UNIVERSITETI BUJQËSOR I TIRANËS FAKULTETI I BUJQËSISË DHE MJEDISIT DEPARTAMENTI I PRODHIMIT SHTAZOR
"Efektet e të ushqyerit gjatë laktacionit dhe intervalit këputje-estrus në dosa” (Për gradën shkencore “Doktor”) Komisioni Prof. Dr.Ylli Bicoku Prof. Dr. Etleva Delia Prof. Asoc Dr. Thanas Piu Prof. Asoc. Dr. Fatmira Sula Prof. Asoc. Dr. Agim Kumaraku
Kryetar Anëtar (oponent) Anëtar(oponent) Anëtar Anëtar
Punoi Msc. Vjollca Shahini Hoxha
Udhëheqës Shkencor Prof. Dr. Lumturi Papa
Tiranë 2016
PËRMBAJTJA 1
KONSIDERATA TEORIKE.................................................................................2
1.1
Rëndësia e fazave fiziologjike në performancat riprodhuese të dosave...5 1.1.1 Periudha e laktacionit.............................................................................5 1.1.2 Intervali këputje -pjellje.......................................................................10
1.2
Ndikimi i të ushqyerit në performancat riprodhuese te dosave.............11 1.2.1 Të ushqyerit e dosave para ndërzimit..................................................11 1.2.2 Të ushqyerit e dosave pas fekondimit..................................................12 1.2.3 Të ushqyerit e dosave gjatë laktacionit................................................12 1.2.4 Efektet e të ushqyerit gjatë mëmëzimit dhe i ntervalit nga këputja në oestrus..................................................................................................16 1.2.5 Sasia e ushqimit në fazën e ushqyerjes me gji.....................................23 1.2.6 Temperaturat e ambientit dhe sasia e ushqimit....................................27 1.2.7 Ushqyerja parësore dhe përbërja trupore.............................................29
1.3
Frekuenca e ushqyerjes dhe modelet e marrjes se ushqimit...................32 1.3.1 Modele të sasisë së ushqimit gjatë laktacionit dhe intervalit nga këputja në estrus....................................................................................................32 1.3.2 Lidhja midis të ushqyerit dhe riprodhimit..........................................33
1.4
Menaxhimi i të ushqyerit në fermat e derrit............................................34 1.4.1 Menaxhimi i të ushqyerit gjatë barsmërisë laktacionit dhe te këputjes së gicave...................................................................................................37 1.4.2 Të ushqyerit e gicave të qumështit......................................................46 Tabela 6. Përbërja e racioneve ushqimore...................................................47
1.5
Karakteristikat kryesore të racave të derrave të përdorura në studim.50 1.5.1 Gjatoshe (Landras)...............................................................................51
KREU II.................................................................................................................53 2
QËLLIMI I STUDIMIT DHE RËNDËSIA E TIJ.................................................53
2.1
Intervali midis këputjes dhe pjelljes.........................................................56
2.2
Detyrat e studimit.......................................................................................57
KREU III................................................................................................................58 3
MATERIALI DHE METODA E PUNËS.............................................................58
3.1
Rezultatet e mara dhe diskutimi i tyre......................................................59
3.2
Studimi i ndikimit të sasisë së ushqimit të administruar në fazat laktacion dhe këputje të dosave Landras dhe e Bardhe e madhe...........................59 3.2.1 Konkluzione dhe perfundime për detyrën e parë.................................70
3.3
Efektet e niveleve të ndryshme të sasisë së ushqimit konsumuar në performancën riprodhues të dosës pas këputjes......................................71 3.3.1 Konkluzione dhe perfundime për detyrën e dytë.................................77
3.4
Efektet e të ushqyerit gjatë 28 ditë laktacion për aftësitë riprodhuese të dosave që pjellin për herë të parë..............................................................78 3.4.1 Konkluzione dhe pёrfundime të detyrës se tretë..................................93
4. PERMBLEDHJE.............................................................................................94 4.1 EXECUTIVE SUMMARY...........................................................................106 5
LITERATURA...............................................................................................118
Deklaratë mbi origjinalitetin Vjollca Hoxha (Shahini) Deklaroj se kjo tezë përfaqëson punën time origjinale dhe nuk kam përdorë burime të tjera përveç atyre të evidentuara nëpërmjet citimeve. Të gjitha të dhënat, tabelat, figurat dhe citimet në këtë tekst, të cilat janë riprodhuar prej ndonjë burimi tjetër, duke përfshirë edhe internetin, janë pranuar në mënyrë eksplicite si të tillë. Jam e vetëdijshme se në rast të mospërputhjeve, Senati i UBT-së është i ngarkuar të më revokojë gradën "Doktor", që më është dhënë mbi bazën e kësaj teze, në përputhje me "Rregulloren e Shkollës së Doktoraturës" të UBT-së, neni 27, Maj 2012.
HYRJE Ndryshimet e rëndësishme që kanë ndodhur në vendin tonë, por dhe më gjerë vecanerisht në tre dekadat e fundit kanë cuar në një problematikë të re të të ushqyerit dhe kushteve të mbarështrimit të derrit. Ritmi i lartë i përmirësimit të kushteve të jetesës në vendin tonë ka rritur kërkesat për mish dhe ndër kafshët që do të ndihmojnë në plotësimin e kërkesave me mish kryesori është edhe derri, i cili në krahasim me speciet e tjera, jep më shumë mish në një kohë më të shkurtër e me shpenzime më të pakta. Një dosë nga pasardhësit e saj çdo vit jep rreth 2 ton mish, kurse lopa jep 3-4 kv, ndërkohe që nga dhentë merret vetëm 46-50 kg mish. Qëllimi kryesor për të cilin mbarështrohet derri është prodhimi i mishit të freskët dhe i nënprodukteve të tij si proshutë, sallam dhe dhjamë. Mishi i derrit konsiderohet si mish me cilësi të mira ushqyese. Ai tretet lehtë, është i butë dhe i shijshëm. Përdoret për çdo moshë dhe nuk ka kufizim konsumi për asnjë stinë të vitit. Mbarështimi i derrave mund të bëhet për prodhim mishi të freskët ose të përdorimit të tij në industrinë përpunuese. Në varësi të këtij destinacioni, përcaktohen edhe racat që do shërbejnë për këtë qëllim, mosha dhe pesha optimale e therjes, metodat e të ushqyerit etj. Për prodhimin e mishit të freskët ose të konservuar për konsum përdoren kryesisht hibridë të racave Landras, e Bardhë e Madhe, Durok Pietren etj. Derrat për këtë qëllim mbahen në rritje 150-180ditë dhe theren me peshë 90100 kg. Preferohen derra me trashësi të pakët dhjami 15-20 mm dhe me tedencë për ta ulur këtë trashësi të shtresës së dhjamit në 10-12mm. Për prodhimin e mishit me dhjamë përdoren hibridë të racave të specializuara të derrave për dhjamë si Berkshir, e Zezë e Madhe etj. Këto raca mbahen për majmëri mbi 200 ditë dhe theren me peshë 150-170 kg. Mishi i derrrit është i shijshëm, i butë, i tretshëm dhe i ushqyeshëm. meqënëse te derri dhjami i nënlëkurës është sa dyfishi i atij që shtresohet në muskuj, duke e hequr atë, mishi i tij del më pak i dhjamosur nga kafshët e tjera. Mishi i derrit përdoret për ushqim të freskët dhei përpunuar në formë të në produkte të gatshme dhe gjysmë të gatshme. Përveç mishit, që përbën 1
qëllimin kryesor të rritjes së derrit, nga derri merrret edhe dhjami që përdoret jo vetëm në ushqim, por edhe në industrinë e sapunit, në atë farmaceutike etj. lëkura përdoret përdoret për këpucë, galanteri etj. qimet përdoren për furça, kurse zorrët në industrinë e sallameve. Gjëndrat e ndryshme të derrave përdoren në industrinë farmaceutike për mjekimin e shumë sëmundjeve, kurse gjaku dhe kockat për ushqim kafshësh. përveç këtyre, derri jep edhe plehun, që është i pasur me lëndë organike. Për vetitë e tij të dobishme në prodhimin e mishit në kohë të shkurtër, sasine dhe normen e shperblimit te ushqimit derri është quajtur “fabrikë mishi”. Kreu I. 1 Konsiderata teorike Në vendin tonë në ditët e sotme vrehet në përgjithësi një tendencë e rritjes sasiore dhe cilësore të derrave. Kjo per arsyen e rritjes se kerkesave te konsumatorit për produktet dhe nënproduktet që merren prej derrave dhe kostos së tyre të pranueshme për kushtet e ekonomisë së tregut. Në shumë zona vërehet rritja e numrit të ekonomive, ndërsa në zona të caktuara vërehet një tendencë e kalimit në ekonomitë të rritjes intensive. Produktet e derrarrisë në ekonomitë e rritjeve intensive kalojnë nëpërmjet zinxhirit të rregullt të prodhimit dhe kontrollit. Në ekonomitë e rritjeve ekstensive në shumicën e rasteve produktet përdoren brenda familjes së rritësit dhe vetëm një përqindje e vogël e totalit tregtohet. Prodhimi që merret prej derrarrisë në përgjithësi po tentohet të rritet. Krahas kësaj po tentohet që me minimumin e shpenzimeve të arrihet maksimumi i prodhimit, por pa dëmtuar cilesinë e tyre. Kjo arrihet prej nje shumëllojshmërie treguesish te cilët kane te bëjnë me kushtet e mbarështrimit, stimulimit, përmirësimeve të ndryshme etj. Por pavarësisht kushteve dhe tendencës në përmirësimin e derrave ka disa veçori specifike në krahasim me speciet e tjera. Vlen të përmendet pjelloria e lartë që krijon mundësinë që brenda një viti të merren 18-22 pasardhës. Ne derra vrehet prekociteti i lartë ku brenda 180 ditëve shfaqet afshi i parë në peshën 100-105 kg. 2
Mbarsmëria tek derrat eshte e shkurtër dhe konkretisht 114 ditë ose 3muaj, 3 javë, 3 ditë, që bën të mundur marrjen e 2.3 deri 2.5 pjelljeve në vit.Kështu shpejtohet vlerësimi i drejtë i prodhimit dhe kapacitetit te derrave dhe shfrytëzimi me efektivitet i superioritetit rracor të kafshëve të përzgjedhura. Derrat kanë intesitet të lartë rritje dhe shfrytëzojnë shumë mirë ushqimet e koncentruara. Derrat prodhojnë shumë dhjamë dhe depozitimi bëhet më shumë se speciet e tjera.Duke ndikuar në shtimin e prodhimit të mishit të derrit kuptohet që puna racore luan një rol të dorës së parë në përpjekjet e specialistëve e punonjësve. Puna racore mund të përcaktohet si një zgjedhje e bazuar në një informacion (Robertson).Informacioni duhet të jetë i saktë, të përfshijë kriter me vlerë ekonomike apo fiziologjike të rëndësishme dhe një numër ë mjaftueshëm individësh. Teorikisht puna racore nënkupton një sërë masash me karakter zooteknik e organizativ, që kanë si qëllim të përsosin rracën ekzistuese vazhdimisht, të konsolidojnë tiparet e dobishme, të krijojë raca të reja e të shtojë vazhdimisht numërin e krerëve. Praktikisht ajo nënkupton masat organizative teknike në zootekni që janë: Përzgjedhja, çiftëzimi, trajtimi e mirëmbajtja e derrave të çdo kategorie e gjëndje fiziologjike. Për të realizuar me sukses, puna racore është lidhur me disa kritere organizative themelore, disa hallka që janë kushtet e ambjentit të mos ndryshojnë gjatë periudhës në konsideratë, të ushqyerit, të plotë, të balancuar sipas kërkesave fiziologjike.Mirëtrajtimi dhe sigurimi i parametrave mikroklimatikë.Progresi të rrjedhi nga përzgjedhja e kryer e jo nga shkaqe të pavarura nga zootekniku. Kafshët e reja duhet të rriten të programuara pasi janë vazhdimësia e punës së kryer dhe pjesë e objektivit dhe e qëllimit të përzgjedhjes. Puna racore dallohet për një gjërësi të formës dhe të objektivit të aplikimit. Ajo zhvillohet më e thëllë më e saktë në ekonomitë racore ku ka mjete, material më të mirë gjenetik dhe ku progresi i krijuar transmetohet më lehtë e në nivel të lartë në të gjithë ekonomitë e prodhimit 3
Puna seleksionuese me derrat duhet të synojë jo vetëm përsosjen e rracave të derrave, zbulimin e linjave e familjeve më të mira, aftësive të tyre kombinative, për zgjedhjen e dosave e harçave me aftësi të larta prodhuese të klasifikuara elit, por që të transmetojnë në një shkallë të lartë cilësitë e tyre të dobishme pasardhësve. Gjithashtu në qëndrat racore bëhet vlerësimi nga pasardhësit e ai individual që plotëson vlerësimin gjenotipik të derrave për tipare të tilla si shpërblimi i ushqimit, cilësitë mishatake etj. Shumfishimi i materialit gjenetik nëpërmjet rritjes së krerëve dhe shpërndarjes së kafshëve në potencial të lartë racor arrihen duke përsosur vazhdimisht metodat e rritjes e të trajtimit të tyre. Në vendin tonë ndryshimet e ndodhura kane ndryshuar rrënjësisht kushtet e jetës, mentalitet e te ushqyerit dhe jane rritur ndjeshëm kërkesat për për mish. Ndër kafshët që ndihmojnë në plotësimin e kërkesave te rritura me mish, është edhe derri, qe jep më shumë mish në një kohë më të shkurtër e me shpenzime më të ulëta se kafshët e tjera. Mishi i derrit është i shijshëm, i butë, i tretshëm dhe i ushqyeshëm. Një nga rrugët për sigurimin e proteinave në të ushqyerit e njeriut, është zhvillimi dhe mirërritja e kafshëve bujqësore, produktet e të cilave shquhen veç të tjerash dhe për sasinë, vleren biologjike të ketyre lëndëve ushqimore dhe tretshmërinë dhe asimilimit e lartë nga organizmi i njeriut. Një nga këto prodhime blegtorale, që shquhet për këto veçori është mishi, i cili si nga ana e përberjes kimike ashtu dhe nga funksionet fiziologjike, plotëson mjaft mirë kërkesat në substanca ushqyese. Ndërsa specia që dallohet nga llojet e tjera për prodhimin e mishit është derri, i cili për disa veçori biologjike origjinale për të, ju a kalon të gjitha specieve te tjera. Të ushqyerit eshtë ndër faktorët kryesor si në shtimin e sasisë së mishit ashtu edhe në përmirësimin e cilësisë së tij. Kufizimi i ushqimit e pastaj dhënia me bollëk, rrit shtresimin e dhjamit, ndërsa kur përdoren racione të bollshme në moshat e reja dhe të kufizuara më vonë, shtresimi i dhjamit bëhet ngadalë. Me anën e ushqimit ka mundësi të rregullohet në trupin e kafshës si shtimi i mishit ashtu dhe i dhjamit. 4
Një faktorë i rëndësishëm që ndikon në prodhimtarinë e mishit në derra është edhe trajtimi. Kështu nga studimet është vërtetuar se të ushqyerit e balancuar ndikon në masën 46%, metodat dhe mënyrat e seleksionimit 36% ndërsa trajtimi dhe kushtet e mirëmbajtjes 18%. 1.1 Rëndësia e fazave fiziologjike në performancat riprodhuese të dosave. 1.1.1 Periudha e laktacionit Laktacioni është pjesë e ciklit riprodhues, që fillon menjëherë pas pjelljes. Nga pikpamja fiziologjike laktacioni përbëhet nga dy faza zhvillimi i indit të gjirit, fillimi, vazhdimi dhe përfundimi i lakatacionit. Indi gjirit rritet dhe zhvillohet shpejt pas pjekurisë seksuale, por nga ana morfologjike dhe funksionale kompletohet gjatë mbarsmërisë. Zhvillimi i indit gjinor nxitet nga hormonet me natyrë estrogjene dhe progrestinë. Këto hormone ndikojnë njëkohësisht edhe në arritjen e pjekurisë seksuale dhe proçesin mbarsmërisë. Por në zhvillimin e indit të gjirit marrin pjesë edhe hormoni adrenocortikotopinë (HACT), prolaktinë si dhe hormonet e rritjes, somatotropinë (HST). Laktacioni fillon që me proçesin e pjelljes. Hormoni prolaktinë shfaqet dhe rritet krahas hormonit prostaglandinë 1-3 ditë para pjelljes duke kontribuar pjesërisht në proçesin e pjelljes. Prezenca e hormonit prolaktinë dhe oksitocinë që është prezent pas proçesit të pjelljes, konsiderohen si faktorët e parë bazë që ndikojnë në sekretimin e kulloshtrës. Prolaktina dhe oksitocina në fazën e laktacionit mbajnë relativisht jashtë funksionit vezoret, frenojnë rritjen e folikulave në vezore, frenojnë hormonin lirues të gonadotropinave (Gn-RH), duke mos lejuar sekretimin e HFS dhe HL, si dhe frenojnë sekretimin e hormonit estrogjen.Qumështi është një karakteristikë unike në të gjithë gjitarët. Derrkucat e porsalindur varen nga qumështi i sekretuar qëështëushqimi kryesor gjatë javëve të para të jetës ekstraeuterine. Përbërja e qumështit dhe prodhimit ndryshojnë në masë të madhe dhe brenda llojeve 5
dhe rracave. Qumështi ka përbërje të veçantë laktose (sheqer qumështi, gjetur vetëm në qumësht), kazeinë, laktalbuminë dhe proteina të tjera që janë unike për qumështin. Qumeshti i dosës përmban imunoglobulinat, të rëndësishme për mbrojtjen e sëmundjeve, që janë të rëndësishme në ditët e javët e para të jetës. Shumë ndryshorë veprojnë në sasinë dhe cilësinë e qumështit. Madje dhe në një periudhë të vetme të laktacionit, kur dihet që dosat kanë disa periudha laktacioni deri dhe brenda një viti. Ashtu si kapacitetet gjenetike kufizojnë sasinë totale të qumështit edhe të ushqyerit joadekuat ose një mjedis armiqësor parandalon realizimin e potencialit gjenetik. Qumështi ka koston më të lartë në proceset fiziologjike. Krahasuar me nevojat për zhvillimin e fetusit dhe produktet e shoqëruara konceptimi, i nevojave të gjëndrës së qumështit tejkalojnë kapacitetin e kafshëve laktante per konsumimin e ushqime të nevojshme. Kafshëve ju përgjigjen indet e trupit të tyre për të realizuar prodhimin e qëndrushëm të qumështit. Përshtatshmëria e trupit të dosës në sfidën metabolike të laktacionit është e lidhur me marrëdhëniet mes komplekseve te gjëndrave endokrine, organeve të tretjes fiziologjike, kontrolli i marrjes së ushqimit, dhe përcaktuesi gjenetike i këtyre përgjigjeveështë i moduluar dhe nga mjedisi. Si rezultat i proçesit të pirjes së qumështit nga gicat (mëmëzimi), rreth një orë më vonë fillon sekretimi i hormonit oksitocinë. Qarkullimi i hormonit oksitocinë në këtë fazë ka një efekt pozitiv në rritjen e hormonit prolaktinë dhe efekt frenues për hormonin gonatropinë. Prolaktina arrin nivelin maksimal 40 minuta pas proçesit të mëmëzimit. Në 4 javët e para gicat pinë qumësht në çdo një orë.Prolaktina dhe oksitocina janë hormonet laktogjenikë kryesorë gjatë kësaj periudhe.Niveli i prolaktinës është i lartë në fillim të laktacionit, por fillon e ulet gradualisht gjatë laktacionit deri sa në javën e 6-të arrin nivele minimale. Për shkak të sasisë jo të mjaftueshme të hormonit prolaktinë, laktacioni ndërpritet në përgjithësi në javën e 8-të pas pjelljes.Pas pjelljes, 1- 14 ditë nevojiten për rigjenerimin e mitrës si dhe të indeve përreth saj. Megjitahtë, duhet theksuar, se pas kësaj periudhe folikulat mund të duken sikur “zhvillohen” dhe hormonet Gn-RH, HFS, HL mund të jenë prezentë 6
dhe dosa mund të shfaq shenja afshi. Kjo ndodh për faktin se në fazën e parë të laktacionit qarkullojnë ende sasi “mbetëse” të hormoneve estrogjenë, nga periudhat e mëparshme, por ovulimi nuk ndodh asnjëherë. Vetëm pas 3javëve ekzistojnë mundësitë reale për të stimuluar rritjen e nivelit të këtyre hormoneve, shfaqjen e afshit dhe të fillojë proçesi i zhvillimit të folikulave. Kështu nxitës të shfaqjes së afshit janëreduktimi i pirjes së qumështit nga gicat, reduktimi i prodhimit të qumështit, shtimi i aktivitetit fizik të dosës dhe vendosja e dosave pranë harçit.Por megjthatë, kjo varet shumë nga fuqia e laktacionit (sasia e qumështit të prodhuar)dhe nga zgjatja ose numri i ditëve që kanë kaluar nag momenti i pjelljes. Afërsisht 5 ditë pas këputjes fillon të shfaqet estrusi. N.q.s gicat do të këputen para 21 ditëve, do të kemi një % të ulët të ovulimit dhe rritje të % së embrioneve të humbura, për arsy se mitra ende nuk është rigjeneruar. Prodhimi i qumështit nga dosa përbëhet nga sintetizimi i përbërësve të qumështit në qelizat e indit të gjirit si dhe transferimi i këtyre përbërsve në hapësirat alveolare të indit të gjirit.Nxjerrja e qumështit jashtë nga çisterna e gjirit arrihet nëpërmjet proçesit të thithjes nga gicat, ku si rrjedhojë e presionit pozitiv që krijohet në indin e gjirit, qumështi rrjedh me lehtësi jashtë. Prodhimi i qumështit gjatë laktacionit është në funksion të vetë nënës (madhësia e peshës trupore, rezervat trupore, të ushqyerit) si dhe gicave (madhësia e çerdhes, pesha e gicave, etj). Maksimumi i prodhimit të qumështit arrihet 3 javë pas pjelljes. Deri në moshën 3 javore gicat marrin mesatarisht në ditë rreth 320 gr qumësht.Kështu në se gicat lindin me peshë të gjallë 1.3 kg dhe me një përmbajtje 2 % dhjamë në trup, në moshën 3 -javore do të arrijnë peshën e gjallë 6 kg dhe 15 % dhjamë në trup.Sasia e qumështi që marrin gicat në 28 ditë që zgjat periudha e laktacionit, duhet të jetë jo më e vogël se 320 kg ose 11.5 kg në ditë. Ndikimi i laktacionit në sasinë e qumështit të prodhuar, ndikimi i madhësisë së çerdhes në prodhimin e qumështit nga dosa dhe sasisë së qumështit të marrë nga çdo gic paraqitet në tabelë. 7
Tabela 1 Prodhimi i qumështit në varësi të madhësisë së çerdhes. Madhësia e çerdhes 6 8 10 12
Prodhimi i qumështit nga Sasia e qumështit të marrë dosa (kg/ditë) nga gicat (kg/për çdo gic/ditë) 8.5 1.4 10.4 1.3 12.0 1.2 13.2 1.1
Prodhimi i qumështit në varësi të laktacionit (ose numrit të pjelleve). Numri i laktacionit 1 2 4 6 8
Prodhimi mesatar ditor i qumështit në kg 8 10 11 12 10
Zakonisht këputja e gicave nga dosa mund të kryhet si më poshtë: 14 - ditë 21 - ditë Zgajtja e laktacionit28 - ditë (Këputja) 35 - ditë 6 - 8 javë Mbështetur në ciklin riprodhues të dosës (Cr = Mb + L + Rç), mund të llogarisim numrin e pjelljeve brenda një viti. Kështu, n.q.s. Mb =115 ditë,
8
L= 56 ditë, Rç (rishfaqja e estrusit pasardhës = 5 ditë),Cr = 115 + 58 + 5 = 178 ditë. Nr pjelljeve brenda një viti ose Indeksi i pjelljes (IP) = 365/178 = 2.05 N.q.s numri i gicave në një pjellje është 10, atherë do të kemi,2.05 x 10 ≈ 21 gica në vit.Mirëpo, n.q.s do kemi po këto të dhëna, por laktacioni (L) = 21 ditë, atherë numri i gicave brenda një viti do të jetë = 27 gica.Këputja para 21 ditëve, nuk rekomandohet për arsyet që tashmë dihen.Kur laktacioni zgjat 2-3 javë, shfaqja e estrusit ndodh pas 10 ditëve, ndërsa kur laktacioni zgajt 4 javë shfaqja e estrusit ndodh pas 5 ditëve.Kjo ndodh si rezultat i kombinimit të efekteve që vijnë nga vetë rigjenerimi i mitrës dhe ndikimit të hormoneve laktogjenike, ku efektin maksimal për prodhimin e qumështit e shfaqin deri në moshën 3 javë.Përqindja e mbarsmërisë është e ulët në se gicat këputen para 21 ditëve. Disa dosa mund tëshfaqin afshin para kësaj periudhe, por ato nuk mbarsen dhe ato do të rishfaqin afshin pas 21 ditëve. Në këtë mënyrë numri i “ditëve të humbura” në ciklin riprodhues do të rritet dhe për rrjedhojë IP (indeksi i pjelljeve) do të jetë më i ulët. Kur laktacioni është i shkurtër numri i vezëve të fertilizuara dhe mbijetesa e embrioneve ulet. Kjo është më e theksuar kur këputja kryhet para 18 ditëve. Shkalla e humbjeve zvogëlohet kur këputja aplikohet në kufijtë 21 deri 28 ditë.Numri i gicave të këputur nga një dosë në vit është në kufijtë maksimalë kur aplikohet këputja në kufijtë 21 deri në 32 ditë.Këputja si proçes nuk është e kushtëzuar vetëm nga dosa (efektet mëmësore), por edhe nga vetë gicat. Kështu aparati tretës i gicave është tërësisht i varur nga sistemi enzimatik që vepron në këtë periudhë. I vetmi ushqim që pranojnë gicat në këtë fazë është qumështi i nënës. Normalisht gicat fillojnë të konsumojnë ushqim tjetër (prestarter) vetëm në moshën 10 ditore. Në këtë fazë ushqimi përllogaritet për pjellje, dhe jo për çdo gic brenda pjelljes. Varësisht nga veçoritë individuale disa gica konsumojnë prestarter më shumë se disa të tjerë. Shtesat mesatare ditore tek gicat në moshën 14 ditëshe mund të arrijnë deri në 200 gr, por këto shtesa janë të lidhura direkt me sasinë e qumështit dhe të ushqyerit e dosës gjate laktacionit. 9
Sistemi enzimatik në aparatin tretës të gicave fillon dhe vepron në karbohidratet dhe proteinat me origjinë nga ushqime të tjera në moshën 3 javëshe.Sistemi imunitar dhe zhvillimi i gicave deri në moshën 3 javëshe është tërësisht i varur nga sasia e qumështit të marrë prej nënës. Në kushtet e rritjes normale të derrave kerkohet që pesha e gjallë 6.5 kg të arrihet në moshën 3 javëshe.Gicat me zhvillimin më të mirë duhet të arrijnë këtë peshë në moshën 21 deri në 24 ditë, ndërsa ata me zhvillim të dobët duhet të arrijnë këtë peshë në moshën 26 deri në30 ditë. Java e parë e pas këputjes është periudha me kritike për gicat.Nga suksesi i trajtimit dhe mbarështimit të gicave deri në këputje, varet suksesi i rritjes dhe zhvillimit të tyre në të ardhmen. Në fazën e paskëputjes gicat kanë shtesa mesatare ditore më të ulta, si dhe janë më të ndjeshme ndaj sëmundjeve të aparatit tretës dhe atij të frymëmarrjes.Gicat e këputur në moshën 28 ditëshe, krahasuar me atë 21 ditëshe, shfaqin pas kësaj periudhe shtesa më të larta ditore dhe një avantazh në peshën e gjallë + 5 kg, në moshën 12 javëshe. Bazuar në biologjinë e dosës optimale duket se është këputja në moshën 21 deri në 28 ditë. Ndërsa bazuar në biologjinë e gicave optimale duket se është këputja në moshën 28 deri në42 ditë.Në kushtet reale prodhuese kur kërkohet rentabilitet i lartë, është e vështirë të justifikohet zgjatja e laktacionit më pak se 24 ditë dhe më shumë se 35 ditë. 1.1.2 Intervali këputje -pjellje. Në qoftë se laktacioni zgjat 28 ditë ose më shumë, shumica e dosave (90 %) do të shfaqin estrusin brenda 5 ditëve pas këputjes. Por pjesa tjetër rreth 10 % e shfaqin estrusin pas 10 diteve pas këputjes dhe kjo ndodh zakonisht te dosat që shfaqin kondicion të dobët trupor gjatë laktacionit. Mesatarisht në këtë rast kjo llogaritet në 6 ditë ([0.9 x 5] + [0.1 x 15]) = 6 ditë.Por në ekonomi të ndryshme intervali K - E nuk është fiks, sepse ky innterval lëviz mesataisht nga 5 deri në 8 ditë.Kështu, në se në në ekonomi rreth 85 % e dosave shfaqin afshin dhe ndërzehen 8 ditë pas këputjes, ndërsa 12 % e 10
dosave ndërzehen në afshin pasardhës dhe 3 % do të ndërzehen pas shfaqjes së afshit të dytë, intervali K - E do të jetë: ([0.85 x 8] + [0.12 x 29] + [0.03 x 50]) ≈ 12 ditë.Mirëpo, mund të ndodhë që dosa të mos jetë mbarsur, dhe afshin pasardhës nuk e shfaq ose kalon pa u kapur. Në këtë mënyrë numri i “ditëve të humbura” rritet dhe për rrjedhojë cikli riprodhues është më i gjatë. Prandaj teknikisht aplikohet i ashtuquajturi “test” i parë i mbarsmërisë në moshën 28 deri në 35 ditë. Në rast se në “testin” e dytë që kryhet në ditën e 50, nuk konfirmohet mbarsmëria, atëherë këto dosa eleminohen ose skartohen nga tufa. Megjithatë është vërtetuar se dosat të cilat mbarsen në afshine dytë (pra + 21 ditë pas afshit të parë), kanë 0.5 gica më shumë për pjellje. Kjo për faktin se % e ovulimit është më e lartë në këtë periudhë. Megjithatëky efekt plus, nuk justifikohet, krahasuar me numrin e “ditëve të humbura”. Kështu në se numri “ditëve të humbura” për çdo cikël në një ekonomi është 17 dhe laktacioni zgjat 28 ditë, atëherë cikli riproduktivë do të jetë:Cr (cikli produktiv) = 115 + 17 + 28 = 160 ditë, kështu që IP (indeksi i pjelljes) = 365/160 = 2.3 pjellje në vitdhe 132 ditë është intervali nga këputja deri në pjellje 1.2 Ndikimi i të ushqyerit në performancat riprodhuese te dosave 1.2.1 Të ushqyerit e dosave para ndërzimit Për të lindur dosa shumë gica dhe që ajo të prodhojë më shumë qumësht, rëndësi ka të ushqyerit nga shkëputja e gicave deri në ndërzim. Kjo për arsye se, gjatë periudhës së laktacionit dosa humbet rreth 20-30 % të peshës trupore e kjo është në varësi të ushqimit dhe të trajtimit të saj. Por një dobësim i tillë ka rrjedhime të dëmshme, mbasi dosa nuk shfaq afsh, por edhe sikur të ndërzehet, fekonditeti është i ulët dhe dosa lind pak gica. Gjëndja shëndetsore e dosës (kondicioni i dosës) në kohën e ndërzimit është kusht themelor për të rritur pjellorinë. Pra mund të themi se në tri ditët që vazhdon afshi, kushtëzohet suksesi i gjashtë muajve të ardhshëm. Kjo për 11
faktin se numëri i gicave në çdo pjellje varet nga numëri i vezëve të pllenuara dhe nga zhvillimi i gicave në mitër. Prandaj, dosat e porsashkëputura nga gicat, vendosen në bokse të posaçme dhe ushqehen njësoj si dosat barrsë të rënda për të arritur sa më shpejt një kondicion normal para ndërzimit.Racioni ushqimor duhet të ketë proteina, vitamina, lëndë minerale, etj, dhe sidomos kalcium dhe fosfor.Pamjaftueshmëria e ushqimit dhe sidomos e proteinave dhe e kalciumit, ngadalëson ardhjen e afshit, ul pjellorinë, pakëson prodhimin e qumështit dhe rrit shterpësinë.Kërkesat ushqimore për dosat në këtë periudhë janë 2.7-3 kg ushqim, me nivel proteinik 15-16 %.Në ekonomitë tona për këto dosa përdoret ky racion ushqimor: misër 1300 g, hime 200 g , ermik 160 g, grurë 100 g, miell jonxhe 350 g, ushqim proteinik 350g, premikse 30 g, karbonat kalciumi 45 g. Ushqimi jepet dy herë në ditë. 1.2.2 Të ushqyerit e dosave pas fekondimit. Të ushqyerit e dosave barsa duhet të synojë që të merren për çdo pjellje jo më pak se 9 gica me peshë të gjallë në lindje 1,1-1,5 kg, të ruhet kondicioni trupor, të depozitohen në trupin e saj lëndë ushqimore rezervë për laktacionin e ardhshëm dhe të mos pengohet rritja e dosave të reja. Mbarsmëria te dosat zgjat rreth 114-115 ditë (3 muaj, 3 javë e 3 ditë), por kërkesat e dosës në ushqim nuk janë të njëjta për të gjitha fazat e mbarsmërisë dhe kjo varet nga zhvillimi i embrioneve në mitrën e dosës. Për të gjykuar mbi zhvillimin e embrioneve në mitër, japim këto të dhëna: 1.2.3 Të ushqyerit e dosave gjatë laktacionit Të ushqyerit e dosave gjatë laktacionit ka për qëllim të shtojë sasinë e qumështit, të ruajë kondicionin trupor deri në fund të laktacionit dhe të sigurojë rritjen dhe zhvillimin normal të gicave. Në këtë periudhë rëndësi ka shtimi i prodhimit të qumështit me anë të një ushqimi të plotë e kujdesi në mirërritje. Ditën e pjelljes dosës nuk i jepet ushqim. Pas pjelljes, ajo ka etje të madhe për ujë dhe mungesa e tij mund të shkaktojë edhe ngrënie të gicave. Për këtë, 12
disa orë pasi mbaron pjellja asaj i jepet 4 deri në5 1itra ujë i përzier me 200300 g përzierje koncetrate. Për të mbrojtur gjirin nga mastiti, racioni ushqimor rritet gradualisht dhe arrin normën e plotë nga dita e 3-4 ët. Si rregull racioni i dosës në laktacion është i njëllojtë me atë të dosave barrse duke shtuar 0,4-0,5 kg ushqim për çdo gic që ushqen ajo. Te dosat rritet metabolizmi, përmirësohet përvetësimi i lëndëve ushqimore dhe rritet kërkesa për ushqim. Prodhimi i qumështit fillon 20-30 orë para pjelljes dhe rrallë 8-10 orë pas pjelljes. Në një laktacion që zgjat 60 ditë, dosa jep 250-300 litra qumësht, kurse në vit dy pjellje 500-600 litra qumësht. Qumështi i dosës është i pasur në lëndë ushqimore. Tabela 2 Përbërësit e qumështit (në %) Përbërësit
Dosa
Proteinë Lyrë Laktozë Lëndë minerale
5.8 8.0 6.0 0.94
Eshtë vënë re kjo rregullsi në prodhimin e qumështit te dosat. Tabela 3 Prodhimi i qumështit në një afat 6 ditor te dosat I % 14
II kg 30
% 19
III kg 39
% 20
IV kg 40
% 19
V kg 34
% 15
VI kg 27
% 13
kg 25
Laktacioni e dobëson dosën, mbasi nëpërmjet qumështit dalin 18 herë më shumë proteina, lëndë minerale etj., sa konsumojnë gjithë gicat e një mbarsmërie deri në lindje. Kështu vetëm gjatë një laktacioni dosa jep 200 litra qumësht. Çdo litër qumësht çliron 4190 kJ e po aq ajo harxhon për 13
rritjen e një gici deri në lindje me peshë 1.2 kg. Kështu, duke shkurtuar kohën e laktacionit 28-45 ditë lehtësohet organizimi i dosës nga ky mundim imadh fiziologjik për përpunimin e qumështit. Energjinë që përfiton dosa nga shkurtimi i kohës e përdor për prodhimin e gicave dhe për më shumë pjellje e më shumë gica në vit. Dosat qumështore humbin gjatë laktacionit 20-30 kg të peshës trupore. Prandaj ushqimi i dosës duhet të plotësohet në të gjitha lëndët ushqimore dhe të jetë i pasur në proteina, lëndë minerale e vitamina. Pamjaftueshmëria e proteinës në ushqim ul sasinë e proteinave në qumësht dhë pakëson sasinë e tij. Një dosë qumështore u jep gicave 250-400 g proteina në ditë dhe ato më të mirat 700-750 g. Rëndësi kanë lëndët minerale e sidomos në kalcium e fosfor të cilat përbëjnë dhe 3/5 e lëndëve minerale të qumështit. Mungesa e kalciumit ndikon në uljen e prodhimit të qumështit. Racioni duhet të ketë vëllim dhe ta mbushë aparatin tretës. Ai duhet të jetë i kombinuar, i shijshëm, i tretshëm dhe qetësues. Por njëkohësisht në asnjë mënyrë nuk duhet të jepen ushqime të mykura, të hedhura, të ngrira etj. Kur te dosa mungon qumështi për gicat, shkaku është te ushqimi i papërshtatshëm gjatë mbarsmërisë dhe laktacionit. Prodhimi i qumështit nxitet duke i dhënë dosës ushqime të lëngëta, jodur kalciumi 0.1 g për kokë në ditë e holluar në një vakt për disa ditë.Rëndësi ka furnizimi i dosave me ujë. Mungesa e ujit shkakton humbje oreksi, dobësimin e tyre dhe pakësohet prodhimi i qumështit. Prandaj në boksin e dosës nuk duhet të mungojë asnjë herë uji i pijshëm. Ku ka mundësi dosat duhet të dalin në kullotë 0.5-1 orë në ditë. Në kullota dosa merr shumë lëndë të dobishme ushqimore. Dielli, ajri i pastër, ushqimi i gjelbër dhe shëtitja ndihmon në zhvillimin e gicave, si dhe në gjëndjen e vetë dosës. Dosat kur kthehen nga kullota, duhet tu lahet gjiri, për ti mbrojtur gicat nga infeksioni. Në ekonomitë tona përdoret ky racion për dosat e pjella: misër 250 g, hime 370 g, ermik 240 g, grurë 360 g, miell jonxhe 500 g, ushqim proteinik (bathë, bërsi soje, bërsi luledielli, maja etj,) 560 g, premiks 50 g, karbonat kalciumi 60 g, proteinë 580 g. 14
Sasia e ushqimit për dosat në laktacion nevoitet të sigurohet në nivele të mjaftueshme për ee maksimizuar prodhimin e qumështit (rezultatimaksimizimi i peshës në këputje të gicave); minimizimi i humbjeve të rezervës energjitike (ind dhjamor) dhe proteinë (rezultati-zvogelimi i kohës midis këputjes dhe fekondimit dhe maksimizimi i madhësisë së çerdhes). Pranohet se dosa për riprodhim do të shtojë si në ind dhjamor ashtu dhe në ind muskular në periudhën e mbarsmërise dhe do ti humbë ato (por kryesisht në ind dhjamor) gjatë laktacionit. Gjënden ca lidhje midis këtyre dy fazave të ciklit riproduktiv. Dosat me peshë më të madhe dhe të majmur në momentin e pjelljes kanë më shumë ind të dispunueshëm për tu mobilizuar për laktacionin dhe rritjen e gicave. Aftesia ngrenese pas pjelljes ka nje korrelacion negativ me sasine e ushqimit në periudhën e mbarsmërise. Një rritje prej 0.5 kg ushqim në ditë gjatë mbarsmërisë mund të rezultojë në një rënie të konsumit të ushqimit me 0.5 kg në ditë gjatë laktacionit, por zakonisht korrelacioni është shumë më i dobet. Sasia e ushqimit në laktacion lidhet me gjëndjen e rezervave energjitike (dhjamore) të dosës. Sa më e majmur dosa në pjellje, aq më e madhe do jetë rënia e aftesisë ngrënëse. Në të ushqyerit ad-libidum sasia ditore e ushqimit e dosës ne laktacion mund të ndryshojë midis 3 dhe 9 kg ne dite. Shpesh pohohet që dosa duhet të ushqehet sipas madhësisë së çerdhes; p.sh. 4 kg ushqim për dosë plus 0.4 kg për çdo gic mbi 6 gica të çerdhes, ose 2 kg ushqim për dosë plus 0.4 kg për çdo gic të çerdhes. Por zakonisht dosat në laktacion ushqehen duke mos marrë parasysh madhësinë e çerdhes. Në klimë të ngrohtë dhe në maternitet, ku temperaturat e ambientit janë të larta, sasia e mjaftueshme e ushqimit për dosat në laktacion paraqet një problem serioz. Mund të vlerësohet që apetiti i dosave në laktacion do të ulet me rreth 0.2 kg/ditë per çdo 10 C mbi temperaturën normale që është 150 C për një dosë në laktacion. Në këto rrethana një konsum maksimal ushqimi prej 4 kg/ditë ose me pak është krejt e zakonshme. Duke zvogeluar prodhimin e nxehtësisë nga trupi nëpërmjet sigurimit të energjisë në formën e yndyrës më mirë se të karbohidrateve mund të jetë e dobishme në ruajtjen e aftësisë ngrënëse kur temperaturat e ambientit janë të larta. Mundësira të tjera për të zvogluar shanset e rënies së 15
apetitit nga stresi i nxehtësisë janë rritja e shkallës së ventilimit, spërkatja dhe zhgerryrja, rritja e kontaktit me dyshemene nëpërmjet perdorimit të materialit solid më mirë se te një dyshemeje me material me vrima. Të gjitha këto që përmëndem do të rrisin mundësinë për një temperaturë efektive konforte nëpërmjet krijimit të kushteve lehtësuese për një largim më të shpejtë të nxehtësise nga sipërfaqja e trupit. Largimi i nxehtësisë nga trupi në një formë sa më të shpejtë ka të njëjtin efekt si zvoglimi i nivelit të prodhimit të nxehtësisë në rradhë të parë dhe nëpërmjet kësaj pengohet rënia e aftësisë ngrënëse. 1.2.4 Efektet e të ushqyerit gjatë mëmëzimit dhe i ntervalit nga këputja në oestrus. Reduktimi i intervalit këputje estrus (K-E) është mbase sfida e vetme e rëndësishme që mbetet për të përmirësuar efikasitetin e prodhimtarisë së kafshëve shtëpiake, duke përfshirë dhe derrat (Robinson,1990). Dosat zakonisht janë jo në estrus gjatë periudhës së laktacionit, por zakonisht kthehen në estrus brenda 10 ditëve pas këputjes së gicave. Per shkak se ky interval përfaqëson nje fraksion të vogël të 150 ditëve të ciklit të riprodhimit e cila përfshin te dyja dhe mbarsjen dhe ushqyerjen me gji shpesh rëndësia e tij mbikqyret. Pse atehere eshte intervali nga nderprerja e laktacionitderi ne oestrus kaq i rëndësishëm dhe se a mund të matet efekti i saj në mënyren e duhur në efikasitetin e riprodhimit? A e kontrollon ushqyerja në ndonjë menyrë këtë interval dhe në se po në cfarë mënyre? Ky material do tëpërqëndrohet në shpjegimin e këtyre pyetjeve të rëndësishme si dhe perpjekjet për ti zgjidhur ato. Do të eksplorojmë dhe sqarojmë mënyrat e ndryshimit të intervalit të laktacionit dhe nga ndërprerja e laktacionit deri në oestrus, vecanërisht me mbarvajtjen e ushqyerjes gjatë ushqyerjes me gji. Objektivi kryesor në mbarëvajtjen e shtimit të tufës është të shumëfishojmë numrin e derrave që ju nderpritet ushqyerja me gji per cdo liter dhe numri i litrave te prodhuara per dose cdo vit. Kjo e fundit eshte e ndikuar nga intervali nga nderprerja e laktacionitderi ne oestrus permes efekteve te saj ne 16
te ashtuquajturen “dite joprodhuese”. Dite joprodhuese jane ato dite kur dosa nuk eshte as mbarse as nen ushqyerjen me gji dhe ato perfshijne: 1. Intervalin nga nderprerja e ushqyerjes për në shërbimin efektiv. 2. Kohën kurderri femerhyn në tufe derisa ajo të bëhet mbarsë dhe 3. Kohën kur dosës i ndërpritet ushqyerja me gji deri në litren e fundit dhe ditën që largohet nga tufa. Çfarë impakti mund të ketë në prodhimtarinë e një ferme derrash një ndryshim në intervalin nga ndërprerja e gjirit deri ne oestrus. Duke përdorur modelin kompjuterik Auspig, Black et al. (1996) ky vlerësoi që një reduktim ne intervalin nga ndërprerja e laktacionitderi në oestrus nga 10 deri ne 5 ditë kjo do të rriste fitimin e një ferme derrash prej 250 dosash me 6 %. Por modeli Auspig nuk është i sofistikuar mjaftueshëm për të përllogaritur të gjitha efektet që mund të shoqërojnë një ndryshim në intervalin nga ndërprerja me gji deri ne oestrus. Ndërkohe që intervali zgjatet, përqindja engjizjeska mundësi te bjerë dhe ka një rritje në numrin e dosave që nuk shfaqen në oestrus. Kjo çon në nje rritje te numrit të dosave të perzgjedhuradhe një rritje në perqindjen e zëvendesimit e cila nga ana e tjetër ka një efekt në numrin e ditëve joprodhuesse. Psh.qëllimi i tufes në një ferme te menaxhuar mirë mund të jetë ne 20 dite jo prodhuese për dosë. Gjysma e kësaj (10 dite) është gati qe derri femer te hyje në tufë që dmth për periudhen nga hyrja në tufe deri në kohen që ajo bëhet mbarsë. ¼ (5 ditë) mund të përbehet prej një intervali nga ndërprerja me gji deri në çiftezim dhe balanca 5 ditë mund të shtohet për shkak të dështimit të ngjizjes (1.9 ditë), abortimet (0.6 ditë), dosat që nuk pjellin (1.1 ditë) dhe ngordhja e dosave 1.2 ditë, prandaj një rritje në intervalin nga ndërprerja me gji deri në oestrus ndikon në numrin e ditëve joprodhuese jo vetëm se intervali i pjellorise rritet por gjithashtu për shkak të uljes së ngjizjes dhe një rritje në shkallën e zëvendësimit. Prandaj rritja e fitimit e përllogaritur nga Black et al (1996) për reduktimin e intervalit nga ndërprerja e ushqimit me gji deri në oestrus me 5 ditë do të mund të kishte qenë më shumë ndoshta dyfish nëse të gjitha ndryshimet e listuara do të ishin marrë në konsideratë. Vessur et al (1996) ka vënë në dukje këto efekte dhe ka sugjeruar se përqëndrimi në këtë faktorë 17
që është laktacionin si periudha më e lartë metabolike dhe intervali nga ndërprerja me gji deri në oestrus do të mund të conte në një përmirësim të gjithanshem në performancën e riprodhueshmërisë. Sic ata kanë theksuar me të drejtë fitimi i pritur nga mbajtja e një dose qe ka pjelle per here te pare është gjithmonë më i lartë se fitimi i shpresuar nga derri i zevendesuar. Gjithmone ka qenë e njohur dhe vlerësuar periudha e laktacionit si periudha me aktivitetin me të lartë metabolik. Gjithashtu gjithmone jane realizuar eksperimente që kanë konfirmuar rendesine e te ushqyerit te doses se kesaj periudhe per te minimizuar uljen e peshes se doses gjate kesaj periudhe, rritjen e prodhimit te qumeshtit dhe shkurtimin e periudhes se nderzimit te doses pas shkeputjes. Në fillim të viteve 80 anoestrus pas ndërprerjes me gji u njoh si një problem kryesor me tufat e derrave në Europë (Karlberg 1980),Amerikën e Veriut (Hurtgen et al 1980) dhe Australi (King et al 1982). Këto studime treguan se 20 % e dosave që kanë pjellë shumë here nuk shfaqen oestrus. Brenda një jave të ndërprerjes së laktacionitpor më keq shifrat për dosa e litrës së parë shpesh i afrohet 50 %. Fillimisht ushqyerja nuk ishte konsideruar si shkak sepse studime të mëparshme nga Elsley et al (1969) dhe O’grady et al (1973) kishin treguar se ushqyerja nuk ishte një factor në kthimin e vonuar të Oestrus pas ndërprerje së ushqyerjes me gji. Megjithatë (1981) më vonë sugjeroi që ushqyerja dhe mbarëvajtja e dosave gjatë laktacionitishte e rëndësishme në përcaktimin e zgjatjes së anoestrus pas ndërprerjes së ushqyerjes me sisë vecanërisht tek dosat e reja. Amerikano-veriorët ishin ndër të parët që demonstruan se ushqyerja luante një rol madhor nga ndërprerja e laktacionitderi në oestrus në 3 eksperimente Reese et al 1982 ndryshoi sasinë e ushqimit të dosave gjatë laktacionitdhe demonstroi që kufizimi i sasisë së ushqimit gjatë laktacionitzgjaste intervalin nga ndërprerja e laktacionitderi në oestrus. Ata iu dhanë dosave të pjelljes së parë nivele të larta energjie (71 MJ DE në ditë) gjatë laktacionitdhe si pasoje zbuluan se një numër i madh dosash rikthehej ne oestrus brenda 7 ditëve (94,96 dhe 96 % në eksperimentet 1, 2, dhe 3). Kur sasia e energjisë u përgjysmua 35 MJ DE në ditë, numri i rikthimit të dosave ishte 50, 71, dhe 65%. Sasi të mëdha energjie shoqëroheshin me mbarëvajtjen ose vetëm 18
humbje të vogla të peshës së gjallë dhe dhjamit, ndërsa dosave kaloritë e të cilave u kufizuan me gjysëm 35 MJ DE në ditë ato humben sasi të mëdha të peshës trupore dhe të dhjamit. Studimet në Australi përputheshin me ato në Ameriken e Veriut dhe dolën në përfundimin se nëse sasia e ushqimit kufizohej gjatë ushqimit me gji dosat humbisnin shumë në peshë dhe mbeteshin anoestrus pas ndërprerjes së laktacionitmë gjatë. King (1987) përmblodhi punën e tij dhe përdori analizën e regresit për të përllogaritur ndikimin e disa parametrave ushqyes në periudhen ëe laktacionit dheanoestrus post partum. Parametrat përfshinin sasinë e proteinave dhe kalorive gjatë laktacionit, humbjes së peshës së gjallë, proteinat ose dhjami gjatë laktacionitdhe pasha trupore absolute, masa e proteinave dhe masa e yndyres ne ndërprerjen e ushqyerjes me gji. Ai konkludoi se rezervat e proteinave të trupit ose humbja e proteinave gjatë ushqyuerjes me gji ishin indikatorët më të mirë të zgjatjes së intervalit nga ndërprerja e laktacionitnga oestrus tek dosat e litres së parë. Përfundimi i kesaj eshtë se nese një dosë e ditës së parë humbet jo me shumë se një kg proteina gjatë laktacionitdhe ka ndermjet 19-20 kg proteinë trupore në kohën e ndërprerjes së laktacionit,ajo do të shfaqë oestrus brenda 10-15 diteve të ndërprerjes së ushqyerjes me gji. Parametra të tjere si humbja e dhjamit apo e peshes trupore apo e peshes së gjallë ose peshes së dhjamit në periudhen e ndërprerjes me gji ishin më pak të rëndësishme sesa matja e rezervave të proteinave.Studiues në Mbreterine e Bashkuar (Yang et al 1989) arritën të njejtat perfundime si studiuesit amerikanë dhe australianë. Ata ushqyen dosate peshave te ndryshme trupore dhe te niveleve te ndryshme te dhjamit në fillim të laktacionit dhe pastaj ju dhane sasi të ndryshme ushqimi gjatë ushqyerjes me gji.Ata zhvilluan dhe parashikime të cilat ishin të njejta me ato të King(1987)për intervalin nga ndërprerja e ushqyerjes me gji deri në oestrus e bazuar në peshën trupore dhe dhjamit në nderprerje të laktacionit,si dhe sasisë së ushqimit gjatë ushqyerjes me gji. Ne mbyllje,anoestrus pas laktacionit vecanarisht te dosat e litres se pare u njoh si problem madhor neper bote ne fillim te 1980 dhe ne fund te dekades kishte prova te pakundershtueshme se ushqyerja gjate periudhes se gjirit 19
kishte nje ndikim te madh.Ata ngriten dy pyetje. E para ishte se pse anoestrus pas nderprerjes se laktacionitu be nje problem me interes mbare boterorne fillim te viteve 1980. E dyta ishte pse u konsiderua ushqyerja si nje shkak madhor kur eksperimente te meparshme ne vitet 60 dhe 70 rralle e kishin implikuar ushqyerjen si faktor kryesor?Arsyeja kryesore eshte se genotipi i kafsheve ka ndryshuar ne keto 20 vitet e fundit, por qe mbarevajtja sidomos e lidhur me ushqyerjen e cila eshte e pershtatshme per hibridet e reja ka ngelur prapa (Whittemore 1996) dhe jane te adresuara me poshte. Genotipet e tanishme ndryshojne nga ato te 20 viteve me pare sepse gjenetika sasiore eshte aplikuar nga kompani te medha per te arritur te kene derrat te dobet.Ndersa perfundimet ne studimet e hershme (Elsley et al 1969 O’Grady et al 1973) qe ushqyerja nuk luante rol ne riprodhimtari ishte e padiskutueshme, tani eshte pranuar qe ushqyerja luan rol kryesor ne riprodhimtari. Efektet e ushqyerjes jane me te dukshme te dosat e qe jane ne ciklin e pare te riprodhimit,por prapeseprape jane evidente megjithese shume me te reduktuara ne ciklin e dyte. Vesser et al 1996 argumentoi se dosat e medha tregojne pak lidhje ndermjet ushqyerjes dhe riprodhimit (Hughes 1993). Vitet 1970 ishin periudhe e ndryshimeve te medha per industrine e derrave me konsumatore ne shume shtete qe kerkonin me pak yndyre dhe mish me pak te dhjamosur. Industria e derrave ju pergjigj duke selektuar kafshet per shtim me me pak dhjame dhe ne kete menyre gjenotipi i kafsheve ka ndryshuar.Ne fillim te viteve tufat e dosave ne shume vende u shtuan bashke me permiresimet e hibrideve qe kishin qene perzgjedhur kryesidht per pakesimin e dhjamit. Perzgjidhja per me pak yndyre i ndryshoi shume kafshet kryesisht ne dy menyra. Si fillim kafshet qe ishin selektuar per me pak yndyre u bene me te medha. Nese kafshet me trup me te madh krahasohen ne te njejtin nivel peshe trupore me kafshe me te vogla, ato do te jene me te dobeta thjeshte sepse ato jane ne proporcion me te ulet te peshes se tyre trupore qe dmth jane fizikisht me te reja sesa kafshet e vogladhe si pasoje do te kene me pak yndyre. 20
Pergjigjja e dyte per perzgjedhjen ishte se sasia e ushqimit e kafsheve te perzgjedhura eshte ulur.Shume nga genetipet me te vjetra konsumonin kalori te shumta. Hodge (1974)duke punur me nje genotip te vjeter ne Australi tregoi se derrat ishin te afte te konsumonin sasi te medha kalorish dhe kur ishin ne permasa trupore te vogla. Per shembull ai tregoi se derrat qe ishin 8 javesh dhe qe peshonin 32 kg peshe e gjalle do te mund te konsumonin afersisht 20 % me shume kalori se sa kerkohej per depozitim maksimal proteinash. Kjo kalori ekstra do te depozitohej si dhjame.Prandaj cdo pakesim i sasise se ushqimit te keto kafshe do te kishte nje impakt ne uljen e dhjamit ne trup.Ka pak dyshim qe perzgjedhja e sa me pak yndyre mund te ule oreksin e derrave (Smith et al 1991). Reduktimi i sasise se ushqimit ne pergjigje te indeksit te perzgjedhjes per performansa me te mesha dhe trashje eshte demonstruar qartesisht nga Smith et al (1991) i cili per nje periudhe perzgjedhje prej 11vitesh tregoj nje renje te sasise se ushqimit per derrat e gjinise mashkullore dhe ato te gjinise femerore ne nje periudhe te hershme me peshe mbi 30 deri ne 90 kg.Sasia e ushqimit te derrave femer te selektuar ishte e ngjashme me ate te derrave meshkuj te kontrolluar ne 30 kg por nisi te ndryshoje deri ne 90kg. Ato konsumonin 13% me pak se derrat meshkuj te kontrolluar. Duke iu kthyer pyetjes së dyte pse ushqyerja ështe percaktuar si shkak kryesor i rikthimit të vonuar te oestrusit pas nderprerjes me gji kjo eshte sepse keto hibride te reja jane me te gatshhme per strese te ushqyerjes vecanerisht gjate ushqyerjes me gji. Ato jane me te gatshme sesa genotipet me te hershme sepse ato e nisin ushqyerjen me gji me pak rezerva ne trup, 2) ato kane kerkesa me te larta per mbarevajtje 3) ato mbase prodhojne me shume qumesht dhe hane me pak ushqim. Keto hibride me te reja jane kafshe me te medha dhe ne qofte se nuk çiftezohen me pesha trupore te njejta sesa ato me te vogla dhe tradicionale atehere ato e nisin fazen e riprodhimit kur jane fiziologjikisht me te reja. Kjo do te thote qe ato kane me pak yndyte dhe jane me pak te dobeta. Kur proporcioni i gjendjes se tyre te dobet rritet kerkesa per mbarevajtje rritet gjithashtu (Campbell &Taverner, 1988; Mc Cracken, 1993). Kaloria e 21
nevojitur per mbarevajtjrn eshte ne proporcion mme totalin e proteinace te cilat nga ana tjeter jane ne proporcion me peshen e proteinave ne cdo peshe trupore te dhene (Emmans & Kyriazakis 1989) prandaj krahasuar me genotipet tradicionale qe jane me te aferta me permasat e trupave te rritur keto kafshe me te reja kane: 1. Kerkesa me te larta per mbareshtime sepse jane me te dobeta. 2. Kerkesa per rritje me te larta sepse ato jane ne nje proporcion me te ulet te mases se tyre trupore. 3. Me pak nga rezervat e tyre ntrupore shmangen nga rritja e memesise per te mbeshtetur riprodhimin. Prandaj keto hibride te reja jane me te prekura nga stresi i ushqyerjes sesa simotrat e tyre tradicionale dhe jane pikerisht kafshet e reja dosat e litres se pare qe jane me te dobeta ndaj mosushqyerjes. Paralelisht me ndryshimet e genotipeve te nxitura ndaj kerkeses per mish me me pak yndyre pati perpjekje te rritej efikasiteti i riprodhimit me ane te stimulimit te Gilts qe te shfaqnin pubertetin me heret (Brooke & Cole 1974: Hughes 1975). Ëhittemore 1996 theksoi ironine e nxitjes se pubertetit ne keto hibride moderne duke e nderlikuar problemin e ushqyerjes me nisjen e jetes riprodhuese shume heret. Ai shkor me tej dhe sugjeroi se kerkimet kishin si qellim percaktimin e kerkesave per ushqyerje te ketyre hibrideve te reja dhe qe po zhvillohedhin shume sepse shpesh ju referohej genotipeve qe nuk kishin lidhje me industrine. Vetë Ëhittemore e tejkaloi problemin duke studiuar derrat femra hibride. F.X Aherne në universitetin e Albertes nisi nje marreveshje me nje kompani shtimi ne filllim te viteve 80 per tu siguruar gjithe fermave universitare derra femra te zevendesuar dhe shume te tjere rreth e qark botes kane ndjekur kete si nje mjet te mbajtjes se genotipeve eksperimentale. Ne mbyllje genotipet moderne jane fiziologjikisht me te reja kur nisin te shumohen ato hyjne ne fazen e laktacionitme me me pak rezerva trupore yndrna dhe proteina, por ato prodhojne me shume qumesht dhe kane nevoje per me pak sasi ushqimi sesa ato të 25 viteve më parë.
22
1.2.5 Sasia e ushqimit në fazën e ushqyerjes me gji. Cdo rritje ne sasine e ushqimit gjate laktacionit ka gjasa te ule intervalin ndermjet nderprerjes se laktacionit dhe oestrusit vecanerisht per dosat e reja qe ushqejne pjellen e tyre te pare. Ky eshte nje perfundim i nje marredhenie te ngushte ndermjet intervalit nga nderprerja e ushqyerjes me sise deri ne oestrus dhe humbje te peshes gjate laktacionit dhe ndikimi direct qe ka sasia e ushqimit ne humbje te peshes. Sa me shume qe dos ate haje gjate laktacionitaq me pak peshe do te humbe. Shume faktore ndikojne ne sasine e ushqimit gjate ushqyerjes me gji. Ato mund te grupohen ne tre faktore: 1. Faktore qe kane lidhje me kafshet (permasat e pjelles, faza e ushqyerjes me gji, pasha trupore dhe perberja trupore). 2. Faktore mjedisore: (temperature, shpejtesia e eres, lageshtia etj.) 3. Faktore dietike: (tretja, densiteti i kalorive, proteinat dhe balanca e aminoacideve, karakteristikat fizike, frekuenca e ushqyerjes). Disa prej ketyre faktoreve mund te ndryshohen nga prodhuesit e derrave qe te rritet sasia e ushqimit. Psh. Eshte e kuptuar qe sasia e ushqumit gjate laktacionitdo te bie nese sasia e ushqimit dhe shtimet e peshes se gjalle gjate mbarsjes jane te larta ose nese perberja e proteinave e dietave te dhena gjate mbarsje ose laktacioniteshte e ulet. Faktore te tjere dietike mund te perdoren per te rritur sasine e ushqimit gjate ushqyerjes me sise psh duke rritur densitetin e kalorive te dietave dhe duke alternuar dietat. Meqe shume prej ketyre jane trajtuar ne permbledhje te tjera kjo permbledhje do te perqendrohet ne aspekte te cilat kane patur mr pak vemendje ose ku informacioni eshte i riperterire. Në varësi të kërkesave të konsumatorit për cilësinë e mishit të derrit, i cili kërkohet me pak dhjamë edhe përzgjedhja duhet të synojë në përmirësimin e atyre tipareve që e realizojnë këtë objektiv me leverdi ekonomike. Përzgjedhja për shumë tipare, që shpesh nuk kanë rëndësi ekonomike (si ngjyra e shenjat), nuk kanë interes. Tiparet që kanë interes janë ato të prodhimtarisë, të aftësive prodhuse dhe që ndikojnë drejpërdrejtë në rritjen e prodhimit të mishit. Këtu përfshihen dhe treguesit e tjerë, si: madhësia e çerdhes në lindje, e cila shpreh numrin e gicave që jep dosa në një pjellje, e kjo varion nga 4-36 gica. Çerdhja mbi 10-gica është e lartë, me 8-10 gica e 23
mesme dhe më poshtë se 8 gica në lindje quhet e ulët. Numri i gicave të lindur varet nga aftësia e racës dhe kushtet e mbarështimit. Në rritjen e këtij tipari ndikon përzgjedhja për disa tipare. Ndërzimi me bashkëgjaksi e ul numrin e gicave në lindje 10-20%, kurse kryqëzimi midis racave e rrit atë 10-15%. Masa e çerdhes në lindje është tregues i rëndësishëm që përcakton ecurinë e tyre të mëvonëshme. Ky tregues, kushtëzohet nga masa e vetë dosës dhe numri i gicave. Kështu p.sh.masa e çerdhes në lindje është sa 1/12-1/20 e masës së dosës dhe masa e vetë gicit është sa 0,7- 2 % të masës së nënës. Sa më i madh të jetë numri i gicave në lindje aq më e vogël është masa individuale e tyre. Me përmirësimin e faktorëve të tjerë si masa e dosës dhe kushtet e mbarështimit, ky tipar përmirësohet. Ndërsa për shtesën ditore gjatë periudhës së mëmëzimit ndikon mjaft gjenotipi, pra cilësitë gjenetike të racës. Masa e çerdhes në shkëputje (28 ditë) shpreh pjellorinë e dosës. Masa e çerdhes është tregues i sasisë së qumështit që jep dosa dhe i cilësisë së nënës. Po ashtu kjo tregon për gjallërinë dhe energjinë e rritjes së gicave. Madhësia dhe masa e çerdhes në shkëputje tregon dhe për numrin e gicave të lindur dhe aftësinë e tyre për të jetuar deri në shkëputje. Kjo për faktin se, për të shkëputur dosa 10 gica, asaj i duhet të ketë lindur të paktën 10 gica e në shumicën e rasteve 11-12 gica. Çerdhet me shumë gica në lindje nuk do të kishin përparësi, në rast se dosa është nënë e keqe dhe i dëmton gicat e saj në ditët e para ose gicat lindin me masë të ulët e jo vitalë dhe nuk jetojnë deri në shkëputje. Shumë nga këto mangësi mund të shmangen me një ushqim e mbarështim të mirë të dosës e gicave, po ky tipar kushtëzohet nga genotipi i dosës. Pjelloria shpreh sasinë e pjelljeve që jep dosa në vit. Këtu ndikon trajtimi i dosës dhe koha e shkëputjes. Kur shkëputja bëhet për 28-30 ditë, koha midis dy pjelljeve duhet të jetë 154-160 ditë. Prodhimi i qumështit ka rëndësi të veçantë pasi ai është ushqimi bazë dhe i pazëvendësueshëm për rritjen e gicave. Faktorët e mjedisit të jashtëm ndikojnë mjaft në rritjen e prodhimit të qumështit. Nga prodhimi i qumështit të dosës kushtëzohet rritja e mirë e gicave. 24
Përzgjedhja për cilësitë e rritjes për mish. Këtu hyjnë tiparet si : Shpejtësia e rritjes, shtesa e masës trupore, konsumi i ushqimit etj. Këto tipare kanë rëndesi të madhe ekonomike, pasi ndikojnë në shtimin e prodhimit të mishit dhe te efektivitetit te rritjes.Per keto tipare puna perzgjedhese eshte me e lehte pasi zgjedhja fonotipike (nga treguesit e matur) afrohet me ato gjenotipike. Sot në sajë të punës përzgjedhëse është arritur që masa 100 kg të arrihet në moshën 145-160 ditë, dhe po ashtu janë arritur të meren shtesa ditore rreth 1200 g në ditë nga 600-700 g që merren në ekonomitë më të mira. Konsumi i ushqimit për prodhimin e 1 kv mish, ka rëndësi të madhe ekonomike. Racat ose linjat që konsumojnë më pak ushqim për njësi shtese mase trupore janë ato më të leverdisshme. Në përzgjedhjen për cilësitë e trupit të therur vlerësohen tiparet si: rrezja e mishit, raporti mish-dhjamë-kockë, siperfaqja e muskulit të gjerë të shpinës, që njihet me emërtim syri i mishit etj. Këto tipare, kanë trashëgimi të mirë. Kjo ndihmon që puna përzgjedhëse te kete efektivitet dhe synohet që kontrolli i harçave të bëhet nga pasardhësit. Përzgjedhja e dosës. Dosa është burimi i prodhimit të mishit dhe baza e përmirësimit të vazhdueshëm racor.Te dosat ndiqet prejardhja nga pedigrea dhe niveli prodhues i prindërve. Dosa duhet të pasqyrojë racën dhe të jetë e tipit për mish. Për nga cilësitë prodhuese të dosave vlerësohet madhësia dhe masa e gicave në lindje e deri në shkëputje. Tjetër tregues është dinamika dhe masa e çerdhes në moshën 28 dhe 154 ditë. Në vlerësim nga eksteriori dosa duhet të jetë me trup të zhvilluar të ketë masën e trupit në normë, të jetë e shëndoshë e të shprehë gjallëri. Çdo pjesë e trupit të ketë zhvillim normal dhe harmonik me trupin në tërësi. Koka të ketë madhësi mesatare, kurse qafa e gjatë dhe muskulore. Gjoksi të jetë i gjerë dhe i thellë. Shpina të jetë e gjatë, e gjerë. Vithet të jenë të gjera e të thella dhe të muskuluara, po ashtu kofshët të mbushura, të muskuluara e të rënë deri në artikulacione. 25
Këmbët të jenë të gjata e të forta. Barku të ketë jo më pak se 12 thitha të barabarta në të dy anët e tij. Kërkohet që thithat të jenë të trasha e të medha e jo të vogla. Lëkura të jetë elastike, me trashësi mesatare, pa rudha dhe pa njolla. Qimet të jenë të shdritshme e të dendura. Dosat të kenë temperament të qetë, në levizje të shkathët dhe të kenë kondicion riprodhimi. Dosa të rritë mirë gicat. Përzgjedhja e derrave të ripërtëritjes. Përzgjedhjes së derrave të ripërtëritjes i kushtohet rëndësi e veçantë, sepse nëpërmjet tyre rriten treguesit prodhues në vazhdimësi të tufës. Derrat e ripërtëritjes zgjidhen jo vetëm në ekonomitë racore, por edhe në të gjithë ekonomitë e prodhimit nga mikrobërthamat racore të dosave. Në përzgjedhjen e derrave të ripërtëritjes (remontit) duhet të merren parasysh këto kritere: • Nëna të ketë lindur jo më pak se 9 gica në një pjellje. • Vetë gicat në moshën 28 ditë të kenë arritur masën mbi 6 kg. • Gicat të kenë zhvillim të njëtrajtshëm deri në moshën 50-60 ditë. • Të zgjidhen nga çerdhet e dosave që mbarsen rregullisht dhe shkëputen më shumë gica. • Të mos merren nga pjellja e parë e dosës e tj. Përzgjedhja e materialit racor, për harçat dhe paradosat bëhet nga dosat më të mira si nga prodhimtaria, eksteriori dhe konstitucioni. Zgjedhja e tyre bëhet që në moshën 28 ditë. Pas shkëputjes derrat e ripërtëritjes vihen në kushte të mira mbareshtimi dhe ushqimi, për të zvogëluar ndikimet e dëmshme të streseve, të cilat pengojnë rritjen normale të kafshës. Dinamika e rritjes së derrave, ndiqet në vazhdimësi, në ato kontrollohet po ashtu shpërblimi i ushqimit dhe qëndrueshmëria e tyre në kushtet e rritjes. Nga eksteriori duhet synuar për të zgjedhur kafshë me trupë të gjatë me zhvillim të shpinës dhe mbushje me muskulaturë të pjesëve të pasme të trupit. Nuk zgjidhen kafshë me trup të shkurtër, me gjoks të ngushtë, me zhvillim të dobët të trupit, me rrudha e plasje në lëkurë, me çarje thundrash, 26
me mbulesë të rënë qimesh, që kanë më pak se 12 thitha, ata që kanë vuajtur nga sëmundjet. Por jo të gjitha paradosat e caktuara për remont janë të përshtatshme për riprodhim. Shumë nga ato kanë të meta patologjike në organet e riprodhimit si ciste, endometrite, infatilizëm, hermofrodite etj. Po ashtu 15-20 % e tyre, nuk pllenohen, kurse një pjesë në lindje, lindin gica të dobët dhe mortaliteti deri në shkëputje është i lartë dhe për rrjedhojë pesha dhe numri i gicave në shkëputje është i ulët. Prandaj për këto arsye numri i krerëve të ripërtëritjes zgjidhet sa dyfishi i numrit të domosdoshëm për remont. 1.2.6 Temperaturat e ambientit dhe sasia e ushqimit. Temperature ka nje efekt te madh ne sasine e ushqimit me temperature te uleta qe stimulojne sasine e ushqimit dhe temperature te larta qe ulin sasine e ushqimit. Pergjigja e kafsheve ndaj ndryshimeve te temperaturave te ambjentit tani kuptohert mire permes punes se disa kerkuesve te tille si L.E Mount, C.Ë.Holmes, M.Ë.A Verstegen, Ë.H.Close, L.R.Giles, B.P Mullan dhe J.L. Black, por eshte nje zone qe shume prodhues derrash nuk e vleresojne prandaj parimet qe tani jane vendosur nuk aplikohen. Kur temperaturat e ambientit bien nen zonen e kamfortit termal kafshes i duhet te rrise profhimin e nxehtesise qe te mbaje temperature trupore. Duke bere keshtu sasia e ushqimit rritet por rritja eshte zakonisht e pamjaftueshme per te balancuar humbjen e nxehtaesise keshtu kalorite e vleshme per prodhim bien. Kur temperaturat e ajrit ngrihen mbi ato normalen kafsha e mban temperature e saj trupore dhe rrit humbjen e nxehtesise me ane te mekanizmave te thjeshte te cilat kerkojne jo shume perpjekje. Me rritje te metejshme te temperaturave te ajrit derri mundet vetem te kontrolloje temperature e trupit duke rritur humbjen e nxehtesise nepermjet avullimit kryesisht perms mushkerive ose duke ulur prodhimin e nxehtesise dmth duke ngrene me pak. Uljet ne sasine e ushqimir ne pegjigje te stresit ndaj nxehtesise mund te jene shume domethenese. Psh Gilles & Black (viti 1991) 27
uli sasline e ushqimlir te dosave nga 2.8 deri ne 0.9 kg ne dite kur ata ngriten telmperaturat e ambjentit nga 22.7 grase celcius deri ne 31.4 grade celcius ne derra qe peshonin 90 kg. tek dosat qe ushqenin me gji rritja e temperaturave te ajrit nga 18 deri ne 28 grade celcius uli sasine e ushqimit ne 40% dhe sasine e qumeshtit 25 %. (Black & et al 1993). Per prodhueshmerine efikase derri duhet te mbahet brenda zones se kamfortit termal diku ndermjet temperaturave te uleta dhe avulluese. Temperaturat e uleta dhe zonat e kamfortit termal nuk jane kostante por variojne sipas faktoreve duke perfshire lageshtiren e lekures, levizjen e ajrit, lageshtia relative dhe sasia dhe perberja e dietes, qe te gjitha ne bashkeveprim me temperaturat e ambjentit per te percaktuar shkallen e humbjes se nxehtesise. Cfare shpesh nuk vleresohet eshte se zona e kamfortit termal per dosat ne fazen e laktacionitmund te jene nje sere temperaturash qe variojne nga 3- 4 grade celcius qe do te thote se temperature e ajrit ne fermat e shtimit duhet te jete e kontrolluar nese energjia prodhuese e dosave duhet te jete ne max. Nje parim tjeter qe kuptohet pak eshte nevoja shume e ndryshme e doses dhe te vegjelve te saj. Zona e kamfortit termal per te vegjlit eshte te pakten 10 grade celcius me e madhe sesa ajo per dossat. Projekti i shume fermave modern te shtimit me hapesira shpesh nuk perputhet me nevojat e doses dhe te vegjelve te saj dhe kjo shpesh con ne problem me te ftohtit per te vegjlit nderkohe qe dosa vuan problemet e nxehtesise. Kjo u demostrua kohet e fundit nga Ranford dhe Mullan te cilet maten sasine e ushqimit te dosave dhe shkallen e rritjes se te vegjelve ne nje ferme tregtir te derrave. Kafshet u derguan ne nje mjedis te kontrolluar ku temperature e ajrit per dosat ishte ne 25 grade dhe te vegjlit u mbajten ne kuti me termoizolim ne temp. 30-35 grade. Sasia e ushqimit te dosave u rrit me nje kg ne javen e dyte te laktacionit(5.8 deri ne 6.7 kg dhe nje mesatare prej 0.6 kg gjate tre javeve te laktacionitdhe rritja e derrkuceve u rrit mr 30% nga 178 deri ne 228 gr ne dite. Ambientet e kontolluara shpesh jane te shtrinjta dhe ka menyra te tjera shpesh me pak te suksesshme per te perballuar problemet me nxehtesine te dosat dhe rritjen e sasise se ushqimit. 28
Prodhimi I nxehtesise te kafshet mund te ulet duke ulur fibren dhe duke shtuar perberjen e yndyres tek dieta. Humbja e nxehtesise tek kafshet mund te ngrihet dhe duke stimuluar sasine e ushqimit duke e lejuar dosen te rrise zonene e lekures se lageshtuar, ne kete menyre duke rritur humbjen e nxehtesise avulluese. Temperaturat e larta mbi normalen jo vetem qe ulin sasine e ushqimit por ulin edhe sasine e qumeshtit. Kjo renie ne sasine e qumeshtit eshte me shume sesa mund te pritet ne nje renie te sasise se ushqimit. Prandaj efekti i temperaturave te larta eshte reduktim i sasise se ushqimit e cila do te coje ne humbje me te medha te peshes dhe renie te pjellorise. 1.2.7 Ushqyerja parësore dhe përbërja trupore. Dihet tashme qe sa me shume qe nje dose te haje ne fazen e mbarsjes aq me pak do te haje ne fazen e ushqyerjes me gji. Ne eksperimentin e tyre Mullan dhe Ëilliams 1989 ata nisen me derrat e rinje te gjinise femer te se njejtes peshe trupore dhe moshe ne kohen e qiftezimit dhe i ushqyen ato me sasi te ndryshme ushqimi gjate mbarsjes. Ato iu dhane atyre nje diete me baze te larte protein gjjate laktacionitdhe zbuluan se sasia e ushqimit ne fazen e laktacionitkishte rene ne krahasim me sasine e larte te ushqimit ne mbarsje, nje marredhenie qe ishte demostruar dhe me pare. Pse ndodh kjo nuk dihet por ka disa mundesi qe mund te lidhen me rezervat trupore te yndyres dhe proteins. Derrat e gjinise femer qe hane me shume ne fazen e mbarsjes rriten me shume dhe jane me te renda dhe me te shendosha ne nisjen e fazes se ushqyerjes me gji. Rendesia e peshes trupore ne fazen e laktacioniteshte studiuar nga Ëilliams dhe Smiths 1991 te cilet ndryshuan shkallen e yndyres se shtuar gjate mbarsjes duke alternuar me sasi dietike proteinash dhe kalorish. Disa derra femer peshonin 150 ose 160 kg menjehere mbas pjelljes dhe brenda seciles prej ketyre peshave trupore kishte kafshe qe ndryshonin ne perberjen trupore. Pesha trupore kishte nje efekt shume te vogel ne sasine e ushqimit por sassia e yndyres ne trup kishte nje efekt te madh. Konkluzioni 29
i nxjerre ishte se yndlyra e larte ne trup gjate pjelljes ishte e lidhur me sasine e ulet te ushqimit gjate ushqyerjes me gji. Ja vlen te konsiderohet mekanizmi qe mund te shpjegoje pse kafshet e shendosha hane me shume se ato te dobeta. Nese kjo mund te identifikohet mund te jete e mundur te ndryshohen keto mekanizma per te rritur sasine e ushqimit te dosave gjate ushqyerjes me gji. Pike se pari dosa mund te perdore shkallen e metabolizmit te shendoshe per te monitoruar dhe rregulluar statusin e kalorivea qe do me thene sasine e ushqimit. Sa me e madhe sasia e yndyres ne trup aq me i larte eshte qarkullimi dhe me e madhe sasia e clirimit te acideve te yndyres dhe glycerolit ne gjak.Perqendrimi ii ketyre shtresave apo shtrirja e oksidimit mund te veproj si sinjal qe mund te lexohet nga melcia dhe mund te dergohet ne tru permes nervave vagale.per shembull Scharrer dhe Langhans 1986 rriten sasine e e ushqimit tek minjte duke frenuar oksidimin e acidit te yndyres ne melci dhe Ëirtshafter dhe Davis 1977 pakesuan sasine e ushqimit duke shtuar glicerol ne gjak.Megjithate me vone Revell dhe Williams 1995 futen glicerol tek derrat ne process rritje pa ndonje efekt ne sasine e ushqimit. Nje mekanizem alternative e cila perfshin matjen e energjise se kafshes mundet te perfshije hormonin insulinë.Sugjerimi eshte se kafshet qe marrin sasi me te madhe ushqimi qe dmth dhe kafshe me te shendosha, kanë nivele mesatarisht me te larta insuline në plazëm.Nivele me te larta te insulines ne plazme do te conin ne nivele me te larta në lengun cerebral dhe kjo mund te veproje si nje mase sasie e marre e akumuluar.Ky eshte nje sugjerim i veshtire per te mbeshtetur ne menyre eksperimentale, por ka prova qe perfshirja e insulines ne tru ul sasine e marrjes se ushqimit.Per momentin ka pak mundesi ndryshohet sasia e marrjes se ushqimit permes manipulimit te insulines por kontrollimi i oksidimit te acidit yndyror nga melcia mund te jete nje mundesi. Zbulimi i hormonit leptine siguron nje mekanizem tjeter te mundshem permes te cilit dhjami i trupit mund te kontrolloje ssasine e ushqimit. Leptina eshte nje proteinë qe qarkullon ne gjak dhe vepron drejperdrejtë ne sistemin nervor qendrorpër të kontrolluar sasine e ushqimit.Ajo prodhohet 30
nga geni i obezitetit i cili në vetvete shfaqet vetem në indet e dhjamit.Hipoteza e tanishme eshte që sa me shume dhjame te akumuloje nje dose aq me e madhe eshte shfaqja e genit te obezitetit ne indet e dhjamit dhe aq me e madhe eshte sasia e leptines qe eshte ne qarkullim,ecila nga ane tjeter vepron ne sistemin e nervor qendrorper te pakesuar sasine e marrjes se ushqimit.Kohet e fundit leptina e derrave eshte pare te jete nje frenues potencial ne sasine e marrjes se ushqimit. Ramsay et al 1997 e administroi leptinen e derrit direkt e ne trurin e derrit femer nepermjet nje injeksioni intracerebroventrikular dhe zbuloi qe thjesht nje injeksion ulte marrjen e ushqimit per 44ore.Nje arsye tjeter pse dosat e shendosha hane me pak se ato te dobeta eshte se ato kane kapacitet me te paket per te ruajtur energjine ne qumesht dhe ato kane me pak qeliza sekretimi me te cilat mund te prodhojne ushqim.Kapaciteti i paket per te perdorur energjine per prodhimin e qumeshtit si pasoje ul dhe sasine e marrjes se ushqimit.Furnizimi i shtresave endogjene eshte nje mundesi tjeter pse kafshet me te shendosha hane me pak sesa ato me te dobetat.Me mekanizmin e diskutuar me pare kjo lidhet dhe me prodhimin e qumështit gjate laktacionit. Kafshet me te shendosha mund te kene rezerva me te pakta trupore vecanarisht proteina, per te furnizuar shtresat endogjene per prodhimin e qumeshtit.Në seprodhimi i qumeshtit limitohet nga furnizimi endogjen me aminoacide atehere kapaciteti i kafshes per te perdorur energji limitohet dhe kjo nga ana tjeter do te limitonte sasine e ushqimit.Mahan dhe Mangan 1975 ushqeu dosat gjate mbarsjes me dieta qe permbanin ose 9,13,18%proteina krudo dhe vrejti se në se u ofrohej sasira te larta proteinash dietike gjatë laktacionit, ato vareshin me shume ne aminoacidet per te furnizuar proteinat e qumeshtit dhe se sasite e medha te proteinave pa aminoacidet e nevojshme ishin pa efekt ne sasine e ushqimit per trajtimin e dosave gjate mbarsjes. Megjithate kur furnizimi dietik me proteina gjate laktacionitlimitohej duke ofruar nje diete prej 12% proteina krudo, atëhere furnizimi me proteina ne mbarsje kishte nje efekt me te madh ne sasine e marrjes se ushqimit gjate periudhes se laktacionit.Nje interpertim i ketij nderveprimi eshte qe proteinat e pakta ne mbarsje limitojne marrjen e proteinave memesore te cilat nga ana tjeter limitojne rezervat e proteinave te 31
dosave ne kohen e pjelljes dhe reduktojnë kapacitetin e dosës për të furnizuar gjendrën e gjirit me aminoacidet endogjene të nevojshme për qumështin. 1.3 Frekuenca e ushqyerjes dhe modelet e marrjes se ushqimit. Ka një mendim në përgjithësi që kafshët dhe vecanërisht dosat gjate fazës se laktacionit hajne me shume në se u ofrohet ushqim me shpesh cdo ditë.Në njëstudim të kordinuar i drejtuar në 4 stacione kërkimesh nëSHBA ne vitet 1990 evidentoi qe dosat ne periudhen e laktacionit hanin ne te njejten kohe te njejten sasi ushqimi pavarsisht se ishin ushqyer njehere 2 apo 3 here ne dite. Ëeaver dhe Aherne 1993 kane vertetuar se mundesia qe tu ofroje ushqim dosave 2 apo 3 here ne dite, nuk do te thote qe ato nuk do te donin te hanin me shume dhe me shpesh.Ata ushqyen dosat ne periudhen e laktacionit deri ne 24 here ne dite dhe krahasuan te dhenat me dosat me ushqyerjen 2 here ne dite.Ne menyre te habitshme ushqyerja e shpeshte ulte sasine e ushqimit te perditshem me 15% (7.2 kundrejt 6.1 kg ne dite),por eksperimenti tregoi qe dosat preferonin të hanin me shume ne momente te caktuara te dites.Kerkimet evidentuan se ne se dosat gjate periudhes se laktacionit privoheshin nga marrje e sasive te medha te cilat ishin ne mengjes dhe vone pasdite, dosat nuk kompensonin duke ngrene me shume ne momente te tjera edhe kur ushqimi ishte i disponuehem.Eshte e nevojshme te identifikohet ekzaktesisht kur keto periudha te marrjes se sasise se larte te ushqimit ndodhin. Kjo per te realizuar ushqimin e dosave laktante pikerisht ne momentin qe ato kane interesin me te larte per ushqimin. 1.3.1 Modele të sasisë së ushqimit gjatë laktacionit dhe intervalit nga këputja në estrus. Sic eshte theksuar nuk ka prova te paevokueshme qe genotipet modern jane me te hapura ndaj stresit te ushqyerjes. Diskutimi i mesiperm eshte fokusuar ne menyra per te rritur mesataren e sasise se ushqimit pergjate ushqyerjes me gji. Megjithate eshte e vlefshme te konsiderohet ne se mund te kete 32
periudha specifike ne ushqyerjen me gji ku sasia e ushqimit mund te kete nje efekt me te madh ne riprodhimtari. Shumica e njerzve si Quesnel dhe Prunier 1995 kane nxjerre hipoteza qe deficit i ushqyerjes behet me i rendesishem gjate 3-4 javeve te ushqyerjes me gji. Ata vijojne me tej se ushqyerja me vone ne ushqyerjen me gji ka gjasa te kete me shume ndikim ne intrevalin nga Ëeaning per ne oestrus sesa ushqyerja me heret ne ushqyerjen me gji.Nje pune e mevonshme nga Zak et al 1997 do ta mbeshteste kete sugjerim.Sekretimi u mbajt krejtesisht nga pakesimi i sasise se ushqimit te dosave per 21 ditet e parate laktacionitdhe pastaj pati nivele normale te ushqyerjes per 4 javet e tjera.Studime te tjera sugjerojne se ushqyerja me e hershme gjate laktacioniteshte po kaq e rendesishme sa ushqyerja me vone me gji.Koketsu et al 1996 ndryshoi nivelet e ushqyerjes ne secilen jave per 3 javorin e laktacionit dhe zbuloi se nqs sasia e marrjes se ushqimit paksehej ne ndonje jave atehere oestrus pas shkeputjes di te vonohej.Tokach et al 1992 ndau dosa ndermjet atyre qe ktheheshin heret dhe atyre qe ktheheshin vone.dhe zbuloi se kishte ndryshime per sa i perket sekretimin e LH. Kjo e mbeshtet pikpamjen qe ushqyerja e hershme me gji mund te jete po kaq e rendesishme sa ushqyerja me vone.Katabolizmi i indeve memesore shpesh nis jo thjesht ne nisje tee laktacionit, por ne diten e 90 apo te 100 te mbarsjes ne varesi te nivelit te ushqimit gjate mbarsjes.Millar 1996 arsyetoi se ne se derrat ushqeheshin mjaftushem per te parandaluar katabolizmin ne mbarsje te vone ato mund te binden te hane sasi me te larta ushqimi ne ushqyerjen e hershme me gji dhe ne kete menyre te permiresonin si pasoje prodhimin dhe riprodhimin. Por pavaresisht rritjes se sasise se ushqimit sedosavenga2.3 deri ne 3.9 kg ne diten e 100 te mbarsmerise deri ne pjellje dosa e kishte te pamundur te demostronte ndonje efekt te drejteperdrejte te ndikimit tesasise te ushqimit gjate fazes se laktacionit. 1.3.2 Lidhja midis të ushqyerit dhe riprodhimit Forma e ushqyerjes gjate laktacionitka nje efekt te madh ne riprodhim vecanerisht tek dosa e reja te ciklit te pare te riprodhimit e ka plot 33
eksperimente qe mbeshtesin kete pikepamje. Megjithate shumica e ketyre eksperimenteve jane te nje natyre empirike, qe dmth ushqyerja eshte ndryshuar ne disa menyra dhe pergjigja ne lidhje me riprodhimin e matur persa i perket rezultatit te reduktimit te peshes se doses laktante, performances si dhe vleresimit te intervalit nga nderprerja me gji deri ne oestrus. Ndersa eksperimentet jane nje hap i nevojshem ato duhen te ndiqen nga investigime te mekanizmave fiziologjike perndryshe nëse problem nuk vleresohet i nderlidhur totalisht dhe nga ana fiziologjike kuptohet qe pothuajse cdo nderhyrjeapo ndryshimi eshte zakonisht jo i sukseshem.
1.4 Menaxhimi i të ushqyerit në fermat e derrit Përdorimi i qumështit plotësues tek gicat gjate periudhes se laktacionit te doses, pervecse ruajtjen e kondicionit prodhues dhe riprodhues te doses është rentabilitet ekonomik. Sot nëqoftëse ne duam që gicat të arrijnë një peshë sa të jetë e mundur të rëndë në këputje, duhet ditur qe qumeshti i dosës nuk mjafton. Gjatë viteve 70, kërkimet shkencore kanë treguar që gicat, të lindur në bokse të vecantë (stalla moderne) ishin të aftë të arrinin një shtesë mesatare ditore (SH.M.D.) që është arritur normalisht kur ata janë ushqyer nga dosa (250–270 gr). Për pasojë, me një të ushqyer artificial, gicat kanë arritur një shtesë mesatre ditore (SH.M.D.) më shumë se 500 gr në ditë për periudhën që korespondon me kohën që gici merr qumështin nga dosa. Është ofro dy herë më shumë shtesa mesatare ditore, se në periudhën kur gici ushqehet direkt me qumësht nga dosa (SH.M.D. 250–270 gr). Përmes arsyeve që shpjegojnë rezultatet aktuale, duhet kuptuar që qumështi i dosës nuk është i destinuar ose i formuar për të arritur rezultate me shtesa maksimale në boksin e lindjes. Përpara domestikimit të derrit, qumështi ishte i destinuar për mbijetesën dhe riprodhimin e kafshës dhe fatkeqësisht vlera e saj nuk është vlerësuar me industrializimin e blektorisë. Ne mund të rritim lehtësisht përmbajtjen e yndyrnave duke luajtur një rol mbi racionin 34
ushqimor te saj gjate laktacionit dosës, por përmbajtjen e proteinës ne nuk mund ta modifikojmë. Një arsye e dytë që limiton peshën finale të këputjes është që prodhimi i qumështit nga dosa arin në maksimun në ditën 10 dhe 14 të laktacionit pastaj bie prodhimi kur ky është momenti që foleja e gicave ka nevoja në rritje konstante. Me avancimin e laktacionit, pra krijohet një diferencë ndërmjet kërkesave ushqimore të folesë së gicave dhe prodhimit aktual të qumështit nga dosa. Ky disekulibër është një shkak direkt i dobësimit të peshës së gicave deri në këputje duke e krahasuar me potencialin e tyre gjenetik. Tek dosat që kanë një pjellshmëri të lartë në numër gicash ky disekulibër thellohet më tepër. Një arsye suplemntar tek gicat, ata kanë nevoja më të rritura në raport me atë që dosa mund të ofroje, sic është arsyeja e një numri superior thithash të dosës në raport me numrin e gicave të lindur. Është vëzhguar regullisht që një gic edhe mund të mbajë dhe të përdori më tepër se një thithë. Dihet që thithat e pasme janë me më pak qumësht se ato që vendosen në mes dhe përpara, duke penalizuar në të ushqyer gicat e vendosur në këtë pozicion. Avantazhet e një raporti ushqyes të ballancuar ne periudhen e laktacionit(qumështit). Të gjitha përfundimet, e kërkuesve të ndryshëm nga vëndet europiane, kanë observuar që, atëhere kur temperatura e ambjentit rritet në sallën e pjelljes, gicat mund të marin më tepër qumësht nga ai që është vënë në dispozicion të tyre. Sipas këtyre vëzhgimeve, atëhere kur temperatura e ambjentit kalon nga 18 grade në 250C dosa konsumon më pak ushqime dhe përdor rezervat trupore ushqimore për mbajtjen e prodhimit të qumështit të saj duke lejuar në këtë mënyrë që gicat të arijnë të njëjtat shtesa ditore. E kundërta ndodh, kur temperatura në ambjentet ku mbahen dosat kalojne mbi 25 0 C, do te kemi nje ulje te marjes së ushqimeve në këtë moment dhe kjo do te ndikoje, që dosa të kompensojë deficitin nutricional, me humbjen e peshës së saj dhe me një reduktim në prodhimin e qumështit dhe të peshës së cerdhes së gicave. 35
Nga ana tjetër duhet thënë që gicat nuk e pëlqejnë temperaturën e lartë sepse është e nevojshme që të mbajnë të njëjten frekuencë në pirjen e qumështit (numrin e pirjeve në ditë). Shume autorë raportojnë që ofrimi i qumështit suplementar gicave kur temperatura atëhere kur temperatura i kalon të 25 0C ruhen nivelet e shtesave të peshës ekuivalente me një grup kontrolli që trajtohet në një temperaturë shume më të ulët. Në këtë rast qumështi artificial që ofrohet plotëson diferencën që nuk jep dosa në këtë moment. Për të gjitha arsyet është evidente që përdorimi i qumështit plotësues gjatë laktacionit sjell një efekt pozitiv tek gicat. Komplekset që përdorin metodën e komplementimit me qumësht pluhur tregon avantazhe pozitive në këtë drejtim.Nga kërkimet e realizuara nga kërkues të ndryshëm është vërtetuar që nga trajtimi i gicave edhe me qumësht plotësues krahas qumështit të dosës nga dita e 10 – 20 tën gjate periudhes se laktacionit është një shtesë prej 70 gr më tepër në ditë nga grupi i pa plotësuar me qumësht artificial (291 – 223 gr/ditë). Nga një tjetër eksperiencë nga të njëjtit kërkues kanë arriur të njëjtin rezultat pozitiv mbi rritjen e gicave, duke shtuar qumësht plotësues për gicat e lindur. Por kësaj herë rezultat më i lartë përpara këputjes, gjithashtu ka rezultuar me rezultat pozitiv edhe trajtimi me këtë praktikë në fundin e peshës së këputje deri në moshën 120 ditë. Gicat duke marë plotësues, peshojnë 14.7 kg në 41 ditë, kurse grupi i provës në të njëjtën kohë peshojnë 12.2 kg, me një avantazh prej 2.5 kg. Të njëjtat grupe si ai i eksperimentit dhe ai i provës deri në moshën 120 ditë kanë arritur respektivisht, grupi i trajtuar me plotësues ka realizuar një peshë mesatare 64. 5 kg dhe 60.6 kg grupi i provës, me një avantazh të grupit të trajtuar prej 3. 9 kg ushqim ne dite.Në këtë fushë janë realizuar shume studimi, në të cilat është vërtetuar epërsia e trajtimit me plotësues të qumështit jo vetem gjate 28 diteshit te laktacionit, por dhe në fazat deri në këputje dhe shpesh deri në 120 ditë. Qëndra të ndryshme studimore si në Francë, në Kanada dhe në shumë vënde të tjera Europiane kanë vërtetuar këtë epërsi të trajtimit me suplement të qumështit, duke realizuar shtesa të larta peshe për periudhat nga lindja deri në këputje, në 21 ditë, duke realizuar një shtesë 5.40 kg për grupin me 36
suplement qumështi krahasimisht me 5.19 kg shtesë për grupin e proves (trajtimi pa suplement të qumështit). Akoma mund të theksojmë punën shkencore të realizuar nga Davis Maxëell të Universitetit Arkansas në shpërndarjen e qumështit suplementar përpara këputjes ka lejuar rritjen e shtesën e peshës ditore në 254 gr në ditë krahasimisht me 205 gr për grupin e provës (grupi që nuk mer plotësues qumështi) duke dhënë një shtesë peshë 6.4 kg kundrejt 5.5 kg grupi i provës. Nuk ka asnjë dyshim që aplikimi i kësaj praktike jep një avantazh në rritjen e peshës në këputje. Arsyet janë të shumta për të shpjeguar këtë efekt. Me dosat që kanë rezerva trupore shume të dobëta, një kapacitet ngrënës inferior, dhe me një pjellje me shume gica, padyshm që aplikimi i kësaj praktike do të jetë për ditë e më tepër më masiv. Për këtë do të jetë e nevojshme që fermerët që mbarështojnë derra do të duhet të aplikojnë rregulla teknike të nevojshme, strikte. Një aplikim i kësaj praktike në mënyrë të pjesëshme do të rezultojë më shumë me pasoja dhe cregullime të regjimit të mbarështimit në fermë se sa një regullsi. Për këtë është e nevojshme që të parapërgatitet plani dhe garancia me furnizuesin e qumështit plotësues për sasinë e nevojshme, pastaj të fillojë aplikimi.Në vëndin tone këto metoda kanë gjetur aplikim në disa nga komolekset tona më të mira siku zbatohen përvojat më bashkëkohore në mbarështimin e derrave. Trajtimi I dosave gjate laktacionit dhe periudhave te tjera prodhuese ose riprodhuese realizohet me skema modern te cilat realizojne eficenca te larta ushqimore dhe tregues te larte te produktivitetit ne fermat e derrave. 1.4.1 Menaxhimi i të ushqyerit gjatë barsmërisë laktacionit dhe te këputjes së gicave. Ushqimi i konçentruar i ofrohet gicave zakonisht në moshën 14 ditëshe si një suplement i qumështit të nënës. Sasira të konsiderueshme te ushqimit rrallë konsumohen perpara moshes 25 diteshe. Ne qoftëse këputja ndodh ne moshen 28 diteshe, kjo eshte e dobishme për rritjen e gicave per dieta te njejta per tu përdorur para keputjes dhe me vone dhe per te vazhduar derisa gicat e këputur te arrine peshën e gjallë prej 10 kg. 37
Përveç të qënurit te varur nga niveli i prodhimit të laktacionit të dosës, sasia e qumështit të marrë nga një gic është në funksion i numrit të gicave të çerdhes, madhësisë dhe energjisë së atyre gicave si dhe stadit tëlaktacionit. Gicat energjike në pirje në çerdhe të vogla mund të arrijne një peshë të gjallë mbi 10 kg në moshën 28 ditëshe duke çfaqur një potencial rritje kur qumështi është në sasi të bollshme. Megjithëatë, zakonisht shumica e gicave pirës me peshë 10 kg ose me shumë nga çerdhet, ose ato vetëm7-8 kg në 4 javë, tregojnë që ka një pamjaftueshmëri në furnizimin me qumësht nga gjiri. Potenciali për rritje dhe disponibiliteti i qumështit të dosës fillon të ulet në moshën 20 ditëshe dhe mund të pranohet që nga kjo pikë te ushqyerit suplementar është i dobishëm. A duhet që çerdhja të jetë më e madhe se 8 gica, ose kur dosa të jetë duke prodhuar më pak se çpritet, atëhere dhënia e ushqimit suplementar të gicave në mëmëzim është i justifikuar dhe kjo ndodh zakonisht në diten e 14 te laktacionit (me herët sigurisht në rast se prodhimi i qumështit nga dosa është i ulët). Në shumë studime dosat që dallohen për prodhim të mirë të qumështit gjate laktacionit nuk është e nevojshme përdorimi i ushqimit suplementar për gicat përpara moshës 18-21 ditëshe. Përgjithësisht gicat pirës mund të fillojnë të konsumojnë sasira të pakta ushim suplementar në moshen 10 ditëshedhe 10-30 gr/ditë ushqim midis ditës 14 dhe 20 të laktacionit. Në fundin e periudhes se laktacionit kur dosat do te kalojne ne fazen e shkeputjes, sasia e ushqimit mund te arrijë në 60 g/ditë. Gicat në periudhen e laktacionit kanë sistem tretës të ndryshëm nga gicat që konsumojnë ushqim të konçentruar dhe ndryshimi i regjimit në këputje përfaqëson një traum digjestiv të konsiderueshëm. Kjo periudhë është kundraproduktive dhe është e dobishme nëqoftëse gicat mësohen për të konsumuar ushqim të konçentruar përpara se ato kanë nevojë për to me qëllim që ato të aklimatizohen me dietat pas këputjes. Kjo kërkon sigurimin e vazhdueshëm të një diete shumë të shijshme të ofruar për gicat në mëmëzim në formë apelimi. Në qoftëse nuk kemi një nivel të lartë të mbarështimit pasojat mund të jenë humbje në peshë të gicave, shpërblim të keq të ushqimit, dobësim të gicave gjatë fazës para dhe pas këputjes. 38
Sa më e madhe te jetë sasia e ushqimit gjatë mbarsmërisë, aq më të medha do te jenë shtesat e peshës gjatë mbarsmerise dhe aq me i vogel reduktimi i peshes se doses gjate periudhes se laktacionit. Sa më pak ushqim i konsumuar në laktacion aq më të mëdha do të jenë humbjet në laktacion. Humbja e peshës i nga pjellja në pjellje deri në mbarsmerine e katërt eshte 25 kg shtesë peshe gjatë pjelljeve te para tek dosa ndodh rritje te peshes (mase e indit muskular) per te arritur peshen trupore adulte. Në këtë periudhë te jetës riproduktive, shtesat e peshës në mbarsmëri mund të jetë të të dyjave, mish dhe dhjamë. Me vonë sidoqoftë shtesat e peshës gjatë mbarsmërise mbase duhet të jenë pothuajse tërësisht të indit dhjamor. Në të gjithë pjelljet (pa marrë parasysh moshën e dosës) humbjet gjatë laktacionit janë me sa duket vetem në ind dhjamor, meqënëse ky është substrati i parë për të cilin mbase duhet te ketë një mos plotësim të nevojave për sintezën e qumështit. Gjithashtu mund të kemi humbje në proteinë gjatë laktacionit, por kjo mund të ndodhë vetëm kur racionet ushqimore kanë mungesë në proteinë ose kur kjo e fundit metabolizohet për të prodhuar energji në qoftëse dosa ka harxhuar shumicën ose të gjithë rezervat e saj energjitike. Shtesat në peshë trupore arrihen nga dosat e ushqyer në mënyrë të mjaftueshme të çiftëzuar për herë të parë me peshë të gjallë 125 kg dhe duke ruajtur një kondicion të mirë për një vazhdimësi të produktivitetit. Influenca e sasisë se ushqimit në periudhën e mbarsmërise ka qenë objekt i një serë eksperimentesh klasike të kryer nga Prof. Elsley. Ne nivelet e të ushqyerit me me pak se 2 kg u verejt që dosa mobilizon rezervat e organizmit për të mbështetur rritjen e fetusit; madhësia e çerdhes u zvoglua; gicat kishin një peshe të gjallë më të vogel në lindje se ato te lindur nga dosat te cilat kishin marrë sasi të mjaftueshme ushqimi gjatë periudhës së mbarsmërisë. Figura tregon që efekti i sasisë ushqimit (racioni) në peshën e gjallë të gicave në lindje është i rëndësishëm por i vogël. Pesha e gjallë e gicave në lindje do të rritet me 0.2 kg në rast se dosës i jepet 1 kg ushqim më tepër çdo ditë gjatë gjithe periudhës së mbarsmërise prej 115 ditësh, e cila është një raport ushqim shtesë peshe prej 39
rreth 50:1. Megjithë atë pesha në lindje e gicit ka rëndësi kur gicat me peshë ne lindje veçanërisht të vogël ngordhin thjesht sepse ato janë të vogla. Kjo ndodh shpesh për gicat e lindur me më pak se 1 kg peshë të gjallë. Perqindja e mbijetesës mund të perafrohet si 55 Ëb1.3 ku Ëb eshtë pesha në lindje. Pesha në lindje mund të influencojë në performancën e rritjes. Kjo sigurisht nuk do te jetë një efekt direkt por i ndërmjetesuar në mënyre indirekte nga faktorë të tille si shëndeti postnatal dhe pozicioni në rendin e dominancës. Për shkak se rritja e gicave në mitër është e tipit eksponencial, intensiteti shumë i madh i rritjes së peshës së fetusit ndodh në tre javët e fundit të mbarsmërise. Rritja e sasisë ushqimit në ketë kohë është shumë me efiçente në lidhje me përdorimin eushqimit per rritjen e fetusit se rritja e sasise se ushqimit gjate gjithe periudhes së mbarsmërise. Ndërsa niveli i rritur i ushqimit gjatë gjithë periudhës së mbarsmërisë do të priret të mbështese kryesisht rritjen e peshës së dosë në ditën e 90 të mbarsmërisë mbështet kryesisht rritjen e fetusit . Kjo veçanërisht është në rastin e dosave që kanë rezerve të pamjaftueshme të indit dhjamor në këtë kohë.Reagimet pozitive ose jo ndaj sasisë ushqimit në periudhën e mbarsmërisë në lidhje me peshën e gjallë te dosave dhe gicave sigurisht vazhdojnë të jenë lineare në nivele ekstreme; dosat me kondicion të mbi majmura harxhojnë ushqim dhe gjithashtu mund të kenë më pak gica dhe probleme në pjellje.Eksperimentet e Elsley konfirmuan që në të ushqyerit gjatë mbarsmërisë është e rëndësishme të kemi parasysh këto momente. Te arrijmë numrin e mjaftueshëm te fetuesve (si rezultat, madhësia e çerdhes). Rritjen e peshës së fetueseve (si rezultat, peshë në lindje të gicave). Rritjen e masës së muskulozitetit të dosës si rezultat, madhësia në moshën adulte. Gjithashtu të ushqyerit në periudhën e mbarsmërise është i nevojshëm për rritje të indit gjëndror të gjirit (si rezultat një faktor relativisht i vogël në prodhimin e qumështit) dhe rivendosjen e masës së indit dhjamor (rezervës dhjamore) si rezultat një faktor kryesor në prodhimin e qumështit dhe në intervalin nga këputja deri në fekondim.
40
Depozitimi i indit dhjamor me intensitet më të madh ndodh gjatë tre muajve të parë të mbarsmërise ndërsa në muajin e fundit nje sasi e rezervës energjitike mund të metabolizohet nëqoftëse dosa rezulton me nje bilanç energjitik negative për shkak të zhvillimit të shpejtë te fetueseve. Ose kjo humbje e rezervës, edhe gjatë mbarsmërisë është një fenomen biologjiki pashmangshëm ose rezultat i kequshqyerjes në periudhën e fundit të mbarsmërisë nuk është i qartë. Figura e humbjes në rezervë energjitike pas ditës 85të të mbarsmërisë është veçanërisht evidente në paradosat. Shtesat e peshës në periudhën e mbarsmërisë janë të lidhur ngushtësisht me sasinë e ushqimit gjatë periudhës së mbarsmërisë. Për shkak të variabilitetit individual të dosës egziston nje kufi i gjërë i rezultateve të pritshme. Shtesat në peshë trupore prej 40 kg tek dosa ose më shumë mund te shoqërohen me një sasi ditore ushqimi prej 3 kg, ndërsa 1.5 kg do te arrijë peshën e përafërt. Shtesa totale e peshës gjallë (shtesa e peshës trupore e dosës plus shtesen e çerdhes me fetuesit dhe produktet e tjera teë barrës) do të jenë rreth 20 kg më shumë se shtesa e peshës trupore të dosës. Shtesa e peshës trupore e dosës prej 25 kg, si rrjedhim do të lidhet me shtesën e peshës totale prej 45 kg. Ekuacioni i regresit që lidh shtesën e peshës gjallë te dosës në periudhën e mbarsmërisë (δË(kg) ≈ 25F(kg)-27Ky ekuacion tregon nje sasi ditore të ushqimit prej 2.2 kg në periudhën e mbarsmërise duke dhënë një rritje në shtesë peshe të dosës prej 28 kg dhe konfirmon që shkalla e shtesës peshës gjallë në dosat mund të rritet me një eficencë të përdorimit ushqimit prej 0.22 ose një shkallë e përdorimit të ushqimit prej 4.6 kg ushqim për çdo kilogram shtesë peshe. Lidhja midis shtesës së rezervës energjitike (indit dhjamor) gjatë periudhës mbarsmërisë tek dosa (δT) dhe sasisë ditore të ushqimit (F) gjatë periudhës mbarsmërisë paraqitet në Ekuacioni regresit është: δT(kg)≈15F(kg)–30. Lidhja midis dinamikës së ndryshimit të rezervës energjitike(indit dhjamor) dhe sasisë ushqimit mund të jepet gjithashtu në termat e trashësisë së dhjamit kurrizit(P2) në periudhën e mbarsmërisë.δP2(mm) ≈ 4.60F(kg)-6.90 nëpërmjet të cilit ekuacion nje sasi ditore ushqimi prej 2.2 kg gjatë periudhës së mbarsmërisë do të jepet në 41
rritje të trashësisë së dhjamit të kurrizit prej 3.2mm tek dosa. Përafrimet e mëdha të bëra të mundura nga ekuacionet e regresit 15.1; 15.2; dhe 15.3 nëpërmjet koefiçentëve të regresionit do të thotë që (a) trashesia e dhjamit eshte nje komponent i rendesishem i shteses peshes ne dosat barrëse dhe (b)shtesat e peshës mund të arrihen me sasira më të vogla ushqimi se ato që do të mbështesnin shtesat në ind dhjamor. Një sasi ditore prej 2 kg të një diete mesatare (e cila shpesh kuotohet si një nivel i të ushqyerit të mjaftueshëm për dosat barëse) mund të shoqërohet me shtesë në peshën trupore të dosës rreth 23 kg, shtesa totale e peshës trupore prej rreth 43 kg dhe rivendosje e një rezerve të vogël të indit dhjamor. Ky rezultat mund të konsiderohet i përshtatshëm për dosat me përmbajtje të mjaftueshme të indit dhjamor me jo nevojë për rritje të peshës trupore të dosës ose rivendosjen e lipideve të metabolizuara gjatë laktacionit, por mund të jetë i pamjaftueshëm për dosat në tre pjelljet e para (dhe të cilat jane akoma në rritje) dhe për dosat me nivele të indit dhjamor të cilat janë mjaftë të ulta, në qoftëse nuk rivendoset (rezerva) vë në rrezik ecurinë normale të proçeseve riproduktive. Kur kemi një të ushqyer të pamjaftueshëm të dosave gjatë periudhës së mbarsmërisë dhe rezervë energjitike trupore e pamjaftueshme në pjellje prodhimi i qumështit mbase duhet të plotësohet nga nëna dhe rritja e gicave pirës paragjykohet. Një eksperiment i fundit tregoi domosdoshmërinë e pranimit të humbjeve të rezervës energjitike dhe peshës trupore në laktacionin e ardhshëm: Pesha e çerdhes (kg) në moshën 28 ditë = 57 + 1.5 humbja e rezervës energjitike (dhjamë)(mmP2) + 0.46 humbja e peshës dosës (kg) (15.4) Dosat që janë të dobta gjithashtu do të reagojnë ndaj gjëndjes tyre të papranueshme nëpërmjet vonesës në fekondim. Kjo do të tregohet si një rritje në numrin e ditëve të intervalit nga këputja deri në fekondim. Intervali nga këputja deri në fekondim ka një korelacion negativ me të dyja, rezervën energjitike (indin dhjamor) të dosës dhe peshën e gjallë e dosës në këputje të gicave. Dosat që janë të dobta dhe të lehta në peshë paraqesin vështirësi për tu mbarsur duke zgjatur periudhën nga këputja deri në fekondim. 42
Megjithëse rezerva energjitike (indi dhjamor) e dosës në këputje ka të bëjë me shumë me nivelin e të ushqyerit gjatë laktacionit se me të ushqyerit gjatë periudhës së mbarsmërisë, megjitheatë është e vërtetë që shanci për rivendosjen e rezervës energjitike të humbur ndodh vetëm në periudhën e mbarsmërisë. Si rrjedhim kjo lidhet me të ushqyerit gjatë mbarsmërisë, si dhe të ushqyerit gjatë laktacionit, nga e cila kushtëzohet kondicioni trupor i dosës dhe për pasojë mundësia për tu fekonduar. Fig. 15.22 paraqet lidhjen midis intervalit nga këputja në estrus me trashësine e dhjamit kurrizit të dosës në këputje. Zakonisht gjënden 3-5 ditë joproduktive midis këputjes dhe estrusit. Sidoqoftë, kjo periudhë zgjatet shumë kur dosa dobsohet dhe trashësia e dhjamit në kurriz arrin nën 12 mmP2. Efekti duket të jetë më serioz për paradosat e pjelljes parë në fund të laktacionit të parë të tyre se tek dosat që kanë realizuar disa pjellje. Dosat që bëhen shumë të majme mund të paraqesin probleme të ngjashme. Ndërkaq me shumë vëmëndje duhet ti kushtohet dosave që janë shumë të dobta, pasi këto mund të kenë probleme që për nga rëndësia janë të njëjta me ato që janë shume të majme. Nuk egziston ndonjë leverdi në derrat që mbahen për riprodhim që trashësia e dhjamit të kurrizit të jetë mbi 25-30 mmP2. Lidhja midis prezencës së indit dhjamor dhe riprodhimit është boshti kryesor për të pasur një ecuri normale të performancës riproduktive të tufës së dosave. Të ushqyerit në periudhën e mbarsmërisë duhet të sigurojë një depozitim të mjaftueshëm të indit dhjamor gjatë periudhës së majmërisë minimalisht për (a) të minimizuar humbjet e pritëshme të rezervës energjitike që do të ndodhin gjatë laktacionit dhe (b) të mbështesë vendosjen e një trashësi të mjaftueshme të dhjamit në kohën e këputjes ( të paktën 12 mm P2). Dosat e këputur që kanë kondicion trupor të dobët dhe me nivele të pamjaftueshme të indit dhjamor do të ç’faqin mungesë dëshire për tu fekonduar dhe gjithashtu mund të ndodhë që çerdhja në pjelljen e ardhshme të ketë numër më të vogël gicash dhe pesha e gicave në lindje të jetë më e vogël. Gjëndet arsye për të mbështetur faktin që pas këputjes, si nje racion i përshtatshëm ashtu dhe një racion i kufizuar mund të rrisë numrin e vezëve të lëshuar dhe numrin e embrioneve të implantuar në muret e mitrës. Racioni 43
ushqimor i bollshëm përpara fekondimit dhe gjatë tre javëve të para të mbarsmërisë është kundra produktive por nivele shumeë të larta të ushqyerit pas këputjes janeë në çdo rast tepër të vështira për tu arritur. Gjithashtu problemet e implantimit të embrioneve do të çfaqeshin vetëm me nivele të të ushqyerit në fillim të mbarsmërise që janë të paktën 3 kg në ditë dhe mbase më shumë se kaq. Një dosë tashmë e dobët në momentin e këputjes nuk ka mundësi për të përfituar nga të qenurit e shqetësuar nga një regjim ushqimor i kufizuar. Prandaj mund të konkludohet që dosat midis intervalit nga këputja deri në fekondim mund të ushqehen për të rritur apetitin për zgjatjen e kësaj periudhe 3-5 ditë; dhe ata do të hanë 3-4 kg në ditë. Ne qoftëse fekondimi vonohet, disa kufizime do të bëhen të nevojshme dhe niveli i i të ushqyerit duhet të lidhet me kondicionin e dosës por normalisht duhet të jetë mund të jetë midis 2 dhe 3 kg në ditë. 3 javët e para të mbarsmërisë janë të ndieshme sepse kjo përfshin periudhën e implantimit të embrionit e cila ka një efekt të madh në madhësinë perfundimtare të çerdhës. është vërejtur që nivelet veçanërisht të larta dhe të ulta të të ushqyerit në këtë kohë mund të kompromentojnë numrin e fetuesëve që do të vendosen në murin uterin. Prandaj nivelet e te ushqyerit ne fillim te mbarsmerisezakonisht jane 2-3 kg ne dite,nivele me te larta per dosat me kondicion trupor te dobet. Tabela 4. Kërkesat e dosave për lëndë ushqimore Emërtimi
Sasia
Lëndë e thatë, kg Ushqim, kg Proteinë bruto, g Proteina të tretshme, g Celulozë, g Aminoacide: Lizinë, g Triptofan, g
2.7-2.9 2.7-3 450500 400470 200
Racioni ditor miell misri hime - ermik bërsi soje proteinë shtazore miell jonxhe premiks karbonat 44
% 60-70 5-8 14-16 3-5 5-7 1.5 2 0.5
Lëndë minerale: Kripë gjelle, g Kalcium g fosfor g
19-20 3.6-4
kripë gjelle
19 21 15
Në ferma ndodh shpesh që dosa të përgatitura mirë për ndërzim, por të ushqyera keq gjatë mbarsmërisë lindin gica të mirë, mbasi ajo konsumon rezervat trupore, por ato pas pjelljes pakësojnë prodhimin e qumështit, gicat ngelen të uritur dhe zhvillohen keq. Ngordhja e qelizave të pllenuara ndodh nga ulja e sasisë së proteinave në racion dhe goditjet. Kur të ushqyerit gjatë mbarsmërisë bëhet i drejtë, numri i gicave në pjellje rritet 1-2 gica. Keq ndikon në zhvillimin e fryteve pamjaftueshmëria e lëndëve minerale e sidomos e kalciumit. Mungesa e lëndëve minerale sjell pasoja të rënda në uljen e pjellorisë, frenohet rritja e zhvillimi i fryteve, lindin gica me peshë të ulët, të dobët, të ndjeshëm ndaj sëmundjeve dhe dëmtohen shpejt.Rëndësi të veçantë merr të ushqyerit e dosave në muajin e katërt të mbarsmërisë kur ndodh 50% e rritjes së peshës trupore të gicave. Në rast se ushqimi i drejtë i dosave para ndërzimit, është kusht i domosdoshëm për të rritur numrin e gicave të lindur, të ushqyerit e dosave në muajin e katërt të mbarsmërisë, është kusht i domosdoshëm për të lindur gica me peshë të lartë, me gjallëri dhe dosa të ketë shumë qumësht për të rritur mirë ata. Dosa nuk duhet të ushqehet sa të majmet, mbasi ato mbarsen me vështirësi, lindin pak gica dhe të dobët. Ulja e nivelit proteinik dhe aminoacideve nga gjysma e mbarsmërisë, ndikon keq mbi laktacionin e ardhshëm.Ushqimi jepet 2 herë në ditë, uji duhet të jetë i pastër dhe i bollshëm.Për të lehtësuar pjelljen dhe për të evituar sëmundjet e gjirit 4-5 ditë para pjelljes, racioni pakësohet në masën 30-40%. Në racion shtohet 1-1.5% përzierje mineralo-vitaminike dhe 1-2% karbonat kalciumi ose fosfat dikalcik. Në ekonomitë tona përdoret ky racion për dosat barsë të rënda: misër 1300 g, hime 280 g, ermik 170 g, 45
grurë 120 g, miell jonxhe 350 g, ushqim proteinik 350 g, premiks 130 g, karbonat kalciumi, etj. 1.4.2 Të ushqyerit e gicave të qumështit Rritja e gicave të të fortë, të shëndoshë e me peshë të lartë në shkëputje varet shumë nga qumështi i dosës. Gici menjëherë pas lindjes ka nevojë për të thithur kulloshtrën e nënës, që prodhohet në 2-4 ditët e para. Kulloshtra ndryshon nga qumështi si nga përbërja kimike ashtu dhe nga ajo biologjike. Tabela 5. Përbërja kimike Emërtimi Lëndë e thatë Lyrë Proteina Sheqer Lëndë minerale
Kulloshtra 26.7 4.4 17.7 3.5 0.6
Qumështi % 18.9 8.2 5.8 4 0.4
Kulloshtra, përveç lëndëve kryesore ushqimore, përmban gamaglobulinën, me të cilën janë lidhur kundërtrupat, që i shërbejnë organizmit për t’i qëndruar me sukses veprimit të baktereve e viruseve që ndodhen në mjedisin rrethues. Imunizimi i organizmit fitohet nëpërmjet kulloshtrës. Kjo ndodh sepse ndërtimi i shtratit (placentës) të dosës pengon kalimin e kundërtrupave nga dosa te gici. Për këtë, është shumë e vështirë, për të mos thënë e pamundur, që të rriten gicat pa kulloshtër. Prandaj, edhe kur duhet që gicat të shpërndahen në dosat e tjera, ky veprim të bëhet brenda 1-2 ditëve të para, që atë të pinë kulloshtrën. Pas lindjes, duhet shumë kujdes në shpërndarjen e gicave dhe në të mësuarit në gjirin e dosës, për të shfrytëzuar sa më mirë vetitë biologjike të dosës në prodhimin e qumështit. Në gjirin e dosës nuk ka depozita qumështi, ashtu siç ka te lopa, delja etj., ku qumështi grumbullohet midis dy mjeljeve ose pirjeve. Qumështi del me 46
reflekse çdo 30-60 min dhe zgjat 20-90 s dhe se dosa i ndjell gicat duke gërthitur. Gjatë kësaj kohe del aq qumësht, sa gicat ngopen. Pas mbarimit të qumështit, gicat vazhdojnë t’i bëjnë masazh, por ato thithin qumështin e ngelur në kanalet e qumështit. Për gicat periudha e qumështit (20-60 ditë) është delikate dhe duhet shumë kujdes nga ana e rritësit. Në moshën 2-3 ditëshe gicave u injektohen 2 ml preparat hekuri për tu mbrojtur nga anemia. Po u pengua rritja në këtë fazë, rritja në periudhat e mëvonshme do të kushtojë shtrenjtë. Deri në moshën 15-20 ditëshe gici rritet kryesisht me qumështin e nënës. Më vonë ata fillojnë të dobësohen. Kjo ndodh, sepse dosa nga fundi i javës së tretë nuk e përballon më nevojën e gicave për ushqim. Qumështi pakësohet, kurse kërkesa e gicave për ushqim shtohet. Prandaj, që gicat të mos e ndërpresin rritjen e zhvillimin, marrin ushqime plotësues. Ushqimi plotësues mënjanon periudhën kritike në rritjen e gicave dhe ndihmon që ato të marrin shtesa të larta . Ushqimi gicave u jepet sipas dëshirës dhe me nivel proteinik 20-22%. Meqënëse në moshën 28 ditë bëhet shkëputja, për të plotësuar qumështin e nënës, gicat shkëputen me peshë të lartë. Në racion ushqimor gicave u jepen koncetrate nga mosha 12-14 ditë , qumësht pluhur 10-15%, antibiotikë dhe qetësues të ndryshëm . Në moshën 12-14 ditëshe gicave u futet në racion ushqimor ushqim suplementar (pre-starter). Kështu, për gicat zakonisht përdoren racionet ushqimore të mëposhtëme. Tabela 6. Përbërja e racioneve ushqimore. Përbërja e racionit
21-30 ditë 70 50 100 60
Misër g Ermik g Grurë g Ushqim proteinik 47
30- 60 ditë 100 100 220 110
g Përzierje minerale 5 vitaminike g Karbonat kalciumi 7 g Proteina g 50
7 10 100
Për të nxitur zhvillimin e gicave përgatitet qumësht i sojës. Gicat nga dita e 6 -7tëe laktacionit ndjejnë mungesën e lëndëve minerale dhe kur ato nuk sigurohen, pinë urinën, futin hundët në fekale, për pasojë sëmuren e ngordhin. Për ta shmangur këtë gjë, u jepen përzierje lëndësh minerale.Gici nga dita e 4-6 ndjen etje për ujë, sepse qumështi i dosës përmban shumë yndyrë dhe stomaku i tij nuk është në gjendje ta tretë, veç se në gjëndje të holluar. Mungesa e ujit sjell pasoja në shëndetin e gicave. Ushqimi koncentrat jepet në gjendje të thatë, kurse në shumë raste të tjera ai gatuhet me ujë të nxehtë. Gicave ushqimi u jepet 3-4 herë në ditë në koritat përkatëse që të hanë sipas dëshirës. Suksesi në rritjen e gicave të qumështit varet nga sasia e qumështit që jep dosa, nga cilësia e ushqimit plotësues dhe kujdesi në mbarështrim.
48
Tabela 7. Dinamika e rritjes së gicave Mosha nga Pesha e embrionit Pesha në % e Gjatësia në pllenimi në gr embrionit (në raport cm në ditë me peshën në lindje) 30 2 0.15 2.54 40 13 0.90 5.50 50 40 3.0 8.30 60 110 8.0 11.43 70 263 19.0 14.35 80 400 29.0 20.32 90 550 39.0 22.10 100 1060 76.0 24.10 Në lindje 1300-1500 100.0 27.90 Pra, në varësi të zhvillimit të gicit, përcaktohen dhe nevojat në ushqime. Kështu, në 3 muajt e parë të mbarsmërisë rritja e embrioneve në mitër është e ngadaltë, pra edhe kërkesa në ushqim është e pakët. Kërkesa në ushqim rritet në muajin e katërt, kur rritja e embrioneve është intensive. Gjatë mbarsmërisë dallohen dy faza kryesore: mbarsmëria e lehtë, që fillon nga pllenimi deri kur embrioni arrin moshën 90–ditëshe ose 3 muajt e parë të mbarsmërisë; mbarsmëria e rëndë që përfshin muajin e fundit të barrës kur shtohet rreth 50% e peshës së gicit në lindje. Në periudhën e parë dosës do t’i mjaftonin 1.6-2.2 kg ushqim në ditë me nivel proteinik 12-13%, kurse në muajin e katërt ajo ka nevojë për 2.7-2.8 kg në ditë me nivel proteinik 1415%.Kujdes i kushtohet të ushqyerit të dosës në 20-40 ditët e para të mbarsmërisë kur zigota zë vend në brirët e mitrës dhe është e pambrojtur. Në këtë kohë pakujdesia më e vogël, p.sh. dhënia e ushqimeve të papërshtatëshme, të kalbura, të mykura, të ngrira, dhënia e ujit të ftohtë, etj, shkaktojnë dëmtimin e zigotave. Si rregull pas pllenimit ushqimi i dosave ulet 20-30% në krahasim me racionin që merret para ndërzimit.
49
1.5 Karakteristikat kryesore të racave të derrave të përdorura në studim. E Bardha e Madhe (Yorkshir). Kjo racë u krijua në Angli në shekullin e XIX pas një pune të gjatë. Kjo u arrit nga kryqëzimi riprodhues dhe përzgjedhja e rreptë. Kjo racë u krijua për t’iu përgjigjur kërkesave të tregut për mish. Fillimisht u bë kryqëzimi i derrave të vendit me racat e derrave napolitanë dhe kinezë. U krijua kështu grupi i derrave jorkshir, ku përfshiheshin racat Bardhoshi i Vogël dhe i Mesëm. Raca e Bardhë e Madhe u krijua u krijua në vitin 1868 dhe nga viti 1884 filloi puna për përzgjedhjen e tij për drejtim mishi e bekoni. Përzgjedhja e vazhdueshme, ka bërë që kjo racë të përshtatet lehtë në kushtet ushqimore e klimatike të ndryshme, prandaj është përhapur në gjithë botën. Kjoracë ka marrë pjesë në krijimin e përmirësimin e shumë racave. Sot, Brenda racës janë krijuar mjaft linja dhe tregues gjenetikë e prodhues shumë të mirë. Karakteristikat zooteknike:Derri i kësaj race ka trup të madh, gjatësia trupore e tij arrin 160-175 cm. Koka është me gjatësi mesatare, profili i hundës pak i thyer, kurse veshët i ka mesatarisht të mëdhenj, të hollë të drejtuar lart përpara. Sytë i ka të mëdhenj, ballin të gjerë dhe nofullat të zhvilluara. Qafa është e gjatë, e gjerë dhe muskuloze. Xhidavia është e gjerë dhe e drejtë. Shpatullat janë të gjera e lidhen mirë me trupin. Gjoksi është i gjerë dhe i thellë. Kurrizi i kraharorit është i gjatë, i gjerë dhe i njëtrajtshëm deri në vithe. Vithet i ka të gjera e të muskuluara mirë, po ashtu kofshët i ka të mbushura e të rëna deri në kyçet. Bishti është i lidhur lart, i gjerë në rrënjë, i gjatë e me qime. Gjymtyrët janë të drejta, të forta dhe ecja është energjike dhe lirshme. Barku është i zhvilluar. Lëkura është e bardhë pa rrudha e pa 50
njolla të zeza. Qimet i ka të bardha, të gjata e të shndritshme. Gjirin e ka jo më pak se 12 thitha të zhvilluara. Karakteristikat produktive:Pesha e dosave 200-260 kg dhe e harçave 300400 kg. Mishi prodhohet me pak dhjamë, trashësia e dhjamit në shpinë është 27-30 mm. Ka rritje të shpejtë, shtesa mesatare ditore është 665-850 gr, ndërsa peshën prej 100 kg derrat e kësaj race e arrijnë në 180-200 ditë. Deri në këtë peshë depozitojn ë me përparësi të madhe mish dhe pas kësaj përparësi depozitimi merr gradualisht dhjami. Shfrytëzon dhe shpërblen mirë ushqimin, 1 kg peshë të gjallë e prodhon me harxhimin e 2.9-3.7 kg ushqim. Shfrytëzon mirë kullotën, nuk ka pretendime për proteina shtazore por shfrytëzon e shpërblen mirë proteinat bimore. Jep 1.9-2 pjellje në vit, ku në çdo pjellje jep 10-12 gica, me një peshë të gjallë në lindje 1.3-1.4 kg. Në moshën 28-ditëshe arrin peshën 6-7 kg për krerë, kurse në moshën rreth 75ditëshe peshën 25-30 kg, ç’ka tregon se dosat janë shumë qumështore, rrjedhimisht dhe nëna të mira. Aklimatizohen shumë mire në kushte të ndryshme ambjentale. Kjo racë ka shërbyer si origjinuese - në linjë mashkullore për krijimin e shumë racave të tjera në botë. Por edhe si linjë femërore në kryqëzime, jep prodhimtari të lartë. 1.5.1 Gjatoshe (Landras). Raca Gjatoshe është krijuar në Danimarkë në vitin 1928 dhe u quajt Landras ose derri i vendit. Kjo racë është e përsosur për prodhimin e mishit bekon me pak dhjamë. Këta derra e kanë trupin shumë të zgjatur, gjoksin e ngushtë, por vithet e kofshët shumë muskuloze. Përsosja e e Gjatoshit për bekon ka krijuar diçka të veçantë në rritjen e derrit, në krahasim me llojet e tjera të kafshëve. 51
Derrat për mish duhet të kenë përmasa të gjera në trup, megjithatë, derri i racës Gjatoshe edhe pse ka trup të ngushtë në krahasim me të tjerat jep rreze të lartë mishi. Meqënse kjo racë plotëson më së miri kërkesën e konsumatorit për mish të shijshëm e me pak dhjamë ka gjetur përhapje të gjerë në botë. Po ashtu mbi bazën e punës që bënë në fillim danezët, sot janë krijuar disa tipa landrasi, si: ai gjerman, suedez, hollandez etj.Derri i racës Gjatoshe ka trup të gjatë 175-190 cm (mbasi në shpinë ka 1-2 rruaza më shumë nga të tjerat). Karakteristikat zooteknike:Kokën e ka të lehtë, me profil hundor gati të drejtë. Veshët të mëdhenj e të rënë mbi sy. Nofullat i ka të vogla e të lehta. Ballin e ka relativisht të ngushtë dhe qafën të gjatë dhe fine. Gjoksi është i ngushtë, shpatullat e lehta e pak të pjerrëta. Shpina është e gajtë e gjerë e njëtrajtshme deri në vithe. Barku është vëllimor. Vithet i ka të gjata e të gjera, të rrumbullakosura duke dalë jashtë trupit. Kofshët të muskuluara mirë e të rëna deri në kyçe. Gjymtyrët janë të drejta e fine. Lëkura është e hollë, elastike me ngjyrë rozë e pa njolla. Qimet janë të bardha, të buta e të dendura. Temperamentin e kanë të qetë. Dosat janë nëna të mira. Gjiri ka jo më pak se 12 thitha, të zhvilluara mirë. Karakteristikat produktive: Dosat peshojnë 200-250 kg, kurse harçat 300400 kg. Dosat japin 2 pjellje në vit me nga 10-12 gica në çdo pjellje. Gicat lindin me peshë të gjallë 1.3-1.5 kg, në moshën 28-ditëshe pesha e secilit arrin 6-7 kg, në moshën 75-ditëshe 25-28 kg. Shtesa mesatare ditore e peshës është 670-720 gr dhe në moshën 6-muaj arrin peshën 90-100 kg. Për 1 kg shtesë peshe harxhohet 2.9-3.5 kg ushqim. Derrat e kësaj race janë mjaft kërkuese ndaj ushqimeve proteinike dhe sidomos atyre me vlerë të lartë biologjike (me origjinë shtazore). Në rritje industriale janë të ndjeshme ndaj streseve. Veti karakteristike e racës është prekociteti i madh, shpërndarja uniforme e dhjamit midis fijeve muskulare dhe nënëlëkurës, prandaj dhe mishi i kësaj race është i butë, ka pamje të mermertë dhe është më i shijshëm. Raca Gjatoshe përdoret për prodhimin e derrave hibridë me aftësi të lartë prodhuese mishi me pak dhjamë. 52
KREU II. 2
QËLLIMI I STUDIMIT DHE RËNDËSIA E TIJ
Shumë cilësi biologjike që e bëjnë derrin kafshë të dobishme për njeriun janë pjelloria e lartë, sepse dosa në kushte të mira ushqimi e mbarështimi ka rraca që japin deri 20-25 gica në një pjellje. Periudhë e shkurtër e mbarsmërisë, mundëson që me një organizim më të mire të punës mund të merren deri 2.5 pjellje në vit. Të ushqyerit e balancuar mundëson realizimin e peshës për therje prej 100 kg në moshën 5-7 muaj. Në një ushqim dhe mbarështrim të mirë paradosa mund të ndërzehet në moshën 8-9 muaj dhe pjellja e parë të arrihet në moshën 12-13 muaj. Në kushte të mira mbarështrimi, brenda 200 ditëve derri e shton masën e lindjes rreth 75 herë. Prodhues i mire dhe ekonomik i mishit, sepse rrezja te derri është 75-80%, kurse te gjedhi 50-60% dhe te dhentë 45-55%. Strategjitë e të ushqyerit tek derri synojnë shtesa ditore të larta dhe mish cilësor si nga pikëpamja e vlerave ushqimore ashtu dhe të sigurisë për konsumatorët dhe minimizim të ndotjes së mjedisit. Disa nga vecoritë kryeosre të kësaj specie renditen si më poshtë: shëndërrues i fortë i ushqimit në mish, sepse për çdo kg mish të prodhuar konsumon 2.8-4 kg ushqim, kundrejt 8-10 kg që konsumon gjedhi dhe 6-10 kg që konsumojnë të imëtat. vlerëson çdo lloj ushqimi, sepse është kafshë gjithçkangrënëse dhe kësisoj konsumon si ushqimet bimore ashtu edhe ato shtazore. Shfrytëzon mirë mbeturinat e kuzhinave, të industrisë së vajit, të qumështit, etj. përshtatet lehtë me kushtet klimatike e ushqimore të çdo vendi. jeton 15-20 vjet, kurse për riprodhim mund të mbahet 4-5 vjet. kafshë policiklike , mbarsmëri e shkurtër afërsisht 150 ditë që mundëson realizimin e 2-2.5 pjellej në vit me nga 9-11 gica të rritur për pjellje. 53
Derri kalon në disa stade fiziologjike gjatë ciklit të tijj prodhues. Cdo stad ka vecori të ndryshme të cilat lidhen pashmangesisht me të ushqyerit, krijiminin e rezervave dhe kushtet e mbarështrimit. Për të arritur treguesit optimale cdo stad është i rëndësishëm dhe i lidhur pazgjidhshmërisht me stadet pasardhëse. Laktacioni është një periudhë me aktivitet të lartë metabolik si pasojë e prodhimit të qumështit prej dosës. Periudha e laktacionit tek dosat zgjat rreth 28 ditë. Pas shkeputjes së gicave dosat për një kohë 5-10 ditë (mesatarisht 8 ditë) do të vijnë në afsh dhe do te ndërzehen për të kaluar ne gjendjen e barsmërisë. Te ushqyerit sipas nevojave fiziologjike gjatë laktacionit minimizon humbjen në peshë të dosës, ruajtjen e rezerves dhjamore dhe vazhdimin normal te ciklit pasues riprodhues. Nga mënyra si shfrytëzohet dosa, sa pjellje merren në vit, sa gica rrit ajo, përcaktojnë drejtëpërdrejtë dhe sasinë e mishit që do të prodhohet. Sa më mirë të ushqehet dosa gjate laktacionit aq më shpejtë do të ndërzehet dhe aq më shumë gica do të pjellë e të rrisë dhe aq më shumë mish do të prodhojë, fakotrë këto që në rritjen intesive të derrit, kur kërkohen të merret një numër i madh i gicave në këputje, me shtesa të larta ditore dhe me koefiçentë të mirë të shpërblimit të ushqimit, marrin rëndësi të veçantë. Laktacioni ëhtë pjesë e ciklit riprodhues, që fillon menjëherë pas pjelljes. Prodhimi i qumështit gjatë laktacionit është në funksion të vetë nënës (madhësia e peshës trupore, rezervat trupore, të ushqyerit) si dhe gicave (madhësia e çerdhes, pesha e gicave, etj). Treguesi i fekonditetit është i lidhur fort me sasinë e ushqimit që merr dosa gjatë periudhës së laktacionit. Kufizimi i ushqimit gjatë periudhës së mbarsmërisë lejon rritjen e sasisë së ushqimit të marrë nga dosa gjatë periudhës së laktacionit. Rritja e konsumit të ushqimit, krijon mundësinë e rritjes së sasisë së qumështit të prodhuar nga dosa, e për rrjedhojë do të kemi peshë të lartë të gicave në shkëputje. Edhe periudha shkëputje - rishfaqje e afshit do të jetë e shkurtër dhe përqindja e ovulimit dhe fekonditetit e lartë. Dosat karakterizohen nga mos shfaqje e afshit gjatë periudhës së laktacionit. Kjo ështe arsyeja bazë e prirjes, për shkëputjen e hershme të gicave, moment i cili lejon shkurtimin e intervalit pjellje – ndërzim efektiv. 54
Disa konsiderata që duhet të mbahen parasysh gjatë kësaj periudhe janë rikthimi në gjendje normale i organeve të riprodhimt tek dosa kryhet rreth 34 javë pas pjelljes.Në qoftë se laktacion është i shkurtër, atëherë intervali shkëputje - shfaqje e afshit është më i gjerë ashtu si dhe ndryshimi individual midis dosave rritet. Kështu p.sh. në se këputja do të realizohet në moshën 21 ditore, ditë të humbura brenda një cikli përllogariten afërsisht 4 6 ditë.Niveli i prodhimtarisë së qumështit rritet rregullisht 3 javë pas pjelljes. Pas kësaj periudhe fillon rënia e prodhimit. Periudha e laktacionit ndikon në disa tregues të ndryshëm riprodhues. Kur laktacioni zgjat 2 - 3 javë, shfaqja e estrusit ndodh pas 10 ditëve.Ndërsa, kur laktacioni zgajt 4 javë shfaqja e estrusit ndodh pas 5 ditëve.Kjo ndodh si rezultat i kombinimit të efekteve që vijnë nga vetë rigjenerimi i mitrës dhe ndikimit të hormoneve laktogjenik, ku efektin maksimal për prodhimin e qumështit e shfaqin deri në moshën 3 javëshe. Përqindja e mbarsmërisë është e ulët ne se gicat këputen para 21 ditëve. Disa dosa shfaqin afshin para kësaj periudhe, por nuk mbarsen. Kështu që ato do të rishfaqin afshin pas 21 ditëve. Në këtë mënyrë numri “ditë të humbura” në ciklin riprodhues do të rritet dhe për rrjedhojë IP do të jetë më i ulët. Kur laktacioni është i shkurtër numri i vezëve të fertilizuara dhe mbijetesa e embrioneve ulet. Kjo është më e theksuar kur këputja kryhet para 18 ditëve. Shakalla e humbjeve zvogëlohet kur këputja aplikohet në kufijtë 21 - 28 ditë. Numri i gicave të këputur nga një dosë në vit është në kufijtë maksimal kur aplikohet këputja në kufijtë 21 - 32 ditë. Këputja si proçes, nuk është i kushtëzuar vetëm nga dosa (efektet mëmësore), por edhe nga vetë gicat. Sistemi imunitar dhe zhvillimi i gicave deri në moshën 3 - javëshe është tërësisht i varur nga sasia e qumështit të marrë prej nënës. Bazuar në biologjinë e dosës, optimale duket se është këputja në moshën 21 - 28 ditë. Ndërsa bazuar në bilogjinë e gicave, optimale duket se është këputja në moshën 28 - 42 ditë. 55
2.1 Intervali midis këputjes dhe pjelljes. Në qoftë se laktacioni zgjat 28 ditë ose më shumë, shumica e dosave (90 %) do të shfaqin estrusin brenda 5 ditëve pas këputjes. Por pjesa tjetër rreth 10 % e shfaqin estrusin pas 10. Kjo e fundit haset zakonisht te dosat që shfaqin kondicion të dobët trupor gjatë laktacionit. Megjithatë është vërtetuar se dosat të cilat mbarsen në afshin e dytë (pra + 21 ditë pas afshit të parë), kanë 0.5 gica më shumë për pjellje. Kjo për faktin se % e ovulimit është më e lartë në këtë periudhë.Sidoqoftë ky efekt plus, nuk justifikohet, krahasuar me numrin “ditë të humbura” te cilat jane tejet te rendesishme ne ciklin produktiv te dosave.
Objektivi kryesor në prodhimtarinë e dosave është marrja e një numri të lartë të gicve në këputje/pjellje si dhe indeks të lartë të pjelljes (IP). Reduktimi i laktacionit dhe intervalit këputje estrus mbetet një nga problemet më të rëndësishme në përmirësimin e treguesve riprodhues në derra (Robinson, 1990). Dosat gjatë laktacionit nuk shfaqin afsh. Shfaqja e afshit ndodh zakonisht 510 ditë pas këputjes. Ky interval përfaqëson pjesën më të vogël të ciklit riprodhues te perbere prej 150 ditëve ku jane te përfshira dhe mbarsmëria dhe laktacioni. Pikerisht ndikimi ushqimir dhe rentabiliteti i ciklit riprodhues te doses dhe pakesimi i numrit te diteve te humbura tregojne se pse eshte kaq i rëndësishëm laktacioni dhe intervali këputje-estrus. Per keto vecori dhe interesin e drejteperdrejte ekonomikstudimi pati per qellim të përcaktojë saktë efektet e këtyre dy periudhave në treguesit riprodhues të doses Rezultatet që do të përfitohen nga ky studim do të përdoren për përgatitjen e skemave efikase të trajtimit të derrave në këtë periudhë kritike që dominon në efektivitetin e këtij aktiviteti. 56
Qëllimi i studimit : Të përmirësojë efektivitetin e rritjes së species së derrit nëpërmjet menaxhimit më të mirë të faktorëve mbarështimore që ndikojne në aspektet riprodhuese të dosave, kryesisht në fazat e, lakacionit dhe keputje deri në oestrus.
2.2
Detyrat e studimit
Studimi ishtë konceptuar të realizohej si një kërkim i përbërë nga këto detyra kryesore: Detyra I. Studimi i ndikimit të sasisë së ushqimit të administruar në fazat laktacion dhe këputje të dosave Landras dhe e Bardhe e madhe, në treguesit: • Numrin e gicave në këputje Pesha e gicave në këputje • Kondicioni trupor i doses • Intervali këputje-estrus (rishfaqja e afshit) në ditën e 8-të Detyra e II. Efektet e niveleve të ndryshme të sasisë së ushqimit të dhënë në performancën riprodhuese të dosës pas këputjes për: Mesataren në ditë e rishfaqjes së afshit pas këputjes Dosa që shfaqin afshin në ditën e 8 (në %) Dosa që nuk shfaqin afsh në ditën e 21 Detyra e III : Efektet e të ushqyerit gjatë 28 ditë laktacion për aftësitë riprodhuese të dosave që pjellin për herë të parë për: Sasia ditore ( kg) e ushqimit të konsumuar Humbja në peshë trupore gjatë kësaj periudhe (28-ditë) Shfaqja e afshit në ditën e 8 (në numër dhe %) Për të gjitha modelet e gjetura të përllogaritet numri i ditëve të humbura duke bërë një anlizë ekonomike e të ardhurave, shpenzimeve dhe fitimit. 57
KREU III 3
Materiali dhe metoda e punës
Eksperimenti u relizohet në fermat private të rritjes së derrit në Levan-Fier, Fushekruje dhe Laç.Ai u shtri per arsye objektive dhe subjective gjate ne kohe ne periudhen 2010-2015. Në eksperiment u përdoren dosa të racës e Bardha e Madhe dhe Landras dhe per vezhgimin e karakteristikave te racave edhe metise te tyre. Numri i dosave që do të përfshien në eksperiment ishte i vecante per cdo prej tre detyrave te studimit. Ato u ndanë në grupe ne varesi te nevojave studimore te eksperimentit. Perberja e grupeve ne thelb permbajti dosa primipare por ne rastet kur u vleresuan tregues racore u përfshine dosa të pjelljeve të ndryshme. Racioni ushqimor ishte modeli tipik për dosat në laktacion (për 28 ditë) dhe pas-këputjes (deri në 8 ditë). Ushqimi u dha ne varesi te skemes dhe te grupit studimor. Treguesit kryesorë të vleresuar ishin sasia ditore ne kg/ditë, periudha, mbarsmeri, laktacion, këputje, adlibitum dhe niveli energjitik i racionit (MJ, ET/ditë).Ne baze te energjise u nda ne dy nivele, niveli i parë energjitik i racionit (me nivel të lartë energjitik) do të jetë 71 MJ ET/ditë dhe niveli i dytë energjitik i racionit (me nivel të ulët energjitik) do të jetë 35 MJ ET/ditë. Periudha e laktacionit u llogarit 28 ditë, ndersa periudha keputje-estrus (5 deri në 8 ditë). Për tregues bazë (kryesore) u vleresua ndryshimi i peshës së gjallë (kg), (dita 0, 21, dhe 28) dhe rishfaqja e afshit pas këputjes në ditë. Në mënyrë të detajuar metodika e punës përshkruhet vecmas për cdo eksperiment.
58
3.1 Rezultatet e mara dhe diskutimi i tyre. 3.2 Studimi i ndikimit të sasisë së ushqimit të administruar në fazat laktacion dhe këputje të dosave Landras dhe e Bardhe e madhe, në treguesit: • • •
Numrin e gicave në këputje Pesha e gicave në këputje Kondicioni trupor i doses Intervali këputje-estrus (rishfaqja e afshit) në ditën e 8-të
Qëllimi i këtij eksperimenti ishte të vlerësonim efektin e kufizimit te ushqimit ne dosat e pjelljes së parë pas shkeputjes se gicave. Në total u përdorën 38 dosa e Bardha e Madhe (BM) dhe Landras (L)të përzgjedhura rastësisht të cilat u ndane ne 4 grupe. Trajtimi i tyre u bë sipas të dhënave në tabelën Nr. 7. Numri i gicave te lindur u standartizua me 8-10 gica per cdo pjellje. Të dhënat për nutrintët që siguronte racioni ushqimor jepen në Tabelen Nr. 8 Tabela 8. Përbërja e grupeve të eksperimentit dhe sasia e ushqimit të administruar. Grup Nr. Sasia e ushqimit kg/ditë, Pas i dosave Mbarsmëri Laktacio Këputje n ndërzimi /grup t A 2.2 3 2 2.2 10 B 2.2 3 Ad 2.2 9 libidum deri-3.7 C 2.2 3.7 3.1 2.2 10 D 2.2 4.9 3.2 2.2 9
59
Shumë faktorë ndikojnë në efikasitetin dhe funksionin riprodhues të dosave. Nje nder faktoret kryesore eshte te ushqyerit dhe vecorite e tij ne varesi te vecorive fiziologjike te doses. Një shembull konkret per kete është numri i ditëve jo-produktive (NPDs), që është periudha kohore për femrat që nuk janë shtatzënë ose laktante dhe përfshijnë intervalet ndërmjet diferencimit gjinor dhe të pjell;jes të parë në dosa. NPDs, eshte nje nder faktorët më të rëndësishëm per të përcaktuar nëse një tufë renditet në krye ose në fund të një grupi përsa i përket produktivitetit (Stein, 1992). Në njësitë moderne, pritet që dosat te kthehen në estrus brenda shtatë ditëve pas shkeputjes. Për dosat që nuk shfaqin estrus menjëherë pas shkëputjes, NPDs rritet, duke kompromentuar efikasitetin riprodhues. Ka faktorë të shumte që ndikojnë në shpejtësinë me të cilën dosat kthehen në estrus pas shkëputjes, dhe performancen pasuese riprodhuese. Keta tregues përqendrohet në ndikimin e të ushqyerit në intervalin e shkeputje-estrus në dosa. Tabela 9. Lëndët ushqimore të siguruara nga racioni ushqimor (g/kg) Periudha Përbërësit Mbarsmëri Laktacion Shkëputje Proteine brudo 159 184 300 Lizine 6.9 10.1 12.9 Metionine 2.3 2.7 3.8 Metionine+cistin 5.2 6.0 8.0 Treonin 5.1 6.1 9.3 Triptofan 1.9 2.1 2.4 Isoleucine 6.1 7.8 9.3 Leucine 10.8 13.1 14.9 Fenilalanine+Tirosine 12.5 14.0 14.8 Valine 7.6 9.0 10.3 Lende e thate 868 875 895 Energji e tretshme 12.8 14.2 14.7 (MJ/kg) Vajra total 38.0 62.0 66.0 60
Acid linoleik Fibra bruto Kalcium Fosfor Fosfor i asimilueshëm Natrium Kalium
10.2 49.0 8.7 8.0 4.7 6.9 2.1
9.1 30.3 9.2 7.4 4.9 7.4 2.1
28.1 24.1 9.9 7.0 5.5 9.9 3.3
Te ushqyerit u vrejt te kete nje ndikim te madh ne treguesit produktive dhe te riprodhimit ne derra. Nder fazat e ciklit prodhues te ushqyerit e dosave gjate laktacionit janë nje element i rëndësishëm per produktivitetin. Dosat ne grupet e eksperimentit me kufizim te ushqimit ditor ofruan ulje te peshës se tyre te gjalle. Kjo ulje varioi nga 33 deri ne 36 kg. Kjo ishte veçanërisht e dukshme per grupet A dhe B dhe me pak evidente per grupin C si nje grup me nje volum me pak te kufizuar ushqimor. Ulja e peshes se gjalle te doses rezultoi me e ulet ne grupin D si grupi me statusin me te larte ushqimor. Tabela 10. Humbjet ne peshe dhe trashësinë e dhjamit tek dosat. Humbjet peshë/ dhjam (kg)
A
Gjate laktacionit Shtresa dhjamore Shkëputje estrus
34.8a 6.8a 3.0a
Grupet e eksperimentit B C D 35.8 a 7.6a 2.7a
32.5a 4.7b 8.6a
18.3b 3.5b 10.0b
Poole d s.e. 2.2 0.5 1.4
a,b, ne treguesit e grumbulluar ne tabele tregojnë qe vlerat janë te vërtetuara statistikisht dhe rezultatet mes diferencave janë te qenësishme (P<0.01). Dosat ne grupet e eksperimentit me kufizim te ushqimit ditor shfaqën ulje te peshës se tyre te gjalle. Kjo ulje varioi nga 33 deri ne 36 kg. Kjo ishte veçanërisht e dukshme per grupet A dhe B dhe me pak evidente per grupin C 61
si nje grup me më pak kufizim në sasisë ditore të ushqimit. Ulja e peshes se gjalle te dosave rezultoi me e ulet ne grupin D si grupi me nivelin më të larte ushqimor. Gjate kryerjes se eksperimentit dosat e grupit C si grupi me nivelin e mesëm ushqimor humben me shume shtrese dhjamore krahasuar me grupin D. Nderkohe e kundërta u vrejt per humbjen e peshës ne periudhën shkëputje oestrus. Gjate kësaj periudhe dosat humben peshe ne korrelacion te zhdrejte me statusin e tyre ushqimor. Kështu me pak peshe ne periudhën shkëputje afsh humben grupet A dhe B ose grupet me status te kufizuar ushqimor. Ne vijim u radhiten dosat e grupit te trete C, te cilat humben mesatarisht 8.6 kg. Nderkohe qe me shume humben dosat e grupit D me nivel te larte te statusit ushqimor qe humben ne ketë periudhe 10 kg peshe trupore. Të dhënat në tabele tregojnë qe vlerat janë te vërtetuara statistikisht dhe rezultatet mes diferencave janë te signifikative. (P<0.01). Të dhënat për efektet e sasisë së ushqimit të në aftësitë rirpodhuese dhe treguesit riproduktivë të cerdheve respektive jepen në tabelën Nr.10 Tabela 11. Efektet e nivelit te t’ushqyerit ne performancen riprodhuese te dosave dhe treguesit produktive te çerdheve te tyre. Treguesit
Intervali shkëputjeafsh (dite) Dosat qe nuk erdhën në afsh pas ditës se 8 te shkëputjes (%) Intervali shkëputje – mbarsje (dite)
Grupet e eksperimentit dhe numri i dosave A B C D Pool (10) (9) (10) (9) ed s.e. 7.7 7.5 6.5 5.2 1.3 17. 2
19
13.3
7.4
9.3
12.3
11.7
6.9
62
2.6
Numri i gicave te lindur gjalle ne pjelljen e pare. Numri i gicave te shkeputur Pesha ne kg e gicave ne lindje Pesha e gicave ne shkëputje ne (kg) Numri i gicave te lindur gjalle (pjellja e dyte)
10. 1a
8.9b
9.7a
9.4
9.5
9
9
0.3
1.3a
1.4b
1.4b
1.4
0.04
9.2
0.4
ab
b
6.4
6.5
6.4
6.6
0.14
10. 03
10.0
10.1
10. 2
0.5
Te dhënat e përftuara tregojnë ndikimin e statusit ushqimor ne intervalin shkëputje afsh. Ky interval eshte me i madh ne grupin A 7.7 dite dhe ne vijim ne grupin B me 7.5 dite. Këto grupe përfaqësojnë dosat me kufizim te racionit ushqimor. Në grupin C ku interval zbret ne 6.5 dite per te përfunduar ne nivelin me te ulet 5.2 dite ne grupin D ose grupin me sasinë më të lartë të ushqimit. Po kështu me te njëjtin trend shfaqet dhe % e dosave te cilat nuk erdhën ne afsh ne ditën e 8 te pas shkëputjes. Dosat qe nuk erdhën ne afsh ditën e 8 ne grupin A përfaqësuan 17.2% dhe ne vijim ne grupin B perfaqesuan 19% te dosave. Ky grup përfaqëson dosat me kufizim te racionit ushqimor qe parqiten intervalin me te gjate shkëputje-afsh. Ne grupin tretë „C“ kjo vlere zbriti ne 13.3% te numrit total te dosave. Po te njëjtat raporte vrehen dhe ne intervalin shkëputje ngelje barse te shprehura ne dite ku tregohet qarte ndikimi qe ka ne kete raport statusi ushqimor i dosave duke perrfunduar ne nivelin me te ulet ne grupin D ku vetëm 7.4% e dosave erdhën ne afsh ne me shume se 8 dite pas shkeputjes se gicave.
63
9 8 7 6 5 4 3 2 1 0
A
B
C
D
Figura Nr. 1 Intervali shkëputje –afsh në ditë Këto grupe përfaqësojnë dosat me kufizim te racionit ushqimor. Ne grupin tre C ku interval zbret ne 6.5 dite per te përfunduar ne nivelin me te ulet 5.2 dite ne grupin D ose grupin me performancen me te larte ushqimore. Po kështu me te njëjtin trend shfaqet dhe % e dosave te cilat nuk erdhën ne afsh ne ditën e 8 te pas shkëputjes. 20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0
A
B
C
64
D
Figura Nr. 2 shkëputjes.
Dosat që nuk erdhën në afsh
pas ditës së 8-te të
14 12 10 8 6 4 2 0
A
B
C
D
Figura Nr. 3 Intervali shkëputje mbetje barsë në ditë Numri i gicave te lindur duket te mos paraqitet sipas treguesve te vlerësuar deri tani. Statistikisht te dhënat nuk paraqesin lidhje te qenësishme duke evidentuar nje ndikim jo te qenësishëm te nivelit ushqimor ne numrin e gicave te lindur gjalle ne pjelljen e pare. Konkretisht ne grupet A dhe B me statusin e dobët ushqimor kemi respektivisht 10.1 dhe 8.9 gica mesatarisht ne pjelljen e pare.
65
10.2 10 9.8 9.6 9.4 9.2 9 8.8 8.6 8.4 8.2
A
B
C
Numri i gicave te lindur gjalle ne pjelljen e pare.
D
Numri i gicave te shkeputur
Figura Nr. 4 Numri i gicave në pjelljen e parë dhe numri i gicave të shkëputur. Ne grupin C vrejme 9.7 gica ne pjelljen e pare nderkohe qe performancen me te ulet per kete tregues e vrejme çuditërisht ne grupin D me 9.2 gica per pjellje, nderkohe qe ky grup eshte grupi me nivelin ushqimor me te larte. Ky trend pothuajse ngelet i tille mes grupeve dhe per numrin e gicave te shkëputur. Nderkohe trendi ndryshon per peshën e gicave ne lindje ky përveç numrit te tyre duket qe ka ndikim dha niveli i statusit te te ushqyerit te dosave ne laktacion. Pesha e gicave ne këputje ne kg (pjellja e dyte) u pa te ndikohej ne po ate menyre si pesha e gicave ne lindje. Gicat ne grupet A dhe B si grupet me statusin me te ulet ushqimor te doses u shkeputen respektivisht 6.4 dhe 6.5 kg. Ne grupin C u shkeputen 6.4 kg.
66
7 6 5 4 3 2 1 0
1
2
Pesha ne kg e gicave ne lindje
3
4
Pesha e gicave ne shkëputje ne kg (pjellja e dyte)
Figura Nr. 5 Pesha e gicave në lindje dhe në këputje Ndersa ne grupin D u shkeputen 6.6 kg e cila rezultoi dhe pesha me e larte e gicace ne shkeputje. Megjithate Tabela Nr.12 Efektet e diferencave ushqimore gjatë laktacionit në performancën riprodhuese. Treguesit Grupet 3 3 3.7 3.9 Humbja në peshë (kg) 30.8a 27.4a 19.6b 15.8b gjatë laktacionit Humbja e shtresës 7.1 6.4 5.7 4.2 dhjamore gjate laktacionit (mm) Intervali laktacion-afsh 32.4 30.6 16.4 15.5 ne ditë Dosa në afsh deri 8 dite 33.3 35.0 58.3 58.3 pas shkëputjes ne % Humbja ne kg peshe gjate laktacionit eshte me e larte per grupin me 3 kg ne dite me 30.8 dhe 27.4 kg per dose. Ulja me e ulet dhe me diference te 67
vertetueshme statistikisht eshte per 2 grupet e fundit si grupet me stadin me te larte te te ushqyerit. Ne grupin qe ushqehet me 3.7 kg ushqim ne dite humbje e doses gjate laktacionit eshte vetem mesatarisht19.6 kg ose 2 here me pak se grupi i pare me nivelin me te ulet. Kjo verteton ate qe niveli i te ushqyerit te doses gjate laktacionit eshte shume i rendesishem ne ruajtjen e kondicionit te doses dhe minimizon uljen e peshes tek ato. Humbja e shtreses dhjamore gjate laktacionit ndjek gjithashtu te njejtin trend. Ajo eshte me e larte per grupet e ushqyera me 3 kg ne dite me 7.1 dhe 6.4 mm per dose. Ulja ne grupin qe ushqehet me 3.9 kg ne dite rezultoi 4.2 mm. 120 100 80
Dosa nw afsh deri 8 dite pas shkëputjes ne % Intervali laktacion-afsh ne ditw Humbja nw peshw (kg) gjatw laktacionit
60 40 20 0
3
3
3.7
3.9
Figura Nr. 6 Dinamika e ndryshimit te treguesve në vartësi të sasisë së ushqimit të dhënë.
Te dhenat vertetojne se niveli i te ushqyerit te doses gjate laktacionit eshte shume i rendesishem ne ruajtjen e rezerves se tyre dhjamore. Intervali laktacion-afsh ne dite eshte me e larte per grupin me 3 kg ne dite 32.4 dite per dose, per tu ulur ndjeshem ne grupin me status me te larte 68
ushqimor me diference te vertetueshme statistikisht. Intervali laktacionafsh ne dite ne dosat qe u ushqyen me 3.9 kg ushqim ne dite rezultoi mesatarisht 15.5 dite. Ne vleresimin e dosave qe vijne ne afsh deri 8 dite pas shkëputjes ne grupin e pare te ushqyer me mesatarisht 3 kg ne dite dosat e ketij grupimi perfaqesuan vetem 33.3% te totalit. Ne grupin e trete te ushqyer me mesatarisht 3.7 kg ne dite dosat e ketij grupimi perfaqesuan gjysmen e grupit ose 50% te totalit. Ne grupin e ushqyer me mesatarisht 3.9 kg ne dite dosat e ketij grupimi perfaqesuan vetem 58.3% te numrit te dosave dhe vleren me te larte te vrejtur ne studim. Kjo tregon qe statusi ushqimor luan nje rol te rendesishen ne shkurtimin e periudhes shkeputje afsh ne dosa.
69
3.2.1 Konkluzione për detyrën e parë. Ndikimi i statusit ushqimor ishte me i ndjeshëm ne dosat qe pjellin per here te pare ne humbjen e shtresës se tyre te dhjamit gjate periudhës laktacionafsh. Kjo u evidentua ne dosat me nivel te kufizuar ushqimor, krahasuar me grupin e trete dhe te katërt me me pak kufizime ose ushqim sipas dëshirës. Por rezultatet e studimit treguan qe performanca riproduktive e dosës te ndikohej pak ose aspak nga niveli i statusit te saj ushqimor. Ndrushimi i statusit te te ushqyerit te dosës nga i kufizuar ne sipas dëshirës gjate periudhës te shkëputjes u pa te mos kete ndikim te vërtetuar ne humbjen e peshës trupore, humbjen e trashësisë te shtresës se dhjamit dhe ne humbjen e peshës trupore gjate momentit te shkëputje afsh. Rezultatet e studimit konfirmuan qe rritja e sasisë se ushqimit te dosave primipare me 1 kg gjate periudhës se laktacionit ndikon direkt ne peshën e lindjes se gicave. Gjithashtu rritja e sasisise se ushqimit te dosave gjate periudhës se laktacionit ka nje ndikim te drejteperdrejte ne shkurtimin e periudhës shkëputje dhe shfaqje e afshit. Po kështu ky fenomen shoqërohet dhe me rritjen e fekonditetit te dosave primipare. Rezervat ushqimore ne trupin e dosave luajnë nje rol mjaft te rendesishen ne performancen riprodhuese. Ato shërbejnë si tampon per stresin e te ushqyerit kur ajo nuk plotëson nevojat e saj ushqimore ose kur bilanci energjetik ne organizëm eshte negativ. Po kështu rezervat ushqimore shërbejnë si tampon dhe per stresin ushqimor te laktacionit. Kur sasia e ushqimit te marre nga dosa gjate laktacionit eshtre e ulet atëherë ajo mobilizon rezervat e saj trupore te plotesoje nutrientëet e nevojshëm per laktacionin. Duke konsumuar rezervat per laktacionin dosa do te ule produktivitetin e saj gjate ovulacionit dhe afshit ne se këta nutriente nuk do ti plotesoje me racionin e saj ushqimor. Fazat e ciklit riprodhues te dosës janë te alternuara midis tyre. Ne menyre konseguente ndikimi i nivelit ushqimor nuk ngelet vetëm brenda asaj faze, 70
por intereson ne menyre integrale te gjitha fazat dhe nenfazat dhe te gjithë ciklin riprodhues te dosës. Per shkaqe te lidhjeve dhe te afeksioneve qe stadet e ciklir prodhues kane ndërmjet njeri tjetrit ushqimi duhet te jete i sakte i plote dhe i balancuar per gjate gjithë kohës. Trajtimi ushqimor i dosës barse nuk ka lidhje vetëm me gjendjen e barrës dhe pjelljen, por ky statutus ndikon direkt dhe ne maksimizimin e kapaciteteve prodhuese gjate fazës se laktacionit. Realizimi i nje statusi te sakte ushqimor te dosës gjate laktacionit maksimizon rezultatet e lindjes, peshën ne lindje te gicave, peshën ne shkëputje, minimizon numrin e ditëve jo-produktive te dosës (NPDs) dhe maksimizon treguesit e çerdhes pasardhëse. Rezultatet me te mira produktive dhe reproduktive ne derra shfaqen ne brezninë e pare te kryqëzimeve midis racave, nderkohe qe te dy racat e përfshira ne studim shquhen per produktivitetin e tyre.Të gjitha këto rezultate argumentohen me shfaqjen e dukurisë së heterozisit, si rezultat kryesisht i përdorimit të kryqëzimit me pjesmarrjen e dy racave.
3.3 Efektet e niveleve të ndryshme të sasisë së ushqimit konsumuar në performancën riprodhues të dosës pas këputjes për treguesit: • Mesatarja në ditë e rishfaqjes së afshit pas këputjes • Dosa që shfaqin afshin në ditën e 8 (në %) • Dosa që nuk shfaqin afsh në ditën e 21 Eksperimenti u ngrit në ekonomitë derrave ne në Levan të rrethit te Fierit dge Gjorm Lac. Me qëllim që vec ndryshimit të faktorit ushqimor të vlerësohej dhe ndikimi i faktorit racë u përdorën 24 dosa të racës e Bardhë e madhe (BM) dhe 59 dosa të pjella prej tyre ; 5 dosa kryqëzim midis racës e Bardhë e madhe dhe Landras (BM x L) dhe dosat e pjella prej tyre gjithesej 44. Rezultatet u grupuan per dy vjet rresht. Dosat e ketyre racave janë shumë 71
qumështore, rrjedhimisht dhe nëna të mira. Karakterizohet nga tregues të lartë riprodhues dhe pershtaten mire me kushtet e mbareshtrimit. Edhe ne kete eksperiment racioni ushqimor u dha i diferencuar për dosat në laktacion (për 28 ditë) dhe pas-këputjes (deri në 8 ditë). Ushqimi ne kete rast u diferencua ne dite. Dita e 1-2: 2 kg/ditë, dita e 3-4: 4 kg/ditë, dita e 5-Këputje: ad-libitum ose1/2 ad-libitum. Niveli i energjitik i racionit u diferencua në dy nivele: me nivel të lartë energjitik 71 MJ ET/ditë, me nivel të ulët energjitik me 35 MJ ET/ditë.Të dy nivelet u përdoren reciprokisht dy periudha, laktacion 28 ditë dhe ne këputje-estrus (deri në 8 ditë). Treguesit e ndjekur ishin ditë mesatare e rishfaqjes së afshit pas këputjes, dosave që shfaqin afshin në ditën e 8 , dosa që nuk shfaqin afsh në ditën e 21. U vlerësuan faktorët individualë si pjellja, madhësia e cerdhes, zgjatja e laktacionit dhe pesha e gjallë trupore. Tabela 13. Efektet e te ushqyerit ne performancen riprodhuese te dosave. Tiparet
Mesatarja në ditë e rishfaqjes së afshit pas këputjes Dosa që shfaqin afshin në ditën e 8 (në %) Dosat qe nuk erdhën ne afsh pas
Grupet e eksperimentit dhe numri i kafsheve 24 dosa e 59 Dosa 5 dosa 44 dosa te rraces te pjella kryqezime pjella prej BM prej tyre. BM x L tyre. 7.5
8.0
6.3
7.2
16
22
12.5
20
12
18
10
16
72
ditës se 8 te shkëputjes (%) Intervali shkëputje -mbetje barse ne dite
9.8
9.2
8.6
9.0
Tiparet që u regjistruan ishin madhësia e çerdhes, pesha e çerdhes në lindje, 3-javë, 8-javë, shtesa mesatare ditore dhe % e mbijetesës së gicave. Rezultatet e grumbulluara gjate studimit treguan per një superioritet te tipareve te vezhguara për pjelljet si rezultat i kryqëzimeve krahasuar me pjelljet e racave të pastëra te vlerësuara ne kete studim. Diferenca të dukshme vihen re për efektin tufë dhe vit. Efekti grup-pjellje ndikon në numrin e gicave në lindje dhe mbijetesën e tyre. Rezultatet e vezhgimeve treguan rezultate me te larta ne kryqezimet dhe metiset e tyre. Mesatarja në ditë e rishfaqjes së afshit pas këputjes ne 24 dosat e rraces BM rezultoi mesatarisht 7.5 dite pas shkeputjes, nderkohe qe ne dosat e mbajtura prej cerdheve te tyre rezultoi mesatarisht 8 dite.
8
7.5
8 7.2 6.3
7 6 5 4 3 2 1 0
Dosa e rraces BM 24
Cerdhe 59
Kryqezime BM x L
Cerdhe 4
Figura Nr. 7. Shfaqja e afshit pas këputjes në ditë. 73
Diferenca me mesatarisht gjysem dite shpjegohet me ndikimin e ushqimit dhe kushteve te mbareshtrimit vecanerisht me ndikim ne dosat e reja. Prodhimi i mishit me kosto sa më të ulët është treguesi më thelbësor në ekonomitë e prodhimit të derrave. Përdorimi i kryqëzimeve në ekonomitë e prodhimit të derrave, për të rritur efektivitetin është ndër mënyrat më të sukseshme. Kjo realizohet duke shfrytëzuar avantazhet e racave të ndryshme që marrin pjesë në kryqëzim përmes shfaqjes së dukurisë së heterozisit në brezin F1. Dosa që shfaqin afshin në ditën e 8t e u panë te ishin 16% e rraces e Bardha e Madhe nderkohe qe kjo përqindje per çerdhet per kete kategori rezultoi 22% (ndjeshëm me e larte).
25
20
15 22 10
20
16 12.5
5
0
Dosa e rraces BM 24
Cerdhe 59
Kryqezime BM x L
Cerdhe 4
Figura Nr.8. Dosa që shfaqin afshin deri në ditën e tetë (%) Nga dosat kryqëzime BM x L 12.5% e tyre shfaqen afshin në ditën e 8, ndërsa prejçerdheve te tyre 20% e dosave te reja shfaqen afshin ne kete dite. Heterozisi tenton të jetë më i lartë për tiparet me heritabilitet të ulët, si 74
madhësia e çerdhes në lindje,pesha e çerdhes në këputje, si dhe përqindja e mbijetesës (ose mortaliteti).
18
16
12
D o s a e r ra c e s B M 2 4
10
C e rd h e 5 9
Kr yq ez i m e B M x L
C e rd h e 4
Figura Nr. 9 Dosave që nuk erdhën në afsh pas dites se tetë (%) Intervali shkëputje -mbetje barse rezultoi 9.8 dite per grupimin 24 dosa te rraces e bardha e madhe dhe paksa me pak 9.2 dite per çerdhet e kësaj rrace ne pjelljen e pare. Intervali shkëputje -mbetje barse rezultoi me i ulëti per kryqëzimet midis rracave me mesatarisht 8.6 dite dhe me mesatarisht 9 dite rezultoi ky interval per brezninë e pare te dosave prej 4 cerdheve qe përfaqësojnë kryqëzimet midis dy rracave. Gjithë këto avantazhe që vijnë si rrjedhojë e kryqëzimeve rezultojnë të sukseshme vetëm në qoftë se kombinohen drejt racat që zgjidhen për kryqëzim si dhe të merren në konsidertatë ndikimi i faktorëve të ndryshëm të mjedisit (Pond and Maner, 1984, Buchanan,et al, 1990).Treguesi i fekonditetit është i lidhur fort me sasinë e ushqimit që merr dosa gjatë periudhës së laktacionit. Kufizimi i ushqimit gjatë periudhës së mbarsmërisë lejon rritjen e sasisë së ushqimit të marrë nga dosa gjatë periudhës së laktacionit. Rritja e konsumit të ushqimit, krijon mundësinë e rritjes së sasisë së qumështit të prodhuar nga dosa, e për rrjedhojë do të kemi peshë të lartë 75
të gicave në shkëputje. Edhe periudha shkëputje - rishfaqje e afshit do të jetë e shkurtër dhe përqindja e ovulimit dhe fekonditetit e lartë. 9.8 9.8 9.6 9.2
9.4
9
9.2 9 8.6
8.8 8.6 8.4 8.2 8 7.8
Dosa e rraces BM 24
Cerdhe 59
Kryqezime BM x L
Cerdhe 4
Figura Nr. 10 Intervali keputje mbetje barsë në ditë Gjatë periudhës së laktacionit dosat janë në anestrus (nuk shfaqin afsh). Pikërisht, është kjo arsyeja kryesore e aplikimit të këputjes së hershme, në mënyrë që të shkurtohet cikli i riprodhimt. Në intervalin shkëputje rishfaqje e afshit (mesatarisht 6 ditë), ndodhin ndryshime në strukturën indore të gjirit, dhe funksionet endokrine nisin të ndryshojnë, kështu fillojnë e rriten folikulat në vezore. Por ndërkohë edhe të ushqyerit fillon të ndryshojë. Por edhe faktorë të tjerë ambjentalë mund të ndikojnë në fekonditet (streset nga ndryshimi i temperaturave, zhurmat, etj). Faza e tretë - gjysmë afsh, zgjat 2 ditë. Faza e katërt – qetësisë, zgjat 14-15 ditë. Në këtë fazë zhduken të gjitha shenjat seksuale dhe organizmi stabilizohet.
76
Dosat karakterizohen nga mos shfaqje e afshit gjatë periudhës së laktacionit. Kjo ështe arsyeja bazë e prirjes, për shkëputjen e hershme të gicave, moment i cili lejon shkurtimin e intervalit pjellje – ndërzim efektiv. Disa konsiderata që duhet të mbahen parasysh gjatë kësaj periudhe janë: Rikthimi në gjendje normale i organeve të riprodhimt tek dosa kryhet rreth 3 - 4 javë pas pjelljes. Në qoftë se laktacion është i shkurtër, atëherë intervali shkëputje - shfaqje e afshit është më i gjerë ashtu si dhe ndryshimi individual midis dosave rritet. Kështu p.sh. në se këputja do të realizohet në moshën 21 ditore, ditë të humbura brenda një cikli përllogariten afërsisht 4 - 6 ditë.
Grupi i pjelljeve ka efekte të dukshme për numrin e gicave në lindje, në 3-javë dhe 8-javë, duke qenë më të larta në grupin e dytë të pjelljeve. Rezultate të larta vihen re edhe për mbijetesën e gicave në pjelljet e grupit të dytë (85.55 %). Diferenca të dukshme u konstatuan edhe për shtesën mesatare ditore (P<0.05), me një avantazh prej 15 gr/ditë në grupin e parë të pjelljeve. 3.3.1 Konkluzione për detyrën e dytë. Rezultatet e grumbulluara gjate studimit treguan per një superioritet te tipareve te vezhguara për pjelljet si rezultat i kryqëzimeve krahasuar me pjelljet e racave të pastëra te vlerësuara ne kete studim. 77
Diferenca të dukshme vihen re për efektin tufë dhe vit. Efekti grup-pjellje ndikon në numrin e gicave në lindje dhe mbijetesën e tyre. Rezultatet e vezhgimeve treguan rezultate me te larta ne kryqezimet dhe metiset e tyre. Mesatarja në ditë e rishfaqjes së afshit pas këputjes ne 24 dosat e rraces BM rezultoi mesatarisht 7.5 dite pas shkeputjes, nderkohe qe ne dosat e mbajtura prej cerdheve te tyre rezultoi mesatarisht 8 dite. Dosa që shfaqin afshin në ditën e 8-te u panë te ishin 16% e rraces e Bardha e Madhe nderkohe qe kjo përqindje per çerdhet per kete kategori rezultoi 22% (ndjeshëm me e larte). Nga dosat kryqëzime BM x L 12.5% e tyre shfaqen afshin në ditën e 8, ndërsa prej çerdheve te tyre 20% e dosave te reja shfaqen afshin ne kete dite. Heterozisi tenton të jetë më i lartë për tiparet me heritabilitet të ulët, si madhësia e çerdhes në lindje, pesha e çerdhes në këputje, si dhe përqindja e mbijetesës (ose mortaliteti). Intervali shkëputje -mbetje barse rezultoi 9.8 dite per grupimin 24 dosa te rraces e bardha e madhe dhe paksa me pak 9.2 dite per çerdhet e kësaj rrace ne pjelljen e pare. Intervali shkëputje -mbetje barse rezultoi me i ulëti per kryqëzimet midis rracave me mesatarisht 8.6 dite dhe me mesatarisht 9 dite rezultoi ky interval per brezninë e pare te dosave prej 4 cerdheve qe përfaqësojnë kryqëzimet midis dy rracave. Reduktimi i madhësisë së çerdhes dhe i peshës nuk rezultoi i rëndësishëm nga ana statistikore. 3.4 Efektet e të ushqyerit gjatë 28 ditë laktacion për aftësitë riprodhuese të dosave që pjellin për herë të parë për këta tregues: Sasia ditore (në kg) e ushqimit të konsumuar Humbja në peshë trupore gjatë kësaj periudhe (28-ditë) Shfaqja e afshit në ditën e 8 (në numër dhe %) Sasia e ushqimit për dosat në laktacion nevojitet të sigurohet në nivele të mjaftueshme për te maksimizuar prodhimin e qumështit ku rezultati me i 78
dukshem eshte maksimizimi i peshës në këputje të gicave. Minimizimi i humbjeve të rezervës energjitike (indit dhjamor) dhe proteinave con ne zvoglimin e kohës midis këputjes dhe fekondimit dhe maksimizimin e madhësisë së çerdhes. Dosa për riprodhim do të shtojë si në ind dhjamor ashtu dhe në ind muskular në periudhën e mbarsmërise dhe do ti humbë ato (por kryesisht në ind dhjamor) gjatë laktacionit. Gjënden ca lidhje midis këtyre dy fazave të ciklit riproduktiv. Dosat me peshë më të madhe dhe të majmur në momentin e pjelljes kanë më shumë ind të dispunueshëm për tu mobilizuar për laktacionin dhe rritjen e gicave. Aftesia ngrenese pas pjelljes ka nje korrelacion negativ me sasine e ushqimit në periudhën e mbarsmërise. Një rritje prej 0.5 kg ushqim në ditë gjatë mbarsmërisë mund të rezultojë në një rënie të konsumit të ushqimit me 0.5 kg në ditë gjatë laktacionit, por zakonisht korrelacioni është shumë më i dobet. Sasia e ushqimit në laktacion lidhet me gjëndjen e rezervave energjitike (dhjamore) të dosës. Sa më e majmur dosa në pjellje, aq më e madhe do jetë rënia e aftesisë ngrënëse. Në klimë të ngrohtë dhe në maternitet, ku temperaturat e ambientit janë të larta, sasia e mjaftueshme e ushqimit për dosat në laktacion paraqet një problem serioz. Mund të vlerësohet që oreksi i dosave në laktacion do të ulet me rreth 0.2 kg/ditë per çdo 1o C mbi temperaturën normale që është 15 o C për një dosë në laktacion. Në këto rrethana një konsum maksimal ushqimi prej 4 kg/ditë ose me pak është krejt e zakonshme. Duke zvogeluar prodhimin e nxehtësisë nga trupi nëpërmjet sigurimit të energjisë në formën e yndyrës më mirë se të karbohidrateve mund të jetë e dobishme në ruajtjen e aftësisë ngrënëse kur temperaturat e ambientit janë të larta. Mundësira të tjera për të zvogluar shanset e rënies së apetitit nga stresi i nxehtësisë janë rritja e shkallës së ventilimit, spërkatja dhe zhgrryerja, rritja e kontaktit me dyshemene nëpërmjet perdorimit të materialit solid më mirë se te një dyshemeje me material me vrima. Të gjitha këtafaktorë do të rrisin mundësinë për një temperaturë efektive konforte nëpërmjet krijimit të kushteve lehtësuese për një largim më të shpejtë të nxehtësise nga sipërfaqja e trupit. Largimi i nxehtësisë nga trupi 79
në një formë sa më të shpejtë ka të njëjtin efekt si zvoglimi i nivelit të prodhimit të nxehtësisë në rradhë të parë dhe nëpërmjet kësaj pengohet rënia e aftësisë ngrënëse. Objektivi në këtë studim ishte të vlerësonim efektet e te ushqyerit gjate periudhës se laktacioni ne dy grupime dosash te racave e Bardha e Madhe dhe Landras. Per kete qellim u vëzhguan ne total 61dosa ne laktacion nga te cilat 33 dosate rraces e Bardha e Madhe (BM) dhe28 dosaLandras (L), te cilat u perzgjodhen rastesisht dhe u ndane po rastesisht ne 7 grupeduke u trajtuar gjate periudhës 28 diteshe te laktacionitme sasi te ndryshme ushqimi. U krye peshimi i dosave ne fillimin e periudhës se qumështit dhe peshimi ne kohen e shkëputjes se gicave që ofroi mundësinë e përllogaritjes se humbjes se peshës se dosës gjate laktacionit. Humbja ne kg peshe gjate laktacionitrezultoi me e larte per grupin me e dosave te ushqyer me 2.5 kg ushqim ne dite. Këto dosa përfaqësuan grupiminnme sasinë me te vogël te ushqimit.Dosat e këtij grupimi humben mesatarisht gjate 28 diteshit te laktacionit mesatarisht 38.5 kg per dose. Kjo vlere eshte tepër e larte dhe ndikon se tepërmi ne performancen e mëtejshme te ciklit produktiv te dosës. Ne grupimin e dyte me 3.0 kg ne dite dosat humben mesatarisht 34.5 kg per dose.Ne grupin e dosave te ushqyera me 3.5 kg sasi ushqimesh ne dite ne fundin e periudhës se laktacionit dosat humben mesatarisht 27.4 kg per dose. Ne grupin e dosave te ushqyera me 4.0 kg sasi ushqimesh ne dite ne fundin e periudhës se laktacionit dosat humben mesatarisht 16.0 kg per dose. Tabela 14. Efektet e diferencave ushqimore ne ushqimin e dosave te rraces e Bardha e Madhe (33).
Treguesit Ushqim kg ne dite
2.5
Sasia e ushqimit 3.0 3.5 4.0 4.5 5.0 80
6.0
Humbja ne kg peshe gjate laktacionit Numri i dosave ne afsh 8 dite pas shkëputjes Dosa ne afsh deri 8 dite pas shkëputjes ne %
38. 5
34. 5
25. 5
16. 0
13. 5
10. 5
6.5
2
2
3
4
6
7
8
6.1
6.1
9.1
12. 1
18. 1
21. 2
24.2 4
38.5 34.5 25.5
16
2.5
1 1
3
2 2
3 3.5 3
Ushqim kg ne dite
13.5
4
6 6.5
5
4.5
4
5
7
10.5 6
5
4
6
7
Humbja ne kg peshe gjate laktacionit
Figura Nr. 11 Dinamika e ndryshimit të peshës së gjallë në vartësi të sasisë së ushqimit të administruar. 81
Ne grupin e dosave te ushqyera me 4.5 kg sasi ushqimesh ne dite ne fundin e periudhës se laktacionit dosat humben mesatarisht 13.5 kg per dose. Ne grupin e dosave te ushqyera me 5 kg sasi ushqimesh ne dite ne fundin e periudhës se laktacionit dosat humben mesatarisht 10.5 kg per dose. Ulja me e ulet dhe me diference te vertetueshme statistikisht u vrejt ne grupin e fundit te ushqyer me 6.0 kg ushqim ne dite. Ne kete grup humbje e dosave te rraces e Bardha e Madhe gjate laktacionit ishte vetem mesatarisht 6 kg ose 6 here me pak se grupi i pare me satatusin me te ulet ushqimor.Te dhënat e përftuara per reduktimin e peshës se dosave gjate periudhës se laktacionit vertetojne ate qe niveli i te ushqyerit te doses gjate laktacionit eshte shume i rendesishem ne ruajtjen e kondicionit te doses dhe sasia e ushqimit ne vlerat 4.5 deri ne 6.0 kg ne dite minimizon uljen e peshes tek ato.Në të ushqyerit ad-libidum sasia ditore e ushqimit e dosës ne laktacion mund të ndryshojë midis 3 dhe 9 kg ne dite. Shpesh pohohet që dosa duhet të ushqehet sipas madhësisë së çerdhes; p.sh. 4 kg ushqim për dosë plus 0.4 kg për çdo gic mbi 6 gica të çerdhes, ose 2 kg ushqim për dosë plus 0.4 kg për çdo gic të çerdhes. Por zakonisht dosat në laktacion ushqehen duke mos marrë parasysh madhësinë e çerdhes. Ashtu u veprua dhe ne kete eksperiment dhe grupimi i dosave ne grupet me statuse te ndryshme ushqimore u krye ne menyre te rastësishme pavarësisht numriot te gicave ne çerdhe. Dosat ne grupet e eksperimentit me kufizim te ushqimit ditor ofruan ulje te peshës se tyre te gjalle ne propocion te zhdrejte me sasinë e racionit ushqimor ne kg ne dite. Kjo ulje varioi ne disa individë te vecante dhe ne vlera te larta midis 40-46 kg. Kjo ishte veçanërisht e dukshme per grupet e ushqyera me 2.5, 3.0, dhe 3.5 kg ushqim ne dite. Ulja e peshes se gjalle te doses rezultoi me e ulet ne grupin me statusin me te larte ushqimor duke konfirmuar lidhjen e forte qe ekziston midis sasisë te ushqimit ne kg gjate periudhës se laktacionit dhe reduktimit te peshës se doses. Nga grupimi i gjithe dosave te rraces e Bardha e Madhe (33) te përfshira ne eksperiment vetëm njëra prej tyre nuk erdhi fare ne afsh.Numri i dosave ne afsh 8 dite pas shkëputjes eshte me i vogli per grupin me 2.5 kg ne dite ushqim i cili ishte grupimi me sasinë ditoreme te vogël te ushqimit. Nga 82
dosat e këtij grupimi vetëm dy dosa erdhën ne afsh 8 dite pas shkëputjes. Ne grupimin e dyte me 3.0 kg ne dite serish vetëm dy prej tyre erdhën ne afsh 8 dite pas shkëputjes. Pra ne dy grupet e pare u vrejt i njëjti numër i dosave te ardhura ne afsh pas shkëputjes se gicave. Ne grupin e dosave te ushqyera me 3.5 kg sasi ushqimesh ne dite gjate periudhës se laktacionit numri i dosave ne afsh 8 dite pas shkëputjes ishte 3 dosa qe perfaqesuan 9.1% te dosave te grupit. Ne grupin e dosave te ushqyera me 4.0 kg sasi ushqimesh numri i dosave ne afsh 8 dite pas shkëputjes ishte 4 dosa ose 12.1% e numrit te tyre. Ne grupin e dosave te ushqyera me 4.5 kg sasi ushqimesh numri i dosave ne afsh 8 dite pas shkëputjes ishte 6 ose 18.1% e tyre.
8 7 7 6 6 5
4
2.5
3.5
3
2
2 1
2
1
2
3
4 4
6 5
4.5
3
3
Ushqim kg ne dite
4
5
6
7
Nr i dosave ne 8 dite pas shkëputjes
Figura Nr. 12 Numri i dosave në afsh 8 ditë pas këputjes. Ne grupin e dosave te ushqyera me 5.0 kg sasi ushqimesh numri i dosave ne afsh 8 dite pas shkëputjes ishte 7 ose 21.2% e tyre. Ne grupin e dosave te ushqyera me 6.0 kg sasi ushqimesh numri i dosave ne afsh 8 dite pas shkëputjes ishte 4 ose 24.24% e tyre. Pra ne grupet qe konsumuan me shume kg ushqim ne dite gjate periudhës se laktacionit u rrit ne menyre te qarte 83
përqindja e dosave qe erdhën ne afsh deri ne ditën e 8 pas shkëputjes se gicave. Po me te njëjtët tregues u operua dhe ne grupet e eksperimentit me racën e dosave Landras. Tabela 15. Efektet e diferencave ushqimore ne ushqimin e dosave te rraces e Landras (28). Nr. 1 2
3
Treguesi Ushqim kg ne dite Humbja ne kg peshe gjate laktacioni t Nr i dosave ne 8 dite pas shkëputje s Dosa ne afsh deri 8 dite pas shkëputje s ne %
Sasia e ushqimit 3.5 4.0 4.5
2.5
3.0
5.0
6.0
40.5
38.5
24.5
17.0
15.0
12.0
8.0
1
2
2
3
6
6
8
3.6
7.14
7.14
10.7
21.4
21.4
28.5
Humbja ne kg peshe gjate laktacionitper dosat e rraces Landras eshte me e larte per grupin me 2.5 kg ne dite ushqim. Dosat e këtij grupimi humben mesatarisht gjate 28 diteshit te laktacionit mesatarisht 40.5 kg per dose nga 38.5 kg qe humbi i njëjti grup tek rraca e Bardha e Madhe. Ne grupimin e dyte te ushqyera 3.0 kg ne dite dosat humben mesatarisht38.5per dose 84
nderkohe qe e BM humbi 4 kg me pak (34.5 kg). Ne grupin e dosave te ushqyera me 3.5 kg sasi ushqimesh ne dite ne fundin e periudhës se laktacionit dosat humben mesatarisht 27.4 kg per dose. Ne grupin e dosave te ushqyera me 4.0 kg sasi ushqimesh ne dite ne fundin e periudhës se laktacionit dosat e rraces Landras humben mesatarisht 17 kg per dose ose afërsisht si dosat e rraces e Bardhe e Madhe qe humben mesatarisht 16.0 kg.
40.5
38.5
24.5 17
2.5
1 1
3
2 2
3 3.5 3
Ushqim kg ne dite
15
4
6 6
5
4.5
4
12
5
4 5
6
8
7
7
Humbja ne kg peshe gjate laktacionit
Ne grupin e dosave te ushqyera me 4.5 kg sasi ushqimesh ne dite ne fundin e periudhës se laktacionit dosat humben mesatarisht 15 kg per dose. Ne grupin e dosave te ushqyera me 5 kg sasi ushqimesh ne dite ne fundin e periudhës se laktacionit dosat humben mesatarisht 12 kg per dose. Ulja me e ulet dhe me diference te vertetueshme statistikisht u vrejt ne grupin e fundit te ushqyer me 8.0 kg ushqim ne dite. Ne kete grup humbje e dosave te rraces e Bardha e Madhe gjate laktacionit ishte vetem mesatarisht 6 kg. Te dhënat e përftuara per reduktimin e peshës se dosave gjate periudhës se laktacionit vertetojne ate qe niveli i te ushqyerit te doses gjate laktacionit eshte shume i rendesishem ne ruajtjen e kondicionit te doses dhe sasia e ushqimit ne vlerat 4.5 deri ne 5.0 kg ne dite minimizon uljen e peshes tek ato.Sasia e ushqimit ne keto vlera ben qe te mos ndikoje dhe efekti rrace sepse diferencat midis 85
dy racave ketu rezultojne te paperfillshme. Edhe ne grupin e eksperimentit te rraces Landras, ulje te peshës se tyre te gjalle rezultoi ne propocion te zhdrejte me sasinë e racionit ushqimor ne kg ne dite. Ne vlerësimin statistikor u pa qe treguesit e rraces te mos ndikojnë ne sasinë e peshës se dosave gjate laktacionit. Vetëm sasia ditore e ushqimit paraqet ndikim te qenesishen ne reduktimin e peshës se dosave gjate laktacionit. Numri i dosave nga grupimi i gjithe dosave te rraces Landras (28) te përfshira ne eksperiment qe erdhenne afsh 8 dite pas shkëputjes ishte me i vogli per grupin me 2.5 kg ne dite ushqim i cili ishte grupimi sasinë me te vogël te ushqimit. Nga dosat e këtij grupimi vetëm nje dose erdhi ne afsh 8 dite pas shkëputjes. Ne grupimin e dyte me 3.0 kg ne dite serish vetëm dy prej tyre erdhën ne afsh 8 dite pas shkëputjes. Pra ne dy grupet e pare u vrejt i një numër i vogël i dosave te ardhura ne afsh pas shkëputjes se gicave. Ne grupin e dosave te ushqyera me 3.5 kg sasi ushqimesh ne dite ne fundin e periudhës se laktacionit numri i dosave ne afsh 8 dite pas shkëputjes ishte 2 ose 7.14% e tyre. Ne grupin e dosave te ushqyera me 4.0 kg sasi ushqimesh numri i dosave ne afsh 8 dite pas shkëputjes ishte 3 ose 10.7% e tyre. Ne grupin e dosave te ushqyera me 4.5 kg sasi ushqimesh numri i dosave ne afsh 8 dite pas shkëputjes ishte 6 ose 21.4% e tyre.
8 7
6 6 5
4 3
2.5
1
3
3.5
4
6
6
5
4.5
3
2 2
2
2
3
1 1
Ushqim kg ne dite
4
5
6
Nr i dosave ne afsh 8 dite pas shkëputjes
86
7
Ne grupin e dosave te ushqyera me 5.0 kg sasi ushqimesh numri i dosave ne afsh 8 dite pas shkëputjes ishte 6 ose 21.4% e tyre. Ne grupin e dosave te ushqyera me 6.0 kg sasi ushqimesh numri i dosave ne afsh 8 dite pas shkëputjes ishte 8 ose 28.5% e tyre. Edhe per kohen e ardhjes ne afsh ushqimi dhe sasia e tij ka nje rol tejet te rëndësishëm, por serish nuk ishin te shprehura shume diferencat midis dy racave te dosave te përfshira ne studim Nga grupi i punes per te vleresuar efektet e konsumit të ushqimit në nivele të ndryshme në disa tregues riprodhuese u perzgjodhen dosat e Racës e Bardha e Madhe Si nje nenceshtje e detyres se trete te këtij studimi ishte të përcaktonim efektet e konsumit të ushqimit në nivele të ndryshme tek dosat gjatë periudhës së mbarsmërisë në madhësinë e çerdhes, peshën në lindje, dhe treguesit e tjerë në fazat e mëpasme. 25 dosa dhe 15 paradosa nga grupi I punes u perzgjodhen rastësisht për trajtim, i cili ishte normal për nga niveli i konsumit të ushqimit (1.81 kg për dosë në ditë gjatë verës dhe 2.26 kg për dosë në ditë gjatë dimrit) gjatë gjithë periudhës së mbarsmërisë dhe një nivel i lartë i konsumit të ushqimit (3.17 kg për dosë në ditë gjatë verës dhe 3.62 kg për dosë në ditë gjatë dimrit) nga dita e 90 e mbarsmërisë deri në pjellje. Nuk vihen re diferenca për të dy trajtimet në madhësinë e çerdhes, peshën e dosave, kosumin e ushqimit nga dosat. Vihet re se gicat që vijnë nga dosa dhe paradosa me nivel të lartë (NL) konsumi të ushqimit ishin vazhdimisht me peshë më të madhe në lindje, 21 ditë, 42 ditë dhe % të lartë mbijetese, se gicat që vijnë nga dosa dhe paradosa me nivel normal (NN) konsumi të ushqimit në çdo periudhë. Mortaliteti i lartë i gicave nga lindja deri në këputje është një problem i madh sot në fermat e mbarështimit të derrave. Zakonisht mortaliteti mund të arrijë kufijtë 20-30 %. Një faktor kryesor që ndikon në mortalitetin e gicave është pesha e gicave në lindje. Kërkimet e fundit tregojnë se gicat me peshë të madhe në lindje kanë mortalitet më të ulët. deri në këputje. Studimet e hershme demonstrojnë faktin se pesha, proteinat, kalciumi dhe fosfori 87
depozitohen në fetus kryesisht gjatë 21 ditëve të fundit të mbarsmërisë. Pra, pesha në lindje ndikohet kryesisht nga sasia e energjisë që merr dosa gjatë gjithë periudhës së mbarsmërisë dhe për më tepër nga sasia e nutrientëve që merr dosa në fazën e fundit të mbarsmërisë. Objektivi i këtij studimi ishte të studionim efektet e niveleve të ndryshme të sasisë së ushqimit të konsumuar në fazën e fundit të mbarsmërisë në madhësinë e çerdhes, peshën në lindje, mbijetesën dhe performancën e gicave në periudhat pasuese. Në kete vleresim u përfshin 25 dosa dhe 15 paradosa të racës e Bardhë e Madhe me objektiv përcaktimin e efekteve të rritjes së sasisë ushqimit në fazën e fundit të mbarsmërisë në disa tregues te gicat. Para ndërzimit dosat dhe paradosat konsumonin një racion ushqimor ku niveli i proteinave bruto ishte 14 %. Nivelet e ndryshme të sasisë së ushqimit të konsumuara para dhe gjatë periudhës së mbarsmërisë paraqiten në Tabelën 1. Pas pjelljes të gjitha dosat gjatë periudhës së laktacionit konsumonin ushqim sipas dëshirës (ad libitum) me një përmbajte proteinike 14 %. Ushqimi plotësues për gicat nis në moshën 3-javëshe dhe vazhdon deri në moshën 6-javëshe, që është edhe momenti i këputjes së gicave. Pas këputjes së gicave dosat me shfaqjen e afshit rikthehen për ndërzim. Sasia e ushqimit të konsumuar në këtë fazë (KE) ishte 1.81 kg për dosë në ditë. Tabel 16. Sasia e ushqimit të konsumuar (kg) sipas fazave për paradosat dhe dosat me nivel normal (NN) dhe nivel të lartë (NL).
Fazat Para ndërzimit Pas ndërzimit (1- në ditën e 90) Nga dita e 90 – në pjellje.
Niveli të ushqyerit Normal (NN) I Lartë (NL) Paradosa Dosa Parados Dosa a 2.26 1.81 2.26 1.81 1.81 1.81 1.81 1.81 1.81 1.81 3.17 3.17 88
Dosat dhe paradosat u mbajtën në bokse individuale. Sasia e ushqimit dhe ujit (pirëse automatike) që konsumonin ishte individuale. Ushqimi u jepej 1herë në ditë, në mëngjes. Në ditën e 110 të mbarsmërisë dosat lëviznin drejt maternitetit (në bokset e pjelljes) dhe qëndronin deri në ditën e 21 pas pjelljes. Pas ditës së 21 dosat dhe gicat largohen nga materniteti në bokse të tjera, ku gicat kishin mundësi të merrnin ushqimin plotësues dhe ujin sipas dëshirës. Në të gjitha rastet është mbajtur në konsideratë plotësimi i kushteve të mikroklimës. Në ditën e 42 pas pjelljes gicat këputen dhe dosa rikthehet në afsh. Treguesit që u morën në shqyrtim gjatë këtyre fazave ishin: Pesha e paradosave dhe dosave në momentin e ndërzimit, në ditën e 90, 110 të mbarsmërisë, në pjellje (brenda 24 orëve), në ditën e 21 të laktacionit dhe në këputje (dita e 42). Pesha e gicave në lindje (të lindur gjallë dhe jo-gjallë), në ditën e 21 dhe në këputje. Numri total i gicave (gjallë dhe jo-gjallë) dhe vetëm gjallë, në lindje, në ditën e 21 të laktacionit dhe në këputje (dita e 42). Sasia e ushqimit të konsumuar nga dosat nga pjellja deri në ditën e 21. Sasia e ushqimit të konsumuar nga gicat nga dita e 21 deri në këputje (42 ditë).
Tabela 17. Mesatarja e katrorëve të vegjël për peshën e dosave, sasinë e ushqimit të konsumuar nga dosat (për NN dhe NL) dhe sasia e ushqimit që konsumojnë gicat. Niveli të ushqyerit Norma I l (NN) Lartë (NL)
Treguesit
89
Pesha e dosës në: Momentin e ndërzimit Në ditën e 90 të mbarsmërisë Në ditën e 110 të mbarsmërisë Në pjellje Në ditën e 21 të laktacionit Në ditën e 42 (në këputje) Sasia e ushqimit të konsumuar (dosa) nga pjellja deri në ditën e 21. Sasia e ushqimit të konsumuar (gicat) nga dita e 21 deri në këputje.
176 197 206 193 185 190 153
171 200 211 198 184 189 159
13
15
Tabela 18. Mesatarja e katrorëve të vegjël për peshën e gicave për nivele të ndryshme ushqimore duke marrë në konsideratë efektin pjellje dhe sezon i pjelljes.
Niveli të Pjellj Sezoni ushqyeri e nga: pjelljes t
Pesha në Pesha në ditën e 21 ditën e 42 (kg) (kg)
NN NN NN
Pd Pd Pd
5.1 5.2 4.8
9.5 8.6 9.9
NN NN NN NN
Pd D D D
5.1 5.4 5.5 4.3
10.5 9.7 10.9 9.9
5.7
10.7
NN D Measatarja (NN)
i Pesha në lindje (kg) Janar-Mars 1.1 Prill-Qershor 1.5 Korrik1.3 Shtator Tetor-Dhjetor 1.2 Janar-Mars 1.4 Prill-Qershor 1.4 Korrik1.1 Shtator Tetor-Dhjetor 1.3
≈ 1.3 90
≈ 5.1
≈10.0 NL NL NL
Pd Pd Pd
NL NL NL NL
Pd D D D
NL D Mesatarja (NL) ≈ 10.2
Janar-Mars Prill-Qershor KorrikShtator Tetor-Dhjetor Janar-Mars Prill-Qershor KorrikShtator Tetor-Dhjetor
1.4 1.4 1.3
4.8 5.6 5.5
8.3 10.9 10.2
1.1 1.4 1.5 1.1
5.7 5.7 5.6 3.9
10.0 10.2 10.8 8.8
1.5
6.1
12.0 ≈ 1.4
≈ 5.4
Tabela 19. Mesatarja e madhësisë së çerdhes dhe % e mbijetesës Niveli të Numri i gicave gjallë % embijetesës ushqyeri Lindje 21-ditë 42-ditë Lindje 21-ditë 42-ditë 21-42 lakt. lakt. lakt. lakt. ditë t NN 9.13 8.03 6.90 8.78 88.0 75.7 84.0 NL 8.13 7.80 7.40 98.8 89.0 85.2 94.3
Diferenca jo-domethënse vihen re për nivelin e të ushqyerit në treguesin e peshës së dosave në ndërzim, ditën e 90, 110 të mbarsmërisë, në pjellje (brenda 24 orëve), në ditën e 21 të laktacionit dhe në këputje (Tabela 2). Dosat dhe paradosat që konsumojnë nivel të lartë (NL) parqaqesin një peshë më të madhe nga dita e 90 deri në pjellje dhe humbasin më shumë peshë gjatë laktacionit se dosat dhe paradosat që konsumojnë ushqim në nivel normal (NN). 91
Sasia e ushqimit të konsumuar nga pjellja deri në ditën e 21 ishte më e lartë në dosat me NL gjatë mbarsmërisë (159 kg në NL kundrejt 153 kg në NN). Po kështu edhe sasia e ushqimit të konsumuar (gicat) nga dita e 21 deri në këputje ishte më e lartë në çerdhet e dosave të ushqyera me NL gjatë periudhës së fundit të mbarsmërisë (15 kg në NL kundrejt 13 kg në NN). Këto diferenca në të dy rastet nuk ishin domethënse. Diferencat për peshën e gicave në lindje, 21 ditë dhe 42 ditë ishin domethënse, por interpretimi i tyre është i vështirë për shkak të efektit pjellje dhe sezon i pjelljes (Tabela 3). Megjithatë, vihet re se gicat që vijnë nga dosa dhe paradosa me nivel të lartë (NL) konsumi të ushqimit ishin vazhdimisht me peshë më të madhe se gicat që vijnë nga dosa dhe paradosa me nivel normal (NN) konsumi të ushqimit në çdo periudhë. Numri i gicave të lindur gjallë dhe % e mbijetesës në lindje, 21 dhe 42 ditë nuk ishin domethënëse për nga niveli i konsumit të ushqimit. Megjithatë duhet theksuar se tendenca për një numër më të madh të gicave në lindje nga dosa dhe paradosa me nivel të lartë (NL) të konsumit të ushqimit rezulton me një % më të lartë mbijetese në lindje, 21 dhe 42 ditë. Kështu vihet re që numri i gicave në ditën e 42 është 7.40 në dosat e ushqyera me NL kundrejt 6.90 që është në dosat e ushqyera me NN. Përqindja e mbijetesës përmirësohet (rritet) në ditën e 42 dhe gjithashtu nga dita e 21 në ditën e 42. Nga të dhënat vihet re një përmirësim i disa treguesve tek dosat e ushqyera me nivel të lartë (NL), por duhet theksuar se ende këto diferenca nuk konsiderohen domethënëse. 3.4.1 Konkluzione dhe pёrfundime të detyrës se tretë. Te ushqyerit dhe sasia e ushqimit rezultoi te jete te jete tejet e rendesishme per dosat gjate periudhes 28 ditore te laktacionit dhe per gjatesine e periudhes prej shkeputjes se gicave deri ne shfaqjen e afshit. 92
Efekti i peshës ditore te ushqimit u pa te kete ndikim te madh dhe te drejteperdrejte ne reduktimin e peshes se dosave gjate periudhes se laktacionit dhe me i larte ky ndikim u vrejt me i madh ne dosat e races Landras krahasuar me ato te races e Bardha e Madhe. Ndikimi i sasise u pa te kete ndikim te drejteperdrejte ne periudhen e ardhjes se dosave ne afsh pas shkeputjes. Por diferencat midis racave te perdorura ne kete studim per kete tregues nuk rezultuan te qenesishme. Duke vrojtuar rezultatet bazuar mbi racat mund te konkludojme se raca e Bardhe e Madhe shperblen me mire duke krahasuar treguesit produktive krahasuar me rracen Landras. Të dhenat u vleresuan direkt mbi humbjen e peshes se doses gjate laktacionit dhe kohes se ardhjes se dosave ne afsh. Kjo do te thote që punën me derrat duhet të perdoren tregues dhe metoda efikase në vlerësimin e treguesve dhe nevojave ushqimore të kafshëve, që mbështeten në vlerësimin objektiv te nevojave te doses dhe cerdhes se saj, në përcaktimin e parametrave që ndikojne ne te ushqyerit, shpeblimin e ushqimit dhe kondicionin e doses laktante që te sigurojnë përshpejtimin e treguesve produktive të tyre. Që programet e ushqyerjes të jenë të sukseseshme është e nevojshme të vlerësohen kondicionet, nevojat edhe terrenet e mbajtjes se derrave qe të plotesojmë kerkesat dhe te rrisim prodhimtarinë e tyre. Dosat dhe paradosat që konsumojnë nivel të lartë (NL) parqaqesin një peshë më të madhe nga dita e 90 deri në pjellje dhe humbasin më shumë peshë gjatë laktacionit se dosat dhe paradosat që konsumojnë ushqim në nivel normal (NN). Sasia e ushqimit të konsumuar nga pjellja deri në ditën e 21 ishte më e lartë në dosat me NL. Sasia e ushqimit të konsumuar (gicat) nga dita e 21 deri në këputje ishte më e lartë në çerdhet e dosave të ushqyera me NL gjatë periudhës së fundit të mbarsmërisë dhe diferencat për peshën e gicave në lindje, 21 ditë dhe 42 ditë ishin domethënse. Gicat që vijnë nga dosa dhe paradosa me nivel të lartëkonsumi të ushqimit ishin vazhdimisht me peshë më të madhe se gicat që vijnë nga dosa dhe 93
paradosa me nivel normal konsumi të ushqimit në çdo periudhë dhe përqindja e mbijetesës rritet nga dita e 21 në ditën e 42. Studimi evidentoi një përmirësim jodomethënëste disa treguesve tek dosat e ushqyera me nivel të lartë. 4 PERMBLEDHJE Ritmi i lartë i përmirësimit të kushteve të jetesës në vendin tonë ka rritur kërkesat për mish dhe ndër kafshët kryesore që do të ndihmojnë në plotësimin e kërkesave për kete produkt është edhe derri. Derri në krahasim me speciet e tjera, jep më shumë mish në një kohë më të shkurtër e me shpenzime më të pakta. Një dosë nga pasardhësit e saj çdo vit jep rreth 2 ton mish. Mbarështimi i derrave mund të bëhet për prodhim mishi të freskët ose të përdorimit të tij në industrinë përpunuese. Në vendin tonë në ditët e sotme vërehet në përgjithësi një tendencë e rritjes sasiore dhe cilësore të aktivitetit të rritjes derrave, për arësyen e rritjes së kërkesave të konsumatorit për produktet dhe nënproduktet që merren prej tyre. Në shumë zona vërehet rritja e numrit të ekonomive, ndërsa në zona të caktuara vërehet një tendencë e kalimit në ekonomitë e rritjes intensive. Produktet e derrarrisë në ekonomitë e rritjeve intensive kalojnë nëpërmjet zinxhirit të rregullt të prodhimit dhe kontrollit. Krahas kësaj po tentohet që me minimumin e shpenzimeve të arrihet maksimumi i prodhimit, por pa dëmtuar cilesinë e tyre. Një faktor i rëndësishëm që ndikon në prodhimtarinë e mishit në derra vec atij gjenetik është pa dyshim mbareshtimi. Kështu nga studimet është vërtetuar se të ushqyerit e balancuar ndikon në masën 46%, metodat dhe mënyrat e seleksionimit 36% ndërsa trajtimi dhe kushtet e mirëmbajtjes 18%. Argumentimi teorik i problemit. Laktacioni është pjesë e ciklit riprodhues, që fillon menjëherë pas pjelljes. Derrkucat e porsalindur varen nga qumështi i sekretuar që është ushqimi kryesor gjatë javëve të para të jetës ekstraeuterine. Prodhimi i qumështit gjatë laktacionit është në funksion të vetë nënës (madhësia e peshës trupore, rezervat trupore, të ushqyerit) si dhe gicave (madhësia e çerdhes, pesha e 94
gicave, etj). Maksimumi i prodhimit të qumështit arrihet 3 javë pas pjelljes. Këputja para 21 ditëve, nuk rekomandohet. Kur laktacioni zgjat 2-3 javë, shfaqja e estrusit ndodh pas 10 ditëve, ndërsa kur laktacioni zgajt 4 javë shfaqja e estrusit ndodh pas 5 ditëve. Përqindja e mbarsmërisë është e ulët në se gicat këputen para 21 ditëve. Disa dosa mund të shfaqin afshin para kësaj periudhe, por ato nuk mbarsen dhe ato do të rishfaqin afshin pas 21 ditëve. Në këtë mënyrë numri i “ditëve të humbura” në ciklin riprodhues do të rritet dhe për rrjedhojë IP (indeksi i pjelljeve) do të jetë më i ulët. Gicat e këputur në moshën 28 ditëshe, krahasuar me atë 21 ditëshe, shfaqin pas kësaj periudhe shtesa më të larta ditore dhe një avantazh në peshën e gjallë + 5 kg, në moshën 12 javëshe. Bazuar në biologjinë e dosës optimale duket se është këputja në moshën 21 deri në 28 ditë. Ndërsa bazuar në biologjinë e gicave optimale duket se është këputja në moshën 28 deri në 42 ditë. Në kushtet reale prodhuese kur kërkohet rentabilitet i lartë, është e vështirë të justifikohet zgjatja e laktacionit më pak se 24 ditë dhe më shumë se 35 ditë. Në qoftë se laktacioni zgjat 28 ditë ose më shumë, shumica e dosave (90 %) do të shfaqin estrusin brenda 5 ditëve pas këputjes. Por pjesa tjetër rreth 10 % e shfaqin estrusin pas 10 diteve pas këputjes dhe kjo ndodh zakonisht te dosat që shfaqin kondicion të dobët trupor gjatë laktacionit. Mirëpo, mund të ndodhë që dosa të mos jetë mbarsur, dhe afshin pasardhës nuk e shfaq ose kalon pa u kapur. Në këtë mënyrë numri i “ditëve të humbura” rritet dhe për rrjedhojë cikli riprodhues është më i gjatë. Reduktimi i intervalit këputje estrus (K-E) është mbase sfida e vetme e rëndësishme që mbetet për të përmirësuar efikasitetin e prodhimtarisë së kafshëve shtëpiake, duke përfshirë dhe derrat. Dosat zakonisht janë jo në estrus gjatë periudhës së laktacionit, por zakonisht kthehen në estrus brenda 10 ditëve pas këputjes së gicave. Per shkak se ky interval përfaqëson nje fraksion të vogël të 150 ditëve të ciklit të riprodhimit e cila përfshin te dyja dhe mbarsjen dhe ushqyerjen me gji shpesh rëndësia e tij mbikqyret. Pse atehere eshte intervali nga nderprerja e laktacionit deri ne oestrus kaq i rëndësishëm dhe se a mund të matet efekti i saj në mënyren e duhur në efikasitetin e riprodhimit? A e 95
kontrollon ushqyerja në ndonjë menyrë këtë interval dhe në se po në cfarë mënyre? Ky material përqëndrohet në shpjegimin e këtyre pyetjeve të rëndësishme si dhe perpjekjet për ti zgjidhur ato. Jane elsploruar dhe sqaruar mënyrat e ndryshimit të intervalit laktacionit - oestrus, vecanërisht me mbarvajtjen e ushqyerjes gjatë mëmëzimit të gicave. Te ushqyerit sipas nevojave fiziologjike gjatë laktacionit minimizon humbjen në peshë të dosës, ruajtjen e rezerves dhjamore dhe vazhdimin normal te ciklit pasues riprodhues. Nga mënyra si shfrytëzohet dosa, sa pjellje merren në vit, sa gica rrit ajo, përcaktojnë drejtëpërdrejtë dhe sasinë e mishit që do të prodhohet. Sa më mirë të ushqehet dosa gjate laktacionit aq më shpejtë do të ndërzehet dhe aq më shumë gica do të pjellë e të rrisë dhe aq më shumë mish do të prodhojë, faktorë këto që në rritjen intesive të derrit, kur kërkohen të merret një numër i madh i gicave në këputje, me shtesa të larta ditore dhe me koefiçentë të mirë të shpërblimit të ushqimit, marrin rëndësi të veçantë. Qëllimi i studimit : Të përmirësojë efektivitetin e rritjes së species seë derrit nëpërmjet menaxhimit më të mirë të faktorëve mbarështimore që ndikojne në aspektet riprodhuese të dosave. Detyrat e studimit Studimi u konceptuar të realizohej si një kërkim i përbërë nga këto detyra kryesore: Detyra pare . Studimi i ndikimit të sasisë së ushqimit të administruar në fazat laktacion dhe këputje të dosave Landras dhe e Bardhe e madhe, në treguesit: • Numrin e gicave në këputje Pesha e gicave në këputje • Kondicioni trupor i doses • Intervali këputje-estrus (rishfaqja e afshit) në ditën e 8-të Detyra e dyte. Efektet e niveleve të ndryshme të sasisë së ushqimit të dhënë në performancën riprodhuese të dosës pas këputjes për: Mesataren në ditë e rishfaqjes së afshit pas këputjes 96
Dosa që shfaqin afshin në ditën e 8 (në %) Dosa që nuk shfaqin afsh në ditën e 21 Detyra e trete : Efektet e të ushqyerit gjatë 28 ditë laktacion për aftësitë riprodhuese të dosave që pjellin për herë të parë për: Sasia ditore ( kg) e ushqimit të konsumuar Humbja në peshë trupore gjatë kësaj periudhe (28-ditë) Shfaqja e afshit në ditën e 8 (në numër dhe %) Për të gjitha modelet e gjetura u përllogarit numri i ditëve të humbura duke bërë një anlizë ekonomike e të ardhurave, shpenzimeve dhe fitimit. Rezultatet e mara dhe diskutimi i tyre. Detyra e parë: Studimi i ndikimit të sasisë së ushqimit të administruar në fazat laktacion dhe këputje të dosave Landras dhe e Bardhe e madhe, në numrin e gicave në këputje, peshen e gicave në këputje, kondicionin trupor te doses dhe intervali këputje-estrus. Qëllimi i këtij eksperimenti ishte të vlerësonim efektin e kufizimit te ushqimit ne dosat e pjelljes së parë pas shkeputjes se gicave. Në total u përdorën 38 dosa e Bardha e Madhe (BM) dhe Landras (L)të përzgjedhura rastësisht të cilat u ndane ne 4 grupe me nga 9-10 krere dosa per grup. Trajtimi ushqimor i tyre u bë i ndare sipas fazave: mbarsmeri, laktacion, keputje dhe pas nderzimit. Sasia e ushqimit te dhene per fazen e mbarsmerise dhe pas nderzimit ishte e njejte per te kater grupet 2.2 kg ushqim ne dite. Diferencimi sipas grupeve u be ne fazen e laktacionit dhe keputjes respektivisht : grupi A mori 3 dhe 3.2 kg ; grupi B 3 dhe 3.7 kg; grupi C 3.7 dhe 3.1 kg; grupi D 3.9 dhe 3.2 kg. Numri i gicave te lindur u standartizua me 8-10 gica per cdo pjellje. Racionet ushqimore u hartuan ne perputhje me nevojat sipas fazave fizollogjike te mesiperme. Dosat ne grupet e eksperimentit me kufizim te ushqimit ditor shfaqën ulje te peshës se tyre te gjalle. Kjo ulje varioi nga 33 deri ne 36 kg. Kjo ishte veçanërisht e dukshme per grupet A dhe B dhe me pak evidente per grupin C 97
si nje grup me më pak kufizim në sasisë ditore të ushqimit. Ulja e peshes se gjalle te dosave rezultoi me e ulet ne grupin D si grupi me nivelin më të larte ushqimor. Diferenvat midis vlerave vertetohen statistikisht (P<0.01). E kundërta u vrejt per humbjen e peshës ne periudhën shkëputje oestrus. Gjate kësaj periudhe dosat humben peshe ne korrelacion te zhdrejte me sasinë e ushqimit të administruar. Kështu me pak peshe ne periudhën shkëputje afsh humben grupet A dhe B ose grupet me status te kufizuar ushqimor. Ne vijim u radhiten dosat e grupit te trete C, te cilat humben mesatarisht 8.6 kg. Nderkohe qe dosat e grupit D me nivel te larte te statusit ushqimor humbën deri 10 kg peshe trupore. Statusi ushqimor ndikon ne intervalin shkëputje afsh. Ky interval eshte me i madh ne grupin A 7.7 dite dhe ne vijim ne grupin B me 7.5 dite. Numri i gicave te lindur duket te mos paraqitet sipas treguesve te vlerësuar deri tani. Statistikisht te dhënat nuk paraqesin lidhje te qenësishme duke evidentuar nje ndikim te pavertetuar statistikisht te nivelit ushqimor ne numrin e gicave te lindur gjalle ne pjelljen e pare. Konkretisht ne grupet A dhe B me statusin e dobët ushqimor kemi respektivisht 10.1 dhe 8.9 gica mesatarisht ne pjelljen e pare. Konkluzione për detyrën e parë. Ndikimi i statusit ushqimor ishte me i ndjeshëm ne dosat qe pjellin per here te pare ne humbjen e shtresës se tyre te dhjamit gjate periudhës laktacionafsh. Kjo u evidentua ne dosat me nivel te kufizuar ushqimor, krahasuar me grupin e trete dhe te katërt me me pak kufizime ose ushqim sipas dëshirës. Por rezultatet e studimit treguan qe performanca riproduktive e dosës te ndikohej pak ose aspak nga niveli i statusit te saj ushqimor. Ndryshimi i statusit te te ushqyerit te dosës nga i kufizuar ne sipas dëshirës gjate periudhës te shkëputjes u pa te mos kete ndikim te vërtetuar ne humbjen e peshës trupore, humbjen e trashësisë te shtresës se dhjamit dhe ne humbjen e peshës trupore gjate momentit te shkëputje afsh. Rezultatet e studimit konfirmuan qe rritja e sasisë se ushqimit te dosave primipare me 1 kg gjate periudhës se laktacionit ndikon direkt ne peshën e 98
lindjes se gicave. Gjithashtu rritja e sasisise se ushqimit te dosave gjate periudhës se laktacionit ka nje ndikim te drejteperdrejte ne shkurtimin e periudhës shkëputje dhe shfaqje e afshit. Rezervat ushqimore ne trupin e dosave luajnë nje rol mjaft te rendesishen ne performancen riprodhuese. Ato shërbejnë si tampon per stresin e te ushqyerit kur ajo nuk plotëson nevojat e saj ushqimore ose kur bilanci energjetik ne organizëm eshte negativ. Po kështu rezervat ushqimore shërbejnë si tampon dhe per stresin ushqimor te laktacionit. Realizimi i nje statusi te sakte ushqimor te dosës gjate laktacionit maksimizon rezultatet e lindjes, peshën ne lindje te gicave, peshën ne shkëputje, minimizon numrin e ditëve jo-produktive te dosës (NPDs) dhe maksimizon treguesit e çerdhes pasardhëse. Detyra e dytë: Efektet e niveleve të ndryshme të sasisë së ushqimit të administruar në performancën riprodhuese të dosës pas këputjes në treguesit ditë mesatare e rishfaqjes së afshit pas këputjes, dosave që shfaqin afshin në ditën e 8 , dosa që nuk shfaqin afsh në ditën e 21. Eksperimenti u ngrit në ekonomitë derrave ne në Levan të rrethit te Fierit dge Gjorm Lac. Me qëllim që vec ndryshimit të faktorit ushqimor të vlerësohej dhe ndikimi i faktorit racë u përdorën 24 dosa të racës e Bardhë e madhe (BM) dhe dosa të pjella prej tyre nga 59 cerdhe; 5 dosa kryqëzim midis racës e Bardhë e madhe dhe Landras (BM x L) dhe dosat e pjella prej tyre nga 4 cerdhe. .Rezultatet u grupuan per dy vjet rresht. Edhe ne kete eksperiment racioni ushqimor u dha i diferencuar për dosat në laktacion (për 28 ditë) dhe pas-këputjes (deri në 8 ditë). Ushqimi ne kete rast u diferencua ne dite. Dita e 1-2. 2 kg/ditë, dita e 3-4. 4 kg/ditë, dita e 5-Këputje: ad-libitum ose gjysem ad-libitum. Niveli i energjitik i racionit u diferencua në dy nivele: me nivel të lartë energjitik 71 MJ ET/ditë, me nivel të ulët energjitik me 35 MJ ET/ditë.Të dy nivelet u përdoren reciprokisht dy periudha, laktacion 28 ditë dhe ne këputje-estrus (deri në 8 ditë). Për të dy fazat u ndoqen 3 tregues kryesore, ndryshimi i peshës së gjallë ne kg ne ditet 0, 21 28. U vlerësuan faktorët individualë si 99
pjellja, madhësia e cerdhes, zgjatja e Mesatarja në ditë e rishfaqjes së afshit pas këputjes ne 24 dosat e rraces BM rezultoi mesatarisht 7.5 dite pas shkeputjes, nderkohe qe ne dosat e mbajtura prej cerdheve te tyre rezultoi mesatarisht 8 dite. Diferenca me mesatarisht gjysem dite shpjegohet me ndikimin e ushqimit dhe kushteve te mbareshtrimit vecanerisht me ndikim ne dosat e reja. Mesatarja me e ulet në ditë e rishfaqjes së afshit pas këputjes me mesatarisht 6.3 dite u vrejt ne kryqezimet BMxL. Ne breznite e pare te dosave te cerdheve prej ketyre metiseve mesatarja në ditë e rishfaqjes së afshit pas këputjes arriti ne mesatarisht 7.2 dite. Mesatarja në ditë e rishfaqjes së afshit pas këputjes tregon qe kryqezimet kane tregues qartesisht me te mire, krahasuar me dosat e rraces e Bardha e Madhe. Dosa që shfaqin afshin në ditën e 8-te u panë te ishin 16% e rraces e Bardha e Madhe nderkohe qe kjo përqindje per çerdhet per kete kategori rezultoi 22% (ndjeshëm me e larte). Nga dosat kryqëzime BM x L 12.5% e tyre shfaqen afshin në ditën e 8, ndërsa prej çerdheve te tyre vetëm 20% e dosave te reja shfaqen afshin ne kete dite. Intervali shkëputje -mbetje barse rezultoi 9.8 dite per grupimin 24 dosa te rraces e Bardha e Madhe dhe pak më e ulët 9.2 dite per dosa tyre në pjelljen e parë. Intervali shkëputje -mbetje barse rezultoi me i ulëti per kryqëzimet midis rracave me mesatarisht 8.6 dite dhe me mesatarisht 9 dite rezultoi ky interval per brezninë e pare te dosave prej 4 cerdheve qe përfaqësojnë kryqëzimet midis dy rracave. Tiparet te tjera që u morën në studim ishin madhësia dhe pesha e çerdhes të cilat u monitoruan në lindje, 3 dhe 8 javë si dhe treguesit e mbijetesës (ose moratlitetit) dhe shtesës mesatre ditore nga lindja deri në 8-javë. Të gjitha pjelljet që i përkasin pjelljes së dytë dhe tretë (përtej pjelljes së dytë, IP=2.4) janë trajtuar në analizën statistikore si pjellje të grupit të dytë dhe ato të pjelljes së parë si pjellje të grupit të parë. Të dhënat e regjistruara u përpunuan sipas analizës së variancës (Statgraf) . Në modelin statistikor janë përfshirë efektet e racës (3), efektet e grupit të 100
pjelljes (2), dhe efekti vit i kombinuar me efektin tufë. Pjelljet brenda vitit janë klasifikuar sipas sezoneve (4). Konkluzione për detyrën e dytë. Rezultatet e grumbulluara gjate studimit treguan per një superioritet te tipareve te vezhguara për pjelljet si rezultat i kryqëzimeve krahasuar me pjelljet e racave të pastëra te vlerësuara ne kete studim. Diferenca të dukshme vihen re për efektin tufë dhe vit. Efekti grup-pjellje ndikon në numrin e gicave në lindje dhe mbijetesën e tyre. Rezultatet e vezhgimeve treguan rezultate me te larta ne kryqezimet dhe metiset e tyre. Mesatarja në ditë e rishfaqjes së afshit pas këputjes ne 24 dosat e rraces BM rezultoi mesatarisht 7.5 dite pas shkeputjes, nderkohe qe ne dosat e mbajtura prej cerdheve te tyre rezultoi mesatarisht 8 dite. Dosa që shfaqin afshin në ditën e 8te u panë te ishin 16% e rraces e Bardha e Madhe nderkohe qe kjo përqindje per çerdhet per kete kategori rezultoi 22% (ndjeshëm me e larte). Nga dosat kryqëzime BM x L 12.5% e tyre shfaqen afshin në ditën e 8, ndërsa prej çerdheve te tyre 20% e dosave te reja shfaqen afshin ne kete dite. Heterozisi tenton të jetë më i lartë për tiparet me heritabilitet të ulët, si madhësia e çerdhes në lindje, pesha e çerdhes në këputje, si dhe përqindja e mbijetesës (ose mortaliteti). Intervali shkëputje -mbetje barse rezultoi 9.8 dite per grupimin 24 dosa te rraces e bardha e madhe dhe paksa me pak 9.2 dite per çerdhet e kësaj rrace ne pjelljen e pare. Intervali shkëputje -mbetje barse rezultoi me i ulëti per kryqëzimet midis rracave me mesatarisht 8.6 dite dhe me mesatarisht 9 dite rezultoi ky interval per brezninë e pare te dosave prej 4 cerdheve qe përfaqësojnë kryqëzimet midis dy rracave. Përqindja e ovulimit rezultoi me 82% ne çerdhet e rraces e Bardha e Madhe, 86% ne dosat e rraces e Bardha e Madhe, 90% ne çerdhet e metisëve ne 4 cerdhet dhe shifra me e larte e përqindjes se ovulimit u vrejt ne dosat kryqezime BM x L me 94%. 101
Reduktimi i madhësisë së çerdhes dhe i peshës nuk rezultoi i rëndësishëm nga ana statistikore. Detyra e tretë: Efektet e të ushqyerit gjatë 28 ditë laktacion në aftësitë riprodhuese të dosave që pjellin për herë të parë, humbjen e peshës trupore gjatë kësaj periudhe (28-ditë) dhe shfaqja e afshit në ditën e 8 . Objektivi në këtë studim ishte të vlerësonim efektet e te ushqyerit gjate periudhës se laktacioni ne dy grupime dosash te racave e Bardha e Madhe dhe Landras. Per kete qellim u vëzhguan ne total 61 dosa ne laktacion nga te cilat 33 dosa te rraces e Bardha e Madhe (BM) dhe 28 dosa Landras (L), te cilat u perzgjodhen rastesisht dhe u ndane po rastesisht ne 7 grupe duke u trajtuar gjate periudhës 28 diteshe te laktacionit me sasi te ndryshme ushqimi. U krye peshimi i dosave ne fillimin e periudhës se qumështit dhe peshimi ne kohen e shkëputjes se gicave ofroi mundësinë e përllogaritjes se humbjes se peshës se dosës gjate laktacionit. Per grupin e dosave te races e Bardhe e Madhe Humbja ne kg peshe gjate laktacionit rezultoi me e larte per grupin me e dosave te ushqyer me 2.5 kg ushqim ne dite. Dosat e këtij grupimi humben mesatarisht gjate 28 diteshit te laktacionit mesatarisht 38.5 kg per dose. Ne grupimin e dyte me 3.0 kg ne dite dosat humben mesatarisht 34.5 kg per dose. Ne grupin e dosave te ushqyera me 3.5 kg sasi ushqimesh ne dite ne fundin e periudhës se laktacionit dosat humben mesatarisht 27.4 kg per dose. Ne grupin e dosave te ushqyera me 4.0 kg sasi ushqimesh ne dite ne fundin e periudhës se laktacionit dosat humben mesatarisht 16.0 kg per dose. Te dhënat e përftuara per reduktimin e peshës se dosave gjate periudhës se laktacionit vertetojne ate qe niveli i te ushqyerit te doses gjate laktacionit eshte shume i rendesishem ne ruajtjen e kondicionit te saj dhe sasia e ushqimit ne vlerat 4.5 deri ne 6.0 kg ne dite minimizon uljen e peshes tek ato. Per sa i perket numrit te dosave te ardhur ne afsh deri diten e tete te dhenat e eksperimentit vertetuan se ne grupet qe konsumuan me shume kg ushqim ne 102
dite gjate periudhës se laktacionit u rrit ne menyre te qarte përqindja e dosave qe erdhën ne afsh deri ne ditën e 8 pas shkëputjes se gicave. Edhe ne grupin e eksperimentit te rraces Landras, ulje te peshës se tyre te gjalle rezultoi ne propocion te zhdrejte me sasinë e racionit ushqimor ne kg ne dite. Ne vlerësimin statistikor rezultoi se efekti rracë nuk ka ndikim te diferencuar mbi ndryshimin e peshës se dosave gjate laktacionit. Sasia ditore e ushqimit paraqet ndikim te qenesishen ne reduktimin e peshës se dosave brenda racës. Numri i dosave te ardhura ne afsh pas keputjes rritej propocionalisht me shtimin e sasise se ushqimit te administruar. Serish diferencat midis dy racave te dosave te përfshira ne studim nuk ishin signifikative. Vleresimi i efektit te skemës së mësipërme të administrimit të ushqimit gjatë periudhës së mbarsmërisë në disa nga performancat riprodhuese u studjua vetëm tek dosat e Racës e Bardha e Madhe. Treguesit e ndjekur madhësia e çerdhes, pesha në lindje, dhe treguesit e tjerë në fazat e mëpasme. Per kete eksperiment u perzgjodhen 25 dosa dhe 15 paradosa. Dosat dhe paradosat që konsumojnë nivel të lartë (NL) parqaqesin një peshë më të madhe nga dita e 90 deri në pjellje dhe humbasin më shumë peshë gjatë laktacionit se dosat dhe paradosat që konsumojnë ushqim në nivel normal (NN). Vihet re se gicat që vijnë nga dosa dhe paradosa me nivel të lartë (NL) konsumi të ushqimit ishin vazhdimisht me peshë më të madhe se gicat që vijnë nga dosa dhe paradosa me nivel normal (NN) konsumi të ushqimit. Numri i gicave të lindur gjallë dhe % e mbijetesës në lindje, 21 dhe 42 ditë nuk shfaqnin diferenca ne lidhje me nivelin e administrimit të ushqimit. Megjithatë duhet theksuar se tendenca për një numër më të madh të gicave në lindje nga dosa dhe paradosa me nivel të lartë (NL) të administrimit të ushqimit rezulton me një % më të lartë mbijetese në lindje, 21 dhe 42 ditë. Kështu vihet re që numri i gicave në ditën e 42 është 7.40 në dosat e ushqyera me NL kundrejt 6.90 që është në dosat e ushqyera me NN. Përqindja e mbijetesës përmirësohet (rritet) në ditën e 42 dhe gjithashtu nga dita e 21 në ditën e 42. 103
Konkluzione dhe pёrfundime të detyrës se trete. Te ushqyerit dhe sasia e ushqimit rezultoi te jete te jete tejet e rendesishme per dosat gjate periudhes 28 ditore te laktacionit dhe per gjatesine e periudhes prej shkeputjes se gicave deri ne shfaqjen e afshit. Efekti i peshës ditore te ushqimit u pa te kete ndikim te madh dhe te drejteperdrejte ne reduktimin e peshes se dosave gjate periudhes se laktacionit dhe me i larte ky ndikim u vrejt me i madh ne dosat e races Landras krahasuar me ato te races e Bardha e Madhe. Ndikimi i sasise u pa te kete ndikim te drejteperdrejte ne periudhen e ardhjes se dosave ne afsh pas shkeputjes. Por diferencat midis racave te perdorura ne kete studim per kete tregues nuk rezultuan te qenesishme. Duke vrojtuar rezultatet bazuar mbi racat mund te konkludojme se raca e Bardhe e Madhe shperblen me mire duke krahasuar treguesit produktive krahasuar me rracen Landras. Të dhenat u vleresuan direkt mbi humbjen e peshes se doses gjate laktacionit dhe kohes se ardhjes se dosave ne afsh. Kjo do te thote që punën me derrat duhet të perdoren tregues dhe metoda efikase në vlerësimin e treguesve dhe nevojave ushqimore të kafshëve, që mbështeten në vlerësimin objektiv te nevojave te doses dhe cerdhes se saj, në përcaktimin e parametrave që ndikojne ne te ushqyerit, shpeblimin e ushqimit dhe kondicionin e doses laktante që te sigurojnë përshpejtimin e treguesve produktive të tyre. Që programet e ushqyerjes të jenë të sukseseshme është e nevojshme të vlerësohen kondicionet, nevojat edhe terrenet e mbajtjes se derrave qe të plotesojmë kerkesat dhe te rrisim prodhimtarinë e tyre. Dosat dhe paradosat që konsumojnë nivel të lartë (NL) parqaqesin një peshë më të madhe nga dita e 90 deri në pjellje dhe humbasin më shumë peshë gjatë laktacionit se dosat dhe paradosat që konsumojnë ushqim në nivel normal (NN). Sasia e ushqimit të konsumuar nga pjellja deri në ditën e 21 ishte më e lartë në dosat me NL. 104
Sasia e ushqimit të konsumuar (gicat) nga dita e 21 deri në këputje ishte më e lartë në çerdhet e dosave të ushqyera me NL gjatë periudhës së fundit të mbarsmërisë dhe diferencat për peshën e gicave në lindje, 21 ditë dhe 42 ditë ishin domethënse. Gicat që vijnë nga dosa dhe paradosa me nivel të lartëkonsumi të ushqimit ishin vazhdimisht me peshë më të madhe se gicat që vijnë nga dosa dhe paradosa me nivel normal konsumi të ushqimit në çdo periudhë dhe përqindja e mbijetesës rritet nga dita e 21 në ditën e 42. Studimi evidentoi një përmirësim jo domethënës te disa treguesve tek dosat e ushqyera me nivel të lartë.
4.1 EXECUTIVE SUMMARY The exceedingly high pace of improving living conditions in the country has consistently increased demand for meat consumption and among the principal animals that would help satisfy the demand for this product is swines/pigs. Pigs, compared to other species, yield more meat in a shorter period of time and at much lower cost. A sow derived from its immediate 105
offspring can annually yield approximately 2 tons of meat. Breeding pigs can be done for purposes of obtaining fresh meat products or employing it largely in the processing industry. These days one can generally observe in Albania a tendency towards rearing pigs with a marked quantitative and qualitative growth activity given strong reasons associated with an increase in the demands of consumers for products and by-products obtained from it. In many areas one can discern an increase in the number of economies, while in other areas on can bear witness to a transition into the so-called intensive growth economies. Pigbased products in the intensive growth economies go through the regular chain of production and control. In addition to this, it is designed to aim for a maximum production by making use of minimum costs without spoiling their quality of the product. An important factor that affects the production of pork is breeding which differs widely from the genetic traits. From the previous studies it has been established that from balanced nutrition exerts an impact at the 46% mark, the selection methods and ways at 36% while treatment and living conditions at 18%. The theoretical basis of the problem Lactation is considered to be part of the reproductive cycle, which is initiated immediately after farrowing. Freshly-farrowed piglets depend largely on the secreted milk which serves as a staple feed during the first weeks of extra-euterine cycle (outside the uterus). Milk yield during lactation is a function of the sow itself (body size and weight, body reserves, nutrition) and piglets (littr size, the weight of piglets, etc.). Maximum milk production is achieved 3 weeks after farrowing. Weaning prior to 21 days is not recommended. When lactation lasts 2-3 weeks, the the exhibition of estrus occurs after 10 days, while when lactation lasts for 4 weeks the display of estrus occurs after 5 days. The pregnancy rate is lower if the piglets ar weaned before 21 days. It could be argued that several sows might exhibit heat/oestrus before this period, but they do not conceive but they will be able to exhibit estrus after 21 days. In this way the number of "lost days" 106
in the reproductive cycle will increase and thus FI (farrowing index) will be vastly much lower. Weaned piglets at 28 days of age, compared with those at 21 days, display after this length of time higher daily gains and an advantage in live weight of + 5 kg at the age of 12 weeks. Based on the physiology of the sow it appears that the best optimal is achieved when weaning occurs at 21 to 28 days. While based on the physiology of piglets the optimal is achieved when weaning occurs at 28 to 42 days. Under real production conditions when high yield is sought out, , it is difficult to justify the extension/lengthening of lactation less than 24 days and more than 35 days. If lactation lasts 28 days or more than that, the majority of sows (90%) will exhibit estrus within 5 days after weaning. But the rest accounting for 10% of the total exhibit estrus after 10 days of being weaned and this usually occurs in sows that display poor body traits during lactation. However, it might be the case for the sows not to be impregnated/conceived and the subsequent heat does not show or it might be able to pass through it without experiencing it at all. In this way the number of "lost days" increases and consequently the reproductive cycle is much longer. The weaning-estrus (w-e) E) is probably the single most important challenge to improve the efficiency of production/prolificacy of domestic animals including pigs. Sows are assumed to be ‘not in estrus’ during lactation, but typically they return to estrus within 10 days after piglets have been weaned. Since this interval represents a small fraction of the 150-day reproduction cycle which includes both conception and lactation its importance is often times closely monitored. Then why is the interval between the termination of lactation and oestrus so important and is there a way one can measure its effect on the proper manner of reproduction efficiency? Does nutrition have a bearing at all on this interval, and if this is the case in what way? This paper focuses on the explanation lying at the heart of these important questions and attempts to provide solutions to them. There have been efforts at explaining 107
and accounting for changes in the lactation - oestrus interval, particularly through the feeding/nutrition process during suckling of piglets. Nutrition based on the physiological needs during lactation minimizes the weight loss of the sow, maintaining the fat reserve and normal continuation of subsequent reproductive cycle. Based on the way how a sow is exploited, how many farrowings occur annually, and how many piglets it rears we are able to determine directly the yield in amount of meat. The more efficiently is a sow fed during lactation, the sooner it will conceive and the more piglets it will farrow and rear and more and more meat it will produce. These factors do assume significance when we consider the intensive breeding of pigs, when we intend to achieve a large number of piglets at weaning with high daily gains and high coefficients in terms of gains from the feeding. Goals of the study: To improve the effectiveness of pig-rearing through better management of breeding factors having an impact on the reproductive aspects of sows. 2.1 Scope of the study The study was designed to resemble a research effort constituting the following tasks: First task. The study of the impact of feed quantity administered in the early stages of lactation and weaning of Landra and Big Bardha sows in the following aspects: • The number of piglets at weaning • The weight of piglets at weaning • Body condition of sows • Weaning-estrus interval (recurrence of heat) at day 8. The second task. The impacts of different feed amount administered in the reproductive performance of sows after weaning for the following: • Average in days of recurrence of heat/estrus after weaning; • Sows that exhibit heat at day 8 ( in %); • Sows that do not show heat at day 21; 108
The third task: Effects of nutrition during 28 days of lactation on reproductive capabilities of sows that farrow/ give birth for the first time: • Daily amount (kg) of feed consumed; • The loss in body weight during this period (28 days) • Exhibition of fever at day 8 (in number and %) For all patterns established number of days lost was estimated by conducting an economic analysis of revenues, expenses and direct profit.
The discussion around the results obtained I. The first task: The study of the impacts of administered feed amount on the stages of lactation and weaning of the sows: Landra and Bardha e Madhe ( big White) , the impact on the number of piglets in weaning, the weight of piglets at weaning, physical condition of the sows and the weaning-estrus interval. The purpose of this experiment was to estimate the effect of feed restriction in the first farrowing sows after weaning of piglets. A total of 38 Bardha e Madhe and Landra (L) sows were used through a random selection which were in turn divided into 4 groups of sows with 9-10 heads per herd. Their feed treatment was administered through the following stages: pregnancy, lactation, weaning and post-insemination. The amount of feed administered at the stage of pregnancy and post-insemination was the same for the four groups at 2.2 kg of feed on a daily basis. Differentiation by groups happened at the stage of lactation and weaning respectively: group A got 3 and 3.2 kg of feed; group B 3 and 3.7 kg of feed; Group C 3.7 and 3.1 kg of feed; Group D 3.9 and 3.2 kg of feed. The number of piglets born was standardized at 8-10 piglets for each farrowing. Feed rations were calculated in accordance with the needs based on the preceding physiological phases. The sows pertaining to the experiment groups with a restriction on daily feed displayed live weight loss/reduction. This reduction ranged anywhere from 33 to 36 kg. This was particularly apparent in the case of groups A and B 109
respectively and less evident with group C since this was a group with less restriction on the daily amount of feed. The reduction in live weight of sows turned out to be lower than that of group D since the latter was a group with the highest level of fed. The differences among the values was statistically proven at (P<0.01). The opposite was observed in the loss of weight in the weaning-oestrus interval. During this period the sow lost weight in indirect correlation with the amount of food administered. Hence less weight in the weaning-oestrus period was typical of groups A and B or groups with a restricted food status. Further to this down the line in this order came group C which lost on average 8.6 kg. At the same time the sows of group D with a high level of food status lost up to 10 kg of body weight. The feed status has an impact on the weaning-oestrus interval. This interval is much bigger in group A at 7.7 days followed with group B at 7.5 days. The number of born piglets appears not to be displayed based on the indicators estimated up to this point in time. Statistically the data do not display any significant correlation by evincing an impact which is not proven statistically on the feed level in the number of piglets born live from the first farrowing. To be more precise in groups A and B with a weak feed status we have on average 10.1 and 8.9 piglets respectively in the first farrowing. Conclusions based on the first task. The impact of nutritional status is more significant in sows giving birth for the first time with this being manifested in the loss of their fat layer during lactation-estrus period. This was also the case in sows with restricted nutritional level, compared with the third and fourth group with less restrictions on feed or with feed provided generously. But the results of the study showed that the reproductive performance of the sow was affected significantly or not significantly by its nutritional status. The change in the nutritional status of the sow from being restricted to being given generously during the period of weaning was proven to have no impact 110
on the weight loss of thickness of the fat layer and the loss of body weight during the weaning-estrus interval. The results of the study confirmed that the increase in the quantity of feed in sows with 1 kg during the lactation period appears to directly affect the weight of piglets at birth. Moreover the increase in the amount of fed for sows during the lactation period has a direct impact on the shortening of the weaning period and display o estrus/heat. The feed reserve in the body of sows plays a significant role in the reproductive performance. That serves as a buffer for the stress of feeding when that is not adequate to satisfy the nutritional needs or when the energy balance in organism is negative. What is more, the feed reserve serve as a buffer even for the feed stress of lactation. The realization of the fair feeding status of sows during lactation maximizes the results of birth, the weight of piglets at birth, weight at weaning. It minimizes the number of nonproductive days of sows and it also maximizes the indicators of the subsequent litter. II. The second task: Effects of different levels of feed quantity administered in the reproductive performance of the sow after weaning in the following indicators: average days of recurrence of estrus after the weaning, sows that exhibit estrus at day 8, sows that do not exhibit estrus/ heat at day 21 . The experiment was set up in pig-rearing economies in Levan of Fier district and Gjorm Lac. The primary purpose, besides the evaluation of change in the feed variable, was to evaluate the impact of the breed variable . To this intent there were used a total of 24 sows pertaining to Bardha e Madhe (BM) and sows which were descended from them from 59 litters; 5 sows a cross between the breed Bardhe e Madhe and Landras (BM x L) and sows descended from 4 litters. Results were grouped together for two consecutive years. Even in this experiment the feed ration was given in a differentiating way to the lactating sows (for 28 days) and post-weaning (up to 8 days). 111
Feed in this case was differentiated on a day-to-day basis. Days 1-2 with 2 kg / day, days 3-4 with 4 kg / day, day 5 weaning ad libitum or semi-adlibitum. The energy ration level was differentiated in two levels: with the high energy level at 71 MJ ET / day, with low energy at 35 MJ ET / day. The two levels were used reciprocally during two periods, 28 day lactation and in weaning- estrus (up to 8 days). For both phases 3 main indicator were followed, the change of live weight in kg in days 0, 21, 28. individual factors were assessed including litter size, the lengthening of weaning etc. The daily average of duration of recurrence of estrus after weaning in 24 sows of BM breed resulted on an average of 7.5 days after weaning, while in sows held from their litter resulted on an average of 8 days. The difference with an average of half a day is explained by the impact of feed and breeding conditions particularly on in young sows/gilts. The lowest average per day of recurrence of estrus after weaning with an average of 6.3 days was observed at the cross breeds of BMxL. In the first generations of sows from litters of these half-breeds the average per day of recurrence of estrus after weaning amounted to an average of 7.2 days. The average per day of recurrence of estrus after weaning shows that cross breeds have clearly better indicators as compared to Bardha e Madhe sow breed. The sows that exhibit estrus/heat at day 8 were said to embrace 16% of Bardha e Madhe, while the percentage for litter under this category resulted at 22% (significantly higher). From sows the cross breeds BM x L resulted with 12.5% of them displaying estrus at day 8, and from their litter only 20% of young sows/gilts showed estrus on this day. -The weaning-pregnancy interval resulted in 9.8 days for the group 24 sows of Bardha e Madhe slightly lower at 9.2 for sows in the first farrowing. The weaning-pregnancy interval resulted to be the lowest for cross breeds between breeds with an average of 8.56 days and an average of 9 days resulted this interval for the first generation of sows of 4 litters which represent crosses between breeds. Other features which were under the focus of the study were litter size and weight which were monitored at birth, 3 and 8 weeks and survival (or 112
mortality) indicators a long with the daily average gain at birth to 8 weeks. All offspring pertaining to the second and third farrowing (beyond second farrowing, IP = 2.4) have been analyzed through the statistical analysis as offspring from second and first farrowing. Recorded data were analyzed by means of variance analysis (Statgraf). Under the statistical model are included the effects of breed (3) the effects of farrowing group (2), and the combined effect of the year with herd. The offspring within the year are classified according to the seasons (4). Conclusions from the second task. The results obtained from the study showed a predominance of features observed for offspring as a result of the cross-breeds as compared with the birth of pure breeds assessed in this study There are significant differences for both the herd and year indicator. The group–farrowing indicator has an impact on the number of piglets at birth and their survival. Results of surveys showed the highest rates in cross=breeds and half-breeds.. Overall the average per day of the recurrence of heat after weaning in 24 sows of BM breed resulted on an average of 7.5 days after weaning, while in sows held from their litter resulted an average of 8 days. Sows that exhibit estrus/heat at day 8 were said to represent 16% of Bardha e Madhe, while this percentage for litter under this category resulted in 22% (significantly higher). For sows coming from crossbreeds of BM x L, 12.5% of them exhibited heat/estrus at day 8, and from their litter roughly 20% of young sows/gilts showed heat on this day. Heterosis tends to be much higher for traits with low heritability such as litter size at birth, weight of litter at weaning and the percentage of survival (or mortality). -The the weaning-pregnancy interval resulted in 9.8 days for groups of 24 sows of Bardha e Madhe and slightly less than 9.2 days for litter of this breed in the first farrowing. 113
-The weaning-pregnancy interval proved to be the lowest for cross-breeds with an average of 8.6 days and with average of 9 days proved this interval t be for the first generation of sows from 4 litters representing crossbreeds between the two breeds. The percentage of ovulation resulted at 82% in litter of Bardha e Madhe breed, 86% in sows of Bardha e Madhe breed, 90% in litters of half-breeds in 4 litters and the highest percentage of ovulation was observed in sows of BM x L crossbreeds at 4 litters and significant higher percentage of ovulation was observed in sows of BM x L crossbreeds at 94%. Reduction on the size and weight of the litter resulted statistically significant. III. The third task: Effects of feeding process during 28-day lactation in reproductive capabilities of sows that give birth for the first time, the loss of body weight during this period (28 days) and the exhibit of estrus/heat at day 8 The objective of this study was to calculate the effects of nutrition/feeding during the period of lactation in both groups of sows including Bardha e Madhe and Landra. To this effect a total of 61 sows in lactation were observed , out of which roughly 33 sows from Bardha e Madhe breed ) and 28 sows from Landras (L), were selected randomly and were divided randomly into 7 groups being by being treated during the 28-day lactation period with varying amounts of feed. The weighing of sows was administered at the beginning of the lactation period and the calculation of weight at the time of weaning of the piglets offered the possibility of calculating the weight loss of the sow during lactation. For the group of sows of Bardha e Madhe breed the loss in kg during lactation resulted to be the highest for the group of sows with 2.5 kg of feed per day. The sows from this group lost during the 28-day lactation an average of 38.5 kg per sow. In the second grouping with 3.0 kg per day the sows lost an average of 34.5 kg per sow. In the group of sows fed with 3.5 114
kg of feed per day at the end of the lactation period the sows lost an average of 27.4 kg per sow. In the group of sows fed with 4.0 kg of feed per day at the end of the lactation period the sows lost an average of 16.0 kg per sow.
The data obtained for the reduction in the weight of sows during the lactation period established that the nutrition level of the sow during lactation is very important in maintaining its status and the amount of feed at values of 4.5 to 6.0 kg per day minimizes reduction of weight in them. Regarding the number of sows approaching heat until the eighth day the data of the experiment proved that in the groups that consumed more kg of feed per day during the lactation period there was a clear increase in the percentage of sows that approached heat until the 8th day after weaning of the piglets. Even in the experiment group of Landras breed, reduction in their weight resulted to be in an indirect proportion to the amount of feed rations in kg per day. In the statistical evaluation it turned out that the breed effect does not have a differentiated impact on the change of the weight of sows during lactation. The daily amount of feed represents significant impact in reducing the weight of the sows within the breed. The number of sows in heat/estrus after weaning increased proportionally with the increase in the amount of feed administered. Again the differences between the two breeds of sows included in the study were not significant... Evaluating the impact of the above scheme of administration of feed during pregnancy regarding some of the reproductive performance was studied only in sows pertaining to breed Bardha e Madhe. Indicators under the focus included the litter size, weight at birth, and other indicators in the subsequent stages. For purposes of this experiment were selected 25 sows and 15 young sows-gilts. Sows and gilts which do consume a high level (NL) do present a far bigger weight by day 90 until the period of farrowing and do lose more weight during lactation than sows and gilts consuming feed at normal level (NN). 115
It is easy to notice that piglets being born from sows and gilts-young sows with high level (NL) of feed consumption were consistently much heavier than piglets coming from sows and gilts with normal level (NL) of feed consumption. The number of piglets being born live and % of survival at birth, at 21 and 42 days showed no difference in the level of feed administration. However it should be noted that the tendency for a greater number of piglets at birth from sows and young ones with a high level of (HL) feed management results in a higher % of survival at birth at 21 and 42 days. And one can see that the number of piglets at day 42 is 7:40 in sows being fed with high level against 6.90 in sows being fed with normal level (NL). The survival rate improves (increases) at day 42 and also from day 21 to day 42. Conclusions from the third task. Nutrition and amount of feed proved to be extremely important for sows during the 28-day lactation and for the length of period from weaning of piglets until the appearance of heat. The effect of daily weight of feed was established to have an immense and direct influence on the reduction of weight of sows during the lactation period and this effect was much higher in sows of Landras breed compared with that of Bardha e Madhe breed. The impact of this amount was said to have a huge impact on the period of sows showing heat after weaning. But the differences between the breeds used in this study regarding this indicators does not prove significant. By observing the results based on breeds it can be concluded that the Bardha e Madhe breed is better off economically by comparing productive indicators as compared with Landras breed. The data were assessed directly on the weight loss of sow during lactation and the time of arrival of the heat in sows. This means that while caring for pigs one should use indicators and efficient methods in evaluating the indicators and nutritional needs of animals, which are based on the objective assessment of the needs of the sow and its litter in setting parameters that affect nutrition, benefits of feed and the condition of 116
the breastfeeding sow in order to ensure the acceleration of their productive indicators. In order for the nutritional programs to be successful it is necessary to assess conditions, needs and grounds of rearing pigs which should satisfy the requirements and increase their productivity. Sows and gilts-young which consume high level (HL) of food display greater weight by day 90 until farrowing and lose more weight during lactation than sows and gilts consuming feed at normal level (NL). The amount of feed consumed from the farrowing interval until day 21 was higher in sows with NL. The amount of feed consumed (piglets) from day 21 until weaning was higher in litters of sows fed by NL during the last interval of pregnancy and differences in the weight of piglets at birth, at 21 days and 42 days were significant. It should be noted that piglets being born from sows and young sows with a high level of feed consumption were consistently far heavier in weight than piglets coming from sows and young sows with normal levels of feed consumption in each period and the survival rate increases from day 21 to day 42 . Furthermore the study highlighted a significant improvement of some indicators in sows fed by high level.
5
LITERATURA
Ajinomoto (2000), Ajinomoto Animal Nutrition. http://ëëë.lisina.com.br.
117
Almeida FRCL, Kirkëood RN, Aherne FX, Foxcroft GR. Consequences of different patterns of feed intake during the estrous cycle in gilts on subsequent fertility. J Anim Sci. 2000;78:1556–1563. Anil SS, Anil L, Deen J. Evaluation of patterns of removal and associations among culling because of lameness and sow productivity traits in sëine breeding herds. JAVMA. 2005;226:956–961. Baidoo SK, Aherne FX, Kirkwood RN, Foxcroft GR. Effect of feed intake during lactation and after ëeaning on soë reproductive performance. Can J Anim Sci. 1992;72:911–917. Baker, D. H., D. E. Becker,. H. W. Norton,. C. E. Sasse, A. H. Jensen, and B. G. Harmon. 1969. Reproductive performance and progeny development in sëine as influenced by feeding intake during pregnancy. J. Nutr. 97:489. Beltranena, E.; Aherne, F. X.; Foxcroft, G. R. and Kirkwood, R. N. (1991), Effects of pre- and postpubertal feeding on production traits at first and second estrus in gilts. J. Anim. Sci., 69, 886-893. Boyd RD, Castro GC, Cabrera RA. Nutrition and management of the soë to maximize lifetime productivity. Adv Pork Prod. 2002;13:47–59. Britt, J. H. 1986. Improving sow productivity through management during gestation, lactation and after weaning. J. Anim. Sci. 63: 1288. Britt, J.H. & Levis, D.G., 1980. Effect of altered suckling on rebreeding performance in early ëeaned sows. Proc. Int. Pig Vet. Soc. Congr. 5, 322. Britt, J.H., W.L. Flowers, and T.A. Armstrong. 1997. Induction of ovulation in early ëeaned sows. Proc. Am. Assoc. Swine Pract. 33-35. 118
Buchanan, D.S., Luce, W.G. and Clutter, A.C. 1990. Swine crossbreeding systems. OSU Ext. Coop. Ext. Serv. Okla. State Univ. Stillater, Okla: The service. 3 pg. Chagnon M, D’Allaire S, Drolet R. A prospective study of sow mortality in breeding herds. Can J Vet Res. 1991;55:180–184. Close, W. H. and Cole, D. J. A. (2000), Nutrition of sows and boars. Trumpton: Nottinghan University. 373 pp. Close, W.H. and B.P. Mullan, 1996. Nutrition and feeding of breeding stock. In: Pig Production. Ed. M.R. Taverner and A.C. Dunkin. Elsevier, NY. pp 169-202. Clowes, E. J.; Aherne, F. X. and Foxcroft, G. R. (1994), Effect of delayed breeding on the endocrinology and fecundity of sows. J. Anim. Sci., 72, 283291. Coma, J.; Zimmerman, D. R. and Carrion, D. (1996), Lysine requirement of the lactating sow determined by using plasma urea nitrogen as a rapid response criterion. J. Anim. Sci., 74, 1056-1062. Cox, N.M., Britt, J.H., Armstrong, W.D. & Alhusen, H.D., 1983. Effect of feeding fat and altering weaning schedule on rebreeding in primiparous sows. J. Anim. Sci. 56, 21-29. Cromwell, G. L., D. D. Hall, A.J. Clawson, G. E. Combs, D. A Knabe, C. V. Maxwell, P. R. Noland, D.E. Orr, Jr., and T.J Prince. 1989. Effects of additional feed during late gestation on reproductive performance of sows: A cooperative study. J. Anim. Sci. 67:3.
119
D’Allaire S, Drolet R. Culling and mortality in breeding animals. In: Straw BE, D’Allaire S, Mengeling WL, Taylor DJ, eds. Diseases of Swine. 8th ed. Ames, Iowa: Iowa State University Press; 1999:1003–1016. Degussa (2000), Degussa feed additives. http://www.aminoacidsandmore.com. Dourmad, J. Y.; Noblet, J. and Étienne, M. (1998), Effect of protein and lysine supply on performance, nitrogen balance, and body composition changes of sows during lactation. J. Anim. Sci., 76, 542-550. Dickerson G. E., 1969. Experimental approaches in utilizing breed resources. Anim. Breed. Abst., 37, 191-202 Dourmad JY, Etienne M, Prunier A, Noblet J. The effect of energy and protein intake of sows on their longevity: A review. Livest Prod Sci. 1994;40:87–97. Dritz, S.S., Nelssen, J.L., Goodband, R.D., Tokach, M.D. & Chengappa, M.M., 1994. Application of segregated early weaning technology in the commercial swine industry. Compen. Educ. Pract. Vet. 16 (5), 677-685. Einarsson, S. and T. Rojkittikhun, 1993. Effects of nutrition on pregnant and lactating sows. J. Reprod. Fert. Suppl. 48:229-239. Eissen JJ, Apeldoorn EJ, Kanis E, Verstegen MWA, de Greef KH. The importance of a high feed intake during lactation of primiparous sows nursing large litters. J Anim Sci. 2003;81:594–603. Elsley, F.W.H. 1968. The influence of feeding level upon the reproductive performance of pregnant sows. Vet. Rec. 83:93.
120
Grinwich, D.L. & McKay, R.M., 1985. Effects of reduced suckling on days to estrus, conception during lactation and embryo survival in sows. Theriogenology 23, 449-459. Koketsu, Y., 2000. Reproductive productivity measurements in Japanese swine breeding herds. J. Vet. Med. Sci. 64, 195198. Henderson C. R., 1984. Applications of linear models in animal breeding. University of Guelf, Guelf, Ontario, Canada. Hughes PE, Varley MA. Lifetime performance of the sow. In: Wiseman J, Varley MA, Kemp B, eds. Perspectives in Pig Science. Nottingham: Nottingham University Press; 2003:333–355. 35. Hughes PE. The effects of food level during lactation and early gestation on the reproductive performance of mature sows. Anim Prod. 1993;57:437– 445. Jindal, R.; Cosgrove, J. R.; Aherne, F. X. and Foxcroft, G. R. (1996), Effect of nutrition on embryonal mortality in gilts: Association with progesterone. J. Anim. Sci., 74, 620-624. JohnsonR. K., 1980. Heterosis and breed effects in swine. North Central Regional Publication n-262, University of Nebraska, Lincoln, U. S. A., 51 p. Johnston, L. J.; Pettigrew, J. E. and Rust, J. W. (1993), Responses of maternal-line sows to dietary protein concentration during lactation. J. Anim. Sci., 71, 2151-2156. King, R. H. and Dunkin, A. C. (1986), The effect of nutrition on the reproductive performance of first litter sows. 3. The response to graded increases in food intake during lactation. Anim. Prod., 42, 119-125.
121
Kirkwood RN, Baidoo SK, Aherne FX, Sather AP. The infl uence of feeding level during lactation on the occurrence and endocrinology of the post weaning estrus in sows. Can J Anim Sci. 1987;67:405–415. Kirkwood RN, Baidoo SK, Aherne FX. The infl uence of feeding level during lactation and gestation on the endocrine status and reproductive performance of second parity sows. Can J Anim Sci. 1990;70:1119–1126. Koketsu Y, Dial GD, Pettigrew JE, King VL. Feed intake pattern during lactation and subsequent reproductive performance of sows. J Anim Sci. 1996;74:2875–2884. Koketsu Y, Dial GD, Pettigrew JE, Marsh WE, King VL. Characterization of feed intake patterns during lactation in commercial swine herds. J Anim Sci. 1996;74:1202–1210. 36. Koketsu Y, Dial GD, Pettigrew JE, Marsh WE, King VL. Infl uence of imposed feed intake patterns during lactation on reproductive performance and on circulating levels of glucose, insulin, and luteinizing hormone in primiparous sows. J Anim Sci. 1996;74:1036–1046. Koketsu, Y., 2000. Reproductive productivity measurements in Japanese swine breeding herds. J. Vet. Med. Sci. 64, 195-198. Kuhlers D. L., Chapman A. B., First N.L., 1977. Estimate of genotype environment interactions within and between too breeds of swine for production and carcass traits. J. Anim. Sci., 44, 549-556. Leenhouwers, J.I.< Knol, E.F. and Van der Lende, T. (2001) Proc. 52nd EAAP. Legault C., 2003. Selection of breed, strains and individual pigs for prolificacy. J. reprod. Fert. Suppl., 33, 151-161. 122
Levis DG. Effect of lactation length on sow reproductive performance. 2005. Available at: http://ianrpubs.unl.edu/swine/ec275.pdf. Accessed September 5, 2006. Louda F., Pavlik J., 1986. Economic benefits from hybrid boars in artificial insemination. In: 3rd World congress on Genetics Applied to Livestock Production, Vol. X, 82-86, Lincoln, Nebraska, USA. Mabry, J.W., Culbertson, M.C. & Reeves, D., 1996. Effects of lactation length on weaning-to-first-service interval, first-service farrowing rate and subsequent litter size. Swine Health Prod. 4, 185-188. Mahan, D.C., 1993. Effect of pig weaning weight, associated nursery feeding programs, and nursing period length on performance responses to 230 pound body weight and subsequent effects on sow rebreeding interval. Swine Research and Industrial Report. Ohio State University, 1993. No.92/2, 66-75. Matte, J.J., Pomar, C. & Close, W.H., 1992. The effect of interrupted suckling and split-weaning on reproductive performance of sows: A review. Livest. Prod. Sci. 30, 195-212. Matte, J.J., Pomar, C. & Close, W.H., 1992. The effect of interrupted suckling and split-weaning on reproductive performance of sows: A review. Livest. Prod. Sci. 30, 195-212. Mrode, R. A., and B. W. Kennedy. 1993. Genetic variation in measure of food efficiency in pigs and their genetic relationships with growth rate and backfat. Anim. Prod. 56:225-232.
123
Nelssen, J.L., 1990. Recent advances in high nutrient density starter diet research. Proc. 51st Minnesota Nutr. Conf. pp. 217-230 at www.oznet.ksu.edu/prev/PDFs/AIC_2.3.PDF. Neumaier, A. and Groeneveld, E. (1988) Genet. Sel. Evol. 30: 3-26. Noblet J. Energy utilization in pregnant and lactating sows: Modeling of energy requirements. J Anim Sci. 1990;68:562–572. O’Grady JF, Elsley FWH, MacPherson RM, McDonald I. The responses of lactating sows and their litters to different dietary energy allowances. 2. Weight changes and carcass composition of sows. Anim Prod. 1975;20:257–265. O’Grady JF, Lynch PB, Kearney PA. Voluntary feed intake by lactating sows. Livest Prod Sci. 1985;12:355–365. Olliver L., 1981. Elemente de genetique quantitative. Massson Ed., Paris, 152. Patience, J.F. & Thacker, P.A., 1989. Swine Nutrition Guide. Prairie Swine Centre, University of Saskatchewan, Saskatoon. pp. 149-171. Pettigrew JE, Tokach MD. Nutrition and female reproduction. Pig News Info. 1991;12:559– 562. Pond, W.G. and Maner, J.H. 1984. Purebreeding, crossbreeding and outbreeding. In: Swine production and nutrition. AVI Publishing Co., Inc. pg 68-79. Pope, W.F., S. Xie, D.M. Broermann, and K.P. Nephew. 1990. Causes and consequences of early embryonic diversity. J. Reprod. Fert. Suppl. 40:250260. 124
Richert, B. T.; Goodband, R. D.; Tokach, M. D. and Nelssen, J. L. (1997), Increasing valine, isoleucine, and total branched-chain amino acids for lactating sows. J. Anim. Sci., 75, 2117-2128. Rozeboom DW, Pettigrew JE, Moser RL, Cornelius SG, El Kandelgy SM. Infl uence of gilt age and body composition at fi rst breeding on sow reproductive performance and longevity. J Anim Sci. 1996;74:138–150. Saihlira-Dutta, J.C. & Borgohain, B.N., 1991. Restricted suckling on the occurrence of post-partum estrus in pig. Ind. Vet. J. 68 (1), 44-46. F.X. and I.H. Williams, 1992. Nutrition of optimising breeding herd performance. Vet. Clinics of N. America: Food-Anim. Proc. 8(3): 589-608. Sellier P., 1998. The basis of crossbreeding in pigs. Arewvew. Livest. Prod. Sci., 3, 203-226. Smith., King J.W.B., 1964. Crossbreeding and litter production in British pigs. Anim. Prod., 6, 265-272. Stalder KJ, Knauer M, Baas TJ, Rothschild MF, Mabry JW. Sow longevity. Pig News Info. 2004;25:53N–74N. Stevenson, J.S. & Britt, J.H., 1981. Interval to estrus in sows and performance of pigs after alteration of litter size during late lactation. J. Anim. Sci. 53, 177-181. Sthaly, T. S.; Cromwell, G. L. and Monegue, H. J. (1990), Lactational responses of sows nursing large litters to dietary lysine levels. J. Anim. Sci., 68 : (suppl. 1), 369. Swine ‘95. 1995 Swine Management Practices, USDA. Section I: Population Estimates. p. 4.
125
Tantasuparuk W, Lundeheim N, Dalin AM, Kunavongkrit A, Einarsson S. Weaning-to-service interval in primiparous sows and its relationship with longevity and piglet production. Livest Prod Sci. 2001;69:155–162. Thaler, R. C.; Woerman, R. L. and Britzman, D. B. (1992), Effect of lysine level in lactation diets on sow performance and milk composition. J. Anim. Sci., 70 : (suppl. 1), 238. Tixier M, Sellier P., 1986. Estimated genetic trends for growth and carcass traits in toe French pig breeds. Genet. Sel. Evol., 18, 185-212. Tonn, S., P. Groothius, B. Boese, R. Blair, and D.L. Davis. 1994. Estrus and early pregnancy in sows weaned at less than 11 or more than 23 days: Effects of vitamin A and gonadotropin treatments. Kansas State University Swine Day Report. pp. 1-3. Touchette, K. J.; Allee, G. L.; Newcomb, M. D. and Boyd, R. D. (1998a), The lysine requirement of lactating primiparous sows. J. Anim. Sci., 76, 10911097. Touchette, K. J.; Allee, G. L.; Newcomb, M. D. and Boyd, R. D. (1998b), The use of synthetic lysine in the diet of lactating sows. J. Anim. Sci., 76, 1437-1442. Van der Peet-Schwering CMC, Kemp B, Binnendijk GP, den Hartog LA, Vereijken PFG, Verstegen MWA. Effects of additional starch or fat in lategestating high nonstarch polysaccharide diets on litter performance and glucose tolerance in sows. J Anim Sci. 2004;82:2964–2971. Vesseur, P. C.; Kemp, B. and Den Hartog, L. A. (1994a), Factors affecting the weaning to oestrus interval in the sow. Journal of Animal Physiology and Animal Nutrition, 72, 225-233. 126
Vesseur, P. C.; Kemp, B. and Den Hartog, L. A. (1994b), The effect of weaning to oestrus interval on litter size, live born piglets and farrowing rate in sows. Journal of Animal Physiology and Animal Nutrition, 71, 30-38. Veum TL, Reyes J, Ellersieck M. Effect of supplemental yeast culture in sow gestation and lactation diets on apparent nutrient digestibilities and reproductive performance through one reproductive cycle. J Anim Sci. 1995;73:1741–1745. Whittemore, C.T., 1996. Nutrition-reproduction interactions in pumparious sows. A review. Livest. Prod. Sci. 46:65-83. Wondra KJ, Hancock JD, Kennedy GA, Hines RH, Behuke KC. Reducing particle size of corn in lactation diets from 1200 to 400 micrometers improves sow and litter performance. J Anim Sci. 1995;73:421–426. Xue JL, Dial GD, Marsh WE, Lucia T. Association between lactation length and sow reproductive performance and longevity. JAVMA. 1997;210:935– 938. Xue, J.L., Dial, G.D., Marsh, W.E., Davies, R.P. & Mormont, H.W., 1993. Influence of lactational length on sow productivity. Livest. Prod. Sci. 33, 253-265. Yang H, Eastham PR, Phillips P, Whittemore CT. Reproductive performance, body weight and body condition of breeding sows with differing body fatness at parturition, differing nutrition during lactation, and differing litter size. Anim Prod. 1989;48:181–201. Young LG, King GJ, Shaw J, Quinton M, Walton JS, McMillan I. Interrelationships among age, body weight, backfat and lactation feed intake 127
with reproductive performance and longevity of sows. Can J Anim Sci. 1991;71:567–575. Zak LJ, williams IH, Foxcroft GR, Pluske JR, Cegielski AC, Clowes EJ, Aherne FX. Feeding lactating primiparous sows to establish three divergent metabolic states: I. Associated endocrine changes and postweaning reproductive performance. J Anim Sci. 1998;76:1145–1153. Zak, L. J.; Cosgrove, J. R.; Aherne, F. X. and Foxcroft, G. R. (1997), Pattern of feed intake and associated metabolic and endocrine changes, differentially affect post-weaning fertility in the primiparous sows. J. Anim. Sci., 75, 208216.
128
