EUSkara eta literatura 1 3. unitatea: “Zaharrak berri”
Jarduera osagarriak
4. jarduera Ikastolako mendi taldeak igandeko kulturaz bete nahi ditu egiten dituen mendi-irteerak. Gauzak horrela, eskaera bat egin dizue: Pirinioetan zeharreko bide historikoei buruzko lan monografiko bat egitea. Lana zuzenduko duenak eskema irudikatu du, eta lanak banatu egin ditu; zuri ibilbide jakin bati buruzko informazioa biltzea egokitu zaizu: “Enaren bidea”. Informazioa topatzeko, gaiari buruzko bi testu eskuratuko dituzu. Izenburua irakurritakoan, bi galdera etorri zaizkizu burura: •
Zer dira enarak?
•
Zein da enarek egiten duten bidea?
1. Bila itzazu, testuetan, bi galdera horien erantzunak. Erabili, horretarako, barne-bilatzailea. •
Zer gako-hitz erabili duzu barne-bilatzailean?
•
Izan al duzu zailtasunik galderetako baten inguruko informazioa topatzeko? Zergatik?
2. Erregistratu bi testuetan bilatutako informazioa. Ordenagailuarekin ari zarenez, kopiatu behar dituzun zatiak. Baina, kontuz; kopiatzean, ez dugu beti esaldi osoa kopiatzen. Ziurta ezazu, beraz, esaldi osoak eta ortografikoki zuzenak idatzi dituzula. ENAREN BIDEA A) Enaren definizioa B) A) Enaren ibilbidea B)
…
3. Bi testuak osorik irakurri ondoren, zer beste informazio-eremu jaso behar luke zure lanak? Osatu zure erregistro-fitxa, eta hautatu eremu horietarako informazioa:
☐ Enaren funtzioa ☐ Enaren janzkera ☐ Enaren adina
☐ Tradizioaren garaia ☐ Besterik: ………………………………
4. Gorde erregistro-fitxa.
9
ENARENbidea Erronkaribarretik Maulera doan bidea. Belaguako mendiak gainditu eta Zuberoako arroilak zeharkatu behar izan zituzten emakume piriniarrek lan bila. Enarak deitzen zieten. Gu haien hegaldiren atzetik abiatuko gara.
Belaguan ikusgarri altxatzen den Kartxela mendiaren magaletik ibili ziren enarak deitutako emakumeak.
10
izan badu, enarak izan ditu begiko. Erronkari, Zaraitzu, Anso eta Echo ibarretako neska gazteak ziren enarak. 1860ko hamarkadatik aurrera, Maule inguruan espartinen industria puri-purian zen garaian, eskulana behar eta hango lantegietara joaten hasi ziren neskatxak beharrera. Udazkenean abiatzen ziren eta, lauzpabost hilabete lanean aritu ostean, udaberrian itzultzen. Enarak bezala. Eta enaren txorrotxioa bezala zabaltzen zuten eurek ere bozkarioa Maulera iristean. Beltzez jantzi ohi zuten, usadioak agindu bezala eta hortik ere bazetorkien izena. Ansotarrak, zaraitzuarrak eta erronkariarrak Arrakoko bentan elkartzen ziren; ehunka neska gazte. Gizonek zaldiekin laguntzen zieten mugaraino, fardo eta traste guztiak eramaten eta Arrakogoitiko lepoan agurtzen zituzten enarak, Kakuetan beherako hegaldia abiatu baino lehen. Han abestutako jotaren oihartzunak
Belagua osoan entzuten ahal zirela diote testinekin Valentziako aurreneko espartinak, Maulegantzek. Santa Grazira bidean Dominika bentan koak baino askoz merkeagoak. Hala, espartinen geratzen ziren, han amaitzen zuten lehen etapa. industria gainbehera etorri zen Maule aldean, Biharamunean Santa Grazira jaisten ziren. Santa eta 1930eko hamarkadan enarek azken aldiz Grazitik Maulera, berriz, gaur egun errepidea egin zuten hegan Arrakogoitin behera. Ligi dagoen horretatik zihoan bidea. Gaur, halako aire erromantikoz edo miraz e ta i B os tmend begiratzen dugu enara haien hegaldia, baina egiaz, migrazio latza zen hura, migrazio behartu oro bezala. Abiatzerako, negua ate joka, zuriz Kaserna jantzita egon ohi zen sarri Pirinioa, eta bueltaUrdatx Kalla Santa Grazi tzerakoan, azken elur-arrastoak artean urtzeko. AretteBidea bera edo lana baino askoz gogorragoa, Pierre St. Martin ordea, familia, jaioterria, habia utzi eta migratu Arlas Ernaz mendatea beharra zen. Eskerrak euren arteko giroari, Auñamendi/Anie laguntasunari eta bizi-pozari, “horrek laguntzen Kartxela h baitzien penaldi hura eramaten”, Fernando h Lapazarra Hualde etnografoaren hitzetan. Apurka-apurka, ia iba Hiru Erregeen Mahaia x. mende hasieran errepidea iritsi zen Izabaraino, eta errepidearekin mandazainak, eta mandazaiTxamantxoia a
ek
err
2.044
1.982
2.507
Belagua
1.785
2.428
a
A
rrakogoitiko lepoa, edo Urdaitekoa (1.418 m), zuberotarrek deitzen duten bezala, Pirinioak zabaldutako ataka nagusietako bat da, Kartxela eta Lakoraren gerizan. Begi bat mugaren bi aldeetara: Belaguako ibar zabalera batetik, eta Kakuetako zintzur ikusgarrira eta Zuberoako lautadetara, bestetik. Lepo horretatik igaro ziren erromatarrak duela hainbat mende; lepo horretatik pasatzen zen Santiago bidearen aldaeretako bat. Hemendik iragaiten ziren Erronkariko eta Ansoko merkatariak artilearekin; hemendik kontrabandistak ganaduarekin, beste aldean sos batzuk gehiago ateratze aldera... Joan-etorrikoa zen, gainera, bidea: Pirinioaz iparraldekoak ere Urdaitetik pasatzen ziren Belaguako bordak eraikitzera, Erronkari aldeko azoketara… Baina Arrakogoitiko edo Urdaiteko begi honek inor begiko
lag u
Belagua-Santa Graziko Ibilbideak aldera bat baino gehiago ditu. Bilbaletako lepotik jaisten dena aukeratu dugu. Juan Pitotik atera eta harri-mutzoek seinalatutako xenda batek eramango gaitu Urdaite edo Arrakogoitiko atakara. Binbaletako lepotik jaitsi Eskantola eta Atxurako artzain txaboletara. Atxurako erreka gurutzatu eta Oihanxkako artzain txabolara eramango gaitu bidea. Borda honetan, adi-adi, Kakuetako arroilaren gainetik Altainetako zubira jausten den xenda bilatu beharko dugu. Egurrezko oroigarri bat dago bertan, enaren gomutaz. Altainetatik Santa Graziko Xüta etxeraino marka horiei jarraitu beharko diegu lehenbizi eta GR-10aren gorri-zuriei gero.
Be
Oinez
dabilen txoria
1.945
Belaguan hasi eta Maulen bukatzen da Enaren ibilbidea. Gaur oinez ala autoz egin daitekeena.
Gida praktikoa Ibilbidea: Arrakotik edo Juan Pito bentatik Santa Grazira 18-19 bat kilometro eta 6-7 bat orduko bidea da. Errepidea: Belaguatik Maulera doan errepidea xarmangarria da. Ernaz mendatea gainditu eta Santa Grazira jeisten den bidea hartu behar da. Errepideren parean, hiru arroila zabaltzen dira (Elhüjarre, Kakueta eta Holtzarte). Ostatua: Juan Pito benta (948 89 32 22). Belaguan. Informazioa: Izaba, 948 89 32 51. www.vallederoncal.es.
Linza
11
ENARENbidea Erronkaribarretik Maulera doan bidea. Belaguako mendiak gainditu eta Zuberoako arroilak zeharkatu behar izan zituzten emakume piriniarrek lan bila. Enarak deitzen zieten. Gu haien hegaldiren atzetik abiatuko gara.
Belaguan ikusgarri altxatzen den Kartxela mendiaren magaletik ibili ziren enarak deitutako emakumeak.
10
izan badu, enarak izan ditu begiko. Erronkari, Zaraitzu, Anso eta Echo ibarretako neska gazteak ziren enarak. 1860ko hamarkadatik aurrera, Maule inguruan espartinen industria puri-purian zen garaian, eskulana behar eta hango lantegietara joaten hasi ziren neskatxak beharrera. Udazkenean abiatzen ziren eta, lauzpabost hilabete lanean aritu ostean, udaberrian itzultzen. Enarak bezala. Eta enaren txorrotxioa bezala zabaltzen zuten eurek ere bozkarioa Maulera iristean. Beltzez jantzi ohi zuten, usadioak agindu bezala eta hortik ere bazetorkien izena. Ansotarrak, zaraitzuarrak eta erronkariarrak Arrakoko bentan elkartzen ziren; ehunka neska gazte. Gizonek zaldiekin laguntzen zieten mugaraino, fardo eta traste guztiak eramaten eta Arrakogoitiko lepoan agurtzen zituzten enarak, Kakuetan beherako hegaldia abiatu baino lehen. Han abestutako jotaren oihartzunak
Belagua osoan entzuten ahal zirela diote testinekin Valentziako aurreneko espartinak, Maulegantzek. Santa Grazira bidean Dominika bentan koak baino askoz merkeagoak. Hala, espartinen geratzen ziren, han amaitzen zuten lehen etapa. industria gainbehera etorri zen Maule aldean, Biharamunean Santa Grazira jaisten ziren. Santa eta 1930eko hamarkadan enarek azken aldiz Grazitik Maulera, berriz, gaur egun errepidea egin zuten hegan Arrakogoitin behera. Ligi dagoen horretatik zihoan bidea. Gaur, halako aire erromantikoz edo miraz e ta i B os tmend begiratzen dugu enara haien hegaldia, baina egiaz, migrazio latza zen hura, migrazio behartu oro bezala. Abiatzerako, negua ate joka, zuriz Kaserna jantzita egon ohi zen sarri Pirinioa, eta bueltaUrdatx Kalla Santa Grazi tzerakoan, azken elur-arrastoak artean urtzeko. AretteBidea bera edo lana baino askoz gogorragoa, Pierre St. Martin ordea, familia, jaioterria, habia utzi eta migratu Arlas Ernaz mendatea beharra zen. Eskerrak euren arteko giroari, Auñamendi/Anie laguntasunari eta bizi-pozari, “horrek laguntzen Kartxela h baitzien penaldi hura eramaten”, Fernando h Lapazarra Hualde etnografoaren hitzetan. Apurka-apurka, ia iba Hiru Erregeen Mahaia x. mende hasieran errepidea iritsi zen Izabaraino, eta errepidearekin mandazainak, eta mandazaiTxamantxoia a
ek
err
2.044
1.982
2.507
Belagua
1.785
2.428
a
A
rrakogoitiko lepoa, edo Urdaitekoa (1.418 m), zuberotarrek deitzen duten bezala, Pirinioak zabaldutako ataka nagusietako bat da, Kartxela eta Lakoraren gerizan. Begi bat mugaren bi aldeetara: Belaguako ibar zabalera batetik, eta Kakuetako zintzur ikusgarrira eta Zuberoako lautadetara, bestetik. Lepo horretatik igaro ziren erromatarrak duela hainbat mende; lepo horretatik pasatzen zen Santiago bidearen aldaeretako bat. Hemendik iragaiten ziren Erronkariko eta Ansoko merkatariak artilearekin; hemendik kontrabandistak ganaduarekin, beste aldean sos batzuk gehiago ateratze aldera... Joan-etorrikoa zen, gainera, bidea: Pirinioaz iparraldekoak ere Urdaitetik pasatzen ziren Belaguako bordak eraikitzera, Erronkari aldeko azoketara… Baina Arrakogoitiko edo Urdaiteko begi honek inor begiko
lag u
Belagua-Santa Graziko Ibilbideak aldera bat baino gehiago ditu. Bilbaletako lepotik jaisten dena aukeratu dugu. Juan Pitotik atera eta harri-mutzoek seinalatutako xenda batek eramango gaitu Urdaite edo Arrakogoitiko atakara. Binbaletako lepotik jaitsi Eskantola eta Atxurako artzain txaboletara. Atxurako erreka gurutzatu eta Oihanxkako artzain txabolara eramango gaitu bidea. Borda honetan, adi-adi, Kakuetako arroilaren gainetik Altainetako zubira jausten den xenda bilatu beharko dugu. Egurrezko oroigarri bat dago bertan, enaren gomutaz. Altainetatik Santa Graziko Xüta etxeraino marka horiei jarraitu beharko diegu lehenbizi eta GR-10aren gorri-zuriei gero.
Be
Oinez
dabilen txoria
1.945
Belaguan hasi eta Maulen bukatzen da Enaren ibilbidea. Gaur oinez ala autoz egin daitekeena.
Gida praktikoa Ibilbidea: Arrakotik edo Juan Pito bentatik Santa Grazira 18-19 bat kilometro eta 6-7 bat orduko bidea da. Errepidea: Belaguatik Maulera doan errepidea xarmangarria da. Ernaz mendatea gainditu eta Santa Grazira jeisten den bidea hartu behar da. Errepideren parean, hiru arroila zabaltzen dira (Elhüjarre, Kakueta eta Holtzarte). Ostatua: Juan Pito benta (948 89 32 22). Belaguan. Informazioa: Izaba, 948 89 32 51. www.vallederoncal.es.
Linza
11
4. jarduera osagarria
EUSkara eta literatura 1 3. unitatea: “Zaharrak berri”
MAULEKO LANTEGIAN XIX.mendearen erdialdean, Zuberoako Maule hiriak industria-iraultza izugarria izan zuen. Hiri horrek espartinen fabrikazioaren alde apostu sendo bat egin zuen. Antso, Erronkaribar eta Zaraitzuko emakume asko Maulen lan egitera abiatu ziren. Horrela, udazkenarekin batera, Erronkariko ehunka emakume mugaz bestealdera joaten ziren oinez, “espartingileen bidea” egiten. Hor negu osoa igarotzen zuten lanean. Udaberria heltzearekin batera, etxera itzultzen ziren. Beltzez jantzita zihoazelako eta negua heldu aurretik eta udaberrian itzultzen zirenez gero, “enarak” deitu zieten.
http://uskaraeguna2010.blogspot.com.es/search/label/Mauleko%20lantegian
BIDAIA 1923ko urria. Goiz erdian, Erronkariko neska talde bat Burgitik abiatu ginen. Arratsaldean, Juan Pito izeneko bordara iritsi ginen gaua pasatzeko. Egunsentian, Arrakogoiti gainera igo ginen. Infernuko leizean zehar Casernaraino jaitsi ginen. Hemen atseden-aldia egiten genuen biatartean, Larraineko bidetik zetozen Uztarrotzeko neskak batu zitzaizkigun. Mauleraino eramango gintuzten kamio zaharrak eguerdian heldu ziren.
http://4.bp.blogspot.com/_qdNbnIxlmnc/TEA4JewwN_I/AAAA AAAAAKg/cDGsUPxzzJU/s1600/xc1s4atc6z_500%5B1%5D.jpg
1
4. jarduera osagarria
EUSkara eta literatura 1 3. unitatea: “Zaharrak berri”
BUT ET TALON "But et talon" hitzekin arratsaldetan tren-geltokian zentimo osagarri batzuk irabaztearren pasatzen genituen orduak datozkit gogora. Mahai txiki batzuetan eserita, espartuzko harizuntzez josten genituen espartinen ertzak.
http://3.bp.blogspot.com/_qdNbnIxlmnc/T ER1SzdZhkI/AAAAAAAAALA/nSi4v4nm_YI/ s1600/lana.jpg
EKUARPEN ONAK Espaloietan edo tabernaren bateko atarian kantatzen genituen abesti haiek. Eskusoinuen musika, jotak, polkak eta Zuberoako maskaraden dantzak. Eta, batez ere, gure etxeetara eramango genituen zerak aukeratzeko dendetara joan etorriak.
http://2.bp.blogspot.com/_qdNbnIxlmnc/TER 31CUb3MI/AAAAAAAAALI/d_JPDAho2Gg/s16 00/sortie+d%27usine.jpg
2
4. jarduera osagarria
EUSkara eta literatura 1 3. unitatea: “Zaharrak berri”
GORE ETSE BERRIA Antzineko urtetan gisa, Glaria etxeko familiak orkitan gintien xa. Aterpe-etxea jendez gainezka zegoen. Gure logelak azken pisuan zeuden. Nik beste lau neskekin lo egingo nuen. Gauza guztiak azkar eta txukun antolatu genituen, hurrengo eguna gogorra izango zela baigenekien. Sukalde bera denentzako, komuna beheko solairua eta ur-iturria etxe parean.
http://uskaraeguna2010.blogspot.com.es/2010/ 07/gore-etse-berria.html
GORE XANAREA Bezperan, arrastian eta betiko tiendan, meztura, arroz, txula-puxka banak eta zomaiteetan ere abadejo erosten genuen. Kreditua genuen eta hamabostero ordaintzen genuen jandako guztia. Goizez, lanera joan baino lehen zartagikada bat ogi apur jaten genuen. Eguerdian, gure ogi koxkor handia sardinekin. Iluntzean, lehenago sopa edo legunbreak eta txulak edo makailaua gainekoa. Afalordu hau zen etxean bezalaxe aurkitzen ginen une bakarra, laneko une kaxkarrak ahaztuz eta gure herria eta familia gogoratuz. Gauero, begiak ixterakoan, ibarrako bideak, kalexkak eta etxe bakoitzaren txokoak gure ametsetan zeuden. http://4.bp.blogspot.com/_qdNbnIxlmnc/TEQGbDbt5cI/AAAAAAAAAK4/ bP5zIfVFn1o/s1600/tienda-de-ultramarinos-1920.jpg
3
4. jarduera osagarria
EUSkara eta literatura 1 3. unitatea: “Zaharrak berri”
ITZULERA Arginabarra Maulionen. Goxa zagon ozkara. Kamioneak mallo-malloa beteta guntien. Zortzietan Kasernarantz abiatu ginen. Gure bihotzek arinago egiten zuten taupa goiz hartan, eta begiak lausotu egiten zitzaizkigun gure ahaideak zama eramateko zain genituela ikusten. Kamiotik jauzi egin eta aita besarkatu nuen. Gure fardelak zamariei ipini eta ibarrerarentzako igoerari ekin genion. Arrakogoitiko gainera iristean ezin izan genion gure pozari eutsi. Gure herriak eta etxeak hurbil somatzen genituen. Abañozko urtean ere Maulioniara, espartiñara, utzuli beharko guniela pentsatan baldin bagunien ere. http://2.bp.blogspot.com/_qdNbnIxlmnc/TER-qFBTFI/AAAAAAAAALQ/mUDL-vXI9B8/s1600/belagua.jpg
LAN-ORENAK
Gore lana goxeko zazpiak unguruan hastan zen. Eta trabajatan gunien, baratu gabe, eguerdiondoko bi orenak artio. Ondoren, fardoen gainean eseri eta ogiarekin sardina pare bat irensten genuen, berriro lanera itzultzeko zazpiak edo zortziak arte. Benetan lan gogorra zen. Igandeetan ere tailerrak irekita egoten ziren.
4
