσης των ανθρώπων είναι το «οικονομικό». Όπως γράφει ο καθηγητής Ρόμπερτ Χέιλμπρονερ: «παρακολουθούμε ένα θέατρο με μαριονέτες στο οποίο ο πραγματικός κόσμος έχει απογυμνωθεί από τα πάντα εκτός από τα οικονομικά του κίνητρα». Σ’ αυτό το θεατρικό έργο, υπάρχουν πρόσωπα-ρόλοι. Κατ’ αρχήν είναι οι ‘εργάτες’. Πρόκειται για «ομοιόμορφες μονάδες οικονομικής ενέργειας». Αυτές οι μονάδες εξαρτώνται από τις «απολαύσεις της οικιακής κοινωνίας». Εξίσου πρωταγωνιστικός είναι ο ρόλος των ‘καπιταλιστών’, των οποίων μόνος λόγος ύπαρξης είναι η ‘συσσώρευση’, δηλαδή η αποταμίευση των κερδών τους και η επανεπένδυσή τους με την πρόληψη περισσότερων εργατών. Η «μοίρα» τους είναι πιο «τραγική» από αυτή των εργατών, καθόσον ο μεταξύ τους ανταγωνισμός δεν τους αφήνει μεγάλα περιθώρια ώστε να διατηρούν διαρκώς τα υπερκέρδη τους. Όταν κάποιος από αυτούς επινοήσει μια νέα τεχνική παραγωγής ή εφεύρει μια νέα μηχανή και προβεί σε τεχνολογικές καινοτομίες για να αυξήσει και να διατηρήσει τα κέρδη του, οι υπόλοιποι τον μιμούνται. Από την άλλη, πάλι, πρέπει να πληρώνουν μεροκάματα και μισθούς στους εργάτες τους για να αναπαράγουν την εργατική τους δύναμη κι αυτό είναι ένα σημαντικό ποσοστό του κόστους λειτουργίας. Οι εργάτες θέλουν ψωμί –ξερό ή/και βρώμικο- για να επιβιώσουν και να φέρουν στον κόσμο νέους εργάτες για να συνεχίζεται το κύκλωμα της αγοράς. Μερικές δεκαετίες αργότερα θα έλεγε ένας εξίσου διάσημος οικονομολόγος, ονόματι Καρλ Μαρξ, πως «οι εργάτες θέλουν ψωμί και τριαντάφυλλα». Τρίτος ρόλος είναι αυτός των ‘γαιοκτημόνων’. Αυτοί εκμεταλλεύονται τις «δυνάμεις του εδάφους». Το εισόδημά τους είναι η «έγγειος πρόσοδος». Ο γαιοκτήμονας, σύμφωνα με το Ρικάρντο, είναι ο 8

μοναδικός «δωρεοδόχος» στην οργάνωση της κοινωνίας και, κατά την άποψη του Ρόμπερτ Χέιλμπρονερ ερμηνεύοντάς τον, ενώ ο εργάτης εργάζεται αμειβόμενος με μισθό, ο καπιταλιστής βγάζει κέρδος επειδή διευθύνει όλη την οικονομική διαδικασία και ο γαιοκτήμονας κερδίζει σε βάρος όλων των άλλων. Με τα λόγια του Ρικάρντο, λοιπόν: «Το προϊόν της γης -όλα όσα αποκτούμε από την επιφάνειά της με τη συνδυασμένη χρησιμοποίηση εργασίας, μηχανών και κεφαλαίου- διανέμεται σε τρεις τάξεις: συγκεκριμένα, στους ιδιοκτήτες της γης, στους κατόχους του πλούτου ή του κεφαλαίου, που είναι αναγκαίο για την καλλιέργειά της και στους εργάτες, με την εργατικότητα των οποίων καλλιεργείται η γη… Ο καθορισμός των νόμων που διέπουν τη διανομή αυτή είναι το κύριο πρόβλημα της Πολιτικής Οικονομίας… Η αξία ενός εμπορεύματος, ή η ποσότητα οποιουδήποτε άλλου εμπορεύματος με το οποίο ανταλλάσσεται, εξαρτάται από τη σχετική ποσότητα εργασίας που είναι αναγκαία για την παραγωγή του και όχι από το αν είναι μεγαλύτερη ή μικρότερη η αμοιβή που δίνεται για την εργασία αυτή… Για τη γενική ευημερία, καμιά διευκόλυνση στη μεταβίβαση και ανταλλαγή περιουσίας δεν είναι υπερβολική, επειδή με τέτοια μέσα το κάθε είδους κεφάλαιο είναι πιθανό να βρει το δρόμο του και να φτάσει στα χέρια εκείνων οι οποίοι μπορούν να το χρησιμοποιήσουν με τον καλύτερο τρόπο για την αύξηση της παραγωγής της χώρας… Η επινόηση και χρησιμοποίηση μηχανών μπορεί να συνοδεύεται από μια μείωση του ακαθάριστου προϊόντος και κάθε φορά που συμβαίνει αυτό, θα πλήττεται η εργατική τάξη, επειδή μερικά από τα μέλη της θα απολυθούν από τη δουλειά τους και μέρος του πληθυσμού θα πλεονάζει σε σύγκριση με τα κεφάλαια που προορίζονται για την απασχόλησή του…Αν όμως, απορρίπταμε τη χρησιμοποίηση μηχανών, ενώ όλες οι άλλες χώρες θα ενθάρρυναν τη χρησιμοποίησή τους, θα υποχρεωνόμασταν να εξάγουμε το χρήμα μας για να παίρνουμε ως αντάλλαγμα ξένα αγαθά, ώσπου να πέσουν οι φυσικές τιμές των αγαθών μας στο επίπεδο των τιμών των άλλων χωρών. Όταν διενεργεί κανείς ανταλλαγές με τις χώρες αυτές, μπορεί να δώσει ένα εμπόρευμα, που κοστίζει εδώ εργασία δύο ημερών, για να πάρει ως αντάλλαγμα ένα εμπόρευμα που κοστίζει στο εξωτερικό εργασία μιας ημέρας, και η δυσμενής αυτή ανταλλαγή θα είναι αποτέλεσμα δικών σας πράξεων, επειδή το εμπόρευμα που εξάγετε, και το οποίο σας κοστίζει εργασία δύο ημερών, θα μπορούσε 9

να σας κοστίζει εργασία μιας μόνο ημέρας αν δεν είχατε απορρίψει τη χρησιμοποίηση μηχανών, τις υπηρεσίες των οποίων οι γείτονές σας, ενεργώντας συνετότερα, αξιοποίησαν για τον εαυτό τους».

2.3 Ο Νόμος Των Σιτηρών. Στην Αγγλία, τα 30 χρόνια που μεσολάβησαν από την έγκριση των Νόμων των Σιτηρών (1816) μέχρι την ανάκληση τους (1846) μπορούν να οριστούν, σε όρους οικονομικής θεωρίας, ως η «Εποχή του Ricardo». Στην αρχή αυτής της περιόδου, ο David Ricardo (1772-1823) πρότεινε την οικονομική του θεωρία και, ανεξαρτήτως αν οι οικονομολόγοι της περιόδου εξύμνησαν, συζήτησαν, παρερμήνευσαν ή άσκησαν κριτική στην ρικαρδιανή προσέγγιση, είναι γεγονός ότι ολόκληρη η αγγλική οικονομική έρευνα εκείνων των ετών ασχολήθηκε με αυτήν. Φυσικά, οι διαφωνίες ήταν έντονες. Στην πραγματικότητα, ήταν τόσο έντονες όσο και οι πολιτικές συνέπειες των εν λόγω θεωριών και οι βίαιες ταξικές συγκρούσεις στις οποίες αναφέρονταν. Εκείνη την περίοδο τα σιτηρά ανατιμούνταν ραγδαία, οι έμποροι που δεν άφηναν τις ευκαιρίες να πάνε χαμένες άρχισαν να αγοράζουν σιτάρι και καλαμπόκι από το εξωτερικό και να τα φέρνουν στη χώρα. Όπως ήταν φυσικό, οι μεγαλοκτηματίες ανησύχησαν με αυτή την εξέλιξη. Η γεωργική εκμετάλλευση δεν ήταν απλά ένας τρόπος ζωής για την αριστοκρατία, ήταν επιχείρηση - επικερδέστατη επιχείρηση. Γι' αυτό η εισροή φτηνών σιτηρών από το εξωτερικό δεν γινόταν εύκολα ανεκτή. Αλλά, ευτυχώς για τους μεγαλοκτηματίες, υπήρχε άμεσος τρόπος για να καταπολεμηθεί αυτή η ανησυχητική εξέλιξη. Έχοντας τον έλεγχο του Κοινοβουλίου, οι μεγαλοκτηματίες απλώς θεσμοθέτησαν ένα σιδηρούν σύστημα προστασίας. Ψήφισαν τους Νόμους για τα Σιτηρά (Com Laws), οι οποίοι επέβαλλαν αναλογικούς δασμούς στα εισαγόμενα δημητριακά. Όσο κατέβαινε η τιμή στο εξωτερικό, τόσο ανέβαινε ο δασμός. Στην πραγματικότητα, καθιερώθηκε ένα κατώτατο όριο τιμών που κρατούσε τα φτηνά σιτηρά εκτός αγγλικής αγοράς. Αλλά το 1813 η κατάσταση είχε πια ξεφύγει από κάθε έλεγχο. Μια σειρά από κακές σοδειές και ο πόλεμος με τον Ναπολέοντα έγιναν αιτία να ανέβουν οι τιμές σε επίπεδα σιτοδείας. Το στάρι πουλιόταν 117 σελίνια το τέταρτο - κάπου 14 σελίνια το

10

μπούσελ. Έτσι ένα μπούσελ σταριού πουλιόταν σε τιμή σχεδόν διπλάσια από ολόκληρο το βδομαδιάτικο ενός εργάτη. Προφανέστατα, η τιμή του σιταριού ήταν εξωπραγματική και το ερώτημα περί του πρακτέου απέκτησε τρομακτική σημασία για τη χώρα. Το κοινοβούλιο μελέτησε την κατάσταση προσεχτικά - και η λύση στην οποία κατέληξε ήταν ότι οι δασμοί στα εισαγόμενα δημητριακά έπρεπε να αυξηθούν κι άλλο! Το σκεπτικό ήταν ότι οι βραχυπρόθεσμα υψηλότερες τιμές θα τόνωναν την παραγωγή αγγλικού σιταριού μακροπρόθεσμα. Αυτό πια παραήταν βαρύ για τους βιομηχάνους. Αντίθετα από τους μεγαλοκτηματίες, οι καπιταλιστές ήθελαν φτηνά σιτηρά, διότι οι τιμές των τροφίμων καθόριζαν, κατά μεγάλο μέρος, το ποσόν που έπρεπε να πληρώνουν στους εργάτες τους. Δεν ήταν ανθρωπιστικά τα κίνητρα που έκαναν τους βιομηχάνους να αγωνίζονται για χαμηλότερες τιμές στα τρόφιμα. Ένας μεγάλος τραπεζίτης του Λονδίνου, ο Αλεξάντερ Μπέαρινγκ, δήλωσε στο κοινοβούλιο ότι «ο εργάτης δεν ενδιαφέρεται γι' αυτό το ζήτημα. Είτε η τιμή είναι 84 σελίνια είτε 105 σελίνια το τέταρτο, εκείνος και στις δύο περιπτώσεις θα φάει ξερό ψωμί». Με αυτό ο Μπέαρινγκ εννοούσε ότι, ανεξάρτητα από την τιμή του ψωμιού, ο εργάτης θα πληρωνόταν τόσο όσο χρειαζόταν για να αγοράζει ένα ξεροκόμματο και τίποτα παραπάνω. Αλλά από τη σκοπιά εκείνων που κατέβαλλαν μισθούς και κυνηγούσαν κέρδη, είχε μεγάλη σημασία αν τα σιτηρά -και οι μισθοί- ήταν φτηνά ή ακριβά. Τα επιχειρηματικά συμφέροντα οργανώθηκαν. Το Κοινοβούλιο κατακλύσθηκε από περισσότερες εκκλήσεις απ' όσες είχε λάβει ποτέ. Καθώς τα πνεύματα είχαν οξυνθεί, ήταν πλέον ασύμφορο να προωθηθούν νέοι υψηλότεροι δασμοί μέσω των Νόμων για τα Σιτηρά χωρίς κάποια ωριμότερη σκέψη. Χρειάστηκε να μεσολαβήσουν τριάντα χρόνια μέχρι να καταργηθούν εντελώς οι Νόμοι για τα Σιτηρά και να επιτραπεί η ελεύθερη εισαγωγή φτηνών σιτηρών στη Βρετανία. Η σύγκρουση διήρκεσε περίπου 30 χρόνια, αλλά στο τέλος η δύναμη της πειθούς και η πίεση την οποία κατάφερε να ασκήσει η αστική τάξη σε πολιτικό και πολιτιστικό επίπεδο οδήγησαν στην ολοκληρωτική ανάκληση των Νόμων του Σιτηρών. Το γεγονός αυτό, το οποίο κατέστη εφικτό χάρη στην αποφασιστική θεωρητική συνεισφορά του Ricardo, επισφράγισε την απόλυτη ηγεμονία της αστικής τάξης στην αγγλική κοινωνία.

11

2.4 Το παράδειγμα του Ricardo H θεωρία του απολύτου και του συγκριτικού πλεονεκτήματος, με τη βοήθεια ενός απλού υποδείγματος που χρησιμοποίησε ο Ricardo για να αποδείξει την ορθότητα των απόψεών του για το ελεύθερο εμπόριο. Ο Ricardo παραθέτει ένα απλό υπόδειγμα δύο χωρών, την Αγγλία και την Πορτογαλία, που παράγουν δύο προϊόντα, ύφασμα και κρασί, με έναν συντελεστή παραγωγής, την εργασία. Πιο αυστηρά, οι υποθέσεις του υποδείγματος είναι οι ακόλουθες: • O κόσμος αποτελείται από δύο χώρες την Αγγλία και την Πορτογαλία. • Και οι δύο χώρες παράγουν δύο προϊόντα, έστω ύφασμα, κρασί. • Η παραγωγική διαδικασία

πραγματοποιείται με έναν3

συντελεστή

παραγωγής, την εργασία. • Το κράτος δεν παρεμβαίνει στο διεθνές εμπόριο, δηλαδή η εισαγωγή και εξαγωγή προϊόντων είναι ελεύθερη. • Η μεταφορά των προϊόντων δεν επιβαρύνεται με κόστη μεταφοράς, ή αυτά είναι μηδαμινά. • Η παραγωγικότητα της εργασίας είναι διαφορετική μεταξύ των προϊόντων. Επίσης η παραγωγικότητα διαφέρει από χώρα σε χώρα. • Η εργασία είναι κινητός4 συντελεστής μέσα στη χώρα, ενώ δεν μετακινείται μεταξύ χωρών. • Το κόστος ευκαιρίας5 στην παραγωγή είναι σταθερό. • Δεν υπάρχουν αναπασχόλητοι παραγωγικοί πόροι. Η διαθέσιμη εργασία είναι πλήρως απασχολημένη.

Πιο σωστά θα έπρεπε να πούμε ότι υπάρχουν και άλλοι παραγωγικοί συντελεστές που λαμβάνουν μέρος στην παραγωγική διαδικασία, αλλά αυτοί είναι σταθεροί, όπως το κεφάλαιο, το κλίμα, το έδαφος, ενώ ο μόνος συντελεστής που μεταβάλλεται είναι η εργασία. Η εργασία λοιπόν συνεργάζεται με τους σταθερούς παραγωγικούς συντελεστές. 4 Κινητός συντελεστής σημαίνει ότι μπορεί να μεταφέρεται ελεύθερα και γρήγορα από τον έναν κλάδο παραγωγής στον άλλο. Η εργασία λοιπόν στο υπόδειγμα του Ricardo μπορεί να μεταφερθεί από τον κλάδο του υφάσματος στον κλάδο του κρασιού. Όμως η εργασία θεωρείται ότι δεν εγκαταλείπει τη χώρα. Δηλαδή, είναι αυτό ένα υπόδειγμα που δεν δέχεται ότι υπάρχει κινητικότητα της εργασίας μεταξύ χωράν. 5 Κόστος ευκαιρίας είναι η ποσότητα ενός αγαθού που πρέπει να θυσιαστεί (να μην παραχθεί) ώστε να αυξηθεί η παραγωγή του άλλου αγαθού κατά μία μονάδα. Για δύο αγαθά Χ και Υ, το κόστος ευκαιρίας του Χ είναι η ποσότητα του Υ που πρέπει να θυσιαστεί ώστε να παραχθεί μία επιπλέον μονάδα του Χ. 3

12

2.5 Το Συγκριτικό Πλεονέκτημα του Ricardo. Ο D. Ricardo έδειξε κάτι πολύ σημαντικότερο από την θεωρία του απολύτου πλεονεκτήματος: διατύπωσε την άποψη ότι ακόμα κι αν μία χώρα είναι λιγότερο παραγωγική σε όλους τους κλάδους παραγωγής, έχει συμφέρον να συμμετέχει στο διεθνές εμπόριο. Αυτό το απέδειξε συγκρίνοντας σχετικές τιμές, ή σχετικά κόστη προϊόντων. Το παράδειγμα που χρησιμοποιεί για να στηρίξει τη θέση του για τα οφέλη του ελεύθερου εμπορίου, περιγράφεται στον Πίνακα1

1 τόπι ύφασμα

Χώρες

1 βαρέλι κρασί

Σχετική

Σχετική τιμή

Κόστος

Σχετική

τιμή

κρασιού ως

Ευκαιρίας

παραγωγικότητα

υφάσματος

προς το

υφάσματος ως

εργασίας υφάσματος /

ύφασμα

προς το κρασί

κρασί

Αγγλία

100

120

0,83

1,2

0,83

1,2

Πορτογαλία

90

80

1,125

0,88

1,125

0,88

Πίνακας 1Κόστος Παραγωγής σε ώρες εργασίας

Ο πίνακας αυτός μας δίνει τις εξής πληροφορίες: στην Αγγλία απαιτούνται 100 ώρες εργασίας για την παραγωγή μίας μονάδας υφάσματος και 120 ώρες εργασίας για την παραγωγή ενός βαρελιού κρασί. Στην Πορτογαλία, οι αντίστοιχες απαιτήσεις σε ώρες εργασίας είναι 90 και 80. Παρατηρούμε ότι στην Αγγλία το κόστος παραγωγής σε ώρες εργασίας είναι υψηλότερο απ’ ότι στην Πορτογαλία και για τα δύο προϊόντα. Επίσης, εφόσον ισχύει η εργασιακή θεωρία της αξίας και αν θεωρήσομε ότι η αξία ορίζεται με την τιμή του προϊόντος, βλέπομε ότι και τα δύο προϊόντα είναι ακριβότερα στην Αγγλία. Σύμφωνα με την θεωρία του απολύτου πλεονεκτήματος η Πορτογαλία έχει το απόλυτο πλεονέκτημα και στα δύο προϊόντα. Άρα δεν μπορεί να υπάρξει ανταλλαγή προϊόντων και αμοιβαίο όφελος. Παρατηρούμε τα εξής από τον Πίνακα 2: σε κατάσταση κλειστής οικονομίας η σχετική τιμή υφάσματος ως προς το κρασί στην Αγγλία είναι 0,83. Δηλαδή, ένα τόπι ύφασμα ανταλλάσσεται με 0,83 μονάδες κρασί. Στην Πορτογαλία η σχετική τιμή του υφάσματος είναι 1,125. Άρα η Πορτογαλία έχει συμφέρον να αγοράζει ύφασμα από την Αγγλία σε οποιαδήποτε σχετική τιμή 13

χαμηλότερη από 1,125. Η Αγγλία έχει συμφέρον να εξάγει ύφασμα σε οποιαδήποτε σχετική τιμή μεγαλύτερη από 0,83. Επίσης παρατηρούμε ότι για οποιοδήποτε σχετική τιμή κρασιού μικρότερη από 1,2 η Αγγλία έχει συμφέρον να αγοράζει κρασί από την Πορτογαλία η οποία έχει συμφέρον να εξάγει κρασί για οποιαδήποτε σχετική τιμή υψηλότερη από 0,88. Αν επιτραπεί το εμπόριο μεταξύ το δύο χωρών και επικρατήσουν σχετικές τιμές για το ύφασμα μεταξύ 0,83 και 1,125, τότε και οι 2 χώρες ωφελούνται από το εμπόριο: για διεθνείς τιμές λοιπόν υφάσματος ως προς το κρασί: 0,83<ΡΥΦ/ΡΚΡ<1,125 η Αγγλία εξάγει ύφασμα και το ανταλλάσσει με κρασί από την Πορτογαλία .Αν επικρατήσει η σχετική τιμή 0,83, τότε η Αγγλία δεν έχει όφελος, ούτε ζημία από το εμπόριο με την Πορτογαλία, ενώ η Πορτογαλία

ωφελείται τα μέγιστα. Αν

επικρατήσει η τιμή 1,125 αντίθετα, η Πορτογαλία δεν έχει όφελος από το διεθνές εμπόριο και η Αγγλία κερδίζει από την διαφορά της τιμής που θα επιτύχει εξάγοντας το ύφασμα στην Πορτογαλία. Άρα οι διεθνείς τιμές εμπορίου κείνται μεταξύ των ορίων 0,83 και 1,125: 0,83≤ΡΥΦ/ΡΚΡ≤1,125 Σ’ αυτήν την περίπτωση, τουλάχιστον μία χώρα ωφελείται. Το κέρδος είναι αμοιβαίο και για τις 2 χώρες. Η σχετική τιμή του υφάσματος διαφορετικά εκφράζεται και ως σχετικό κόστος παραγωγής του υφάσματος, ή και ως κόστος ευκαιρίας του υφάσματος. Μπορούμε να πούμε επομένως ότι κάθε χώρα έχει συγκριτικό πλεονέκτημα στον κλάδο παραγωγής που έχει το χαμηλότερο κόστος ευκαιρίας ή το μικρότερο σχετικό κόστος εργασίας , ή, την χαμηλότερη σχετική τιμή. Το αντίστροφο του εργασιακού κόστους εκφράζει την παραγωγικότητα της εργασίας στον συγκεκριμένο τομέα: η παραγωγικότητα της εργασίας στο τομέα ύφασμα, στην Αγγλία, είναι 1/100. Η παραγωγικότητα της εργασίας στο κρασί, στην ίδια χώρα είναι 1/120. Άρα η σχετική παραγωγικότητα της εργασία στο κλάδο του υφάσματος ως προς το κρασί είναι 120/100=1,2. Κατά συνέπεια, ένας άλλος τρόπος για να διατυπώσομε το θεώρημα του συγκριτικού πλεονεκτήματος είναι να πούμε ότι κάθε χώρα

έχει συγκριτικό πλεονέκτημα στον τομέα ή κλάδο παραγωγής με την

υψηλότερη σχετική παραγωγικότητα εργασίας. Μετά την έναρξη του διεθνούς εμπορίου μεταξύ των 2 χωρών, κάθε χώρα εξειδικεύεται στο προϊόν, στη παραγωγή του οποίου έχει το συγκριτικό πλεονέκτημα. Αυτό συμβαίνει διότι η εργασία έχει συμφέρον να μετακινηθεί στον κλάδο που 14

προσφέρει την υψηλότερη αμοιβή6.

Στο παράδειγμά μας είναι ο κλάδος του

υφάσματος στην Αγγλία και ο κλάδος του κρασιού στην Πορτογαλία. Ποια είναι τα οφέλη από τη συμμετοχή της Πορτογαλίας στο διεθνές εμπόριο; Πριν την έναρξη του εμπορίου, 90 μονάδες εργασίας πρέπει να θυσιαστούν για την παραγωγή μίας μονάδος υφάσματος. Μετά το εμπόριο, αν μειωθεί η παραγωγή υφάσματος κατά μία μονάδα θα απελευθερωθούν 90 ώρες εργασίας. Με αυτές θα παραχθεί μία επιπλέον μονάδα παραγωγής κρασιού και απελευθερώνονται και 10 ώρες εργασίας που μπορεί να χρησιμοποιηθούν για την παραγωγή επιπλέον κρασιού . Η επιπλέον μονάδα από κρασί που παράγεται μπορεί να ανταλλαγεί με μία μονάδα υφάσματος από την Αγγλία. Άρα μετά το εμπόριο, στην Πορτογαλία χρειάζονται μόνο 80 ώρες εργασίας για να αποκτηθεί μία μονάδα υφάσματος. Πριν την έναρξη του εμπορίου απαιτούνται 90 ώρες. Τα οφέλη, λοιπόν, από το εμπόριο προέρχονται από την εξειδίκευση στην παραγωγή. Η εξειδίκευση αυξάνει την παραγωγή του προϊόντος στο οποίο υπάρχει συγκριτικό πλεονέκτημα. Επίσης η εξειδίκευση μπορεί να συντελέσει στην εξασφάλιση ελεύθερου χρόνου. Άλλα οφέλη από το εμπόριο είναι και η διεύρυνση των καταναλωτικών δυνατοτήτων. Οι καταναλωτές μπορούν να αγοράζουν περισσότερα προϊόντα, σε καλύτερη τιμή, σύμφωνα με τις προτιμήσεις τους.

2.6 Κέρδη Και μισθοί Ας εξετάσουμε τώρα τα κέρδη. Η συλλογιστική με την οποία προσπάθησε ο Ricardo να αποδείξει την αναγκαιότητα κατάργησης των Νόμων των Σιτηρών είναι απλή. Δεδομένης της περιορισμένης έκτασης της καλλιεργήσιμης γης, αν επιβληθούν απαγορεύσεις στις εισαγωγές καλαμποκιού τότε η εθνική γεωργία θα αναγκαστεί να αυξήσει την παραγωγή της αυξάνοντας τις επενδύσεις σε αυτόν τον τομέα και αυξάνοντας κατ' αυτόν τον τρόπο το μερίδιο της γαιοπροσόδου στο εθνικό εισόδημα και μειώνοντας το μερίδιο του κέρδους. Αυτό επιβραδύνει την κεφαλαιακή συσσώρευση, καθώς οι περισσότερες από τις αποταμιεύσεις που είναι αναγκαίες για την

χρηματοδότηση

των

επενδύσεων

προέρχονται

από

τα

κέρδη.

Στην

πραγματικότητα, οι γαιοκτήμονες, οι οποίοι επίσης έχουν πολύ υψηλά εισοδήματα, Μετά την έναρξη του εμπορίου, αυξάνεται η σχετική τιμή για το προϊόν του κλάδου που διαθέτει το συγκριτικό πλεονέκτημα και εξάγεται. Ο κλάδος αυτός προσφέρει καλύτερη αμοιβή για την εργασία ώστε να προσελκύσει εργασία από τον κλάδο του συγκριτικού μειονεκτήματος και έτσι να αυξήσει την παραγωγή του. 6

15

δεν αποταμιεύουν, διότι η συσσώρευση πλούτου δεν συμπεριλαμβάνεται στις επιδιώξεις τους. Από την άλλη, οι εργάτες που αμείβονται με μισθούς επιβίωσης δεν αποταμιεύουν διότι δεν έχουν τίποτα να αποταμιεύσουν. Ο Ricardo δεν σταμάτησε εκεί. Με υπερβάλλοντα προπαγανδιστικό ζήλο προσπάθησε να επεκτείνει την άποψη του σε έναν πολύ μακροπρόθεσμο ορίζοντα, διατυπώνοντας έναν νόμο φθίνοντος ποσοστού κέρδους. Για να το επιτύχει αυτό, υπέθεσε απλώς ότι η τεχνική πρόοδος δεν θα ήταν σε θέση να ξεπεράσει μακροπρόθεσμα τις οικονομικές συνέπειες των φθινουσών αποδόσεων στην γεωργία. Παραδέχτηκε ότι οι τεχνικές καινοτομίες, αυξάνοντας την παραγωγικότητα της εργασίας, θα μπορούσαν επίσης να προκαλέσουν αυξήσεις των κερδών. Πίστευε ωστόσο ότι τέτοιου είδους αποτελέσματα θα ήταν μόνο προσωρινά, καθώς οι ίδιες οι αυξήσεις των κερδών θα προκαλούσαν περαιτέρω συσσώρευση κεφαλαίου, αυξάνοντας ως εκ τούτου την απασχόληση και συνεπώς θα επανέφεραν τα καταστροφικά αποτελέσματα των φθινουσών αποδόσεων. Το πρόβλημα της διανομής τέθηκε από τον Ricardo σε όρους της φθίνουσας συνάρτησης που συνδέει τους μισθούς με τα κέρδη.

2.7 Το Έργο του Ricardo. Το δώρο του Ricardo στην ανθρωπότητα ήταν απλό. Παρουσίαζε έναν κόσμος απογυμνωμένο στα εξ ων συνετέθη και ανοιχτό στον καθένα για να τον εξετάσει: ο μηχανισμός ήταν πια εκτεθειμένος. Στην ίδια του την εξωπραγματικότητα βρισκόταν η δύναμη του, διότι η γυμνή δομή ενός εξαιρετικά απλοποιημένου κόσμου όχι μόνο αποκάλυπτε τους νόμους της προσόδου αλλά επίσης αποσαφήνιζε ζωτικά ζητήματα εξωτερικού εμπορίου, χρήματος, φορολογίας και οικονομικής πολιτικής. Με το να κατασκευάσει ένα μοντέλο του κόσμου, ο Ricardo έδωσε στην οικονομική επιστήμη το δυνατό εργαλείο της αφαίρεσης - ένα εργαλείο που είναι απαραίτητο αν θέλουμε να διαπεράσουμε τον περισπασμό της καθημερινής ζωής και να κατανοήσουμε το μηχανισμό που λειτουργεί από πίσω. Ασφαλώς, όπως είπαν κάποιοι παρατηρητές εκείνης της εποχής, το εργαλείο της αφαίρεσης μπορούσε επίσης να χρησιμοποιηθεί για να αγνοηθούν δυσάρεστα γεγονότα και συμπεριφορές που δεν είναι πάντα «ορθολογικές» - ένα πρόβλημα που έγινε γνωστό ως το «Πρόβλημα του Ricardo». Παρ' όλα αυτά, στην αφαιρετική ικανότητα του Ricardo οφείλουμε την απαίτηση των οικονομικών να θεωρηθούν επιστήμη. Ίσως, σ' αυτή την τάση του για 16

υπεραπλούστευση να οφείλεται επίσης το κηλιδωμένο μητρώο των οικονομικών ως επιστήμης.

2.8 Διαφορες Smith & Ricardo Δεν είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς γιατί ο David Ricardo, γράφοντας στο μέσο μιας τόσο μεγάλης κρίσης, είδε τα οικονομικά, αντίθετα από τον Adam Smith, με ένα μάτι τόσο απαισιόδοξο. Ο Smith κοίταζε τον κόσμο κι έβλεπε μέσα σ' αυτόν μια μεγάλη ομοφωνία. Ο Ricardo έβλεπε μια σφοδρή σύγκρουση. Για το συγγραφέα του βιβλίου Ο πλούτος των εθνών υπήρχαν αποχρώντες λόγοι να πιστεύει ότι όλοι μπορούσαν να μοιραστούν τα καλά του Θεού. Για τον ανήσυχο χρηματιστή, που έγραφε μισό αιώνα αργότερα, όχι μόνο είχε διαιρεθεί η κοινωνία σε αντιμαχόμενες ομάδες, αλλά επίσης φαινόταν αναπόφευκτο ότι αυτός στον οποίο ανήκε δικαιωματικά η νίκη -ο σκληρά εργαζόμενος βιομήχανος- θα έχανε τη μάχη. Διότι ο Ricardo πίστευε ότι η μόνη τάξη που ίσως μπορούσε να ωφεληθεί από την πρόοδο της κοινωνίας ήταν οι μεγαλοκτηματίες - εκτός κι αν έχαναν τον έλεγχο τους πάνω στην τιμή των σιτηρών. «Το συμφέρον των γαιοκτημόνων είναι πάντοτε αντίθετο με τα συμφέροντα κάθε άλλης τάξης στην κοινότητα», έγραφε το 1815, και με αυτή την κατηγορηματική διατύπωση ένας ακήρυχτος πόλεμος αναγνωρίστηκε ως η κρίσιμη πολιτική πάλη ενός αναπτυσσόμενου συστήματος αγοράς. Ο Ricardo αντιμετώπιζε το γαιοκτήμονα ως το μοναδικό δωρεοδόχο στην οργάνωση της κοινωνίας. Ο εργάτης εργαζόταν και γι' αυτό το λόγο αμειβόταν με μισθό. Ο καπιταλιστής διηύθυνε την όλη κατάσταση και, γι' αυτό, έβγαζε κέρδος. Όμως ο γαιοκτήμονας εκμεταλλευόταν τις δυνάμεις του εδάφους, και το εισόδημα του - η έγγειος πρόσοδος - δεν περιοριζόταν ούτε από τον ανταγωνισμό ούτε από τον πληθυσμό. Στην πραγματικότητα, κέρδιζε σε βάρος όλων των άλλων. Εδώ πρέπει να σταθούμε για λίγο για να καταλάβουμε πώς ο Ricardo κατέληξε σ' αυτό το συμπέρασμα, διότι η ζοφερή άποψη του για την κοινωνία εξαρτάται από τον ορισμό του για την πρόσοδο του γαιοκτήμονα. Η πρόσοδος, για τον Ricardo, δεν είναι απλώς το κόστος το οποίο καταβάλλει κάποιος για τη χρήση του εδάφους, όπως ο τόκος είναι το κόστος του κεφαλαίου και ο μισθός το κόστος της εργασίας. Η πρόσοδος είναι ένα ξεχωριστό είδος απόδοσης το οποίο προέρχεται από το ευαπόδεικτο γεγονός ότι δεν είναι το ίδιο παραγωγική όλη η γη. 17

Για τον Ricardo, ο οικονομικός κόσμος είχε την τάση να επεκτείνεσαι συνεχώς. Καθώς συσσώρευαν χρήματα, οι καπιταλιστές έχτιζαν νέα καταστήματα και εργοστάσια. Έτσι αυξανόταν η ζήτηση για εργάτες» Αυτό ανέβαζε τους μισθούς αλλά μόνο προσωρινά, διότι οι καλύτεροι μισθοί γρήγορα έβαζαν σε πειρασμό τα ασυμμάζευτα τάγματα των εργατών, οι οποίοι ήθελαν να προσφέρουν στους εαυτούς τους τις απατηλές απολαύσεις της «οικιακής κοινωνίας» και ακύρωναν έτσι το πλεονέκτημα τους πλημμυρίζοντας την αγορά με περισσότερους εργάτες. Αλλά εδώ είναι που ο κόσμος του Ricardo απομακρύνεται απότομα από τις ελπιδοφόρες προοπτικές του Adam Smith. Καθώς αυξανόταν ο πληθυσμός, έλεγε ο Ricardo: θα γινόταν απαραίτητο να διευρυνθούν τα όρια των καλλιεργειών ακόμα περισσότερο. Περισσότερα στόματα θα απαιτούσαν περισσότερα σιτηρά και περισσότερα σιτηρά θα απαιτούσαν περισσότερα χωράφια. Και είναι πολύ φυσικό ότι τα νέα χωράφια, όταν θα καλλιεργούνταν, δεν θα αποδεικνύονταν το ίδιο παραγωγικά μ' αυτά τα οποία ήδη καλλιεργούνταν, διότι μόνο ένας ανόητος αγρότης δεν θα είχε ήδη χρησιμοποιήσει το καλύτερο έδαφος που είχε στη διάθεση του. Έτσι, καθώς ο αυξανόμενος πληθυσμός απαιτούσε να καλλιεργηθεί μια όλο και μεγαλύτερη έκταση γης, το κόστος παραγωγής των σιτηρών θα μεγάλωνε. Το ίδιο θα συνέβαινε και με την τιμή πώλησης των σιτηρών, το ίδιο θα συνέβαινε και με την πρόσοδο των κτηματιών με τα καλύτερα κτήματα. Αλλά, εκτός από την πρόσοδο, θα αυξάνονταν και οι μισθοί. Διότι, καθώς τα σιτηρά γίνονταν όλο και πιο δαπανηρά στην παραγωγή τους, ο εργάτης θα έπρεπε να πληρώνεται περισσότερο για να μπορεί να αγοράζει το ξεροκόμματο που θα τον κρατούσε στη ζωή. Πόσο διαφορετικό ήταν αυτό το συμπέρασμα από τη φαντασμαγορική πρόοδο του Αdam Smith! Στον κόσμο του Adam Smith βελτιωνόταν η θέση όλων καθώς ο καταμερισμός της εργασίας αυξανόταν και έκανε την κοινότητα πιο εύπορη. Μπορούμε να δούμε τώρα ότι αυτό το συμπέρασμα ήταν απόρροια του ότι ο Smith δεν μπόρεσε να αντιληφθεί τη γη σαν εμπόδιο στην πρόοδο. Στην αντίληψη του Smith δεν υπάρχει έλλειψη εύφορου εδάφους και, ως εκ τούτου, δεν υπάρχει όριο πέρα απ' το οποίο οι πρόσοδοι θα αυξάνονταν μαζί με τον πληθυσμό. Αντίθετα, στον κόσμο του Ricardo μόνο ο γαιοκτήμονας βγαίνει κερδισμένος. Ο εργάτης είναι καταδικασμένος να ζει αιωνίως στο όριο της επιβίωσης, διότι έτρεχε πίσω απo κάθε αύξηση του μισθού του μαζί μ' ένα τσούρμο παιδιά κι έτσι εξανεμιζόταν κάθε βελτίωση των αποδοχών του. Ο καπιταλιστής, ο οποίος εργαζόταν και αποταμίευε και επένδυε, ανακαλύπτει ότι όλη αυτή η φασαρία έγινε για το τίποτα: 18

το κόστος των μισθών έχει αυξηθεί και τα κέρδη του έχουν μειωθεί. Όσο για τον γαιοκτήμονα, που δεν έκανε τίποτα άλλο από το να μαζεύει προσόδους, αυτός καθόταν αναπαυτικά και τις παρακολουθούσε να αυξάνονται. Αδυναμίες του Ρικαρδιανού Υποδείγματος Το απλό υπόδειγμα του Ricardo προβλέπει ακραία εξειδίκευση, με την έννοια ότι τα περισσότερα αγαθά παράγονται είτε στη μία χώρα είτε στην άλλη. Ο κανόνας στον πραγματικό κόσμο είναι η σχετική και όχι η απόλυτη εξειδίκευση. Το υπόδειγμα του Ricardo αγνοεί τις επιπτώσεις του διεθνούς εμπορίου στη διανομή του εισοδήματος εντός των χωρών, καθώς βασίζεται στην υπόθεση του αντιπροσωπευτικού εργαζόμενου και καταναλωτή. Το υπόδειγμα του Ricardo δεν λαμβάνει υπόψη τις επιπτώσεις του κόστους μεταφοράς και της απόστασης στη διάρθρωση του διεθνούς εμπορίου. Επίσης, δεν αναγνωρίζει διαφορές στους φυσικούς πόρους μεταξύ των χωρών, με αποτέλεσμα να μην μπορεί να αναλύσει μια σημαντική πτυχή του διεθνούς εμπορίου. Τέλος, το υπόδειγμα αγνοεί τον πιθανό ρόλο των οικονομιών κλίμακας ως προσδιοριστικού παράγοντα για το διεθνές εμπόριο, με αποτέλεσμα να μην μπορεί να εξηγήσει ένα μεγάλο μέρος του διεθνούς εμπορίου μεταξύ χωρών που παράγουν παρόμοια αγαθά και έχουν παρόμοια οικονομική διάρθρωση.

19

Υποστηρικτές και Επικριτές του Ricardo 3.1 Οι Ρικαρδιανοί Ο Ricardo κυριαρχούσε στην αγγλική οικονομική σκέψη από το 1815 έως το 1848. Αυτό δεν σημαίνει ότι είχε σχηματιστεί μια επικρατούσα ρικαρδιανή ορθοδοξία, ούτε ότι οι οικονομολόγοι της περιόδου είχαν φτάσει σε κάποια συμφωνία για τα θεμέλια της οικονομικής επιστήμης. Αντιθέτως, ήταν μια περίοδος ιδεολογικής αναταραχής, έντονων αντιπαραθέσεων, θεωρητικών και πολιτικών αντιθέσεων και αθεράπευτων συγκρούσεων. Η κεντρική θέση που κατείχε ο Ricardo εκείνη την περίοδο, τουλάχιστον στην Μεγάλη Βρετανία, οφειλόταν κυρίως στο γεγονός ότι κανένας οικονομολόγος δεν μπορούσε να αγνοήσει την σκέψη του. Κανείς μάλλον δεν μπορούσε να ορίσει την θέση του χωρίς να αναφερθεί στην θέση του Ricardo, συμπεριλαμβανομένων εκείνων που αποδέχονταν την εξουσία του, εκείνων που την απέρριπταν και της ασκούσαν κριτική και, τέλος, εκείνων που προσπαθούσαν να την χρησιμοποιήσουν για σκοπούς που ο ίδιος ο Ricardo θα αποκήρυσσε. Οι Ρικαρδιανοί αποτελούνταν από τους πραγματικούς οπαδούς του Ricardo: οικονομολόγοι οι οποίοι, παρ' όλο που δεν σχημάτισαν μια σχολή σκέψης, προσπάθησαν ο καθένας με τον δικό του τρόπο να διαδώσουν τις ιδέες του Ricardo και να χτίσουν πάνω τους ένα είδος επιστημονικής ορθοδοξίας. Ο James Mill (17731836), προσωπικός φίλος και μεγάλος υποστηρικτής του Ricardo, έπαιξε ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο. Με το έργο του Υπέρ του Εμπορίου {Commerce Defended) (1808) πρότεινε την δική του εκδοχή για τον νόμο των αγορών, ενώ στα Στοιχεία Πολιτικής Οικονομίας (Elements of Political Economy) (1821), παρουσίασε μια απλή και κομψή σύνθεση της ρικαρδιανής θεωρίας που συνέβαλε πολύ στην επιτυχία της. Αξίζει επίσης να αναφέρουμε το εγχειρίδιο του John Ramsay McCulloch (17891864), Οι Αρχές της Πολιτικής Οικονομίας {The Principles of Political Economy) (1825)' το μεθοδολογικό έργο του Thomas De Quincey (1785-1859) Η Λογική της Πολιτικής Οικονομίας {The Logic of Political Economy) (1844) και μια προσπάθεια μαθηματικής διατύπωσης των ρικαρδιανών θεωριών που έγινε από τον William Whewell (1794-1866) με το έργο Μαθηματική Παρουσίαση κάποιων Θεωριών της Πολιτικής Οικονομίας (A Mathematical Exposition of Some Doctrines of Political Economy) (1829).

20

Ίσως είναι αλήθεια αυτό που υποστηρίζουν πολλοί, ότι ο ρικαρδιανισμός αποτελεί μόνο ένα συμβάν στην φυσιολογική εξέλιξη της ορθόδοξης οικονομικής θεωρίας, μια εξαίρεση, ένα συγκεκριμένο φαινόμενο το οποίο περιορίζεται ιστορικά στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα και γεωγραφικά στην Αγγλία. Ίσως είναι αληθινή η άλλη άποψη ότι εκπροσωπεί μια παρέκκλιση, ένα νέο βλαστάρι στον κύριο κορμό της εξέλιξης των οικονομικών ιδεών, του οποίου οι ρίζες φτάνουν μέχρι τον Πλούτο των Εθνών ή μάλλον σε ένα από τα δύο βασικά συστατικά της σκέψης του Smith, την θεωρία της ανταγωνιστικής ισορροπίας. Ο κλάδος από τον οποίο προήλθε ο ρικαρδιανισμός παρεμποδίστηκε στην εξέλιξη του ως μια ιδεολογία καπιταλιστικής συσσώρευσης, αλλά αντίθετα άνθισε ως σοσιαλιστική οικονομική θεωρία. Ίσως και οι δύο απόψεις να ήταν σωστές. Στην πραγματικότητα, δεν είναι ασύμβατες

3.2 Οι Αντι-Ρικαρδιανοί Πιθανότατα, αυτό που έκανε πολλούς οικονομολόγους να απορρίψουν στο σύνολο της την ρικαρδιανή θεωρία της αξίας και της διανομής ήταν η σοσιαλιστική χρήση της. Οι οικονομολόγοι αυτοί σχημάτισαν μια ετερογενή ομάδα, η οποία έχει οριστεί μόνο με αρνητικούς όρους ως η «αντι-ρικαρδιανή» αντίδραση. Ωστόσο, έκαναν ορισμένες πιο αυθεντικές θεωρητικές συνεισφορές από ότι οι Ρικαρδιανοί συνεισφορές που τους μετέτρεψαν σε πρόδρομους του μετέπειτα νεοκλασικού θεωρητικού συστήματος. Σε σχέση με την αξία, η αντι-ρικαρδιανή επίθεση ξεκίνησε από τον Samuel Bailey (1791-1870); ο οποίος στο έργο Μία Κριτική Διατριβή περί της Φύσεως τον Μέτρου και των Αιτιών της Αξίας (A Critical Dissertation on the Nature, Measure and Causes of Value) (1825) άσκησε κριτική στην ιδέα της «απόλυτης αξίας». Σύμφωνα με τον Bailey, δεν μπορούμε να μιλάμε παρά για «σχετική αξία», μια έννοια που δεν υποδηλώνει τίποτα θετικό ή εγγενές, αλλά μόνο την ποσοτική σχέση που υπάρχει-μεταξύ δύο αγαθών που γίνονται αντικείμενα ανταλλαγής. Αν η κριτική σταματούσε εκεί, δεν θα ήταν σημαντική. Η απόλυτη άξια στο ρικαρδιανό θεωρητικό σύστημα όπως και το αμετάβλητο μέτρο της άξιας δεν παίζουν θεμελιώδη ρόλο και μπορούν εύκολα να εγκαταλειφθούν χωρίς να χαθεί κανένα από τα επιχειρήματα που ο Ricardo θεωρούσε ιδιαίτερα σημαντικά σε σχέση με την διανομή του εισοδήματος. Οστόσο, ο Bailey επεσήμανε μια άλλη ιδέα που ήταν πολύ πιο επικίνδυνη: η αξία ενός αγαθού είναι απλώς η αποτίμηση του από τους οικονομικούς παράγοντες και, 21

συνεπώς η «αξία» υποδηλώνει ένα αποτέλεσμα που έχει παραχθεί στο νου. Αυτό σήμαινε ότι τα προβλήματα δεν προκαλούνταν από την απόλυτη αξία, αλλά από την θεωρία που στόχευε στην ερμηνεία της αξίας σε αντικειμενικούς όρους δηλαδή, σε ορούς των συνθηκών παραγωγής των αγαθών. Αυτήν την οδό ακολούθησαν και άλλοι επικριτές του Ricardo.

22