11.06.2017

BEN, DANIEL BLAKE; I, Daniel Blake; Ken Loach, 2016

ÖZET K en Loach’a Özgürlük Rüzgarı’ndan sonra ik inci k ez Altın Palm iye k azandıran Ben, Daniel Blak e, dok unak lı olduğu k adar öfke dolu bir dram . New castle’da yaşayan Daniel Blak e bir m arangozdur; geçirdiği k alp k rizi sonucu dok torlar çalışm asına izin verm ez. Her zam an k endine yetebilen Daniel Blak e, hayatı boyunca ilk k ez devletin sunduğu “işsizlik fonuna” başvurm ak zorunda k alır. Am a sistem in çarpıklığı nedeniyle devlet yardım ı da alam az, iş aram ak zorunda k alır. Daniel bu süreçte k endi gibi zorluk çek en yalnız genç bir anne olan K atie ve onun çocuk larıyla dostluk k urar. K atie çocuk ları Daisy ve Dylan ile birlik te, Londra’da evsizlere tahsis edilen tek gözlü bir otel odasında k alm ak tan kurtulm ak için k arşısına çık an tek yardım şansını değerlendirerek k ilom etrelerce uzak ta, bilm ediği bir şehirdek i apartm an dairesinde yaşam aya başlam ıştır. Aynı k aderin kurbanı olan Daniel ve K atie, k endilerini günüm üz İ ngiltere’sinde adeta sahipsiz bir halde ve sosyal yardım bürok rasisinin girdabında sürük lenirk en bulurlar. K en Loach ve yıllardır birlik te çalıştığı senaristi P aul Laverty, son yıllarda çek tik leri en iyi film olan Ben, Daniel Blak e’te gerçek çi yak laşım larından güç alırk en bozuk sistem e ve boğucu bürok rasiye karşı dayanışm ayı ustalıkla yüceltiyor. Ödüller: Cannes Film Festivali 2016 Altın P alm iye Ödülü – Ken Loach Ek üm enik Jüri Özel Ödülü - K en Loach Locarno Uluslararası Film Festivali 2016 İ zleyici Ödülü - K en Loach San Sebastián Uluslararası Film Festivali 2016 İ zleyici Ödülü - En İ yi Film Alıntı: (http://www.baskasinema.com/filmler/i-daniel-blake)

11.06.2017

BEN, DANIEL BLAKE; I, Daniel Blake; Ken Loach, 2016 -"Ben bir müşteri, bir alıcı veya hizmet kullanıcı değilim." -"Ben bir kaytarıcı, beleşçi, bir dilenci ya da hırsız değilim." -" Ben bir sosyal güvenlik numarası ya da ekranda yanıp sönen bir iz değilim." "Faturalarımı vergilerimi zamanında ve kuruşuna dek ödedim. Bununla da gurur duyuyorum." -"Kimseye boyun eğmem, ama elimden gelirse komşumun gözünün içine bakar ona yardım ederim." -"Sadaka istemiyorum ve kabul de etmiyorum." -"Benim adım Daniel Blake. Ben bir insanım, bir köpek değilim." -" Bu sıfatla haklarımı talep ediyorum." "Bana saygı duyarak yaklaşmanızı talep ediyorum." -"Ben, Daniel Blake, bir vatandaşım, ne bir eksik ne bir fazlası."

“Sizi temin ederim ki bu sevgi dolu adamın vereceği daha çok şeyi vardı ve devlet onu erkenden mezara yolladı...” Neoliberal dünyanın acımasız çarklarının temel düzeneği, hali hazır devlet aygıtı ve onun olmazsa olmaz bürokrasi çarkı. “Ben, Daniel Blake” filminin finalinde yapılan anma ve veda konuşmasında, bu düzenin farklı ölçeklerde ama hep vahşi sıfatıyla anılmaya layık düzeneğine Katie (Hayley Squires) böyle sesleniyor. “Sevgi dolu insan(lık)ın verecek çok şeyi vardı ve devlet (bürokrasi adlı organ) onu erkenden ölüme yolladı.” Siyasal sinemanın duayeni Ken Loach’un seksenli yaşlarında halen devam ettirmeyi başardığı bir üretkenliğin, acımasız vahşi “batı” cangılında sürdürmeyi başardığı “sol” duyarlıklı bir yansıması olan film, sektörde verilen pek çok ödüle aday olup, birçok ödül de kazanmıştır.1 Aslında sinema sektörünün ve özellikle de siyasal sinema düşüncesinin, neoliberal/küresel kapitalizm süreçlerinin yoğun etkisindeki dünya konjonktüründe, Loach’un bu son filminin alternatif bir ses/soluk olarak yer bulması, önem kazanması, başarılı bulunması bir anlamda süregiden kurulu düzen “organ”ının bir yersiz-yurtsuzlaştırılması, sömürünün yeni biçimlerine karşı duruş olarak bir “duruş” olması temel önemdedir. Yeni dünya düzeninde, baskıcı-otoriter güçlerle uygulamaya konulan örgütsel yapı içindeki kapitalist/neoliberal sıra düzenlere karşı bir başkaldırış filmi olarak önemli ve yönetmenin sol düşüncenin sadık bir takipçisi olarak “insan onuru”nun “duruş”unu ve “durum”unu seyircisine gösteren etkili dramatizasyonuyla da başarılıdır kanımca. Anlamlandırılmaya çalışılan günümüzdeki temel baskıcı aygıt olan yeni devlet yapıları, yeni bürokrasi ve yeni hiyerarşik düzen içinden, modern dünyadaki yaşam biçiminin neoliberal veçheleri sonrasında nasıl göründüğüne dair incelikli bir okuma yapılmaktadır filmimizde. Hayatın içindeki sıradan insanların yaşamları üzerinden, toplumsalgerçekçi yapıları kadraja alıyor ve neoliberal “tanrıça”(!) Thatcher’ın ülkesi İngiltere’den, bir emekçi, marangoz bir yurttaş ve çocuklarıyla bir köşeye fırlatılmış bir “anne” birey üzerinden dokunaklı ama doğal bir dramaturjide acıtıcı bir bürokrasi eleştirisi sunuluyor. Yeni sağ ve yeni liberal iktidar biçimlerinin dayatmacı iktisadi/ekonomik yapılarının, insanlıklı sosyal devlet anlayışı uygulamalarını nasıl bozarak yaşamın emekçi kesimler için nasıl yaşanmazlaştırıldığını kendi ifade tarzıyla anlatıyor “I, Daniel Blake” filmi. Özet olarak film; “Newcastle’da yaşayan ve marangozluk yaparak geçimini sağlayan Daniel

Blake’in, geçirdiği kalp krizi sonrasında çalışması doktorları tarafından yasaklanır. Çalışamadığı için devletten yardım almak için gerekli prosedürleri yerine getirmeye çalışan Blake bu kez de sistemin bozukluğunun ağlarına takılır ve hayatı hiç beklemediği daha da önemlisi hak etmediği şekilde çıkmaza girmeye başlar. Bir süre önce eşini kaybeden Blake kendisi için oldukça zorlayıcı olan bir dönemde yeni tanıştığı genç bir anne ve çocuklarına da yardımcı olmaya çalışır. Hikayesine göz attığımız zaman karakteristik bir Ken Loach filmiyle karşı karşıya olduğumuzu söyleyebiliriz. Artık, çok fazla rastlamadığımız yeni gerçekçiliğin son temsilcilerinden Loach’un tercih ettiği bu biçim, I, Daniel Blake’in etkileyiciliğini artıran en önemli faktör.2 “ olarak anlatılabilir. Filmde kahramanların, sisteme ve kendi örgütlülüğü içerisindeki neoliberal düzen

bürokrasisine karşı açtığı savaş, isyan ediş ama bir yandan da çaresiz kalarak sistemin organları arasında kayboluşları hikaye ediliyor. Günlük hayatımızda, modern dünya vatandaşı olarak bizlere de yaşadığımız aynı türden sıkıntıları duyumsatarak, beklenmedik çaresizlik durumlarına empati kurmamızı sağlıyor bu film ve “bir şey yapmalı” noktasında kahramanların aksiyonlarıyla özdeşleştiriyor bizleri adeta. Yönetmenin kamerası, neoliberal sıradüzenlerin en güçlü cephesinden (vatandaşını giderek bir cenderede daraltan sosyal yardım kurumları) alıp, emekçi/işçi sınıfı üzerine inerek, devlet ve onun “demir kafesi” bürokrasiye çevriliyor. Çalışmadığı için değersizleşen bir işsizin, yeni örgütlülüğünde devlet aygıtı tarafından kısıtlanmasını, her geçen gün daha çok öğüten, acımayan, yok eden ve insan onurunu zedeleyen durumların filmografisi çıkartılıyor. Bu filmografi; işsizliğin pençesine düşmüş yaşlı bir emekçinin karşısına, neoliberal dünyada modern insanın karşısına çok sayıda kılıkta çıkan faşizmin, bir örgütlenme ve bürokrasinin işyeri faşizmi olarak çıkmasını gösteriyor kanımca. Bu durum ise Gilles Deleuze ve Felix Guattari’nin çıkardıkları listelemede ‘kırsal faşizm, kent ya da mahalle faşizmi, gençlik faşizmi, Sol’un faşizmi, Sağ’ın faşizmi, çiftlerin, ailenin, okulun, iş ortamının faşizmi’ gibi örneklerle açıklanan örnekler üzerinden incelenebilir kanımca.3 Örgütlenmenin faşizmi, yazarlara göre “moleküler” sıfatıyla tanımladıkları seviyede işlerlik kazanmakta, devletin “molar” (öğütücü) kademesi tarafından örgütlenmesinin ve normalleştirilmesinin öncesinde zaten etkinlik kazanmış olan bir tür faşizm olarak nitelenmektedir. Dolayısıyla onlara göre bu durum totaliter bir organizmadan ziyade kanserli bir beden olarak niteledikleri bir “mikrofaşizm” türüne karşılık gelmektedir. Weber tarafından bürokrasinin demir bir kafes olarak okunması, Taylor’ın bilimsel idareyi hiyerarşik ve rasyonel yapılandırma gereci olarak tanımladığı bir düzenekte, denkleminde tariflenen bir veri ortaya çıkmaktadır. Akılcı biçimde tasarlanmış, çevresinden ayrıştırılmış, önceden saptanan pazarlar, hissedarlar ve işlevsellik gereksinimlerince oluşturulmuş ortama dayatılan hedefler uyarınca belirlenmiş, yönlendirilmiş bir sorun çözme gereci olarak kavranan örgüt tasarımı tan muzdarip olduğu savıyla küçümsenen bir insan doğası kavrayışı üzerine inşa edilmiştir. Bu kavrayış kusursuz ama aynı zamanda da cansız bir dünya düşlemektedir.4 İşte filmimizin mekansallığı tam da bu noktadan kurulmaktadır. Filmimiz açısından incelendiğinde, neoliberal dünya düzeninin dayattığı yaşam sistemi, kendi sıradüzeninin dayattığı örgüt yapısında ortaya çıkan bir hiyerarşiyle insanının karşısına çıkmaktadır. Bu hiyerarşi, güçten düşmüş ve iktidar bağlamlarının “ayağına” düşmüş vatandaşını saran bir “mikro”faşizm olarak belirmektedir. Bu mikrofaşizm örgüsünün dokuduğu “moleküler” örgüt yapısı ise neoliberalizmin acımasız hiyerarşisi ağına düşürdüğü vatandaşını bir “müşteri, alıcı, hizmetçi, kaytarıcı, beleşçi, sosyal güvenlik numarası, ekranda bir kayıt izi, saygı duyulmayacak bir birey ve işe yaramaz” algı ve tanımlamasıyla devletin molar/öğütücü yapısında yok etmektedir. “Sevgi dolu yaşantısında, vereceği daha çok şeyi olmasına” rağmen, bu insanı yok eden ve “insan oluş”un hak etmediği bir sonu insanlığa reva gören bir süreç oluşmaktadır. Bu durum ise modernitenin acıtıcı reçetesinin sonucu olan kapitalizmin, Weber’den yola çıkıp, Taylor ve diğerlerinin dizgelediği “vahşi” bürokratik sistemin evrimleşerek günümüzde dayandığı neoliberal dünya düzeninde ortaya konan “bir resmi” olmaktadır. Ken Loach, sol düşünce penceresinden “akıntıya karşı” bir duruşla; modernite, kapitalizm, örgüt ve sıradüzenler ile yaşamları karartan acımasız bürokrasi eleştirisini büyük bir içtenlik ve duyarlılıkla gerçekleştirmektedir. Daniel Blak e filmde sıradüzene karşı çıkmakta, öfkesiyle örgütsel akıntıların akışlarını ifşa ederek bu yapıyı “yersiz-yurtsuzlaştırarak” bozmaktadır. K en Loach ise kendi filminde, bu ifşa üzerinden bu düzen imgesinin her yere yayılmışlığı ve kanıksanmışlığının beğenilecek bir şey olmadığı, dahası yanlış olduğunu göstererek, gerçek düzen üzerinde bir bozma ve yersiz-yurtsuzlaştırma yaratmaktadır. Deleuze ve Guattari meşhur cümleleriyle (anıştırdığımız bu konuya) şöyle yaklaşmışlardır: (Deleuze and Guattari 1987:15)5

Buradaki ağaç metaforu filozofların batı toplumları ve batı felsefesinde hakim olan düşünce süreçlerinin “dikey” ve dikte edici süreçlerini betimlemekte olup, alternatif olarak köksap (rhizome), tomurcuklanabilirlik kavramıyla yatay eşitliklerde çoğalmayı düşünen bir düşünce sistemi önerirler. [Tanımlamaların sinema düzleminde bir açılımı için Kiarostami’nin “Arkadaşımın Evi Nerede?” filmi için yazdığım değerlendirme yazısının 3 ve 4. sayfalarından (https://drive.google.com/drive/folders/0B6gpkskZryE3Z0F6M0RxT05yOGM) konuyla ilgili bilgi edinilebilir.] Peki bu örgütsel ağaçbiçimliliğin dışına çıkmak ümit edilebilir mi? Bürokrasinin ağaçsallığını incelerken Deleuze ve Guattari, bürokrasi demektedirler. (Deleuze and Guattari 1987:15). 6 Esasen filmimiz de bu anlamda bir duruş sergilemekte, ustaları buluşturmaktadır. Peki Kevin Loach ile Deleuze ve Guattari’yi aynı kesişimde buluşturan bileşim nedir? Bu noktaya ulaşabilmek için Gilles Deleuze & Amerikan Edebiyatı başlığıyla Charles Bukowski, Jack Kerouac, William Burroughs gibi Amerikan kültürünün yersiz-yurtsuzlaştırıcı, kırıklık ve aksaklık yaratıcı, bir tür “kaçak” veya “çatlak”lar oluşturarak organları bozuma uğratıp “organsız beden” yaratıcı yazarlarını inceleyen bir kitap üzerinden düşünebiliriz. Bu kitap Şenol Erdoğan ve Deniz Cansever tarafından, işbu üç yazarı Deleuze bağlamında inceleyen üç ayrı yazıdan derlenerek hazırlanan bu kitap olmuştur. Filmimizle ilgili olarak birinci yazı olan “Deleuze ve Bukowski, Sıradüzenin Ötekileri: Örgütlenmenin Rizomatiği ” bölümü (Yazarlar: Martin Kornberger, Carl Rhodes, Rene’ ten Bos) tam da yönetmenimizin eleştirel yaklaşımına denk gelen nitelikte bir edebiyat/felsefe incelemesidir. 7 Charles Bukowski’nin Postane adlı romanı üzerinden yukarıda değinilen sistematiğinin Deleuzeyen bir analizi yapılmaktadır. Burada; Postane romanı (özyaşamöyküsel bir roman olarak) ana karakterin belirli bir örgütün kendisine dayattığı hiyerarşiyle girdiği sorunlu ilişkiyi anlatmaktadır. Deleuze ve Guattari’nin terimleriyle; kitap kesintiler yaratarak, akışların üzerinden aşarak, arzuyu takip ederek ve yersiz-yurtsuzlaştırarak sıradüzenle cebelleşmektedir. Romandaki ana karakter Chinaski, önüne konan iş ve örgütlenmeye dair kavramlara biat etmeyi reddeder. Üstlerine boyun eğmeden ve kendini ast olarak konumlandırmadan ve hiyerarşik aygıtın işleyişi karşısında pes etmeden – ama vazgeçmeden de- çalışmaya devam eder. Tüm başkaldırısına rağmen otoriteye direnmeyen, devam eden ama oyun içinde otoriteyi tanımayı ve onun kurduğu oyuna katılmayı reddeden bir karakterdir Chinaski. Tıpkı filmimizin kahramanı Daniel Blake gibi. Tıpkı I, Daniel Blake filminin yönetmeni Ken Loach gibi. Hiyerarşiyle girdikleri ilişkilerde aşağı yukarı hareket etmek değil, “Ağaçlardan yorulmuş, ağaçlara, köklere, kökçüllüklere inanmayan” acı çeken bireyler olarak mücadele eden, direnen ve devam ederken ortaya konan oyuna da dahil olmayan bir mücadele biçimi sergiliyorlar. Chinaski, Daniel Blake, her ikisi de hiyerarşiden özgürleşmenin yolunu arayan özgürlük savaşçıları olmak yerine Deleuzeyen yaklaşımda “analitik olarak örgütlenmenin rizomatiği” olarak tanımlanabilecek durumu ifade etmektedirler. İçinde kalarak yaratıcı potaniyeli dışa vuracak köksaplara/rizomlara ulaşacak yeni sahaların keşfedilmesidir amaç. 7 İşte tam da bu durumu özetler film. Bugünün neoliberal katı gerçekçiliğinde romantik/idealist ya da ütopyacı görülen Ken Loach ustanın yaptığı tam da budur kanımca. Neoliberal “vahşi” batı yaşam tarzının örgütlü sistematiğinde, sosyal yanlarını törpüleyerek, insanca yaşamaların refahını güçlüden yana çeviren bürokrasi aygıtının yarattığı işyerlerini/kurumları göstermektedir koca usta. İnsanoğlunun evrenlere sığmadığı çağımızda, çok uzakta değil uygar-refah ve zengin batının bağırsaklarında da hala açlığın, hala yoksulluk ve yoksunluğun dehşetini yaşadıklarını göstermektedir. Mikrofaşizmin bir kanser gibi sardığı toplumun bağırsakları kangren olmuştur. Oradaki yaşamda, toplumsal kanser üst organlarından görülemese de, -kanser vücuda girdiğinden- o toplum da iflah olamayacaktır. Mikrofaşizmlerin yalıttığı insan-oluş durumları, alttakilerin üsttekilere –bir şey yapmalı- çığlığını attığı bir seslenişte dile getirilmektedir yönetmence. Çünkü onlar da faturalarını/vergilerini gurur duyarak öderler. Kimseye boyun eğmek ve onurlarını zedeletmek istemezler. Sadaka istemezler, onlar da insandır. Daniel Blake gibi -tüm bağırsaktakiler,- Ken Loach ağzından hep

birlikte söylemektedirler: “Bizler de toplum um uzun birer vatandaşlarıyız, ne bir eksik

ne de fazlası!”

Bürokrasi, örgütler, hiyerarşi; tüm katılıklarına karşın; çılgınlığın, tiksintinin, arzunun, endişenin, şehvetin, başkaldırı ve mücadelenin ve daha bir çok yersiz yurtsuzlaşma türünün gerçekleşebileceği alanlardır. İçinde yaşadığı “Postane”den çıkıp yazarlık serüvenine girişen Charles Bukowski milyonlara sesini duyurarak, hangi kapıları nasıl araladığını duyurmuştur. Nasıl da sarsmıştır sıkılıkların ve hiyerarşilerin yapısını bu aralamayla? Daniel Blake karakteri filmin sonunda ölse de, Ken Loach filmiyle birçok ödül almayı başararak, bağırsakların kanserini nasıl da dünyaya duyurmuştur! O da “ağaçsal” örgütlenmelerin karşısında yaşamın köksapsal/rizomatik yapısının düşman ötekisi olarak görülmek yerine, aynı yapının bileşenlerin kopmaz bağlarına işaret etmiştir. Bağırsaklar hastaysa tüm vücut hasta demektir. Özetle; bürokrasi ve hiyerarşiler ortadan kalkmayabilir ama bu onlarla ilişkilenmenin tek bir yolu olduğu ya da onları kesintiye uğratacak çeşitli yollar olmadığı anlamına gelmemektedir. Filmimizin de kapısını araladığı boyut olarak yaşam, neoliberal kara deliklerin umutsuzluğu bugün var olsa da insanla birlikte sürmektedir. İnsan olduğu sürece umut da olacaktır. Bugün bunu unutturmamalıdır. Not: Filmin sinema eseri incelemesi ve genel içeriği olarak da pek çok özelliği ve süregiden tartışması olmuştur. Bu anlamdaki okumalar için, aşağıdaki yazıları da bilahare öneririm. 8

Dİ PNOTLAR VE K AYN AK ÇA (1): http://www.imdb.com/title/tt5168192/awards?ref_=tt_awd (2): http://www.filmloverss.com/ben-daniel-blake-i-daniel-blake/ (3): Deleuze,G. Ve Guattari, F.(1987:24), A Thousand Plateaus: Capitalism and Schizophrenia (4-7): Erdoğan, Ş. Ve Şahin, O. (2016:11), Gilles Deleuze & Amerikan Edebiyatı, Altıkırkbeş Yayın (5-6): Age., s.12 (7): Age., s.13-26 (8): http://www.hayalperdesi.net/vizyon-kritik/346-faili-gorunur-kilmanin-yolu.aspx http://www.sinemamuzik.com/HaberDetay.aspx?HaberID=19852 http://ilerihaber.org/yazar/ken-loachun-altin-palmiyeli-yeni-filmi-ben-daniel-blake60231.html http://www.beyazperde.com/filmler/film-241697/elestiriler-beyazperde/