UNIVERSITETI BUJQËSORË I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE PYJORE DEPARTAMENTI I PYJEVE
“STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
DOKTORANTI
UDHEHEQËS SHKENCOR
Msc. Hasan CANI
Prof. Dr. Vath TABAKU
TIRANE 2014
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
2
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
I.
HYRJE ………………………………………………………………………………………………… 6
KAPITULLI I PARË ……………………………………………………………………………………… 8 QËLLIMI DHE OBJEKTIVAT E STUDIMIT 1.1 Qëllimi i studimit. ………………………………………………………………………... 9 1.2 Objektivat e studimit. ………………………………………………………………….. ..9 KAPITULLI I DYTË ………………………………………………………………………………………. 11 MATERIALET DHE METODA E STUDIMIT 2.1 Metoda e studimit ……………………………………………………………………… 12 2.2 Fazat e realizimit të studimit…………………………………………………………... 12 2.2.1 Faza analitike ……………………………………………….……… 12 2.2.2 Faza sintetike ……………………………………………………….. 13 KAPITULLI I TRETË ……………………………………………………………………………………. 14 PËRPUNIMI I TË DHËNAVE DHE NXJERRJA E REZULTATEVE 3.1 Të dhënat për pyjet në zonën e studimit …………………………………………15 KAPITULLI I KATËR ……………………………………………………………………………………..16 POZICIONI TAKSONOMIK I LLOJEVE TË DUSHQEVE 4.1 Taxonomia e dushqeve………………………………………………………………... 17 4.2 Përhapja e pyjeve të dushkut në botë …………………………………………….. 17 4.3. Përhapja e llojeve pyjore në Europe ………………………………………………… 19 4.4 Përhapja e llojeve të dushqeve në Europe. ………………………………………… 20 4.4.1 Bunga (Quercus petrea Liebl.)……………………………………………… 22 4.4.2 Shpardhi (Quercus frainetto Ten)…………………………………………… 22 4.4.3 Qarri (Quercus cerris L.)……………………………………………………... 24 4.4.4 Bungëbuta (Quercus pubescens Willd.)……………………………………. 25 4.4.5 Bulgeri (Quercus trojana Webb)…………………………………………….. 26 4.5 Përhapja e pyjeve të dushkut në Shqipëri…………………………………………… 27 KAPITULLI I PESTE ……………………………………………………………………………………. 31 KOROLOGJIA DHE AUTOEKOLOGJIA E SPECIEVE TË DUSHQEVE NË ZONËN E STUDIUAR (bunga, shpardhi, bungëbuta, qarri dhe bulgeri) 5.1 Bunga (Quercus petrea Liebl.)………………………………………………………... 32 5.2 Shpardhi (Quercus frainetto Ten)…………………………………………………….. 34 5.3 Qarri (Quercus cerris L.) ……………………………………………………………… 36 5.4 Bungëbuta (Quercus pubescens Willd.)…………………………………………….. 38 5.5 Bulgeri (Quercus trojana Webb) …………………………………………………… 40
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
3
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
KAPITULLI I GJASHTË ………………………………………………………………………………… 43 AUTOEKOLOGJIA E PYJEVE TË DUSHKUT PËR ZONËN E STUDIMIT 6.1 Analiza e faktorëve ekologjik kryesore ……………………………………………… 44 6.1.1 Faktorët klimatik ……………………………………………………………… 44 6.1.1.1 Drita ………………………………………………………………….. 44 6.1.1.2 Temperatura ………………………………………………………… 45 6.1.1.3 Reshjet (uji) …………………………………………………………. 49 6.1.1.4 Era dhe anomalitë ………………………………………………….. 53 6.2 Faktorët edafike ………………………………………………………………………... 53 6.2.1 Përshkrimi i tokës ……………………………………………………………. 53 6.3 Tipet dhe nëntipat e tokës që ndodhen në zonën e studimit ……………………… 56 6.3.1 Tokat e kafenjta ………………………………………………………………. 56 6.3.1.1 Klasifikimi i tokave të kafenjta …………………………………….. 57 6.3.1.1.1 Tokat e kafenjta malore …………………………….. 58 6.3.1.1.1.1 Toka të kafenjta tipike (Haplik luvisol)……...58 6.3.1.1.1.2 Tokat e kafenjta të kuqërremta (dystrik kabisol)………………………………………… 58 6.3.1.1.1.3 Tokat e kafenjta me kripëzim magnezial (Eutrik vertisol) ……………………………… .59
6.4
6.3.1.1.2 Tokat e kafenjta livadhore …………………………...59 6.3.1.1.3 Tokat Livadhore të kafenjta ………………………….59 Faktorët orografik ……………………………………………………………………… 60 6.4.1 Lartësia mbi nivelin e detit …………………………………………………... 60 6.4.2 Kundrejtimi ……………………………………………………………………. 60 6.4.3 Pjerrësia ………………………………………………………………………. 61 6.4.4 Relievi …………………………………………………………………………. 61
KAPITULLI I SHTATË . ………………………………………………………………………………….. 62 ANALIZA E REZULTATEVE NGA PËRPUNIMI TË DHENAVE 7.1 Rezultatet në lidhje me përdorimin e territorit ………………………………………. 63 7.2. Gjendja reale e pyjeve të dushqeve (sipas shoqërimeve) në zonën e marre për studim ...................…………………………………………………………………… 63 7.2.1 Struktura sipas V.D.H. klasës se moshes, klasës se prodhimit, kurore dendësisë dhe përbërjes në zonën e studimit ……………………………. 65 7.2.2 Sipërfaqja dhe vëllimi drusor sipas klasave të prodhimit për pyjet e dushkut në zonën e studimit ……...………………………………………………... 67 7.2.3 Sipërfaqja e grumbujve pyjor të dushqeve sipas origjinës ………………. 68 7.2.4 Vëllimi drusor për kategori diametrike ……………………………………... 68 7.2.5 Shpërndarja e pyjeve të dushqeve sipas kurorë dendësisë …………….. 69 KAPITULLI I TETË ……………………………………………………………………………………….. 70 MSc. Hasan CANI
DISERTACION
4
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
TIPET DHE NËNTIPET E PYJEVE TË DUSHKUT 8.1 Tipet e pyjeve të dushqeve gjetherënës në zonën e marre për studim ………… 71 8.1.1 Tipi i Pyjeve gjetherënëse mesofite (5) ……………………………………. 76 8.1.2 Tipi i pyjeve malore të ahut (7) ……………………………………………... 77 8.1.3 Pyjet thermophilous gjethegjere (8) ………………………………………... 79 8.1.4 Pyje konifere të Mesdheut (10.) ……………………………………………. 81 8.1.5 Pyje artificial (14.) …………………………………………………………… 83 8.2 Rezultatet në lidhje me sipërfaqen dhe volumin sipas llojeve të identifikuara …... 84 KAPITULLI I NËNTË …………………………………………………………………………………….. 87 SISTEMET SILVIKULTURALE 9.1 Klasifikimi i sistemeve silvikulturore ………………………………………………... 88 9.1.1 Sistemet për pyjet e lartë trungishte ……………………………………….. 88 9.1.2 Sistemet për pyjet e ulet cungishtë ………………………………………… 89 9.2 Sistemet silvikulturore të menaxhimit të pyllit ………………………………………. 89 9.2.1 Sistemi prerjeve rrah ………………………………………………………… 90 9.2.2 Sistemi i drurëve nën masiv ……………………………………………….. ..91 9.2.3 Sistemi me përzgjedhje ……………………………………………………. ..92 9.2.4 Sistemi (krasitjes, çlirime, pastrime) ……………………………………… ..93 9.2.5 Rrallimet …………………………………………………………………… ....94 9.3 Rigjenerimi i pyllit …………………………………………………………………….....97 9.3.1 Metodat e rigjenerimit ……………………………………………………… ..97 9.3.1.1 Rigjenerimi natyror ……………………………………………….. ..97 9.3.1.2 Rigjenerimi artificial ………………………………………………....99 9.3.1.2.1 Direkt me mbjellje fare ………………………… ..98 9.3.1.2.2 Mbjellja me fidanë ……………………………… ..98 9.3.2 Rigjenerimin natyror nga pjesët vegjetative ……………………………... ..90 KAPITULLI I DHJETË ………………………………………………………………………………….. 101 KULLOTA NË PYJET E DUSHQEVE TË ZONËS SË MARRË NË STUDIM, PROBLEMATIKA DHE ZGJIDHJET E MUNDSHME. 10.1 Ndikimi i kullotjes mbi terrenet pyjore të zonës së studiuar ……………………... 102 KAPITULLI I NJËMBËDHJETË ………………………………………………………………………. 105 KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME 11.1 11.2
KONKLUZIONE ……………………………………………………………………… 106 REKOMANDIME....................................…………………………………………….110
Literatura ………………………………………………………………………………………………… 113 CV................................................................................................................................................ 117
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
5
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
6
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
I. HYRJE Fondi pyjor dhe ai kullosor së bashku mbulojnë 69% të territorit të vendit. Pyjet dhe kullotat konsiderohen si burime natyrore të ripërtëriteshme dhe me përparësi të ndjeshme në ekonominë kombëtare dhe si të tilla, ato do të mbeten për një kohe të gjatë, në saje të natyrës ekzistuese ekonomike e sociale të zhvillimit të vendit. Pylltaria dhe kullotat janë dy komponentë të rëndësishëm në zhvillimin e përdorimit të tokës në zonat rurale dhe të lidhura ngushtë përgjatë historisë së zhvillimit të shoqërisë njerëzore. Dhe në realitet, fermerët janë pikërisht ata që qeverisin njëkohësisht bujqësinë e pyjet; tipike janë sistemet e ndryshme të agropylltarise. Në sistemet e agropylltarise, kulturat bujqësore, drurët dhe blegtoria mbarështohen në të njëjtën njësi terreni. Po ashtu, në një pellg ujëmbledhës, zakonisht fshatarët mund të përdorin pjesën e sipërme për pyll (për material drusor dhe mbrojtje nga erozioni, krahas ndikimeve ekologjike e shoqërore) dhe kullotë, kurse pjesën e poshtme për kultura bujqësore. Pyjet mbulojnë 1 042 769 ha ose 36 % të territorit të Shqipërisë. Shpërndarja e pyjeve në njësitë e ndryshme administrative të vendit (rrethe) është e pabarabartë dhe shpërndarja e tipeve të pyjeve është ndikuar fuqimisht jo vetëm nga kushtet klimatike dhe tokësore, por edhe nga modelet aktuale të përdorimit të tokës si dhe ato të periudhës së kaluar. Të dhënat mbi sipërfaqen pyjore, tipologjinë dhe prodhimin e tyre bazohet në inventarizimet e burimeve pyjore të kryera para dhe pas viteve ’90. Me gjithë ketë besueshmëria e statistikave kombëtare të pyjeve në përgjithësi dhe atyre të dushqeve në veçanti nuk ka qenë vlerësuar saktë, pasi ka pasur disa pasiguri lidhur me shtrirjen e sipërfaqes pyjore, prodhimtarinë vijuese të përgjithshme dhe potencialin e pyjeve. Pyjet mesdhetarë janë karakterizuar nga një sëre karakteristikash që i bëjnë ata të natyrshme dhe estetikisht tërheqëse, nga njëra anë, por edhe mjaft të brishtë në anën tjetër, prandaj duhet bëre thirrje për strategji të kujdesshme për ruajtjen dhe menaxhimin e tyre. Sipas instrument jo-ligjërisht të detyrueshme për të gjitha llojet e pyjeve të UNFF dhe marrëveshje ligjërisht detyruese për pyjet në Europe, menaxhimit të qëndrueshëm të pyjeve, si evoluon një koncept dinamik, që ka për qëllim për të ruajtur dhe rritur vlerën ekonomike, sociale dhe mjedisore të gjitha llojeve të pyjet, për të mirën e brezave të tanishëm dhe të ardhshëm. Ky përkufizim çon për të marrë në konsideratë pylltarinë multifunksionale, nga njëra anë, ndryshimet, rreziqet dhe pasiguritë në anën tjetër. Pyjet ofrojnë një shumëllojshmëri të gjere të përfitimeve ekologjike, sociale dhe ekonomike, duke filluar nga vlerat sasiore lehtësisht ekonomike që lidhen me produktet pyjore, shërbimet dhe kontributet me pak të prekshme për shoqërinë. Në mënyrë për të matur progresin drejt zbatimit të menaxhimit të qëndrueshëm të pyjeve, është e nevojshme për të identifikuar gjendjen aktuale (niveli 0) dhe monitoruar ndryshimet në rezultatet e ofruara të menaxhimit të pyjeve në dimensione sociale dhe ekonomike, si edhe mjedisore. MSc. Hasan CANI
DISERTACION
7
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
Përfitimet ekonomike të menaxhimit të pyjeve mund të llogariten drejtpërdrejt si sasia e outputeve (produktet dhe shërbimet) të prodhuara nga pyjet, secila shumëzuar me një vlere të përshtatshme pastaj shtohen së bashku. Përfitimet sociale të pyjeve janë shumë më të vështire për të matur, sepse sasia dhe vlera e këtyre kontributeve për shoqërinë janë të dyja të vështira të përcaktojnë sasinë. Në ketë rast, masa indirekte janë përdorur shpesh për të lejuar tendencat që të kuantifikohen dhe monitorohen me kalimin e kohës. Vegjetacioni i një territori të caktuar është reflektim i një sëre faktorësh ekologjike, duke përdorur e kombinuar me sintetizimin me të mire të faktorëve ekologjike me tokën tradicionale. Shqipëria veri-lindore, ku është e vendosur rajoni i Kukësit, Dibrës, Bulqizës dhe Matit, dallohet nga një ndryshueshmëri e lartë e ekosistemeve pyjore. Pyjet e dushkut janë jashtëzakonisht të ndryshueshme në lidhje me kushtet e tyre ekologjike dhe socio-ekonomike. Ndjeshmëria e ekosistemit pyjor dhe adaptimi pandare i kapacitetit të ekosistemeve pyjore për t'iu përgjigjur ndryshimeve klimatike janë të lidhura me karakteristikat ekologjike të pyjeve. Përdorimi nga pyjet, CO2 dhe uji janë substratë për procesin e fotosintezës, dhe si produkte të procesit është biomasa dhe oksigjen. Pyjet, nga ana tjetër janë gjithashtu një burim i CO2 nëpërmjet proceseve të dekompozimit, frymëmarrje e materies organike, dhe kur nuk janë zjarret e shqetësime të tjera. Pyjet e dushkut në rajonin e studimit zënë në sipërfaqe prej 89 445.64 ha ose 37% të sipërfaqes totale të mbuluar me pyje. Shpërndarja është e pabarabartë dhe tipi i pyllit është i prekur thellësisht nga kushtet klimatike, duke përdorur toka dhe praktikat tradicionale. Kryesisht struktura e pyllit të dushqeve janë pyje korije dhe disa fusha pyje të larta me një strukture të pabarabartë, sepse ndërhyrja e njeriut ka pasur ndikim e tij. Pyjet e dushkut janë përdorur për produkte shumë funksionale si dru zjarri, ushqim per blegtorinë, bimë medicinale, kullotje etj Studimi i formacioneve të pyjeve të dushkut konsiderohet si një hap i rëndësishëm për përdorimin e qëndrueshëm të burimeve natyrore duke influencuar fuqishëm në përmirësimin dhe rehabilitimin biologjik të ekosistemeve pyjore e kullosore, zgjidhjen e kërkesave të komunitetit dhe luftën kundër varfërisë. Në ketë mënyrë burimet natyrore të zonës nga një faktor pa vlere të dukshme mund të kthehen në një faktor esencial për përmirësimin e cilësisë së jetës, ujit dhe tokës. Ky studim gjithashtu synon të implementojë filozofinë e metodologjinë e menaxhimit të integruar të territorit, si një sistem ekonomik unik dhe i qëndrueshëm’
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
8
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
KAPITULLI I PARË
QËLLIMI DHE OBJEKTIVAT E STUDIMIT
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
9
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
10
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
1.1
Qëllimi i studimit.
Qëllimi i studimit ka qenë të vlerësojë shtrirjen, gjendjen dhe kushtet ekologjike të rritjes që përbejnë një ndihmesë në përcaktimin e kritereve dhe masave më të përshtatshme për zhvillimin e qëndrueshëm, për rritjen e prodhimtarisë së pyjeve të dushqeve dhe të tokave pyjore të rretheve Kukës, Dibër, Bulqize dhe Mat, në kohën e duhur dhe në mënyre të kujdesshme për politikat e planifikimit pyjor, dhe përveç kësaj rezultatet duhej të jenë të disponueshme për një numër specifik kërkesash të institucioneve, të tilla si FAO dhe për raportet mbi ndryshimet klimatike. 1. Të ofroje mundësi për të përcaktuar me mire politiken për pyjet e dushkut, menaxhimin e qëndrueshëm dhe shumë funksional, programet e zhvillimit dhe planet e ndërhyrjes të lidhura me to për mbrojtjen dhe përmirësimin e pyjeve të dushkut dhe burimeve të tjera pyjore, për rritjen e të ardhurave të zonave rurale; 2. Të siguroje gjithashtu një kuadër për grumbullimin e të dhënave mbi Kriteret & Indikatorët të tjerë (p;sh. indikatorët social-ekonomike) dhe për studimin e faktorëve që prekin gjendjen shëndetësore (p.sh. dëmtimi nga insektet e sëmundjet, depozitimi i ndotjeve) dhe prodhimtarinë e pyjeve të dushkut në rrethet e marra për studim. 3. Vlerësimi i kushteve aktuale të mbulesës se tokës dhe i njohurive mbi gjendjen aktuale të burimeve pyjore për të siguruar një mjet efikas të përditësuar për planifikimin dhe qeverisjen e burimeve natyrore në këto grumbuj pyjor, për të siguruar njohuritë dhe ekspertizën e duhur për vlerësimin dhe monitorimin e këtyre burimeve në të ardhmen. 1.2
Objektivat e studimit.
Studimi ka synuar arritjen e objektivave të mëposhtëm specifike. Këto objektiva specifike të studimit kanë qenë si vijon: Vlerësimi i gjendjes ekzistuese të pyjeve të dushkut për rrethet e marra në studim dhe parashikimi i zhvillimit të tyre në të ardhmen dhe lidhja e tyre me alternativat e qeverisjes dhe programet e politikes kombëtare të sektorit të pyjeve; Sqarimi i llojit, tipit dhe shkalles se ndryshimit që ka pësuar mbulesa bimore pyjore në zona të ndryshme, parashikimi i pasojave të tyre dhe masat që duhet të merren për të zbutur impaktin negativ të përdorimit aktual të pyjeve të dushkut; Përshkrimi i përbërësve kryesore të mjedisit që prekin gjendjen aktuale të pyjeve të dushkut dhe i ndërveprimit të tyre lidhur me konfliktet e përdorimit dhe zhvillimin në të ardhmen të pyjeve të dushkut; Një vlerësim paraprak i rolit të pyjeve dhe i shkalles specifike të degradimit të pyjeve si rezultat i mbi kullotjes dhe i përdorimit të tepruar të druve të zjarrit;
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
11
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
Komponentët kryesore të studimit ka qenë vlerësimi i mbulesës se tokës, studimi i ndryshimeve të mbulesës se tokës, matjet duke përdorur kombinimin e të dhënave satelitore me ato të terrenit. Studimi u adresohet çështjeve specifike që sigurojnë kontribute, të tilla si ndërtimi i funksioneve të vëllimit, klasifikimi i mbulesës se tokës si baze për tu përdorur për analiza të detajuara, të tilla si analiza e operacioneve të shfrytëzimit, të kullotjes dhe konsumit të druve të zjarrit . Projekti filloi me vlerësimin e mbulesës/përdorimit të tokës me anë të matjeve duke marre të dhëna në terren mbi mbulesën e tokës. Konkretisht vendosja e sipërfaqeve prove në terren u fiksua duke u bazuar në klasifikimin e mbulesës/përdorimit të tokës. Punimet u përqendruan në tre sezone vegjetacioni. Mbështetur në komponentin e mbulesës/përdorimit të tokës u prodhua një hartë e mbulesës se tokës, e cila tregon një azhurnim të përgjithshëm të shpërndarjes se pyjeve të dushkut për rrethet e marrë në studim.
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
12
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
KAPITULLI I DYTË MATERIALET DHE METODA E STUDIMIT
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
13
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
14
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
2.1
Metoda e studimit
Studimi bazohet mbi një parim dhe metodologji krejt të re në fushën e pyjeve. Në të do të flitet për ekosisteme dhe sisteme ekonomike prodhimi dhe jo pyje, mbasi udhëhoqët nga principet e multifunksionalitetit të ekosistemeve bimore dhe menaxhimit të qëndrueshëm, të ngjashme me ato të planifikimit të territorit. Një ekosistem natyror, në konceptin me modern sot konsiderohet si një element i një sistemi natyror ekonomik prodhimi. Ekosistemi gjithmonë është ngushtësisht i lidhur me shoqërinë e cila ka interesa në të për plotësimin e nevojave jetësore, por edhe me ekonominë mbasi ai duhet të sigurojë të ardhura për zhvillimin e saj. Nga ana tjetër vetë shoqëria dhe ekonomia i detyrohen ekosistemit, për ta menaxhuar në mënyrë të qëndrueshme atë, me qëllim që sistemi të funksionoje në mënyre të qëndrueshme dhe për t’u lënë brezave që vijnë një natyre po aq të pasur sa na e kanë lënë brezat e mëparshëm. Midis këtyre tre elementëve krijohen marrëdhënie e ndërsjellët e shpesh here konflikte, mbasi çdo element do të përfitoje nga të tjerët maksimumin e mundshëm. Marrëdhëniet pa konflikte sigurojnë një sistem të ekuilibruar dhe të qëndrueshëm, në të kundërt do të lindin konflikte të cilat ngado që të vijnë prishin ekuilibrin e gjithë sistemit, e për pasoje shkatërrimin e tij, të cilin asnjë palë nuk do ta dëshironte. Mbi sa me sipër zhvillimi dhe përdorimi i qëndrueshëm i burimeve natyrore nuk është vetëm një problem teknik por social dhe ekonomik, në të njëjtën kohë. Bazuar në ketë parim, menaxhimi i ekosistemeve natyrore nuk do jetë një plan teknik, mbasi kjo do ishte e pa mjaftueshme, por dhe një analizë e thellë diagnostiko, sociale-ekonomike, përcaktim konfliktesh dhe skenarësh për zbutjen e tyre deri në kufijtë e një zhvillimi të ekuilibruar dhe paqësor ndërmjet elementëve të këtij sistemi ekonomik 2.2
Fazat e realizimit të studimit.
Në zonat e zgjedhura, sipërfaqet e rilevimit janë përzgjedhur në mënyre subjektive, në mënyre që të përfaqësojnë diversitetin maksimal të pyjeve të dushkut në rajonin e caktuar. Studimi i ndërmarrë është realizuar përmes dy faza të ndryshme: 2.2.1
Faza analitike,
Gjatë kësaj faze mostrat e të dhënave janë mbledhur në terren. Dy ishin pyetjet kryesore rreth identifikimit të mostrës së terrenit; a. Madhësia e sipërfaqes së rilevimit u bazua në metodën e "sipërfaqes minimale" sipërfaqe të cilat paraqesin karakteristikat e vendit dhe pozitën gjeografike bazuar në metodën "marshrut". MSc. Hasan CANI
DISERTACION
15
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
b. Të gjitha rilevimet janë kompjuterizuar duke përdorur programin Turboveg, të të dhënave të menaxhimit të programit bazë me një listë elektronike të specieve të Shqipërisë. Ky program ka shërbyer si arkiv vegjetacionale për regjistrimin e rilevimeve. Rilevimet e grumbulluara hidhen në bankën e të dhënave Turboveg, e cila përdoret gjerësisht thuajse në gjithë Europën. Epërsia e Turboveg-ut, në krahasim me shumicën e databaseve të tjerë, është se të dhënat (output) që dalin prej tij, shërbejnë lehtësisht si formacion baze (input), pra njihen lehtësisht nga programet e tjerë kompjuterike (Twinspan, Mulva, Espresso, Canoco, Decorana, Juice, Syntax, PC-ORD etj.), të cilët merren me përpunimin (tabelimin, klasifikimin apo ordinimin) e të dhënave të futura nëpërmjet rilevimeve. Gjithashtu, të dhënat e Turboevgut mund të transformohen edhe në harta të shpërndarjes. Janë inventarizuar: a. Të dhënat e përgjithshme për aspektet morfologjike të territorit (relievi, lartësi mbi nivelin e detit, shkalla e pjerrësisë, kundrejtimi, tipi i tokës, thellësia e tokës, gjeologjia (shkëmbi amnore), lagështia e tokës, pH, thellësia e tokës). b. Forma e përdorimit territorit, c. Biodiversiteti, d. Gjendja aktuale e grumbullit të dushqeve në lidhje me: fazën e zhvillimit, cilësinë e grumbullit, të dhënat dendrometrike, diametri, lartësia, mosha, kurorë dendësia, nr. i drurëve. Tipet e grumbullit Forma e qeverisjes 2.2.2. Faza e sintetike, Gjatë fazës sintetike janë analizuar të dhënat e mbledhura statistikisht. Të dhënat e mbledhura në terren janë arkivuar në programin Turboveg, që është në gjendje për transferimin e të dhënave në programin JUICE, për analizën multivariable dhe klasifikimit. Për analizën claster është përdorur JUICE program 7.0 dhe pastaj është analizuar shkalla e besnikërisë se specieve të inventarizuara, faktori ekologjik dhe nomenklatura ndërkombëtare fitosociologjike, për secilin grup claster janë përcaktuar shoqërimi bimore dhe hartografia. Janë përpunuar të dhënat dhe nxjerrë rezultatet në lidhje me tipin e pyllit, volumi dhe sipërfaqja për çdo tip pylli, formën e përdorimit territorit, analiza e faktorëve ekologjik, edafik, orografik. Struktura sipas V.D.H., klasës së moshës, klasës së prodhimit, kurorë dendësisë dhe përbërjes. Rezultatet në lidhje me sipërfaqen dhe volumin sipas llojeve të identifikuara. Sistemet silvikulturore dhe klasifikimi i tyre. Kushtet ekologjike janë vlerësuar nga vlerat bio-treguese. MSc. Hasan CANI
DISERTACION
16
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
KAPITULLI I TRETË
PËRPUNIMI I TË DHËNAVE DHE NXJERRJA E REZULTATEVE
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
17
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
18
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
3.1 Të dhënat për pyjet në zonën e studimit. Në terren u grumbulluan një numër i madh të dhënash të cilat u përpunuan në programet përkatëse për nxjerrjen e rezultateve dhe me pas interpretimin e tyre. Në tabelën e rezultateve janë pasqyruar: shoqërimi bimor, tipi dhe nëntipi i pyllit, % e llojit pjesëmarrës, përbërja, funksioni, të dhënat dendrometrike (diametri, lartësia, mosha dhe kurore dendësia), volumi m3/dru, rritja mesatare, lartësia mbi nivelin e detit, shkëmbi amnorë, toka, kundrejtimi, pjerrësia, numri i drurëve për ha, volumi m3/ha, densiteti T/m3, biomasa totale, lënda e thatë, karboni, CO2, Ton CO2/vit. Të gjithë këto tregues kanë shërbyer për vlerësimin dhe përcaktimin e një serë treguesish dhe të gjendjes aktuale të grumbujve pyjor të dushqeve për zonën e studimit. Të gjithë treguesit shoqërohen me të dhënat përkatëse që pasqyrojnë gjendje aktuale. Krahas të dhënave tabelare janë pasqyruar dhe treguesit në harta dhe diagrama përkatëse. Të dhënave në nivel kombëtar si bazë për studim, pasqyrim dhe interpretim kanë shërbyer dhe treguesit konkret të realizuar nga punime dhe studimet shkencore në rajon dhe me tej që kanë lidhje me fushën e studimit, duke qenë një shkollë e pasur me njohuri për të përmbushur ketë studim. Më poshtë jepen të gjitha rezultatet e studimit të nxjerra nga programet e përpunimit mbi bazën e të cilave është bërë interpretimi dhe nxjerrja e konkluzioneve konkrete. (shiko tabelat në anex bashkëlidhur). MSc. Hasan CANI
DISERTACION
19
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
20
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
KAPITULLI I katër POZICIONI TAKSONOMIK I LLOJEVE TË DUSHQEVE
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
21
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
22
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
4.1
Taxonomia e dushqeve.
Mbretëria Plantae Anthophyta phylum – bimë Nënmbretëria Tracheobionta – bimë enëzore Superdivision Spermatophyta – bimë farëveshur Divizioni Magnoliophyta – bimë me lule Klasa Magnoliopsida – dykotiledonë Nënklasa Hamamelididae Rendi Fagales Familja Fagaceae – familja e ahut Gjinia Quercus L. – dushk Specia Quercus petraea Libel – latinisht 4.2
Përhapja e pyjeve të dushkut në botë.
Nga pikëpamja filogjenetike bimët farëveshura (angjiospermet) janë me të reja se ato farëveshurat (gjimnospermet). Areali i bimëve farëveshura është i shtrirë si në zonat e ftohta dhe në zonat e temperuara në të dy hemisferat e rruzullit tokësor. Bimët angjospermae ndahet në dy klasa monocotiledonea dhe dycotyledoneae. Klasa e dycotylidonëve përmbledh bimë drunore. Kjo klasë ndahet në 3 nënklasa: Monochlamideae ku futen bimët me perianth të thjështë, dhe bëjnë pjëse rendet e Fagales, Juglandales, Salicales, Urticales, Santalales, Aristolochiales, Poligonales dhe Tricoccae. Nënklasa Dialypetales bimë me rrethule të dyfishtë, me kurorë e petla të lira ose rrallëherë të bashkëngjitura në bazë, ku bëjnë pjesë Ranales, Rosales, Fabales, Rutales, Sapindales, Celastrales, Rhamnales, Malvales, Thymaeleales, Violales dhe Umbrelliflorae. Nënklasa Sympetale bimë me rrethlule të dyfishtë, kurora me petla, pak a shumë të bashkërritura ku përfshihen rendet Tubiflorales, Ligustrales dhe Rubiales. Rendi Fagales përfshin Familjet Betulacea, Corylaceae dhe Fagaceae, ku në ketë të fundit bëjnë pjese Gjinia Fagus, Castaneae dhe Quercus. Klasifikimi me i ri është ai i florës së Europës që e klasifikon gjininë e dushqeve (Quercus) në 4 nën gjini: Erytrobalanus, Sclerophyllodrys, Cerris dhe Quercus. Gjinia e dushqeve (Quercus L.) me speciet e saj të shumta, është e përhapur në të gjithë botën, nga malet e Amerikës Qendrore deri në Kolumbi dhe nga Azia deri në Arkipelagun Malez. Dushqet nuk takohen në Amerikën e Jugut, në Afrike (me përjashtim të bregdetit mesdhetar), në Australi dhe në ishujt e Oqeanit Paqësor.
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
23
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
Rreth 450 lloje të dushkut janë përshkruar të gjithë botën, nga të cilat 25 lloje janë në Europën lindore, ata janë speciet e vetme amtare. Qarri (Quercus cerris. L. [1753] [Shpërndarja në Europë: Shqipëri, Austria, Bosnia & Herzegovenia, Bulgaria, Kroacia, Republika Çeke, France, Greqi, Hungari, Itali, Maqedoni, Rumani, Serbi, Sicili, Sllovaki, Zvicër, Azia perëndimore: Afganistan, Iran, Liban, Siri, Turqi: (European & Anatolia)]. Pralli (Quercus coccifera. L. [1753] [Shpërndarja: Afrika Veriut: Algjeri, Libi, Marok, Tunizi. Europe: Shqipëri, Ishulli Balearik, Bosnia & Herzegovina, Bulgaria, France, Greqi. (duke përfshire ishujt Aegean, Chios, Kretë, Icaria, Karpathos, Rhodes), Itali, Maqedoni, Portugali, Sardegna, Serbia, Sicilia, Spanjea. Azia perëndimore: Qipro, Izrael, Jordani, Liban, Siri, Turqi: (European & W & S Anatolia)]. Shparthi (Quercus frainetto. Ten. [1813] [Shpërndarja: Europe: Shqipëri, Bosnia & Herzegovina, Bulgari, Kroaci, Greqi, Hungari, S & C Itali, Maqedoni, Moldavi, Montenegro, Rumani. Azia perëndimore: Turqi: (European & Anatolia)]. Bunga (Quercus petraea (Matt.) Liebl. [1784] [Shpërndarja: Europe: Shqipëri, Austri, Belgjike, Bosnia & Herzegovina, Britani, Bulgaria, Korsika, Kroaci, Republika Çeke, Denimark, Estonia, France, Gjermani, Hungari, Ireland, Itali, Latvi, Lithuani, Maqedoni, Moldova, Montenegro, Hollande, Norvegji, Poloni, Rumania, Russia, Serbi, Sicili, Sloveni, Slovaki, Spanjea, Suedi, Zvicer. Azia perëndimore: Azerbaixhan, Armenia, Georgjia (Asia), N Iran, Liban, Siria, Turqi: (European & Anatolia), Ukrain]. Bungë buta (Quercus pubescens Willd. [1805] Nom.Cons. [Shpërndarja: Europe: Shqipëri, Austri, Belgjike, Bosnia & Herzegovina, Bulgaria, Korsika, Kroacia, Republika Çeke, France, Gjermani, Greqi (duke përfshire Samos & W & C Crete), Hungari, Itali, Maqedoni, Montenegro, Moldova, Rumani, Sardegna, Serbi, Sicilia, Sloveni, Slovaki, Spanje dhe Zvicer. Azia perëndimore: Azerbaixhan, Russia, Turqi: (European & W & C Anatolia, ishulli Imros), Ukrain (Incl. Crimea)]. Rrënja (Quercus robur L. [1753] [Shpërndarja: Europe: Shqipëri, Austri, Belarusi, Belgjik, Bosnia & Herzegovina, Britani, Bulgaria, Korsika, Republika Çeke, Danimark, Estoni, Finland, France, Germani, Greqi, Hungari, Ireland, Itali, Latvi, Lithuani, Maqedoni, Moldova, Montenegro, Netherlands, Norvegji, Poloni, Portugali, Rumani, Russia, Sardegna, Serbi, Sloveni, Slovaki, Spanje, Suedi dhe Zvicer. Azia perëndimore: Armeni, Azerbaixhan, Georgi (Asia), Iran, Turkey: (European & Anatolia), Ukrain]. Bulgeri (Quercus trojana Webb [1839] [Shpërndarja: Europe: Shqipëri, Bosnia & Herzegovina, Bulgari, Greqi, Itali, Montenegro. Azia perëndimore: Turqi: (Në, W & Sw Anatolia)]
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
24
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
4.3.
Përhapja e llojeve pyjore në Europe.
Nga studimet e realizuar nga shumë studiues është mundësuar vlerësimi i përhapjes së llojeve pyjeve në gjithë kontinentin, ku është përpiluar dhe harta pyjore e shpërndarjes se 20 llojeve pyjore me kryesore në kontinentin Europian. Nga të dhënat e hartës shikohet se llojet e dushqeve janë të shpërndare në të gjithë territorin e Europes qoftë të përzier apo të thjështë.1 Në të kaluarën, zona të mëdha të Evropes ishin të mbuluara me pyje gjetherënës në të cilat dushku ishte dominues, por vetëm një pjese e vogël e këtyre pyjeve mbetën sot, pasi pjesa me e madhe e tokës është konvertuar në bujqësi.
Figura 1 Përhapja e llojeve pyjore në Europe
Brus, D.J., G.M. Hengeveld, D.J.J. Walvoort, P.W. Goedhart, A.H. Heidema, G.J. Nabuurs, K. Gunia, 2011. Statistical mapping of tree species over Europe. European Journal of Forest Research 131 (1): 145–157 1
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
25
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
4.4
Përhapja e llojeve të dushqeve në Europë.
Llojet pyjore të dushqeve janë të përhapura në pjesën me të madhe të Europës. Në rajonin mesdhetar janë të përhapur dhe dushqet për herë gjelbër, konkretisht në jug të Italisë, Greqisë dhe Shqipërisë. Duke u larguar nga Gadishulli Ballkanik dushqet gjetherënës janë të përhapura në Kosovë, Mal të Zi, Maqedoni, Serbi, Kroaci, Turqi, Hungari, Bullgari, Itali, Spanje dhe France.2
Figura 2. Harta e përhapjes së llojeve të dushqeve të përzier në Europe.
2
Brus, D.J., G.M. Hengeveld, D.J.J. Walvoort, P.W. Goedhart, A.H. Heidema, G.J. Nabuurs, K. Gunia, 2011. Statistical mapping of tree species over Europe. European Journal of Forest Research 131 (1): 145–157
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
26
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
Në hartën e mëposhtme paraqitët shpërndarja e llojeve të dushkut (Quercus Robur L, Q. Petraea Liebl), rrënja dhe bungë, ku në përhapje të madhe ka në Gadishullin Ballkanik ku përfshihet dhe vendi ynë, produkt i grupit të autoreve3.
Figura 3 Harta e përhapjes se llojeve të dushkut rrënje dhe bunge në Europe.
3
Në hartën e mëposhtme paraqitët shpërndarja e llojeve të dushkut (Quercus Ruber, Petraea L), rrënje dhe bunge, ku ne përhapje të madhe ka ne Gadishullin Ballkanik ku përfshihet dhe vendi ynë, produkt i grupit të autoreve
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
27
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
4.4.1 Bunga (Quercus petrea Liebl.) Përhapja e bungës. Bunga (Quercus petraea Libel ) gjendet kryesisht në pyjet gjysmë - natyrore. Është specia me e përhapur në Europë duke filluar nga Suedia, Norvegjia e deri në Gadishullin Ballkanik. Kjo specie është e llojeve dominuese në pyje malorë lisi.
Fig. 4 Shpërndarja e bungës në Europe (Quercus petraea. Liebl.)
4.4.2
Shpardhi (Quercus frainetto Ten).
Përhapja e shpardhit: Shpardhi Quercus frainetto Ten, gjendet i përhapur në Italinë e Jugut, Gadishullin Ballkanik, Hungari, pjesa Jugore e Detit të Zi ( NW Turqi ) në lartësinë nga 20-1000 m mbi nivelin e detit. Quercus frainetto Ten. (P. conferta Kit.) Është e llojeve me të rëndësishme lisi në Greqi me një shpërndarje të gjerë nga veriu në jug dhe nga lindja në perëndim. Ajo gjithashtu ka një vlerë të lartë ekologjike dhe ekonomike. Pyjet e Q. frainetto Ten, rriten në aleance frainetto quercion. Komunitetet bimore e Q. frainetto Ten, në Greqi janë paraqitur në ketë dokument. Dy shoqatat (Quercetum frainetto dhe Huetio-Quercetum frainetto) dhe një të komunitetit (Quercus dalechampii-comm.) Brenda quercetum frainetto përfundimisht janë dalluar tre nën-shoqërime: quercetum frainetto stachyetosum Arvensis (duke përfshirë edhe dy variante, rotundifolia MSc. Hasan CANI
DISERTACION
28
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
campanula dhe clinopodium vulgare), sativa quercetum frainetto castanetosum, dhe quercetum frainetto coridothymetosum capitatus. Sipas të dhënave të analizuara, komunitetet bimore Q. frainetto kanë një korrelacion të ngushtë me zonën mesdhetare, të cilat mund të gjenden në lartësi midis 450-900 m dhe sasia e reshjeve vjetore prej 600 - 800 mm. Pyjet e Q. frainetto ten rritet në një gamë të gjëre të tokës dhe të kushteve gjeologjike. Ata varen nga reshjet, orientimin dhe temperatura mesatare e muajit me të ftohtë, e cila rezulton në diferencim të mëtejshëm taksonomik.
Fig. 5 Shpërndarja e shpardhit në Europe (Quercus frainetto Ten)
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
29
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
4.4.3
Qarri (Quercus cerris L.) Përshkrimi i qarrit.
Përhapja e qarrit. Qarri Q. Cerris L është shumë e përhapur në Angli si dhe Europën Juglindore dhe Qendrore, Azi perëndimore dhe Gadishullin Ballkanik. Ajo është një specie e mbjelle gjerësisht në parqe, kopshte dhe rrugëve në shumë vende të Europës, por edhe është bëre aq i natyralizuar me fara lirisht, dhe shpesh ndodhet i përzier se bashku me Q. robur dhe Q. petraea. Në Shqipëri, Quercus cerris ka nje ekologji të ndryshme dhe është e shpërndare 100-1200 m mbi nivelin e detit, duke filluar në pjesën veriore dhe në pjesën jugore të Shqipërisë, duke formuar pyje të pastër ose të përzier me Q. petraea Liebl., Q. frainetto Ten., Sorbus torminalis (L.) dhe Carpinus betulus L. Crantz. Në zonën e studiuar takohet i thjështë dhe i pazier, gjendet në lartësi deri 1200 m mbi nivelin e detit.
Fig. 6. Shpërndarja e Qarrit në Europe (Quercus cerris L)
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
30
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
4.4.4
Bungëbuta (Quercus pubescens Willd.)
Përhapja e bungëbutës. Quercus pubescens Willd, lisi me push ose pubescent, është një lloj lisi vendas në Europën jugore dhe të Azisë jugperëndimore, nga Spanja veriore (Pyrenes) deri në lindje të Krimes dhe Kaukazi. Ajo është gjetur edhe në France dhe pjese të Europës Qendrore. Quercus pubescens willd ka këtë përhapje nga Europa Jugore, Azi Perëndimore deri Kaukaz, në lartësi nga 400-1500 m mbi nivelin e detit. Zakonisht rritet në toke të pasur të thatë dhe gëlqerore. Kjo është një specie submesdhetare, rritet nga bregu i detit deri në thellësi të kontinentit. Rajoni optimal i saj është submesdhetare që karakterizohet nga vera e nxehtë dhe e thatë dhe dimër i ftohtë me pak reshje shiu (gryka, vende të shtrira, shpatet të thata) apo në brigje të ish liqeneve.
Figura 7. Shpërndarja e bungëbutës në Europe (Quercus pubescens Willd).
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
31
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
4.4.5
Bulgeri (Quercus trojana Webb). Përhapja e bulgerit.
Bulgeri Quercus trojana Webb. Ajo është specie vendase në Europën Juglindore dhe Azia Jugperëndimore, fillon nga Italia e jugut në lindje të gjithë Ballkanit Jugor, në perëndim të Turqisë, me një rritje në lartësi të ulet të moderuar (deri në 1550 m të vargut në jug e jugperëndimore Turqi), në zonat e thata. Quercus trojana Webb, e quajtur me parë Q. macedonica, është me origjinë nga Shqipëria, në jugperëndim të Italisë, Greqisë, Jugosllavisë dhe Turqisë ku është e rralle. Ajo rritet në terrene mjaft të larmishme, gur gëlqeror dhe terrene të thata, duke filluar 0 - 1800 m mbi nivelin e detit.
Figura. 8 Shpërndarja në Europe e bulgerit (Quercus trojana Webb)
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
32
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
4.5
Përhapja e pyjeve të dushkut në Shqipëri
Nga 450 speciet e dushqeve që gjenden në botë, në Europën Lindore gjenden 25, ndërsa në vendin tonë takohen 10-12 lloje. Pyjet e dushkut formohen në pjesën me të madhe nga bungëbuta (Q. pubescens Willd.), shpardhi (Q. frainetto Ten.), bunga (Q. petraea Liebl.), qarri (Q. cerris L.), bulgri (Q. trojana Webb.), valanidhi Q. macrolepis Kotschy dhe ilqja (Q.ilex.L). Por, në të njëjtën zonë ndodhen edhe pyje me pishe të zeze (Pinus nigra Arn.), gështenje (Castanea sativa Miller), Carpinus betulus L., mëlleza (Ostrya carpinifolia Scop.), si dhe drurë të ndryshëm gjethegjëre ose bredha (Abies borisii-regis Mattf). Në dushkajat e Shqipërisë Veriore e Verilindore mbizotërojnë dushqet mesofite (Q. petraea e Q. cerris), në atë Qendrore ato mesokserofile (Q. petraea e Q. cerris), ndërsa në atë Jugore ato kserofile (Q. pubescens e Q. frainetto), shoqëruar nga drurë e shkurre, here floristike mes evropianë, here mesdhetare, sipas kushteve ekologjike të shpateve të veshura me pyje. Dushkajat me lloje mesofilë ose gjysme mezofile, janë pyje me hijezim me të madh se ato të formuara nga lloje kserofile ose gjysme kserofile, me përjashtim të pyjeve me ilqe. Bimësia bashkëshoqëruese në to u përgjigjet karakteristikave të ndriçimit, pH e pjellorisë se stacionit dhe shpreh në mënyre të integruar kushtet klimatike-tokësore e lidhjen reciproke midis tyre. Në tabelat e mëposhtme po japim të dhënat për gjendjen e fondit pyjor për çdo rreth sipas të dhënave të viteve 1991-2012 si total dhe për llojin dushk. Ne tabelën (1) jepen të dhënat të hollësishme mbi gjendjen e fondit pyjor me formë përdorimi të sipërfaqes pyll. Krahas sipërfaqes që zëne pyjet për çdo rreth jepet dhe volumi total i ndarë në lëndë punimi dru zjarri. Ndërsa në pjesën e dytë të tabelës (1) jepen të dhënat vetëm për llojin dushk për çdo rreth, këto të dhëna jepen në sipërfaqe volum dhe rritja m3/ha/vit dhe total. Të dhënat pasqyrojnë sipërfaqen, volumin m3, ndare në lende punimi dhe dru zjarri si dhe rritjen mesatare vjetore m3, si total dhe për çdo lloj të grumbujve pyjor. Në tabelën e mëposhtme jepen shpërndarja e llojeve fletore në territorin e vendit, ku vërehet se trungishtet dhe cungishte e dushkut zënë 335050 ha me një volum total prej 1569400 m3, me një rritje totale prej 463850 m3. Rritja mesatare vjetore për ha rezulton 1.5 m3. Në figurën [9],[10] paraqitet harta digjitale e shpërndarjes së llojeve fletore dhe të llojeve të dushqeve në vendin tonë. Përhapjen me të madhe dushqet kanë në pjesën qendrore dhe veriore të vendit, ndërsa në pjesën jugore dominojnë fletorët e shkurreve mesdhetare përherë të blerta, si dhe dushqet të blerte.
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
33
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
Tabela 1. Të dhënat për pyjet dhe pyjet e dushkut. FONDI PYJOR I RSH
GJITHESEJ
MSc. Hasan CANI
29720 63530 9920 43370 16750 35480 29400 34360 72230 21960 63650 18220 49100 4110 53050 64460 38330 28490 82700 23600 25030 94260 17230 49110 43280 35440 1046780
18 37 44 23 18 13 29 36 29 33 53 40 27 40 40 47 33 47 41 40 38 15 28 11 40 21
2 7 1 3 1 1 3 4 6 2 10 2 4 0.5 6 9 4 4 10 3 3 4 1 2 5 2
901 6005 397 3079 471 3257 1729 2794 3184 1754 4127 406 5747 416 5961 5442 3446 2704 7417 1910 1286 9225 669 3514 6188 2282
100
84311
478 4052 253 1698 309 2097 565 1651 1853 853 2546 130 4486 305 4433 3471 1173 1703 4689 490 823 6063 178 1872 4712 642 51525
DISERTACION
423 1953 144 1381 162 1160 1164 1143 1331 901 1581 276 1261 111 1528 1971 2273 1001 2728 1420 463 3162 491 1642 1476 1640 32786
5310 23590 4320 9760 3080 4440 8400 12250 21130 7180 33860 7200 13340 1640 21400 30010 12630 13470 33570 9480 9600 14440 4910 5310 17420 7310 335050
235 679 294 636 130 330 450 773 374 476 1077 200 512 189 789 1178 931 803 1489 800 394 677 245 360 1031 642 15694
Gjithsej
m3/ha vit
000/M3
VELLIMI
Rritja ha
SIPËRFAQJA
DUSHK
m3
DRU ZJARRI
PUNIMI m3
LENDE
m3
GJITHESEJ
Pyjore të
Republikës
rrethit
LLOJI VELLIMI 000/m3
Në % ndaj sip.
BERAT DIBER DURRES ELBASAN FIER GRAMSH GJIROKASTËR KOLONJE KORCE KRUJE KUKES LEZHE LIBRAZHD LUSHNJE MAT MIRDITË PËRMET POGRADEC PUKE SARANDE SKRAPARE SHKODER TËPELENË TIRANË TROPOJE VLORE
Pyjore të
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26
Në % ndaj sip.
RRETHET
ha
NR.
Sipërfaqja
SIP.PYJORE
1.1 1.3 1.4 1.3 1 1.7 1.4 1.5 0.9 1.7 0.9 1.6 1.3 2.7 1 1.2 1.7 2.8 1.8 1.9 0.8 1.6 1.1 1.3 1.7 0.7
5841 30667 6048 12688 3080 7548 11760 18375 19017 12206 30474 11520 17342 4428 21400 36012 21471 37716 60426 18012 7680 23104 5401 6903 29614 5117
1.5
463850
34
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
Figura 9. Harta e përhapjes se llojeve fletore në Shqipëri.
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
35
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
Figura 10. Harta e përhapjes së llojeve të dushkut në Shqipëri.
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
36
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
KAPITULLI I PESTE KOROLOGJIA DHE AUTOEKOLOGJIA E SPECIEVE TË DUSHQEVE NË ZONËN E STUDIUAR (bunga, shpardhi, bungëbuta, qarri dhe bulgeri)
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
37
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
38
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
5.1
Bunga (Quercus petrea Liebl.) Përshkrimi i bungës.
Mbretëria Plantae Anthophyta phylum – bimë Nënmbretëria Tracheobionta – bimë enëzore Supërdivision Spërmatophyta – bimë farëveshur Divizioni Magnoliophyta – bimë me lule Klasa Magnoliopsida – dykotiledone Nënklasa Hamamelididae Rendi Fagales Familja Fagaceae – familja e ahut Gjinia Quercus L. – dushk Specia Quercus petraea Libel – latinisht Si të gjithë llojet e tjerë të dushqeve, bunga (Quercus petraea Libel ) ka një vend të veçantë dhe është një simbol shumë i dashur i fuqisë natyrës. Kurora e kësaj specie të mrekullueshme është kube me degë që rrezatojnë nga jashtë dhe janë të lidhur me kërcellin e drejtë. Një tjetër dallim i kësaj specie nga llojet të tjerat është se kurora e lisit bunge duket me e hapur, pasi gjethet janë të përhapur në mënyre të barabartë e jo në grupe si ato që janë në dushqet e tjera.
Përhapja e bungës. Bunga (Quercus petraea Libel ) gjendet kryesisht në pyjet gjysme - natyrore. Në zonën e studiuar takohet deri 1300 m mbi nivelin e detit duke formuar si pyje të thjështë ashtu edhe të përzier me lloje të tjerë dushqesh dhe fletore si panjat, shkoza, mëlleza dhe me rralle me ahun dhe pishën. Preferon stacionet e klimës së temperuar, me lagështirë atmosferike të lartë, duke u vendosur në toka të drenuara, të shkrifta, me teksture subargjilore dhe lagështire konstante, disa here kënaqet edhe në tokat e cekëta, skeletike në shpatet e pjerrët e të thyer, u shmanget tokave argjilore, të ngjeshura me regjim të ndryshueshëm lagështire, me ujë të qëndrueshëm. Është gjithashtu tolerues ndaj aciditetit dhe shkallës së ngopjes me baza, ka karakter më të theksuar mesofil se sa dushqet e tjerë. Temperamenti i saj është dritëdashës.
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
39
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
Pyjet Quercus petraea Liebl. janë të shpërndara në të gjithë Shqipërinë, por gjendet e përhapur me shpesh në veri të Shqipërisë dhe në pjesën qendrore. Në përgjithësi, ajo është gjetur në zonën e sipërme të dushqeve duke formuar pyje të vogla përgjatë luginave të ftohta, në ekspozimet veriore dhe në zonën submontane të ahut, mbi ekspozimet lindore dhe jugore, në lartësi 550-800 m mbi nivelin e detit. Biologjia e bungës. Bunga lulëzon nga mesi i muajit prill deri 15 maj dhe fryti që prodhon quhet lende të cilat piqen nga shtatori në tetor. Të dy lulet meshkuj dhe femra gjenden në të njëjtën dru, lulet janë të pllenuara nga era. Lulet meshkuj të bungës rriten në grupe të varur në masën deri në katër centimetra në gjatësi, ndërsa lulet femra janë të vogla si burbuqe. Farat e bungës janë me tolerante ndaj hijes se ato të dushqeve të tjerë, e cila mundëson për rigjenerimin e pyje të bungës. Bunga është gjetherënëse me jetëgjatësi shpesh duke jetuar për rreth 500 vjet dhe potencialisht edhe duke arritur moshën 1000 vjeçare. Frutifikimi, frytifikon pas moshës 40 - 50 vjeçare në ekzemplaret e vetmuar dhe në moshën 60-70 vjeçare kur ndodhet në masiv, frytifikimet e bollshme përsëritën një here në 4-6 vjet. Prodhimi i lendeve ndryshon ndërmjet viteve, por në një vit të mirë kjo specie mund të prodhojë deri në 50.000 lende. Pavarësisht nga kjo shumë pak nga lendet arrijnë të piqen me sukses. Lendet e dushqeve krahas përdorimit për riprodhim, preferohen shumë nga kafshët dhe Fig. 11. Gjethja, lulja, fruti dhe sythi. grabitqarët. (Quercus petraea Libel) Lendet përdoren gjerësisht për të ushqyer derrat. Megjithatë bunga nuk jep shumë lende se dushqet të tjerë. Druri është përdorur për prodhim qymyri për në industrinë e hekurit dhe lëvorja është përdorur në industrinë e regjjen e lëkurës si burim tanini. Ashtu si dushqet e tjera, bunga është një mbështetje e një shumëllojshmërie të kafshëve të egra për ushqim dhe strehim, duke krijuar një habitate për to. Gjatë jetës së drurëve dhe madje edhe pas vdekjes së tyre, duke pasur një rol të rëndësishëm për qindra llojeve të ndryshme të organizmave dhe mikroorganizmat, dhe për ketë arsye shpesh është referuara si një “specie gur themeli". Kurora e hapur e bungës gjithashtu lejon dritë deri në tokë, që favorizon rritjen e një flore të ndryshme tokësore. Shumëzohet me farë dhe me lastarë. Rritet ngadalë në 10 vjeçarin e parë, duke zhvilluar me shumë rrënjët, me vonë aktivizon rritjen në lartësi dhe diametër të cilat mbahen intensive deri në moshën 100 vjeçare, duke prodhuar në stacione të favorshme nga 6 m³ deri në 7,5 m³/vit/ha (në moshën 120 vjeçare). Në kushte normale ripërtërihet natyralist me lehtësi dhe filizat durojnë 46 vjet hijezimin, gjithashtu lastaron fuqishëm deri në mosha të mëdha. MSc. Hasan CANI
DISERTACION
40
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
Gjethet janë ngjyre jeshile të qetë në sipërfaqen e sipërme, por në pjesën e poshtme të zbehtë në jeshile dhe me push. Ruajtja e bungës. Bunga duhet të vlerësohet si një habitët me përparësi në Planin e Veprimit për Biodiversitetin në Shqipëri. Një plan veprimi duhet të hartohet për të udhëhequr ruajtjen e këtij habitati, dhe ky plan të ketë për qëllim për të mbajtur gjendjen aktuale pyjore malore të bungës dhe për të përmirësuar gjendjen e saj, si dhe për të zgjeruar atë. Bunga jo vetëm që është një specie e bukur dhe madhështore, por ajo gjithashtu mbështet komunitetet të rëndësishme të bimëve, kafshëve, insekteve dhe kërpudhave. Ruajtja e portretit të bungës, përben një rendësi të madhe për një game të llojeve të ndryshme. Kërcënimet e bungës. Në zonën e studimit, pyje malore të bungës kanë renë me 40 deri 60 për qind gjatë 60 viteve të fundit apo me shumë si rezultat i shpyllëzimeve apo i ri- mbjelljes me conifers, konvertimit në kullotje dhe duke u krasitur për baze ushqimore, krijim tokave bujqësore, prerjet për nevojat e industrisë minerare, prerje nga fshatarësia për dru zjarri për ngrohje dhe menaxhimin e papërshtatshëm. Shumë nga pyjet e dushkut kanë gjithashtu një shpërndarje jo të rregullt të strukturës së moshes, pasi drurët e rinj nuk janë në gjendje për rigjenerim. 5.2
Shpardhi (Quercus frainetto Ten). Përshkrimi taxonomik i shpardhit.
Mbretëria Plantae – bime Nënmbretëria Tracheobionta – bimë enëzore Supërdivision Spërmatophyta – bimë farëveshur Divizioni Magnoliophyta – bimë me lule Klasa Magnoliopsida – dykotiledone Nënklasa Hamamelididae Rendi Fagales Familja Fagaceae – familja e ahut Gjinia Quercus L. – dushk Specia Quercus frainëtto Ten. – latinisht
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
41
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
Përhapja e shpardhit: Sipas të dhënave të analizuara, komunitetet bimore Q. frainetto Ten kanë një korrelacion të ngushtë me zonën mesdhetare, të cilat mund të gjenden në lartësi midis 450 - 900 m dhe sasia e reshjeve vjetore prej 600 - 800 mm. Pyjet e Q. frainetto Ten rritet në një game të gjere të tokës dhe të kushteve gjeologjike. Ata varen nga reshjet, orientimin dhe temperatura mesatare e muajit me të ftohtë, e cila rezulton në diferencim të mëtejshëm taksonomik. Biologjia e shpardhit. Trungu arrin dimensione të mëdha deri në 30 m dhe raste të rralla edhe deri 40 m lartësi është i drejtë, cilindrik, deri në moshen 10 vjeçare, me lëvore ngjyre murrme në të zeze, pas kësaj moshe fillojnë çarjet, druri është shumë i fortë e rezistent. Lulëzimi dhe frutifikimi, lulëzon në prill-maj, lulet në gathë mashkull 5-8 cm, pendants, kafe e artë në fund të pranverës dhe i pjek frutat në tetor, lendet i ka të mëdha të vendosura nga 2-8 se bashku, frutifikon një here në 4-6 vjet. Fig. 12. Gjethja, fruti, lulja e sythi. Kurora varet nga pozicioni i drurit i vetmuar (Quercus frainetto Ten) ose në masiv, por ajo është e gjere dhe e dendur. Sythat me push me ngjyrë të murrme të çelet me ndajgjethëza të qëndrueshme me të shkurtra e me të rralla se të qarrit. Gjethja rënëse, gjatësi 10-25 cm gjerësi 8-15, të vendosura të grumbulluara në skajet e degëve, të trasha, baza në forme zemre, të rrumbullakosura në kulm (shpesh 3 lobe të vogla), të prera thelle zakonisht 7-10 të çara, çdo anë me 1-3 lobe, me ngjyre jeshile të erret me shkëlqim në pjesën e sipërmet dhe deri diku të ashpër, në pjesën e poshtme tomentose gri dhe të butë në të prekur (tomentum bere xhufkat yjor) me 6-9 pale nervura laterale, bisht i gjethes 0,2-1,2 cm i gjate. Shumëzohet si me fare ashtu edhe me lastarë, të cilët dalin me shumice deri në mosha të mëdha. Rritja është me e ngadalshme se sa e bungës, rrënjës, madje edhe e qarrit. Në moshen 100 vjeçare në kushte optimale, shpardhi realizon një prodhimtari me të vogël se qarri, rreth 4-5 m³/vit/ha. Shpardhi sikurse edhe qarri, është një lloj i krahinave jugore, dimra relativisht të butë dhe me vera të gjata, rezistent ndaj të ftohtit por i ndjeshëm ndaj ngricave. Ka kërkesa të pakta ndaj tokës, duke u rritur mirë edhe në toka të ngjeshura, ku nuk shkon dot qarri. Ka temperament mesatar dritëdashës, por duron me shumë hijen se sa bunga, tregohet mesofil për sa i përket lagështirës. Takohet që në zonën e shkurreve mesdhetare dhe në atë të dushqeve, deri 1000 m lartësi, duke formuar grumbuj të përzier me bungëbutën, qarrin dhe shkurre të tjera si dëllinja, shkoza, mëlleza, lajthia, thana etj. Është nga dushqet me të përhapur në vendin tonë. MSc. Hasan CANI
DISERTACION
42
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
5.3
Qarri (Quercus cerris L.) Përshkrimi i qarrit.
Mbretëria Plantae – bimë Nënmbretëria Tracheobionta – bimë enëzore Supërdivision Spërmatophyta – bimë farëveshur Divizioni Magnoliophyta – bimë me lule Klasa Magnoliopsida – dykotiledonë Nënklasa Hamamelididae Rendi Fagales Familja Fagaceae – familja e ahut Gjinia Quercus L. – dushk Specia Quercus cerris L. – latinisht Përhapja e qarrit. Në Shqipëri, Quercus cerris L, ka një ekologji të ndryshme dhe është i shpërndarë 100-1200 m mbi nivelin e detit, duke filluar në pjesën veriore dhe në pjesën jugore të Shqipërisë, duke formuar pyje të pastër ose të përzier me Q. petraea Liebl., Q. frainetto Ten., Sorbus torminalis (L.) dhe Carpinus betulus L. Crantz. Në zonën e studiuar takohet i thjështë dhe i pazier, gjendet në lartësi deri 1200 m mbi nivelin e detit. Biologjia e qarrit. Trungu Quercus cerris L, është një bime e madhe gjetherënëse me rritje deri në 25-40 m i gjatë me një trung deri në 2 m diametër. Lëkura është e errët gri dhe të rrudhur thelle. Në drurë të pjekur të lëkura shpesh e mbuluar me vija portokalli në afërsi të bazës se trungut. Druri është i fortë por pak i qëndrueshëm me porozitet të theksuar dhe rreze palcore qartësisht të dukshme. Kurora është e përqendruar në maje të kërcellit, vezake e zgjatur, mjaft e pasur me gjethe. Q. Cerris L, zakonisht ka një rritje të shpejtë dhe toleron një game të gjere të tipeve tokës, me e zakonshme në toka me kullim të lirë, tokat ranore dhe acide, por është i njohur edhe në tokat gëlqerore. Sythat janë të vegjël vezake me push me ndajgjethëza të gjata si fije të qëndrueshme me të gjata se sythat. Bisqet janë me qoshe pak a shumë me qime të pajisura me thjerrëza të bardheme. Gjethet janë të thjeshta me forma shumë të ndryshme por në shumicën e rasteve vezake të përmbysura të zgjatura, disa here dhe në forme zemre në baze, vriguj trekëndore, të plotë ose MSc. Hasan CANI
DISERTACION
43
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
në disa raste të dhëmbëzuar që përfundojnë me maje të mprehtë. Gjethet në fillim janë me push, ndërsa me vonë në faqen e sipërme të shogëta e të errëta, ndërsa në faqen e poshtme pak a shumë pushbuta, të pajisura me ndajgjethëza të qëndrueshme të kuqërremta me qimëza. Gjethja me shkëlqim është 7-14 cm e gjatë dhe 3-5 cm e gjerë, me 6-12 vriguj trekëndëshi në çdo anë, rregullsia e vrigujve ndryshon shumë, me disa drurë që kanë vriguj shumë të rregullta, të tjerë shumë me pak të rregullt. Frutifikimi, frutifikon me një periodicitet 3-5 vjeçar, lulëzon në prill-maj është bime monoike. Lulet janë katkins, pllenohet nga era, maturohen rreth 18 muaj pas pllenimit, fruta është një lende e madhe 2,5-4 cm e gjatë dhe 2 cm të gjera, gishtëza e lendes është 2 cm e thelle, e mbuluar dendur me myshk të butë 4-8 mm. Lendet janë shumë të hidhura, por janë të ngrenëshme nga grabitqarët dhe pëllumbat, ketrat dhe janë burime ushqimore për kafshe të tjera shtëpiake dhe të egra. Druri i qarrit strehon grerëzën (Andricus quercuscalicis) larva e të cilës dëmtojnë seriozisht lendet e lisit. Shumëzohet si me farë ashtu edhe me lastarë. Rritja e filizave në 10 vitet e para është shumë me e shpejtë se e bungës, ndërsa në mosha të mëdha prodhimi i masës drunore është me i vogël. Kështu në moshën 100 vjeçare prodhimtaria mesatare e grumbujve të qarrit, të vendosur në kushtet me të mira arrin rreth 5 m³/vit/ha, në një kohe që tek bunga ajo është 6 m³/vit/ha. Nga ana tjetër qarri jep prodhimtari të konsiderueshme edhe në stacione me pjellori të dobët, ku bunga as që vendoset. Është lloj mesofil deri relativisht termofil Fig. 13. Gjethja, fruti, lulja e sythi, dhe kserofil i klimës së ngrohtë me stinë të gjatë (Quercus cerris L). vegjetacioni që duron mirë thatësirën. Tregohet më i ndjeshëm se sa rrënja, dushku i kuq e bungëbuta ndaj të ftohtit të madh dhe ngricave, të cilat shkaktojnë çarje të lëvores. Është me pak kërkues ndaj dritës në krahasim me llojet e tjerë të dushqeve. Ka pasur shumë debate mbi ekzistencën e hibrideve mes Quercus cerris L dhe Q robur. Edhe pse gjini Quercus është e njohur për hibridizimin, kjo zakonisht ndodh në mes të llojeve të lidhura shumë ngushtë, që është brenda të njëjtit grupi të njohur taksonomik. Një studim i analizave të ADN-se ka ofruar prova molekulare që sugjerojnë në fakt se Q. cerris L është specie e pastër, konfuzioni me sa duket ka renë për shkak të ndryshueshmërisë se skajshme në formën e gjethes se Q. Cerris L. Ky përfundim është mbështetur nga opinionet e shumë botanistëve.
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
44
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
5.4
Bungëbuta (Quercus pubescens Willd.) Përshkrimi i bungëbutës.
Mbretëria Plantae – bimë Nënmbretëria Tracheobionta – bimë enëzore Supërdivision Spërmatophyta – bime farëveshur Divizioni Magnoliophyta – bimë me lule Klasa Magnoliopsida – dykotiledone Nënklasa Hamamelididae Rendi Fagales Familja Fagaceae – familja e ahut Gjinia Quercus L. – dushk Specia Quercus pubescens Willd. – latinisht Përhapja e bungëbutës. Quercus pubescens Willd, lisi me push ose pubescent, shkon në lartësi nga 400-1500 m mbi nivelin e detit. Zakonisht rritën në tokë të pasur të thatë, gëlqerore. Kjo është një specie submesdhetare, rritet nga bregu i detit deri në thellësi kontinentit. Rajoni optimal i saj është në submesdhetare që karakterizohet nga vera e nxehtë dhe e thatë dhe dimër i ftohtë me pak reshje shiu (gryka, vende të shtrira, shpatet të thata) apo në brigje të ish liqeneve. Biologjia e bungëbutës. Trungu i Quercus pubescens Willd është një lloj gjetherënës me rritje 15 - 20 m lartësi, trungu i shtrembër dhe i shkurtër. Në grumbull pyjor rritet me gjatë, ndërsa i vetmuar ka një kurorë të zhvilluar shumë të gjere dhe të parregullt. Ka një jetëgjatësi disa qindra vjet dhe arrin një diametër deri në 2 m. Lëvorja ngjyrë gri të lehtë me çarje të vogla. Drurët e mëdha zhvillojnë lëvore shumë të trashë të plasaritur në brazdat të bardha e të thella, por në ngjyre të lehtë. Sythat janë të vogla ( 3-6 mm ) dhe të hapur, me ngjyre kafe e hapur.
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
45
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
Figura 14. Sythat e bungëbutës (Quercus pubescens Willd.)
Gjethet janë zakonisht 4 -12 ( -16 ) cm e gjatë x 3,5-5 ( -8 ) cm e gjerë, në forme zemre me baze të shkurtë zakonisht me të gjere përtej mesit. Sipërfaqja e sipërme gjethes është e gjelbër dhe në dritë të ulet e gjelbër përafërt. Të dy sipërfaqet fletë janë të mbuluara me push të imët të butë e cila është e humbur ndonjëherë në gjethe të vjetër nga fundi i verës. Gjethet e reja janë me push shumë të butë të bardhe ose roze e çelet. Forma e gjethes është shumë e ndryshueshme, e ndare në 3-7 pale lobe të thella ose të cekëta. Bishti i gjethes është 0,7-1,2 cm, ndërsa baza e gjethes është forme zemre, gjerësisht e rrumbullakuar ose ndonjëherë. Gjethet janë të gjelbra deri vonë në vjështë e në fillim të dimrit. Ata përfundimisht kthehen në ngjyre kafe dhe bien.
Figura 14. Gjethet e bungëbutës (Quercus pubescens Willd.).
Lulëzon në mes të muajit prill dhe maj, shumë gathë mashkull 5-10 cm, lule meshkuj me perianth lokalizuar në 4-6 lobe të vogla pa flokë, i zbehtë në të verdhe, lulet femra të vetmuar ose në grupe të vogla, sessile ose në gjethe të shkurtër, të trashe, tomentose; tomentose me perianth në forme tube, lokalizuar në 5-7 segmente, 3-4 (-5) stigma të ngushta, Fruti lende me gjatësi 1-3 cm ovale, të vendosur në gishtës të shkurtër ( 4-8 mm ) pjekur në një vit. Shumëzohet si me fare dhe me lastarë ka rritje mjaft e shpejtë MSc. Hasan CANI
DISERTACION
46
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
Figura 15. Futat e bungëbutës (Quercus pubescens Willd.).
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
47
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
48
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
5.5
Bulgeri (Quercus trojana Webb). Përshkrimi i bulgerit.
Mbretëria Plantae – bime Nënmbretëria Tracheobionta – bime enëzore Supërdivision Spërmatophyta – bime farëveshur Divizioni Magnoliophyta – bime me lule Klasa Magnoliopsida – dykotiledone Nënklasa Hamamelididae Rendi Fagales Familja Fagaceae – familja e ahut Gjinia Quercus L. – dushk Specia Quercus trojana Webb – latinisht
Përhapja e bulgerit. Quercus trojana Webb, e quajtur me pare Q. macedonica, është me origjinë nga Shqipëria, në jugperëndim të Italisë, Greqisë, Jugosllavisë dhe Turqisë ku është e rralle. Ajo rritet në terrene mjaft të larmishme, gur gëlqeror dhe terrene të thata, duke filluar 0 - 1800 m mbi nivelin e detit. Biologjia e bulgerit. Rritja e shpejtë, të paktën në vitet e rinise, ai përfundimisht formon një dru pesëmbëdhjetë metra të lartë, forme piramidale, të ngushtë. Me moshën, kurora behet e rrumbullakuar. Lëvorja e tij është gri - kafe dhe me shumë të plasaritura. Kur druri është e ri, ajo ka pikëza portokalli, degët janë të gjelbra - kafe, duke u bere me kafe me rritjen e moshes. Gjethet janë zakonisht 3-9 x 2-5 cm, janë të thjeshta, rënëse, por vazhdojnë të qëndrojnë gjatë në dru. Ata janë lëkure trash, e zgjatur për se zgjati - heshtake. Kulmi është akutë ose me maje të mprehtë. Bordi zgare valëzuar 4-7 pale dhembe të ceket. Në fillim të dyja anët janë me push. Pas kësaj sipërfaqja e sipërme behet e butë dhe me shkëlqim. Anën e poshtme dallohet për mbajtjen e qimeve pak të shpërndara. Bisht i gjethes është e shkurtër ( 2-8 mm ).
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
49
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
Fig. 16 Gjethet dhe fruti i bulgerit (Quercus trojana Webb).
Sythat janë shumë të vogla ( 2 mm e gjatë ) vezak. Sythat terminal janë të shoqëruara me gdhendje të vazhdueshme.
Fig. 17 Sythat e bulgerit (Quercus trojana Webb).
Lulet me ngjyre të gjelbër- verdhe, shfaqët në maj, fruti lende 2,7-4,5 cm e gjatë, 1,8-2 cm në diametër, vendosur në gishtëz që kjo u fundit mbulon deri në 2/3 e saj, 2,5 cm në diametër, gishtëza me luspa që përhapen, maturimi ndodh në 2 vjet;
Fig. 18 Lulet dhe frutat e bulgerit (Quercus trojana Webb).
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
50
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
KAPITULLI I GJASHTË AUTOEKOLOGJIA E PYJEVE TË DUSHKUT PËR ZONËN E STUDIMIT
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
51
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
52
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
6.1 Analiza e faktorëve ekologjik kryesorë. Klima kushtëzon zhvillimin e bimësisë, ndërsa bimësia nga ana e saj ndryshon regjimin atmosferik brenda pyllit dhe përqark tij. Prej këtej rreth një lidhje e dukshme midis tyre. Klima e Shqipërisë karakterizohet nga një dimër i butë me reshje të bollshme dhe vere të nxehtë dhe e thatë. Në varësi të stinës dhe rajonit, klima e Shqipërisë ndikohet nga sistemet e motit Mesdhetar dhe Kontinental, të cilët ndërveprojn me rajonin malor përgjatë veriut dhe lindjes së vendit duke shkaktuar ndryshime të mëdha në temperaturë dhe reshje. Temperaturat mesatare vjetore për Shqipërinë nga viti 1961 – 1990 paraqitën në figurën 19. Ndikimi i zonës malore në lindje dhe verilindje të vendit duket qartë, me temperaturat mesatare në ketë zonë të cilat varion nga 4 në 12oC, ndërkohë që fusha bregdetare me ndikim nga lartësia e ulët dhe afërsia me detet Adriatik dhe Jon ka temperatura mesatare që variojnë nga 12 në 16 oC. Përpara se të analizojmë faktorët ekologjik me parë do të trajtojmë klasifikimin e tyre. Faktorët ekologjike janë të shumtë dhe mund të klasifikohen në shumë mënyra, në rastin tonë do të marrim për bazë strukturën e mjedisit do të dallojmë faktorët që lidhen me ajrin tokën dhe praninë e qenieve të gjalla. Më poshtë do të trajtojmë klasifikimin që është më i përgjithshëm që grupon faktorët në: klimatike, edafik, topografike, biotike dhe antropike me elementët përkatës të tyre. 6.1.1
Faktorët klimatik.
Faktorët klimatike të studiuar janë, a) drita, b) temperatura, c) reshjet (uji) d) era dhe çrregullimet. 6.1.1.1 Drita. E gjithë energjia që përcakton mekanizmin klimatik dhe bën të mundshëm ekzistencën e jetës në tokë, vjen nga rrezatimi diellor. Në pyll drita ndihet fuqimisht dhe bëhet shpesh faktor vendimtar, në zhvillimin e proceseve kryesore fiziologjike, individuale dhe kolektive, të cilët sigurojnë ekzistencën e drurëve dhe të pyllit. Ndriçimi në një pikë të rruzullit tokësore varet nga një serë faktorësh që janë, këndi që formon drejtimi i dellit me sipërfaqen, trashësia e shtresës atmosferike, nga sezoni, gjerësia dhe gjatësia gjeografike ora dhe gjendja e atmosferës. Ndriçimi MSc. Hasan CANI
DISERTACION
53
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
është me i fortë në lartësi të mëdha pasi trashësia e atmosferës që përshkohet është më e vogël kjo zvogëlon thithjen dhe shpërndarjen, në kohe me re ndriçimi ulët 30 – 40% të vlerës se në kohë pa re. Ndriçimi varet nga mbulesa bimore, në pyll bimët ndriçohen 25 - 50% se në mjedis të hapur. Në një ambient pyjor ka pakësim të ndjeshëm të intensitetit të ndriçimit në tokë me formimin progresiv të gjetheve. Siç dihet nga literatura dhe praktika në vegjetacionin pyjor kate të ndryshme përfitojnë intensitet të ndryshëm drite. Kati i drurëve përfiton me shumë dritë deri në (80%), me pas vjen ai shkurror me 7% dhe me pak ai barishtor dhe myshqeve (2%). 10% reflekton nga kurora dhe kthehet në atmosferë. Drita në kompleks vepron mbi bimën me një sere efektesh fiziologjike si (asimilimin, fototropizmin, mbirja, rritja) dhe morfologjenetike (morfologjia, struktura anatomike dhe lulëzimi). 6.1.1.2 Temperatura Në kompleksin e kushteve klimaterike dhe pedologjike me të cilat lidhet bimësia, temperatura është elementi qe ushtron mbi bimët një veprim mbizotërues dhe është një faktor kryesor ne daljen dhe shpërndarjen mbi tokë të specieve të ndryshme bimore. Nxehtësia ndikon mbi rritjen dhe zhvillimin e pyllit si në mënyre direkt (frymëmarrjen, transpiracionin, asimilimin, mbirjen e farave), ashtu dhe në mënyre indirekte (aktivizimi ose frenimi i proceseve biokimike ne toke, ndryshimi i regjimit te ujit ne toke). Nxehtësia se bashku me faktorët hidrometrike, është agjenti kryesor që përcakton shpërndarjen gjeografike te specieve pyjore dhe vendos kufijtë brenda të cilave është e mundur jeta e specieve të dhëna. Zona e studimit shtrihet në Zonën klimatike me temperature mesatare vjetore me të ulëta, të përfshira midis 7.5 dhe 10.7°C që janë zonat me malore në veri lindje të vendit dhe që bien në rrethin e Kukësit, Dibrës, Bulqizës dhe Matit, temperaturat mesatare maksimale të cilave janë të përfshira midis 13.3 dhe 15.6°C dhe ato minimale midis 4.4 e 6.0 ° C. Temperaturat maksimale absolute, që regjistrohen në muajin korrik janë me të larta se vlerat e përfshira midis 27.3 dhe 31oC me një probabilitet prej 75% dhe me të larta se vlerat e përfshira midis 30.5 dhe 34.6oC me një probabilitet prej 25%, temperatura maksimale absolutë që regjistrohen në muajt e janarit dhe të shkurtit, janë me të ultë se vlerat e përfshira midis -5.9 dhe 7.9oC me je probabilitet prej 75% dhe me të ultë se vlerat e përfshira midis -11.6 dhe -14 oC me një probabilitet 25%. Të gjitha këto parametra na kanë orientuar për të gjykuar mbi shpërndarjen e llojeve të dushqeve të marra në studim.
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
54
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
Figura 19. Shpërndarja e temperaturave mesatare
Temperatura mesatare luhatet nga +160C në zonën fushore, në +100C në veri të zonës malore. Periudha e vegjetacionit (temp mbi 100) është në periudhën nga fillimi i muajit maji deri në gjysmën e muajit tetor. Sipas rretheve temperatura mesatare paraqitet me ndryshimet përkatëse dhe konkretisht për rrethin e Kukësit dhe Dibrës fillon prej +10OC, për rrethin e Bulqizës është nën +100C, ndërsa për rrethin e Matit prej +130C.
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
55
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
Temperaturat me të madhe se +70C zgjatin rreth 30 ditë me shumë se periudha me temperature me të madhe se +100C. Temperatura ushtron një veprim mbizotërues dhe është një faktor kryesor në përhapjen dhe shpërndarjen e specieve të ndryshme pyjore mbi tokë. Për shpërndarjen e bimësisë në tokë, të dhënat me të përdorshme janë temperaturat mesataret vjetore, mujore dhe ekstremet e temperaturave. Nga të dhënat e temperaturave janë përcaktuar hapësirat klimatike homogjene përsa i përket temperaturave mesatare vjetore në territorin e Shqipërisë. Vendi ynë është ndarë në 6 hapësira të tilla. Këto hapësira fillojnë me 7.50 C në shkallën e parë dhe mbaron në 17.10 C në shkallën e 6. Zona studimit sipas ndarjes së rretheve është e përfshire për rrethin e Kukësit në 3 shkallë, shkalla e parë 7.5 – 9.10 C, shkalla e dytë 9.1 – 10.70 C dhe shkalla e tretë 10.7 – 12.30 C. Rrethi i Dibrës 3 shkallë përkatësisht e parë 7.5 – 9.10 C, shkalla e dytë 9.1 – 10.70 C dhe shkalla e tretë 10.7 – 12.30 C, rrethi i Bulqizës në 2 shkallë shkalla e dytë 9.1 – 10.70 C dhe shkalla e tretë 10.7 – 12.30 C, ndërsa rrethi i Matit e dytë 9.1 – 10.70 C e tretë 10.7 – 12.30 C e katër 12.3 – 13.90 C dhe e pesta 13.9 – 15.50 C. të dhënat hollësisht paraqiten në figurën 20 më poshtë. Temperaturat mesatare të stinës së dimrit kanë rendësi të madhe për speciet termofile sidomos në rastet kur duam të futim në pyllëzimet artificiale lloje të huaji. Në këto raste ekstremet e temperaturës shfaqen si faktor kufizues në përhapjen e llojeve të ndryshme e të huaja. Theksojmë se është shumë e rëndësishme se përveç temperature dhe nevojave të specieve të ndryshme ndaj nxehtësisë këto duhet të trajtohen në baze të nevojave të bimëve pyjore karshi nxehtësisë dhe lagështisë. Pyjet e dushqeve për zonën e studimit janë të përbëre nga specie spontanë natyrore që u janë përshtatur mjaft mire kushteve fitoklimatike të zonës dhe evolucionit të tyre filogjenetik. Studimi i kushteve klimatike është një domosdoshmëri dhe të konsiderohen si primare sepse mbi bazën e tyre caktohen me mire përbërjet e grumbujve pyjore në mënyre që ata ti përshtaten me mire klimës lokale. Në rastin e pyllëzimeve artificiale rendësi të veçantë që duhet pasur parasysh është edhe regjimi termik. Duhet të tregohet një kujdes i veçantë sidomos në minimalet e temperaturave të stinës së dimrit, periudhën e zgjatjes së periudhës së vegjetacionit, datat dhe frekuencat e fillimit të ngricave e sidomos ato të natës, si dhe nuk duhet të lihen mënjanë as temperaturat maksimale të stinës se verës.
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
56
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
Figura 20. Hapësirat klimatike homogjene përsa i përket temperaturave mesatare vjetore në territorin e Shqipërisë.
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
57
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
6.1.1.3 Reshjet (uji). Shqipëria, në përgjithesi, është e karakterizuar nga reshje të larta shiu, ajo mesatarisht, lëviz nga vlera minimale të përfshire midis 500 dhe 2000 mm për vit në ultësira dhe në zonat kodrinore përgjatë bregdetit Adriatik dhe disa zona në verilindje. Zona e studimit ku përfshihen rrethet e Kukësit, Dibrës, Bulqizës dhe Matit shtrihet në zonat klimatike homogjene nga 1 - 4 me vlerat përkatëse nga 649 mm – 2294 mm reshje vjetore. Zonat kane një shtrirje nga bregdeti deri në lartësitë e mëdha në zonën me jugore dhe me veriore të vendit. Të dhëna më të hollësishme tregohen në figurën 21 më poshtë që pasqyrohen hapësirat klimatike homogjenë përsa i takon reshjeve të shiut. Sipërfaqet klimatike homogjenë me më pak reshje shiu (në të cilat reshjet vjetore me 75% të probabilitetit janë me të vogla se vlerat e përfshira midis 694 dhe 968 mm dhe me një probabilitet prej 25% jo më të vogla se vlerat e përfshira midis 944 dhe 1396 mm) janë edhe në rrethin e Kukësit, Dibrës. Uji është përbërës kryesor i lëndës së gjalle dhe faktori kryesor ekologjik për të gjitha llojet e bimëve. Uji në natyrë ka shpërndarje të ndryshme dhe kjo varet nga sasia e reshjeve. Gjatë vitit përveç sasisë së reshjeve rendësi ka shpërndarja e tyre dhe në cilën stinë ato bien në përqindje me të lartë. Bimët kanë nevoje si për lagështinë e tokës dhe lagështinë ajrore që ndikon në transpirimin. Reshjet furnizojnë bimët gjatë gjithë vitit me një sasi të caktuar uji e matur në mm, që përben një element të përzgjedhjeje të llojeve të ndryshëm nga habitatet ku reshjet kanë vlera të ndryshme (ekstreme). Për mjedise të ndryshme me sasi të barabartë reshjesh vjetore mund të identifikohen reagime të ndryshme bimësie. Një rendësi ka sasia e reshjeve të shpërndara gjatë vitit duke vlerësuar në mënyre të ndarë sasinë e reshjeve në muaj. Ecuria e këtij faktori duke e bashkuar shpesh me atë të temperature mesatare mujore mund të karakterizoi klimën e një territori të caktuar. Nga studime dhe vlerësime janë përcaktuar shpërndarja e reshjeve në territorin e vendit. Këto reshje kane një ndarje në intervale të përcaktuar mm sipas intensitetit dhe shtrirjes gjeografike. Në zonën e studimit reshjet kane një shpërndarje që fillon nga 500 mm deri 1100 mm. Të dhëna janë pasqyruar dhe në figurën 22 të mëposhtme mbi shpërndarjen e reshjeve.
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
58
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
Figura 21: Hapësirat klimatike homogjenë përsa i takon reshjeve të shiut në Republikën e Shqipërisë.
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
59
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
Figura 22. Shpërndarja e reshjeve në Republikën e Shqipërisë.
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
60
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
Në tabelën e mëposhtme jepen temperatura mesatare vjetore shumëvjeçare dhe sasia e reshjeve mesatare vjetore. Tabela 2
Të dhënat mbi mesataren shumëvjeçare të reshjeve dhe temperature.
Muaji
Janar
Shkurt
Mars
Prill
Maj
Qershor
Korrik
Gusht
Shtator
Tetor
Nëntor
Dhjetor
T R
7.5 75
3.5 105
5 99
8.5 75
18 48
21 48
24 18
24 36
20.5 69
17 75
11.5 129
8.5 87
Mbështetur në këto të dhëna kemi ndërtuar diagrame Dermo – Pluviometrike, bazuar në treguesin Gaussen, që karakterizon bimësinë e dushqeve gjetherënëse (Quercus sp.) të shoqëruar me të gjithë llojet fletore dhe halore për zonën e studimit. Diagram 1
Fig. 23 Diagram Gaussen.
Diagram termo-pluviometrike është bazuar në treguesin e thatësirës Gaussen, e cila është paraqitur në grafikun e mësipërm. Nga studimi që i behet diagrames rezulton që për zonën e studimit të demonstrojnë dy muaj thatësire verore, asnjë periudhe të gjatë ngrirjes dhe dy muajve me lart 100 mm i precipitimit të reshjeve. Faktorët e temperaturës dhe reshjeve veprojnë në mënyre komplekse mbi vegjetacionin duke karakterizuar klimën në përgjithesi. Zona e studimit bën pjese në zonën ku karakterizohet për dimër të ashpër dhe të lagshtë dhe vere të thatë e të nxehtë. Trashësia e dëborës, kjo është në varësi të lartësisë mbi nivelin e detit si dhe kundrejtimeve të shpateve. Në lartësitë e mëdha trashësia shkon deri në 60-110 cm ndërsa në zonat e ulta kjo shkon deri në 20 cm. Periudha ku trashësia e dëborës është me e madhe është periudha nga muaji dhjetor deri në muajin mars ndërsa në zonat e larta dëbora bie edhe gjatë muajit prill. MSc. Hasan CANI
DISERTACION
61
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
6.1.1.4 Era dhe anomalitë. Era ndikon drejtpërsëdrejti nëpërmjet veprimit të saj mekanik mbi tokën dhe bimësinë dhe tërthorazi duke ndikuar në ndryshimin e lagështisë dhe temperaturës. Era kryesisht fyejnë në drejtime të ndryshme por ato dominuese janë veriore dhe VP ndërsa në erërat që fyejnë nga JL janë erëra të ngrohta dhe janë të pranishme gjatë gjithë periudhe së vitit. Ndikimi i erës duket në përkuljen e trungjeve të drurëve të përkulur në drejtim të erës, që në zonën e studimit duket qartë. Në zonën e studimit nga veprimi erës duket që në disa zona drurët kanë mbetur në shkurret (Qaf Buall, lloji dushk dhe Fushë - Bulqize lloji Pishe e zeze). Ndikimi erës është pozitiv në shpërndarjen e kokrrizave të pjalmit, të sporeve dhe të farave. Veprimi i tërthortë i erës përkon me ndryshimin e faktorëve të tjerë klimatik, duke luajtur një rol të dorës se pare në shpërndarjen e reshjeve sidomos të reshjeve të dëborës (Qaf Buall, Ura e Qytetit Bulqize) duke lëvizur sasia të mëdha të masave të ujit nga njëra anë dhe nga ana tjetër duke rritur shpejtësinë e ajrit shton shpejtësinë e avullimit nga toka. 6.2 Faktorët edafike. 6.2.1
Përshkrimi i tokës.
Studimi i tokës është bëre duke u mbështetur në një program krahasues inventarizimi dhe interpretimi i burimeve tokësore bazuar në modelet e punës që shpjegojnë marrëdhëniet e veçorive të pjesëve tokësore dhe vetë pamjes së tokës. Ky trajtim është konsideruar i vlefshëm gjithashtu edhe në studimin në fjalë dhe si arsye kryesore është fakti që në Shqipëri ka një marrëdhënie të qartë midis veçorive gjeomorfologjie të pamjeve tokësore dhe predominimit të secilit nga 5 faktorët toke formues, të çilet janë përgjegjës për çdo ndryshueshmëri të tokave të vendit. I ashtuquajturi procesi i lidhjes (katana) është i shprehur qartë nga rendi i shkëmbinjve që dalin në sipërfaqe të tokës të ndjekur nga toka të cekëta në pjerrësi të cilat janë objekt i fenomenit të erozionit të vazhdueshëm. Në vazhdimësi janë të ndjekura nga toka me të maturuara në pjesët e prapme të pjerrësive dhe në pjesët fundore të tyre ku zë me shumë vend aktiviteti koluvial. Informacioni baze për përcaktimin e këtyre tokave dominonte derivon nga studimi fushor dhe nga përdorimi i njohurive baze ekzistuese. Klasifikimi i tokave duke përdorur sipas W.R.B. është klasifikim sipas Manualit të Byrosë Evropianë të Tokës (ESB Manual). Nga studimet e realizuar në vendin tonë janë përcaktuar 13 tipe dominante të tokave mbi bazën e të cilave është realizuar harta pedologjike e tokave të Shqipërisë sipas qarqeve të vendit. Të dhënat të hollësishme jepen të pasqyruar në figurën 26. Nga studime të kryera Shqipëria ndahet në 8 rajone tokësore të cilat jepen të hollësishme të pasqyruar në figurën 27, në hartën përkatëse që shoqëron studimin. Zona e studimit ndodhet në rajonet 8, 5, 4, 3 të ndarjes.
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
62
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
Figura 24: Harta pedologjike e tokave te Shqipërisë sipas rajoneve të vendit.
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
63
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
Figura 25: Harta e rajoneve tokësore sipas qarqeve të vendit
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
64
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
6.3
Tipet dhe nëntipat e tokës që ndodhen në zonën e studimit.
Tokat pyjore të pyjeve të dushqeve të zonës së marrë për studim janë të vendosura mbi formacione gjeologjike që i përkasin epokave paleozoike dhe mesozoike ku në shumicën e përhapjes së pyjeve janë shkëmbinj ultrabazik, sedimentare dhe me pak magmatke e metamofike. Ndërsa në brezin e tokave të murrme pyjore ku shtrihen në përgjithesi pyjet e ahut e të pishës mbizotërojnë shkëmbinj sedimentare, magmatike dhe metamorfike. Për përcaktimin e llojit të tokës jemi mbështetur në hartën pedologjike të tokës së Shqipërisë, në studimet të ndryshme në lidhje me tokat e vendit tonë, gjithashtu kemi hapur dhe disa profile në vende me përfaqësues. Nga studimi i profileve rezultoi se tokat e zonës se studimit i përkasin tipit të tokave të kafenjta malore. Një karakteristike e veçantë e tokave të kafenjta malore është se ato kanë pak lëgushe ose në shumicën e raste lëgusha mungon fare, janë toka të cekta, të thata, me strukture. 6.3.1
Tokat e kafenjta
Tokat e kafenjta zënë pjesën me të madhe të shtrirjes se pyjeve të dushqeve të zonës së studimit. Ato shtrihen në lartësitë 600 – 1000 m mbi nivelin e detit. Quhen ndryshe edhe tokat e pyjeve të dushqeve dhe formohen nën ndikimin e pyjeve kserofil të dushqeve dhe i nënshtrohen gërryerjes ujore. Kanë horizont humusor të trashe në ngjyre hiri kafe ose kafe të çelur, kanë përbërje mekanike nga subargjilore të mesme në argjilore. Në përgjithesi janë toka pjellore me përmbajtje humusi deri në 2-5%, me pH neutral deri në acid ose bazik. kushtet e klimës mesdhetare paramalore dhe malore me regjim të ndryshëm hidrotermik. Sasia vjetore e reshjeve që bie shkon nga 900 – 1650 mm, sasia me e madhe këtyre reshje mbi 85% bien në përudhen e pushimit të vegjetacionit tetor – mars. Vera e nxehtë dhe thatë, dimri jo shumë i ftohtë dhe me shumë reshje. Mbështetur në ndryshueshmërinë sezonale klimatike të këtij brezi tokash kushtëzon dinamikën e regjimit ujor të tokës në përudhën e vjeshtës - dimrit – pranverës që është shpëlarës. Si rezultat i nënshtrohen shpëlarjes në thellësi të konsiderueshme, që shoqërohet me lëvizjen e kripërave në profilin e tokës. Gjatë periudhës së verës tokat e kafenjta janë në përgjithesi të thata dhe në koren e tokës shfaqen plasaritje të thella që mund të arrijnë deri në 20 cm. Toka ka regjim ujor djersitë për shkak të avullimit të madh dhe kështu bëhet kalimi i ujit nga thellësia drejt sipërfaqes së tokës, gjithashtu së bashku me ujin lëvizin dhe lëndët ushqyese dhe kripërat minerale, të cilat vendosen në shtresat e ndryshme dhe në sipërfaqe. Tokat e kafenjta janë të formuara kryesisht mbi shkëmbinj sedimentare dhe me pak mbi shkëmbinj magmatik e metamorfike. Të vendosur dhe mbi formacione të ndryshme skeletike të përziera, mbi konglomerat të përzier sedimentaro –metamorfik gjenden në Dibër, mbi aluvion e terpentinës dhe magnezitet gjysme të alternuar gjenden në Bulqize dhe Shtiqën të Kukësit, mbi MSc. Hasan CANI
DISERTACION
65
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
cipa të kuqërremta të alternimit të silikatëve e karbonateve gjenden tokat në Shemri (Kukës), Shupenze (Dibër) dhe në Mat. Në formimin e këtyre tokave dhe në vetë cilësitë e tyre ndikim mjaft të mirë jep edhe bimësia e dushqeve (qarri, shpardhi, bunga etj) ku në të kaluarën kanë pasur një përhapje të gjere dhe zhvillim shumë mire. Vegjetacioni natyror në këto toka përbehet dhe nga shumë lloje të tjerë fletorësh por nuk mund të lihen pa përmendur dhe halorët, gjithashtu bimësia barishtore është graminace që është gjithmonë bashkëshoqëruese e pyjeve të dushkut. Për sa i përket relievit, zona e marrë për studim shtrihen në reliev mjaft heterogjen me pjerrësi të madhe në disa pjesë këto toka janë objekt i një erozioni intensiv ndërsa në disa të tjera shfaqet me reliev me të butë ku gërryerja dhe fenomeni i erozionit është me pak i pranishëm. Si rezultat i shfrytëzimeve të pyjeve të dushkut pa kriter dhe ç’pyllezimit për hapjen e tokave të reja bujqësore dhe me pas mbi kullotje kanë bërë që këto toka të abandonohen nga mbjellja e kulturave bujqësore dhe ti nënshtrohen një erozioni intensiv deri shkatërrimin e tyre në mënyre të pa kthyeshme. Nga përshkrimet e përgjithshme të profileve në terren, rezulton se karakteristikat e tokave të kafenjta janë ngjyra kafe, teksture nga subargjilore e mesme në argjilore, strukture nga kokrrizore në plisore, këto toka kanë reaksion neutral me lëkundje të lehta drejt bazicitetit ose aciditetit, horizontin humusor të zgjatur, përmbajtje mesatare humusi, strukture granulare plisore, horizont iluvial, karbonatik-argjilin dhe ngjeshje në horizontet e mesme. Profili i tokave të kafenjta dallohen nga ndërtimi i profilit me horizonte gjenetike të diferencuara. Formula e profilit është e ndryshme, në pjese të ndryshme të zonës së studimit. Janë hapur profile në të gjithë sipërfaqen e studiuar. Më poshtë po përshkruajmë horizontet që janë ndeshur gjatë studimit. Horizonti (A) me një trashësi deri (30-40 cm) me ngjyre të hinjët kafe deri kafe e çelur, me strukture granulare kokrrizore dhe përbërja mekanike nga subargjilore e mesme deri në argjilore Horizonti kalimtar është i ngjashëm me shumë me horizontin A dhe arrin deri në thellësi deri në 40 cm. Horizonti B është shumë i ngjeshur, me përbërje mekanike me të rëndë se i pari, struktura shkon deri në plisore, paraqitët me ngjyre të verdhe në të murrme, shpesh here vihen re dhe njolla ndryshku. Trashësia e këtij horizonti varin shumë nga 20 deri 180 cm. Disa here në ketë horizont përmbahen gurë të formacioneve nga me të ndryshmet. Zakonisht për në horizontin C kalimi behet nëpërmjet horizontit kalimtar BC. 6.3.1.1 Klasifikimi i tokave të kafenjta. a. Të kafenjta malore b. Të kafenjta livadhore c. Livadhore të kafenjta. Secili nga grupet e përmendura me lart ndahet në: 1. Tipik (Haplik luvisol) MSc. Hasan CANI
DISERTACION
66
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
2. Të kuqërremta (Dystrik kabisol) 3. Me kripëzim magnezial (Eutrik vertisol). 6.3.1.1.1
Tokat e kafenjta malore 6.3.1.1.1.1 Toka të kafenjta tipike (Haplik luvisol).
Këto toka janë shumë të përhapura në rrethin e Dibrës të vendosura mbi formacione sedimetare dhe materiale primare të ndryshme, kanë profil të diferencuar në horizont, ngjyre karakteristike të kafenjtë dhe në varësi të materialit primar dhe kushteve të tjera tokë formuese kanë teksture subargjilore të mesme deri të rënde. Përmbajtja e argjilit është e lartë në horizontin B, ndërsa struktura është arrore deri në plisore B., reaksioni nga neutral deri në acid (pH ujor = 5.56 dhe pH KCL 5-5.5).kapaciteti i këmbimit kationik i këtyre tokave është mesatar deri i lartë. Përmbajtja e humusit 4-8% në tokat ku ka vegjetacion pyjor. 6.3.1.1.1.2 Tokat e kafenjta të kuqërremta (dystrik kabisol) Përhapja dhe formimi: Janë të përhapura në pjese të konsiderueshme të zonës së studiuar të formuara nga cipa të kuqërremta të alternimit të gëlqerorëve dhe silikatëve, kryesisht të konglomeratëve dhe shtufeve ranore. Karakteristikat morfologjike: ngjyra e këtyre tokave është e kuqërremtë dhe ruhet gjatë gjithë trashësisë, profili i thelle e i diferencuar në horizonte. Horizonti Ao takohet në pyjet me gështenje të dendur (Zerqan). Horizonti A arrin deri 35 cm i trashë me ngjyrë të kuqërremtë në kafe të çelet dhe njolla të murrme, me teksture subargjilore të mesme në të rende, struktura është kokrrizore e paqëndrueshme, ngjeshmëri mesatare deri në të lartë. Horizonti B, arrin në një trashësi deri 70-85 cm, ka ngjyrë të kafe në të çelet me nuanca të zverdhura dhe njolla ndryshku. Struktura është plisore dhe ka në përmbajtje gurësh të formacioneve. Të dhënat kimike: Humusi në këto toka është mesatar në horizontin A dhe me të varfra në humus në thellësi. Në vartësi të materialit primare varet dhe reaksioni i këtyre tokave, reaksioni i këtyre tokave është acid (pH KCL 4-4.5), kapaciteti i këmbimit kationik i ulët dhe saturimi i ulët me baza. Janë të toka të varfra me P dhe nga mesatare deri në të pasura me K.
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
67
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
6.3.1.1.1.3 Tokat e kafenjta me kripëzim magnezial (Eutrik vertisol). Këto toka janë shumë të përhapura në rrethin e Kukësit, toka skeletike të theksuara dhe janë të formuara mbi shkëmbinj ultrabazike (serpentinite dhe magnezite) nga të cilat si rezultat i alterimit intensiv, sintetizohen minerale të dyta të tipit gizingerit që u jep këtyre tokave ngjyrën karakteristike të zeze me shkëlqim metalik. Horizonti A me ngjyre kafe në të zeze me shkëlqim me teksture subargjilore me trashësi deri 25 cm. Horizonti B ka ngjyre të erret në të zeze me shkëlqim metalik, teksture me të rënde se horizonti A. Cilësitë fizike të këtyre tokave janë të këqija; bymimi e tkurrja e lartë, kapacitet ujëmbajtës të madh dhe përshkueshmëri ujore e ajrore të vogël. Tekstura është e rënde argjilore dhe uniforme në të gjithë trashësinë, ndërsa struktura bllokore këndore. Cilësitë kimike përcaktohen nga përmbajtja e lartë e Mg në kompleksin thithës, me rritjen e përqendrimit të Mg një pjese zëvendëson Ca, raporti Ca/Mg shtrihet midis 1 dhe 7, reaksion neutral deri lehtësisht bazik me vlera (pH ujor 6,5 -7,2). Këto toka janë të pasura me humus ( 2-5% në shtresën sipërfaqësore e mbi 1% në thellësi). Pjelloria e këtyre tokave në përgjithesi është e kufizuar. 6.3.1.1.2
Tokat e kafenjta livadhore.
Këto toka kanë një pozicion tranzitor mes tokave të kafenjta dhe atyre livadhore të kafenjta. Këto toka takohen nga Shupenza deri Fushë – Aliaj, në terren me pjerrësi deri 14%. Niveli humusor është më i ultë se ai i kafenjta, reaksioni nga lehtësisht acid në lehtësisht bazik. Tipet e tokave të kafenjta livadhore paraqitën si më poshtë : 1. Tipik (Haplik luvisol) 2. Të kuqërremta (Dystrik kabisol) 3. Me kripëzim magnezial (Eutrik vertisol). Karakteristikë e përbashkët e tyre është përmbajtja e lartë e gurëve në forme konglomeratësh të tharmuara. 6.3.1.1.3 Tokat Livadhore të kafenjta. Këto toka janë të zhvilluara mbi depozitime kuaternare, kryesisht diluviale, me natyrë argjilore dhe subargjilore të pasura me CaCO3, në përgjithesi janë toka të thella, me ajrim, porozitet dhe veti kimike të mira. Horizonti A është i zgjatur me ngjyre të erret deri në kafe të murrme, me strukture arrore e kokrrizore dhe teksture subargjilore të lehtë në të mesme, të shkrifet. Në këto toka horizonti AB është horizonti kalimtar dhe ka cilësi të ndërmjetme që e përafrojnë me tepër me horizontin A sesa me B. Horizonti B ka trashësi mbi 20 cm e me ngjyre më të çelët njolla të kaltra që tregojnë teprice të lagështirës në pjesët me në thellësi të tij, strukture MSc. Hasan CANI
DISERTACION
68
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
arrore dhe plisore dhe teksture subargjilore dhe argjilore. Në krahasim me tokat e kafenjta malore kanë nivel me të ulet të humusit dhe N, përmbajtje me të lartë P por me të ulët K si pasoje e natyrës deluvionale dhe aluvionale të materialit tokësor, reaksionit neutral dhe lehtësisht bazik. Në zonën e studimit kemi këto nëntip tokash. Tokat livadhore të kafenjta tipike (Eutrik kambisol,eutrik leptosol). Toka livadhore të kafenjta karbonatike (Kalkarik kambisol). Toka livadhore të kafenjta të kuqërremta ( Humik kambisol). Toka livadhore të kafenjta me kripëzim magnezial (Vertisol). 6.4
Faktorët orografik 6.4.1
Lartësia mbi nivelin e detit
Shqipëria dallohet për ndryshimin e madh në lartësitë mbi nivelin e detit (2750 m) një tipar që shoqërohet me ndryshime të thella në gjeologji dhe reliev, ashtu si dhe me ndryshime vertikale të rëndësishme të klimës, hidrografisë, tokës dhe vegjetacionit. Lartësia ulet duke lëvizur nga lindja në përendem të vendit, dhe kjo përcakton kushtet e klimës, tokës dhe vegjetacionit. Shqipëria është kryesisht një vend malor ku 13,3% e territorit është nga 0 deri në 300 m lartësi, 25,5% midis 300 dhe 600 m, dhe 61,2% mbi 600 m lartësi mbi nivelin e detit. Sipërfaqet pyjore e kullosore në zonën e marre për studim shtrihet nga 300 m mbi nivelin e detit deri në lartësitë 2751 m (M. Korabit). Pjesa me e madhe e fondit pyjor është në lartësinë 600 - 900 m, pastaj radhitet lartësia 300 – 600 m për llojet e dushqeve, ndërsa për llojet halor dhe ahun shtrihen në lartësi mbi 1000 m. Për të dhëna me të detajuara shih pasqyrën ane kolonat, “Sipërfaqja sipas lartësisë mbi nivelin e detit dhe funksioneve kryesore”. 6.4.2
Kundrejtimi
Kundrejtimi kryesorë në këtë zonë studimi është ai veri përendem 30.4%, pas këtij radhitet kundrejtimi verior 20.4%, dhe perëndimor 18.6%. Me pak është ekspozimi ndaj kundrejtimit juglindje vetëm 1.9%. Të dhënat me të hollësishme janë në databazën e rezultateve. 6.4.3
Pjerrësia
Në zonën e studiuar takohen të gjitha llojet e pjerrësive që nga 0-10% dhe deri tek 71100%. Pjesa me e madhe e pyjeve të dushkut është e vendosur në pjerrësinë 11-40% (66.2% e gjithë sipërfaqes pyjore) dhe pas kësaj dominon pjerrësia 41-70% (21.9% e gjithë sipërfaqes pyjore). Për detaje me të hollësishme shih pasqyrën ane kolonat “Sipërfaqja sipas pjerrësisë dhe funksioneve kryesore” si dhe diagramin përkatëse. MSc. Hasan CANI
DISERTACION
69
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
6.4.4
Relievi
Relievi i zonës së studiuar krijohet nga dy lumenj Lumi Drin dhe Lumi Mat, një numër i madh shpatesh dhe luginash si dhe nga një dendësi përrenjsh dhe përroskash. Shpatet kryesore janë ato shpate ujerat e të cilëve rrjedhin në lumin e Drinit dhe në lumin e Matit. Luginat kryesore janë ajo e Matit dhe Drinit që përfshin Dibrën dhe Kukësin. Territori i studiuar është jashtëzakonisht heterogjen me mozaik të llojeve e të habitateve pyjore. Variacioni klimatik është manifestuar në zona të ndryshme ekologjike të përbëra nga lloje të ndryshme të bimësisë. Historia e pyjeve në zonën së studimit është një histori e fragmentimit të pyjeve, degradimi dhe eventualisht shpyllëzimit, por edhe i zgjerimit të përkohshëm natyrore të pyjeve. Probleme të mëdha në këto zona janë zjarret e pyjeve. Prania e zjarreve krijon rreziqe serioze, sidomos gjatë muajve të thatë të verës. Karakteristikat tipike të rajonit studimit përfshijnë; (i) një ndryshueshmëri të pazakontë gjeografike dhe topografike lidhur me praninë e vargjeve shumë malore relativisht të rinj, shpesh mjaft të larta në lartësi; (ii) një ndryshueshmëri të theksuar klimatike me vere të thatë dhe e nxehtë dhe me lagështi, vjeshta dhe dimër ftohtë; një shkallë vit-për-vit ndryshueshmëria e reshjeve totale, si dhe erërat e forta të shpeshta dhe të thata që favorizojnë përhapjen e zjarreve pyjore; (iii) një diversitet të lartë të specieve bimore, të shoqëruar me një ndryshueshmëri të pasur me shumë ose me pak llojet të bimësisë natyrore dhe forma përdorimi të tokës, duke i dhënë të rritet në mozaikë të ndërlikuara; (iv) një histori të gjatë të manipulimit të drurëve, pyjeve dhe peizazheve. Territori është ekologjikisht të përshtatshëm për rritjen dhe zhvillimin e llojeve të dushkut thermophyllos.
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
70
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
KAPITULLI I shtatë
ANALIZA E REZULTATEVE NGA PËRPUNIMI TË DHËNAVE
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
71
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
72
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
7.1
Rezultatet mbi përdorimin e territorit.
Zona e studimit shtrihet në Shqipërinë verilindore me një sipërfaqe totale administrative të fondit pyjor kullosor prej 349583.3 ha, dhe e ndarë sipas formës së përdorimit të tokës, si në tabelën nr.3 dhe diagramin nr.2 mëposhtëm: Tab. 3 Përdorimi i territorit. Diagrama 2 Nr. 1 2 3 4 5 6 7 8
Përd_territorit djerr inproduktive kentë/mocal kullotë pyll toke me bim.pyjore ujore të tjera Totali
sip.ha % 8734.70 1.9 17886.29 5.146 7.05 0.002 47721.84 13.730 230103.60 66.201 5533.12 1.592 151.22 0.044 39445.49 11.348 349583.3 100
Nga të dhënat rezulton se pyjet zënë 230103.6 ha ose 66.2% të sipërfaqes se përgjithshme të përdorimit të territorit. 7.2 Gjendja reale e pyjeve dhe pyjeve të dushqeve (sipas shoqërimeve) në zonën e studimit. Nga analiza e përpunimit i të dhënave ka rezultuar se sipërfaqja totale e mbuluar me pyje për zonën e studimit është 230103.6 ha. Ndërsa sipërfaqja që zënë dushqet është 89445.64 ha. Këto të dhëna janë të pasqyruar dhe në tabelën nr.4 të mëposhtme por nga përpunimi i të dhënave është përpiluar dhe harta përkatëse e zonës së studimit në GIS figura 26. Tab. 4 Të dhënat për sip. pyjore totale dhe sip. së dushqeve për zonën e studimit në ha dhe %.
Nr. 1 2 3 4
MSc. Hasan CANI
Rrethi Bulqize Dibër Kukës Mat Total
Sipërfaqja pyjore (ha) 54293 63803 54056 57952 230104
Sipërfaqja pyjore në % ndaj totali 77 65 57 79
DISERTACION
Dushqet ha 19168.16 17651 15932.61 36693.87 89445.64
% ndaj totalit sip. pyjore 35 28 29 55
73
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
Fig. 26. Harta e përhapjes se llojeve të dushkut në Zonën e studimit.
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
74
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
7.2.1
Struktura sipas V.D.H. klasës së moshes, klasës se prodhimit, kurore dendësisë dhe përbërjes në zonën e studimit.
Në tabelën e të dhënave të mëposhtme jepet sipërfaqja totale e pyjeve dhe sipërfaqja e pyjeve të dushkut për zonën e studimit. Nga të dhënat rezulton se sipërfaqja që zënë pyjet e dushkut është nga 28 – 55 % të sipërfaqes totale të mbuluar me pyje. Kjo tregon se pyjet e dushkut janë një burim shumë i rëndësishëm për përmbushjen e funksioneve ekonomike, shoqërore dhe rekreativ për zhvillimin e zonave rurale. Sipërfaqja dhe vëllimi drusor sipas klasave të moshes për pyjet e dushkut. Shpërndarja e sipërfaqes dhe vëllimit drusor sipas klasave të moshes është një indikator i rëndësishëm nëse mbarështimi i pyjeve mund të konsiderohet i qëndrueshëm, dhe në ketë rast mund të pritet një shpërndarje uniforme. Sikurse tregohet në tabelën nr. 5, shpërndarja e trungishtes në klasat e moshës ndërmjet 21 dhe 100 vjet është 12% dhe 38%. Është e rëndësishme të nënvizohet se klasa me e re e moshës është me pak e përfaqësuar (kjo mund të shpjegohet pjesërisht me faktin që diametri kufi përjashton nga matjet drurët e vegjël/të rinj). Klasa e dytë dhe e tretë e moshës me përkatësish 12 dhe 19 % tregon që silvikultura duhet të favorizoje ketë pjese, në mënyre që të mbaje/krijoje kushte për qëndrueshmërinë afatgjatë. Shpërndarja për cungishten e klasave të moshës ndërmjet 10 dhe 50 është 10% dhe 7%. Klasa e dyte dhe trete e moshës përkatësisht 55% dhe 11% tregon se këtu ndërhyrjet silvikultorore duhet të favorizojnë menaxhimin e qëndrueshëm. Struktura dhe forma e qeverisjes së pyjeve të dushkut sipas klasave të moshës në sipërfaqe dhe volum jepet në tabelën dhe diagramin e mëposhtme; Tab. 5 Të dhënat për sipërfaqen dhe vëllimi sipas klasave të moshes Tungishten Klasat e Sipërfaqja, Volumi Volumi total Kufijtë e klasës vjet moshes ha ha m3
%
Pyll i lartë (trungishtë) 1 2 3 4 5 6 7 8
MSc. Hasan CANI
0-20 21 - 40 41 - 60 61 - 80 81 – 100 101 - 120 121 - 140 141 - 160
687.19 1172.83 1275.99 1548.52 2644.47 952.72 506.79 301.59 9090.1
DISERTACION
64.50 75.35 69.84 91.05 99.21 71.15 76.80 68.75 82.79
44323.76 88369.47 89113.07 140987.40 262362.68 67787.90 38919.00 20734.00 752597.28
6 12 12 19 35 9 5 3 100
75
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
Tab.6. Cungishten.
Pyll i ulet (cungishtë) 1 2 3 4 5 6
0 – 10 11 . 20 21 - 30 31 - 40 41 - 50 >50 Total
Diagrama 3
Diagrama 5
MSc. Hasan CANI
27594.18 40527.35 4533.80 2044.53 2275.34 3380.34 80355.54 89445.64
6.00 22.97 42.63 86.89 46.10 32.77 20.95 18.82
165565.08 931022.81 193272.18 177653.40 104893.80 110760.00 1683167.27 2435764.55
10 55 11 11 6 7 100
Diagrama 4
Diagrama 6
DISERTACION
76
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
7.2.2
Sipërfaqja dhe vëllimi drusor sipas klasave të prodhimit për pyjet e dushkut në zonën e studimit.
Nga përpunimi i të dhënave rezulton se shpërndarja e pyjeve të dushkut sipas formës se qeverisjes klasës së prodhimit në sipërfaqe dhe volum, rezulton të jetë mjaftë e ndryshme. Në analizën që i behet kësaj shpërndarje rezulton se menaxhimi i tyre nuk është bërë në përputhje sipas kërkesave të sistemeve silvikulturale. Të dhënat me të hollësishme dhe të detajuar jepen në tabelën e mëposhtme dhe paraqitja grafike jepet në diagramet përkatëse. Tab.7 Sipërfaqja dhe vëllimi sipas klasave të prodhimit Pyll i lartë (trungishte) Klasat e Volumi Sipërfaqja ha % prodhimit m3 1 15.98 1495.00 0.21 2 73.38 10705.00 1.51 3 605.66 90716.78 12.8 4 1415.85 114685.42 16.2 5 6979.23 490671.32 69.3 Total 9090.1 708273.52 100 Pyll i ulet (cungishtë)
Diagrama 7.
MSc. Hasan CANI
Klasat e prodhimit
Sipërfaqja ha
Volumi m3
%
1 2 3 4 5 Total
33.15 90.28 363.1 1269.87 78599.14 80355.54
2931.1 12924.2 16992.1 57751.6 1427004.4 1517603.4
0.19 0.85 1.12 3.81 94.03 100
Diagrama 8.
DISERTACION
77
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
7.2.3
Sipërfaqja e grumbujve pyjor të dushqeve sipas origjinës.
Nga përpunimi i të dhënave rezulton se origjina e grumbujve pyjor për zonën e studiuar rezulton të jetë 90% e sipërfaqes me origjinë natyrore me llastore dhe 10 % me origjinë natyrore me farore. Në tabelën nr. 8 jepet sipërfaqja në ha sipas origjinës e cila është pasqyruar dhe në figurën 27. Tab. 8 Sipërfaqja sipas origjinës. Origjina e grumbullit Natyrore 1. me fare 2. lastarë
Sip. ha
Përqindje
9090.1 80388.54 89445.64
10 90 100
Fig. 27. origjina e grumbullit.
7.2.4
Vëllimi drusor për kategori diametrike.
Shpërndarja e vëllimit drusor sipas kategorive diametrike tregon se 63 % e vëllimit të dushqeve gjendet në klasën diametrike të barabartë ose me të vogel se 34 cm dhe 29 % tij në klasën diametrike të barabarte ose me të vogël se 22 cm. Të dhënat me të detajuar në lidhe me shpërndarjen e volumit drusore në total dhe për ha si dhe në përqindje sipas kategorive diametrike jepen në tabelën nr.9 dhe figurën nr.28 të mëposhtme. Pjesa me e madhe e këtyre grumbujve krasiten për bazë ushqimore për blegtorinë. Tab.9 Vëllimi drusor për kategori diametrike. Klasa V/ha [m3] Volumi total diametrike 000 m3 <=22 cm 70.73 221806.3 23-34 cm 274.68 471138 >=35 cm 73.79 59653 Shuma 752597.3 Burimi: Nga punimet fushore të inventarizimit.
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
Përqindje 29 63 8 100.00
78
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
Figura 28. Shpërndarja e volumit sipas kategorive diametrike.
Për pyjet e ulet cungishtë volumi është 100 % në kategorinë nën 22 cm ç’ka shkakton dyshime lidhur me qeverisjen e qëndrueshme afatgjatë. 7.2.5
Shpërndarja e pyjeve të dushqeve sipas kurorë dendësisë.
Shpërndarja e grumbujve të dushqeve në zonën e studimit sipas kurorë dendësisë. Tab.10 Shpërndarja sipas kurorë dendësisë Kategoritë sipas kurore dendësisë Emërtimi 0.1 – 0.3 0.4 – 0.6 0.7 - 0.9 1.0 Sip. ha 14268 8445.64 41000 40000 % ndaj totalit 13.76 8.14 39.53 38.57
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
Totali 103713.64 100
79
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
80
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
KAPITULLI I tetë TIPET DHE NËNTIPET E PYJEVE TË DUSHKUT
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
81
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
82
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
8.1 Tipet e pyjeve të dushqeve gjetherënës në zonën e marrë për studim.
Nga literatura dihet se tipologjia pyjore merret me klasifikon e pyjeve dhe të stacioneve pyjore në njësi të dallueshme duke pasur parasysh vetitë e tyre natyrore, thelbësore. Në silvikulture njohja e sejcilit faktor të prodhimit me vete dhe aq me teper e tërësisë së tyre të integruar tipologjikisht, bëhet një problem radikal me rëndësi të jashtëzakonshme, në orientimin e aktivitetit praktik të qeverisjes racionale të pyjeve. Nga ana e tyre bimët evulojne, fitocenozat përsëriten dhe zëvendësohen në hapësire dhe në kohë, por esenca e shoqërimit të drurëve dhe e bimëve të tjera në bashkësitë pyjore mbetet e njëjtë, ajo përcaktohet nga vetitë biologjike të specieve nga konkurrenca e vazhdueshme për drite, për ujë, lënde minerale për të plotësuar kërkesat përkatëse. Prandaj ne silvikulture përcaktimi i specifikes të secilës pjese të territorit është një kusht shumë i rëndësishëm për ta bërë procesin natyror të grumbullimit të biomasës një proces të drejtueshëm dhe rregullueshëm brenda kufijve sa me të gjerë. Tipet e pyjeve janë një faktor i rëndësishëm për identifikimin e politikes së pyjeve, praktikave me të mira në pylltari dhe implementimin e sistemit të monitorimit për menaxhimin e qëndrueshëm të pyjeve. Në thelb kriteret baze të diferencimit kanë qenë ato me karakter të thelle ekologjik, sidomos përbërja e katit të drurëve, prodhimtaria e grumbullit dhe karakteristikat stacionare me rol formues. Në përcaktimin dhe diferencimin e shoqërimeve bimore, theksi është venë mbi kriteret përbërjes së tyre floristike të hollësishme. Parimet themelore dhe metoda e punës së përdorur për klasifikimin e shoqërimeve bimore është mbështetur shumë në shkollën fitocenologjike floristike e J.Braun-Bluquet ose shkolla franko – zvicerane. Nga përpunimi i të dhënave të grumbulluara në terren janë vlerësuar speciet konstantë të paraqitura në tekst që janë ato me një frekuence dukuri që tejkalon 50% për komunitet të caktuar. Speciet dominuese janë definuar ata që arrijnë një mbulese me të lartë se 50% në me shumë se 50% të rilevimeve. Ne theksojmë se janë identifikuar me në fund tipet e pyjeve sipas (EA 2006), zona me homogjene. Sipërfaqet pyjore janë klasifikuar në një sistem hierarkik të tipeve pyjore, të përcaktuar nga përbërja e saj dhe të karakterizuar nga faktorët e stacionit në sistem-NFIs (Procesi Montreal 1998). Tipet e pyjeve janë një qasje fleksibile për të mbledhur dhe organizuar informacione pyjore, sipas një tipologjie të dobishme për të kuptuar dallimet të cilat janë relevante për vlerësimin e gjendjes së biodiversitetit të pyjeve (EA 2006). Në kuadër të BE klasifikimi i tipeve të pyjeve shqiptare janë dhënë në figurën nr. 29 me poshtë.
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
83
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
Figura 29.
Sistemi i tipeve të pyjeve në Shqipëri (NFIs) A. Proko.
Përveç aspekteve të menaxhimit, qëllimi i këtij klasifikimi është monitorimi i pyllit, me reference të veçantë për vlerësimet e biodiversitetit të pyjeve si edhe të raportimit të mëtejshëm. Kriteret kryesore për identifikimin ishin gjendja ekologjike dhe aktivitetet antropogjenë. Bazuar në këto kritere është siguruar harta e tipeve të pyjeve. Me anë të ekuacioneve përkatëse, në këtë studim janë vlerësuar të dhënat që lidhen me matjen e produktivitetin e pyjeve në nivel të klasifikimit të tipit pyjeve. Si përfundim krahasimi, analiza është përdorur pastaj për të identifikuar alternativën me të mirë menaxheriale sipas tipit të pyjeve. Në ketë rajon tipi i pyjeve termophile fletore gjethegjere të dushkut dominojnë me 70%, ndjekur nga pyje dhe shkurre thermophile të specieve të tjera. Të dhëna të hollësishme mbi tipit të pyjeve në ketë rajon është si në tabelën me poshtë
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
84
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
Tab. 11. Rezultatet në lidhje me të dhënat për tipet dhe nëntipat e pyjeve për zonën e studimit. Nën - tipi
Sip
5.2 Pyje të Bungës me Shkoze
22998.52
9.99
290193.44
% volum e 2.11
1690.28
0.73
73046.96
0.53
973.89
0.42
50158.73
1666.86
0.72
4953.28
7.4 Pyje malore Ilirianë Ahu 7.9 Pyjet me bredh te bardhe
Tipi i pylli
5.3 Pyje Frashri me Dushk 5. Pyje gjetherënëse mezofitë
7.Pyje malore ahu
8.Pyje termofile gjetherenëse 10. Pyje konifere të Mesdheut 14. Pyje artificiale
5.4 Pyje të Panjës me Dushk 5.8 Pyje të grykave dhe të pjerrësive 5.9 Pyje të tjerë mesofite gjetherënëse
8.2 Pyje Qarri, Shpardhi dhe Bunge 8.7 Pyje Gështenje 8.8 Pyje të tjera termophile gjetherënëse 10.2 Pyje mesdhetare të Pishës se zeze 10.5 Alti-Mediterranean pine forest 14.1 Pyllëzime me specie native. 14.2 Pyllëzime me specie të introduktuara.
m /ha
m3/ha/ vit
12.62
1.6
43.22
1.6
0.37
51.50
0.8
22262.50
0.16
13.36
0.8
2.15
51780.02
0.38
10.45
0.6
51212.97
22.26
7938412.80
57.84
2751.58
1.20
291935.28
2.13
81996.03
35.63
2018107.84
14.70
24.61
1.6
1701.79
0.74
88413.00
0.64
51.95
0.7
25553.44
11.11
214623.65
1.56
8.40
0.1
24243.38
10.54
1818888.57
13.25
75.03
1.9
7383.27
3.21
846218.45
6.17
114.6 1
1.8
122.11
0.05
1670.00
0.01
13.68
1.6
2858.32
1.24
20121.28
0.15
7.04
0.3
230103.6
100
13725832.5
100
59.65
1.5
%
Vol
3
155.0 1 106.1 0
1.1 1.7
Sipërfaqja pyjore e zonës se studimit është 230103.6 ha me një vëllim të përgjithshëm të materialit drusor 13 725 832 mln m3 dhe një mesatare prej 59.65 m3/ha dhe një rritje prej 1.5 m3/ha/vit. Produktiviteti i ulët nuk është për shkak të potencialit të ulët të produktivitetit, por për shkak të intensitetit prerjes për shfrytëzim të pa kontrolluar dhe dominimit të pyjeve të rinj.
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
85
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT” Diagram 9. Rezultatet për të dhënat në lidhje me sipërfaqen për nëntipat e pyllit
Diagrama 10. Rezultatet për të dhënat në lidhje me sipërfaqen për nëntipet e pyllit
Prodhimtaria e pyjeve është e ndryshme për llojin e pyjeve të ndryshëm të dhënat si në grafikun e me poshtëm:
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
86
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
Figura 30. Prodhimtaria e pyjeve sipas nëntipeve për zonën e studjuar.
Një tregues i rëndësishëm i zhvillimit të duhur të politikave pyjore dhe menaxhimin e qëndrueshëm është ndryshueshmëria e tipit të pyjeve. Tipi i pyllit është rezultat i kushteve ekologjike, si edhe i përdorimit tradicional të pyjeve. Duke marrë parasysh një ndryshueshmëri të lartë të tipit të pyllit në ketë zonë pyjore duhet të merren në konsideratë se përfaqësojnë një nivel të lartë të biodiversitetit. Sipërfaqja sipas nëntipit të pyllit dhe vëllimi përkatës për çdo nëntip për zonën e studimit janë paraqitur në diagramet e mësipërme. Nga të dhënat e grafikut dhe diagramet e mësipërme rezulton se produktivitetit i pyjeve është i ndryshëm për çdo tip pylli. Bazuar në analizën e të dhënave të grumbulluara me poshtë po japim karakteristikat kryesore për tipet e pyjeve të përcaktuara.
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
87
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
8.1.1
Tipi i pyjeve gjetherënëse mesofite (5)
Ky tip pylli mbulon një sipërfaqe prej 14.01%. Në ketë kategori ndodhen këto nëntipa: pyjet e bungës me shkoze (5.2), pyjet e frashrit dhe të frashrit me dushqe (5.3), pyjet e panjës me dushqe (5.4), pyjet e grykave dhe të pjerrësive (5.8) pyjet e tjera mesophytic gjetherënëse (5.9). Pyjet e bungës me shkoze në përgjithesi, janë gjetur në zonë e sipërme të pyjeve të dushkut të formuara përgjatë luginave të vogla e të ftohta, në ekspozime veriore dhe në zonën e ahut submalore, në ekspozimet lindore dhe jugore në lartësi 600-800 (1000) m mbi nivelin e detit. Ata zënë të paktën faqet të favorshme dhe me të larta të pyjeve të dushkut thermophilous në rajon. Ata korrespondojnë me kërkesat optimale fiziologjike të lisit bung, e cila është me pak e përshtatur për habitatet të thatë, se shpardhi. Specie diagnostike të këtij lloji janë bunga (Quercus petraea Liebl.), shkoza (Carpinus orentalis L) Produktiviteti m3/ha që rezulton nga përpunimi i të dhënave nepermjet perdorimit të ekuacionit përkatës në lidhje me diametrin, si dhe rritja mesatare në lidhje me moshën, për pyjet e bungës janë dhënë në grafikun si me poshtë figura nr.31 dhe figura nr.32. Grafiku i të dhënave të produktivitetit në lidhje me diametrin për tipin e pyjeve gjetherënëse mesofite.
Figure 31 .Produktiviteti i tipit të pyllit për bungën.
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
88
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
Grafiku i të dhënave të rritjes mesatare në lidhje me moshen për tipin e pyjeve gjetherënëse mesofite.
Figure 32. Rritja mesatare për tipin e pyjeve të bungës
8.1.2
Tipi i pyjeve malore të ahut (7).
Pyjet e ahut kanë një rendësi të madhe në kopertinën e vegjetacionit në rajonin e studimit. Ky tip pylli zënë 23.46 % të sipërfaqes në rajonin e studimit të ndare në dy nëntipa pyjesh: nëntipi i pyjeve malore Ilirianë të ahut (7.5) që zënë rreth 22.26% të sipërfaqes, dhe i pyjeve malor të bredhit (7.9) që zënë rreth 1.2% të sipërfaqes. Analiza e pyjeve të ahut dhe bredhit për zonën e studimit (Fagus sylvatica L) dhe (Abies Alba Miller) nuk ka treguar një model të veçantë të diferencimit gjeografik. Ahu është specie dominuese në rritje në volum për zonën e studimit (rreth 60% në vëllim). Lista kryesore floristike e pyjeve të ahut është i përbëre nga panja e malit (Acer pseudoplatanus L.), zakonisht bredhi i bardhe (Abies alba Miller.), Tisi (Taxus baccata L.), helmarinë vdekjeprures (Atropa Bela Donna L), mjedër (Rubus L. idaeus), (Oxalis acetosella L.), (Cardaminë bulbifera (L.) Crantz.), (Festuca gigantea. L ) Vill), (Prenanthes purpurea. L), (Galium odoratum L. Scop), etj Pyjeve e ahut në zonën e studimit kanë qenë të shfrytëzuara shumë fuqishëm në të kaluarën dhe vazhdojnë akoma dhe sot ti nënshtrohen një prerje mbi mundësinë e shfrytëzimit. Produktiviteti m3/ha që rezulton nga përpunimi i të dhënave nëpërmjet përdorimit të ekuacionit përkatës në lidhje me diametrin si dhe rritja mesatare në lidhje me moshën, për pyjet malor të ahut janë dhënë në grafikun si më poshtë figura nr. 33 dhe figura nr. 34.
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
89
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
Figure 33. Produktiviteti i tipit të pyllit për ahun.
Figure 34. Rritja mesatare për tipin e pyjeve të ahut.
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
90
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
8.1.3
Pyjet thermophilous gjetherënëse (8).
Pyjet e këtij tipi janë me një shtrirje të gjere në sipërfaqe dhe përbejnë burimin kryesor të ushtrimit të veprimtarisë së zonave rurale, janë pyje që shtrihen nga zonat e banuara dhe deri në lartësi 900 (1000) m mbi nivelin e detit. Ky tip pylli në zonën e studiuar zënë 47.48 % të sipërfaqes nga sipërfaqja totale e mbuluar me pyje për rajonin e studiuar. Ky tip pylli ndahet në tre nëntipe: nëntipi i pyjeve të lisit me pjesëmarrje të llojeve qarr, shpardh dhe bungë (8.2), nëntipi i pyjeve të Gështenjës (8.7) dhe nëntipi i pyjeve të tjera thermophilous gjethegjere (8.8). Lloji qarr dhe shpardh që formojnë ketë nëntip të pyjeve të dushkut, janë pyje me të shpërndare në ketë rajon. Këto nëntipe të pyjeve me llojin qarr janë të shfaqur në faqet e ngrohta dhe me të thata dhe në faqet me të lagësht gjendet pyjet e lisit me llojin shpardh. Interpretimi fitosociologjike e këtyre tipe pyjesh është shumë i vështire për shkak të ndryshimeve të rëndësishme në përbërjen e tyre floristike. Pyjet e lisi me llojin shpardh rritet në një zonë fitoklimatike me lloje të përziera gjetherënëse gjethegjere dhe forma të rralla pyje të pastër lisi. Lloji shpardh dominon me pyjet orientale të shkozës dhe shfaqen në faqet e ngrohta me prirje të moderuar. Këto pyje këtu janë me shumë se kontinentale, siç është e qartë nga prania e shkozës orientale, e cila është një specie me karakter kontinental. Karakteristike apo tregues i specieve bimore të qarrit dhe llojit shpardh janë pyjet e shpardhit (Quercus frainetto Ten.), qarrit (Quercus cerris L.), (Rosa Huds Arvensis), (Carex caryophyllea Latourr), (Silenë viridiflora L.), (Galium mollugo L.) (Symphytum bulbosum C. Schimp.). Në zonën e studimit qarri (Quercus cerris L.) ka një ekologji të ndryshme dhe është i shpërndarë nga 250-1000 m mbi nivelin e detit, duke formuar pyjet e pastër ose të përzier me bungën (Quercus petraea (Mat.) Liebl.), shpardhin (Quercus frainettoTen.), (Sorbus torminalis (L.) Crantz) dhe shkoza e bardhe (Carpinus betulus L.). Është gjetur në pyje të përziera me lisin pubescens (Quercus pubescens Willd), qarri (Quercus cerris L.), shkoza e zeze (Carpinus orientalis Miller.) frashri i bardhe (Fraxinus ornus L.). Speciet me të zakonshme janë shkurre (Coronilla emerus L.), fshikekartha (Colutëa arborescens L.), qelbësi (Pistacia tërebinthus L.), (Pyracantha coccinea MJ Roemer) dhe dellinja (Junipërus oxycedrus L.) Shtresa barishtore është e dominuar nga (Alyssum murale Waldst. & Kit.), (Silene italic (L.) Pers.), (Geranium sanguinëum L.), (Cistus incanus L.), (Micromeria juliana (L.) Benthamex Reichenb), (Helianthemum nummularium (L.) Miller). Tradicionalisht pyjet e zonës së studiuar kanë dhënë një larmi të madhe të produkteve të tjera përveç drurit. Ato përfshijnë ushqim për njerëzit dhe kafshët, ngjyra dhe bime mjekësore, lëvore dhe bimëve aromatike, të ardhurat nga produkte të tilla nganjëherë tejkalojnë vlerën e drurit. MSc. Hasan CANI
DISERTACION
91
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
Ushqimi nga pyjet, për shembull me gështenja (Castanea sativa Miller.) ka siguruar për shekuj mbijetesën e popullatave njerëzore që jetojnë në zonat kodrinore dhe malore. Produktiviteti m3/ha që rezulton nga përpunimi i të dhënave nepermjet përdorimit të ekuacionit përkatës në lidhje me diametrin, si dhe rritja mesatare në lidhje me moshen, për pyjet thermophilous gjetherënëse, rezultatet janë pasqyruar në grafikun e mëposhtëm përkatësisht figura nr.35 dhe figura nr.36. Grafiku i të dhënave të produktivitetit në lidhje me diametrin për tipin e pyjeve termofile gjetherënëse
Figure 35. Produktiviteti i tipit të pyllit për Q=B=SHP.
Grafiku i të dhënave të rritjes mesatare në lidhje me moshen për tipin e pyjeve termofile gjetherënëse
Figure 36. Rritja mesatare për tipin e pyjeve të Q=B=SHP MSc. Hasan CANI
DISERTACION
92
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
8.1.4
Pyje konifere të Mesdheut (10.)
Ky tip pylli zënë 13.8 % të sipërfaqes nga sipërfaqja totale e mbuluar me pyje për rajonin e studiuar. Në ketë tip marrin pjese (përfshihen) dy nëntipe: nëntipi i pyjeve mesdhetare të pishës se zeze (10.2) me pjesëmarrje të llojeve pishe e zeze, nëntipi i pyjeve të pishave mesdhetare (10.5). Pyjet e këtij tipi janë me një shtrirje jo shumë të gjere në sipërfaqe por përbejnë një burimin kryesor të ushtrimit të veprimtarisë së zonave rurale, janë pyje që shtrihen në lartësi mbi 800- 900 (1000) m mbi nivelin e detit. Pyjet e pishës së zeze të Mesdheut dhe Anatolia, si dhe pyjet e pishës Alti-Mesdhetar që ndodhen në ketë kategori, habitati përbehet nga pyjet e nivelit kodrinor-Mesdheut, në substratë dolomitë, e dominuar nga grupi i pishave Pinus nigra, shpesh me një strukture të dendur. Praktikat silvikulturore dhe të menaxhimit ndryshojnë në përgjithesi sipas llojit të pyjeve; Praktikat silvikulturore në pyjet halore kanë pasur dy parime themelore: mirëmbajtjen e kushteve dhe promovimin e rigjenerimit natyror. Kjo praktikë synon të parandaloje krijimin e vegjetacionit drize dhe për të siguruar krasitjen e drurëve natyrore, dekompozimi i mbeturinave, rigjenerim natyror, mbajtjen drejtë te një qëndrim përfundimtar me drurë të mirë individual, rritjen e rregullt e elitës drurëve i hollë dhe kondial. Lloji pishe e zeze përbën pyjet me tipike në zonën e studimit. Këto pyje me pishe të zeze mbrojnë tokën nga erozioni dhe përmbytjet rrebesh dhe veprojnë si një lavaman karboni. Menaxhimi i pyllit me pisha duhet të përfshije përfaqësim adekuat të specieve që lidhen dhe formimin e strukturave të parregullt, që përmbajnë drurët e moshave të ndryshme, duke përfshire edhe ekzemplaret shumë të vjetra në mënyre që të sigurojnë ndryshueshmërinë gjenetike dhe një sasi të duhur të drurit të vdekur. Kortezhi floristik është i përbëre nga: ahu (Fagus sylvatica L.), panje mali (Acer monspensulanum L.), frashri i bardhë (Fraxinus ornus L.), mëlleza (Ostrya carpinifolia Scop.), shkoza e zeze (Carpinus orientalis Miller.), bunga (Quercus pubescensWilld.), vadhja (Sorbus arie (L.) Crantz.), (Polygala nicaensis Risso ish Koch.), dellinja e kuqë (Junipërus oxycedrus L.), bushi (buxus sempërvirens L.), trëndafili i kuq i qenit (Rosa cannina L.), grathata (Erica herbacea L.), lule mëlçia (Brachypodium pinnatum (L.) P. Beauv.), Hepatica ( Hepatica nobilis Miller.). Produktiviteti m3/ha që rezulton nga përpunimi i të dhënave nepermjet perdorimit të ekuacionit përkatës në lidhje me diametrin si dhe rritja mesatare në lidhje me moshen, për pyjet konifere te Mesdheut rezultatet janë pasqyruar në grafikun e mëposhtëm përkatësisht figura nr.37 dhe figura nr.38.
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
93
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
Figura 37. Të dhënat e produktivitetit në lidhje me diametrin për tipin e pyjeve konifere të Mesdheut
Figura 38. Të dhënat e rritjes mesatare në lidhje me moshen për tipin e pyjeve konifere të Mesdheut
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
94
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
8.1.5
Pyje artificial (14.)
Ky tip pylli zënë 1.29 % të sipërfaqes nga sipërfaqja totale e mbuluar me pyje për rajonin e studiuar. Në ketë tip përfshihen dy nëntipat: nëntipi pyllëzime me specie native (autoktonë )me pishe të zeze, nëntipi i pyjeve të pishave mesdhetare (14.1). Pyllëzime me specie të introduktuara (ekzotike) (14.2). Pinus nigra që gjendet në këtë rajon luan një rol të rëndësishëm në zhvillimin e tokës në substratë që kanë qenë vështirë për bimët për të kolonizuar, si në rastin e Dolomites. Nën kushtet mjedisore në të cilat këto pyje rritën, proceset e tokës janë shumë të ngadalshëm. Prania e kushteve të mire për tokë ka qenë vendimtar për të siguruar rigjenerimin dhe zhvillimin e pyjeve të shëndetshëm. Disa trajtime pyjore, si prerje të tilla në shpatet e pjerrëta, kanë rezultuar në humbjen apo degradimin e tokës pyjore, duke çuar në faza regresive të vazhdueshme dhe reduktuar ndjeshëm potencialin e rigjenerimit për rritjen e kapacitetit të tyre prodhues. Pyjet e pishës së zezë shpesh ndodhin në shpatet e pjerrëta dhe mbi tokë të cekët, ku janë sugjeruar vetëm ndërhyrje të moderuara në mënyre për të shmangur erozionin e tokës. Pinus nigra është përshtatur për shumë lloje tokash, kushteve topografike dhe qëndrueshmëria e farave është shumë e shkurtër në terren. Praktikat silvikulturale në këto pyje duhet të marrin parasysh praninë dhe dendësinë e specieve shoqëruese, dhe duhet të synojnë përmirësimin bashkëjetesën e tyre me Pinus nigra, në mënyre që të rrisin stabilitetin e ekosistemit.
Figura 39. Grafiku i të dhënave të produktivitetit në lidhje me diametrin për tipin e pyjeve artificial
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
95
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
Figura 40. Grafiku i të dhënave të rritjes mesatare në lidhje me moshen për tipin e pyjeve artificial.
8.2
Rezultatet në lidhje me sipërfaqen dhe volumin sipas llojeve të identifikuara. Nga përpunimi i të dhënave të grumbulluar në terren, janë nxjerrë rezultatet në lidhje me llojet pjesëmarrëse. Këto të dhëna janë analizuar për sipërfaqen dhe volumin. Të dhëna të hollësishme jepen në tabelën nr.12 dhe në tabelën nr.13 jepen këto të dhëna sipas rretheve. Tab. 12. Sipërfaqen dhe volumin sipas llojeve të identifikuara Nr 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
MSc. Hasan CANI
Lloji ah akacie arre arrën bredh bush dushqe fletore të tjerë frashër gështenje halore të tjerë lajthi panje pisha mesdhetare pishe e zeze plep shelgje shkoze shkurre të tjera verri Totali
Sip ha 51212.97 2858.323 151 246.375 2751.58 2743.258 90465.52 23512.05 1690.283 1701.795 7136.9 4953.281 973.8865 58.208 24243.38 476.4891 988.35 6920.211 6906.952 114.92 230103.6
DISERTACION
Volumi m3 7938412.8 20121.28 384 5367 291935.28 21682.9 2089331 149497.23 73046.964 88413 840851.47 51780.02 50158.729 3812 1818888.6 15857.5 1225 131612.38 11761.585 5180 13 725 832
96
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
Tab. 13 Sipërfaqja dhe volumi sipas llojeve të identifikuara për çdo rreth. Bulqiza Nr
Lloji
1
ah
2
akacie
3
arre
4
Sip. Ha
Mat
Volumi m3
Sip. Ha
Kukës
Volumi m3
Sip ha
Dibër
Volumi m3
Sip ha
TOTALI
Volumi m3
Sip ha
Volumi m3
16866.12
3218874.66
9598.61
2130597.1
9625.56
942015.38
15122.68
1646925.7
51212.97
7938412.80
183.77
1382.70
40.9
1233
367.80
8708.58
2265.86
8797.0
2858.32
20121.28
63.90
384.00
0
0
0
0
87.10
0.0
151.00
384.00
arrën
0
0
0
0
0
0
246.38
5367.0
246.38
5367.00
5
bredh
745.85
48614.675
97.72
22887.5
689.92
87708.10
1218.08
132725.0
2751.58
291935.28
6
bush
0
0
1802.1
19482.9
932.78
1828.00
8.38
372.0
2743.26
21682.90
7
dushqe
20012.00
531603.52
36693
584090.28
16100.62
668639.19
16650.00
304998.0
89455.62
2089330.99
8
fletore të tjerë
8983.02
46307.785
1009.9
0
5319.46
93527.44
9209.56
9662.0
24521.95
149497.23
9
frashër
113.74
1189.964
58
1962
1001.81
69181.00
516.73
714.0
1690.28
73046.96
10 11
gështenje halore të tjerë
100.44 1002.48
74 6226.792
378.95 596
13378 100779.66
756.58 4082.94
53311.00 513043.00
465.83 1455.48
21650.0 220802.0
1701.79 7136.90
88413.00 840851.47
12
lajthi
98.29
854.12
368.88
1297
922.13
19568.90
3563.98
30060.0
4953.28
51780.02
13 14
panje p. mesdhetare
175.52 0
7828.729 0
51.6 50
2090 286
358.87 0
29305.00 0
387.90 8.21
10935.0 3526.0
973.89 58.21
50158.73 3812.00
15
pishe e zeze
4875.65
530037.96
5496.11
599438.24
5817.22
337177.44
8054.39
352234.9
24243.38
1818888.57
16
plep
18.50
289
0
0
42.40
12119.00
415.59
3449.5
476.49
15857.50
17
shelgje
0
0
7.5
70
0
0
980.85
1155.0
988.35
1225.00
18
shkoze
625.24
5837.78
2292.12
19855
2283.44
62026.60
1719.42
43893.0
6920.21
131612.38
19
shkurre të tjera
421.00
3028.185
420.1
1010
5740.64
6825.40
325.21
898.0
6906.95
11761.59
20
verri Totali
0
0 4402533.9
0 58961.49
0
14.52 54056.69
3567.00 2908551.03
100.40 62802.01
1613.0 2799777.11
114.92 230103.6
5180.00 13609318.69
MSc. Hasan CANI
54285.53
DISERTACION
3498456.7
97
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
Diagrama 11. Rezultatet për shpërndarjen e sipërfaqes sipas llojeve.
Diagrama 12. Rezultatet për shpërndarjen e volumit sipas llojeve.
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
98
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
KAPITULLI I NËNTË
SISTEMET SILVIKULTURALE
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
99
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
100
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
9.1 Klasifikimi i sistemeve silvikulturore. Sistemi silvikulturore mund të përkufizohet si një metode e procedurës silvikulturore punuar në përputhje me parimet e pranuara silvikulturore me të cilën grumbujt pyjor kanë arritur fazat përkatëse të zhvillimit për tu trajtuar, rigjeneruar dhe të prirur të zëvendësohet me kulturat e reja të formularëve të veçantë. Ajo fillon me prerjen, rigjenerimi dhe përfshin miratimin e një metode të përshtatshme të rigjenerimit dhe duke u kujdesur për zhvillimin gjatë jetës së grumbullit pyjor. Sistemet silvikulturore janë klasifikuar në një shumëllojshmëri mënyrash. Klasifikimi më i zakonshëm që përdoret është e bazuar kryesisht në mënyrën e rigjenerimit të grumbujve pyjor. Ajo është e klasifikuar sipas modelit të prerjes që kryhet në grumbujt pyjor. Sipas metodës se rigjenerimit, sistemet silvikulturore janë ndjekur për të dy mënyrat e qeverisjes: Sistemi për pyjet e lartë (trungishte) dhe sistemi për pyjet e ulët (cungishte). 9.1.1
Sistemet për pyjet e lartë trungishte:
Sistemet për pyjet e lartë janë ato sisteme silvikulturore në të cilën ripërtëritja është normalisht i origjinës me farë dhe fidanë, qoftë natyrore ose artificiale ose një kombinim i të dyjave dhe rotacioni në përgjithesi është i gjatë. Sistemet të pyjeve të larta klasifikohen me tej mbi bazën e modelit të prerjes dhe mënyra më e mire e rigjenerimit. Një klasifikim skematike të këtyre sistemeve është dhënë këtu si më poshtë . Sistemet e rigjenerimit të koncentruar (përqendruara). Sistemi i prerjeve (përziera) shpërndara. 1 . preje të përziera 2 . breza të shpërndare 3 . breza alternativ 4 . prerjet në njolla (ngastra) të shpërndara Sistemi i drurëve të strehuar (nën masiv) 1 . sistemi uniform 2 . sistemi grup 3 . sistemi shpërndare 4 . sistemi i parregullt. Sistemi drurëve farore 1 drurë faror uniform 2 drurë faror në grupe
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
101
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
9.1.2
Sistemet për pyjet e ulët cungishte.
Sistemi silvikulturore në të cilën grumbulli rrjedh kryesisht nga prejardhje vegjetative dhe cikli është i shkurtër quhet sistem cungishtë. Sistemet e cungishtave klasifikohen (Sistemi i pyjeve të ulet): Sipas formës rigjenerimit ndahet në, 1 . Sistemi i cungishtës së thjeshtë. 2 . Sistemi i rotacionit të dytë të cungishtës 3 . Sistemi cungishtes të strehuara (drurëve nën masiv) 4 . Sistemi standard i cungishtes 5 . Sistemi cungishtë me rezerve. 6 . Sistemi me përzgjedhje i cungishtes. 9.2
Sistemet silvikulturore të trajtimit të pyllit.
Sistemet silvikulturore të trajtimit të pyllit janë përshkruar si metoda prerje të përdorura. Sistemet përbehet nga seria e "trajtimeve të planifikuar për ruajtje, prerje dhe ri- gjenerim e një grumbulli". Sistemi i përdorur për një grumbull të veçantë të drurëve pyjor është përcaktuar nga speciet drunore duke u menaxhuar me plotësim të kërkesave të rritjes se saj. Në mënyre tipike mund të ketë disa lloje që menaxhohen brenda një grumbulli. Silvikultori planifikon menaxhimin e llojeve të drurëve që rritën së bashku duke përdorur çfarëdo lloj sistemi të veçantë silvikulturor. Këto përfshijnë: objektivat e menaxhimit për sipërfaqen mosha dhe gjendja e drurëve që menaxhohet të paraqes aspektet të tilla si ekologjia e sipërfaqes, toka, lagështi dhe lëndët ushqyese. efektet e ndryshimit të klimës që priten gjatë brezit të ardhshëm të pyjeve, efektet e operacioneve të menaxhimit të pyjeve mbi vlerat e tjera, të tilla në lidhje me florën, faunën (si kafshe të egra), infrastruktura rrugore dhe sipërfaqet ekologjikisht të ndjeshme Në shumë vende të botës pyjet trajtohen nën njërën nga tre sistemet e mëposhtme silvikulturore: 1. Sistemi i prerjeve rrafsh (prerjeve të pastra). 2. Sistemi i drurëve nën masiv, 3. Sistemi i përzgjedhjes MSc. Hasan CANI
DISERTACION
102
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
9.2.1
Sistemi prerjeve rrafsh.
Në sistemin prerjes rrafsh operacionet e ripërtëritjes së pyjeve maten nga disa efektet e çrregullimeve natyrore të tilla si zjarri, përmbytjet, insekteve dhe sëmundjeve. Shumica e llojeve pyjor në rajonin e studimit, të tilla si dushqet dhe haloret janë përshtatur për këto lloje të çrregullimeve natyrore. Ata mbijnë dhe rritën mirë në rrezet e diellit të plotë. Pyjet kanë tendence për tu rigjeneruar e të formojnë grumbuj të drurëve relativisht të pastër të së njëjtës moshe. Ciklet e jetës së këtyre specieve të drurëve e bëjnë metodën silvikulturale të prerjeve rrafsh ekologjikisht të përshtatshme dhe rigjeneruse. Gjatë mijëra brezave këto specie janë përshtatur për të bashkë - ekzistuar nën efektet e zjarreve periodike, dhe kanë zhvilluar metoda për të rigjeneruar vetën pas këtyre ngjarjeve ekstreme. Në praktikë jo të gjithë drurët brenda një zonë të prerjes janë prerë. Politikat aktuale dhe rregulloret përcaktojnë që disa drurë duhet të lenë në këmbe për të mbrojtur vlerat të caktuara jo drusore (p.sh. si habitatet të kafshëve të egra). Menjëherë pas përfundimit të prerjes, shumë prej drurëve të mbetur mund të thahen gjatë goditjeve, duke siguruar habitat për specie të kafshëve të egra që jetojnë në pyjet e rinj. Rezultati është se vendi i ri i rigjeneruar është i përbëre kryesisht nga drurë të së njëjtës moshe të re, kështu që kemi të bëjmë me përdorimin e termit " një moshare ".
Fig. 41 . Prerjet rrafsh të praktikuara
Gjatë trajtimit të grumbullit me këto prerje, përveç drurëve individual të lënë në këmbë, grumbuj të vogla të drurëve lihen në këmbë për të siguruar korridore të kafshëve nga një buze të prere për anën e kundërt. Të gjitha këto karakteristika bëhen për të ndihmuar e ruajtur biodiversitetin pyjor për vazhdimin e proceseve natyrore të ekosistemit.
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
103
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
Fig.42 Rezultatet e prerjeve rrafsh në një pyll fletoresh.
Nga figura shikohen kufijtë e parregullt, ishuj dhe gadishuj e drurit dhe drurët mbetur në blloqet. Rigjenerimin e drurëve në ketë sistem mund të jenë natyrore ose artificiale. Shpesh, rigjenerimi natyror është i inkurajuar nga : • planifikimi korrekt i prerjeve për të ndjekur një vit të prodhimit të mirë të farës, • orientimin e prerjeve në mënyre që ata janë në kënde të drejtë me erërat mbizotëruese. • lënia pa prerë e drurëve individuale për prodhim të farës, 9.2.2 Sistemi i drurëve nën masiv. Sistemi drurëve nën masiv është një praktike silvikulturore në të cilën një grumbull i pjekur është prerë në një seri prej dy ose me shumë prerje mbi një hapësirë kohore prej 10 deri në 30 vjet. Secila prej prerjeve fillestare lë një " tënde " nën të cilat fidanë mund të rigjenerohen dhe të zhvillohen në hije të pjesshme të drurëve të mbetur që favorizon specie të tilla si pisha, bredh të bardhe dhe lis. Prerja përfundimtare lë një kulture të shëndoshë e të zhvilluara mire të drurëve të rinj që mund të rriten mbi një grumbull të pjekur në një hapësire kohe relativisht të shkurtër. Ky sistem është përdorur ndonjëherë për të rehabilituar grumbuj të degraduar me panje, ah dhe lisi
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
104
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
Fig. 43. Pyll pishe i rigjeneruar nën masiv të katit të drurëve Lure Dibër.
Sistemi i prerjeve nën hije (masiv) është qasja e përshtatshme silvikulturore për t'u përdorur ne speciet e drurëve që janë përshtatur me ngjarjet natyrore që dëmtoje apo thajnë vetëm disa drurë brenda një grumbulli pyjor (p.sh. nga zjarret, insektet dhe sëmundjet). Rezultati është një proces në të cilin nuk mund të jenë dy dhe nganjëherë tri klasa të dallueshme të moshes së drurëve. Para çdo prerja është kryer damkimi për prerje apo për mbajtje. Faza e pare apo përgatitore e prerjes largon një pjese të drurëve për të nxitur rritjen dhe aftësinë mbjellëse të drurëve të mbetur. Rigjenerimi pastaj ndodh natyrshëm me fara nga drurët e mbetur. Pasi të jetë siguruar rigjenerimi mire, drurët e mbetura të pjekur duhen hequr në prerjen përfundimtare. 9.2.3
Sistemi me përzgjedhje.
Në sistemin e prerjeve me përzgjedhje të drurëve individuale ose grupe të vogla në një grumbull pyjor, janë të prere per një periudhë çdo 10 deri në 20 vjet.
Fig. 44 Pyll fletoresh i rigjeneruar me sistemin e përzgjedhjes
Sistemi i përzgjedhjes lë një tënde të paprekura të përshtatshme për drurët hije - tolerantë, të llojeve të aftë për tu rritur dhe zhvilluar deri në maturim në hijen e pemëve të mëdha. Kjo është MSc. Hasan CANI
DISERTACION
105
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
një forme e trajtimit me "moshes" të pa barabartë. Drurët që përbejnë grumbullin përfaqësojnë një game të gjere të moshave, dhe zakonisht nuk përbejnë grup mosha të dallueshme. Ky sistem imiton proceset natyrore që ndodhin në rigjenerimin e grumbujve të shkatërruara nga ngjarje të tilla si zjarret era dhe stuhia, që janë relativisht jo të shpeshta dhe drurët thahen individualisht ose në sipërfaqe të vogla. Si me sistemin e drurëve nën masiv, damkimit për prerje apo mbajtjen fillon para prerjeve. Disa drurë mbahen për : • qëllime gjenetike • sigurimin e ushqimit për kafshë të egra ( " direk " drurë ) • sigurimin e habitatit ose strukturës • arsyet estetike. 9.2.4
Sistemi (krasitjes, çlirime, pastrime)
Ky është një lloj i trajtimit të grumbujve në fazën e re dhe / ose me i vjetër në të cilin heqin degët e njoma ose janë të thara, për përmirësimin e mëtejshëm të drurëve të prodhojnë drurë pa nyje. Kjo është heqja e degëve nga drurët ose krasitje . Objektivat e krasitjes • Për të marre lëndë drusore të pastër pa nyje të klasës së lartë të cilësisë • Për të plotësuar kërkesën e drurit për prodhim fare. • Për të pasur qasje për inspektim dhe për të zvogëluar mundësinë e rrezikut nga zjarri. Llojet e krasitjes Mbi bazën e llojit të degëve që do të hiqen, krasitja është klasifikuar në : 1. Krasitjen e degëve të thara, d.m.th, krasitjen e degëve të që janë thare nga faktor të ndryshëm. 2. Krasitja e gjelbër, d.m.th , krasitja e degëve që janë të njoma, që vegjetojnë. Në bazë të natyrës së krasitjes, ajo është klasifikuar në : 1. Natyrore: vdekja e natyrshme dhe rënia e degëve të drurëve në këmbe nga shkaqe të tilla si mungesa e dritës, kalbëzimit, bora dhe akulli. Ajo është e njohur edhe si vetë - krasitjes. 2. Artificiale: bëhet nga pylltar pa pritur për ta bëre atë natyra në kulturat natyrore të dendura ose ku natyra nuk mund ta bëjë atë për shkak të ndarjeve të madhe artificialisht mes plantacioneve të bëra nga njeriu për të ulur koston e formimit dhe rotacionin. Kjo është një operacion i kushtueshëm. Pra krasitja artificiale kryhen duke pasur parasysh fondet ose rezultatet .
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
106
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
Koha kur behet. Gjatë periudhe së dimrit kur drurët të pushoje rritjen. Prandaj stina e dimrit është stina më e mire për të krasitur drurët. Me fjale të tjera para se fillon rritja, drurët të krasitën. Koha me e mire për të krasitjes është kur drurët janë në faze të hershme të jetës. Prerja kryhet kur degët janë të holla. Koha për krasitjen e parë të drurëve duhet të bëhet në mes të moshës 5-10 vjet. Degët e thara mund të hiqen në çdo kohë. Si bëhet. Në mënyre që të marrim një drurë të lirë (krasitur), degët priten ngushtë në shtresën që rrjedh kambiumi. Mos leme kundra degët kur krasisim. Priten në anën e poshtme të degës para përfundimit për largimin me një prerje nga lart. Kjo shmang çarjen nga jashtë kërcellit. Dëmtimi mund të ndihmojë kërpudhat dhe insektet të sulmonin në trungun e drurit. Drurët të rinj janë të krasitur në 1/3 kulmit të lartësisë në këmbe, ndërsa drurët me të vjetër janë të krasitur në ½ e lartësisë së tyre. Drurët të pjekur mund të krasitën deri në 2/3 e lartësisë. Krasitja mund të bëhet dhe për të marrë gjethe dhe fruta si bazë ushqimore për blegtorinë. Në situatë të vështire, gjithmonë prerja të fillojë nga degët me të sipërme dhe të punojnë në rrugën tuaj poshtë. Degët me të ulëta mund të përdoret për mbështetje. Kufizimi. Krasitja është një operacion i kushtueshëm. Prandaj ajo është e kufizuar vetëm në grumbujt halor të pishës. 9.2.5
Rrallimet.
Kjo është metoda e uljes së numrit të drurëve në një grumbull të papjekur për qëllim përmirësimin në rritjen të formës së drurëve që mbeten përgjithmonë pa thyer formën e drurëve në të ardhmen. Objektivat:
MSc. Hasan CANI
Të shpërndaje potencialin e rritjes së një grumbulli të pashpërndara midis drurëve. Për të rritur rendimentin në to të drurëve të holle nga rrallimet që kryhen në grumbullin pyjor. Për të marre rezultate sa me parë nga kapitali i investuar në një grumbull Për të shfrytëzuar materialin e rralluar. Për të shkurtuar rotacionin e grumbullit. Për të ruajtur kushtet higjenike të grumbullit.
DISERTACION
107
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
Të lejojë prerje të ndërmjetme të pyjeve të ulët dhe të lartë para prerjeve përfundimtare duke plotësuar nevojat e përdoruesve. Për të favorizuar rigjenerim natyror në një grumbull pse jo për qëllimin kryesor. Për të kontrolluar përbërjen e llojeve në një grumbull duke hequr specie të pa dëshirueshme gjatë operacionit. Koha e kryerjes së rrallimeve.
Koha për kryerjen e rrallimeve në një grumbull përcaktohet kur kurora e drurëve të afërta janë afër së bashku dhe nuk ka hapësirë me tej në të cilat mund të rriten drurë individual. Heqja e specieve të padëshiruara kryet kur ekziston një nevojë për të ndryshuar përbërjen e specieve në një grumbull pyjor. Kur përdoruesit kërkojnë të përmbushin nevojat për lënde djegëse nga drurët që hiqen. Rrallimet bëhen në çdo kohë për drurët e tharë dhe të sëmurë etj.
Pse kryhen rrallimet. • • •
Uljen e numrit të bimëve inferiore nga një apo disa operacione. Heqja e të gjitha drurëve të thara dhe të sëmure në shkalle të parë. Ata mund të hiqet në çdo kohë. Drurët që janë në tharje (75 % i tharë) mund të ruhen përkohësisht nëse heqja e tyre ekspozon tokën ndaj fenomeneve të erozionit.
Kufizimi. Nuk ka baza numerik që tregon nivelet e zonës optimale bazale për llojet e pyjeve të përhapura në vend. Lloje kryesore të rrallimeve. Rrallimi mekanik (i quajtur gjithashtu rrallimi i degëve): Një rrallim në të cilin përzgjedhja e drurëve behet sipas një rregulli të pranuar p.sh. drurët në diagonalet alternative apo rreshtave, drurët në rreshta alternative ose alternuar çdo të dytë, të tretë etj. Vija ose një ndarje minimale maten nga një degë standarde. Rrallim i zakonshëm (i quajtur rrallim i ulet ose rrallim gjerman ose rrallim nga poshtë): Metoda e rrallimit e përdorur konsiston në heqjen e përbashkët të individëve inferiore të një lloji, duke filluar nga të shtypur, pastaj duke marre dhe dominuar së fundi prej disa dominantëve.
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
108
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
Rrallim nga kurorat (Rrallimi i lart ose rrallimi francez ose rrallimi nga lart): Një metode në të cilën rrallimi është drejtuar kryesisht për drurët dominuese të një lloji të rregullt, duke hequr ato me pak premtuese, në interes të individëve të mirë në dispozicion. Rrallim i lirë (hartuar nga Heck): Një metodë e rrallimit në të cilën vëmendja është përqendruar duke përzgjedhur në mënyre të barabartë hapësira (i quajtur elitat ose rrjedh alfa ) të cilat janë mbajtur deri në maturim ose rrallim pllakor i dytë apo i fundit, rrallimi drejtohet duke hequr të gjithë drurët që pengojnë zhvillimin optimal të drurëve të tjerë. Rrallim maksimal (Kjo është modifikim i Heck, rrallimit të lire i zhvilluar nga Gehrhardt): Rrallimi maksimal është përcaktuar si një metode që synon vënien e një proporcioni të mundshëm të rritjes totale të pashpërndarë; nga një fazë e hershme numri kufizohet në minimumin që mund të shfrytëzoje plotësisht rritjen e drurëve. Ajo është forme e rënde e rrallimit kështu që nuk ka drurë të tjera si elit. Ndërsa lëngëzimi është jashtëzakonisht i rënde, ai mund të rezultojë në përkeqësimin për shkak të ekspozimit, infektimi i zonës me rritjen e shkurreve, prodhimi i drurit me nyje. Rrallimi i avancuar ( gjithashtu quhet rrallimi Craib): Një rrallim i bëre në një kulture të rregullt në parashikim të një prodhimi të pritshëm. Ajo u zhvilluar nga Craib dhe O'Connor për plantacionet e mimozës, pishës në Afrikën e Jugut. Rrallimi është bëre pasi drurët kanë qenë të prekur negativisht nga konkurrenca e fqinjëve të tyre. Rrallimi duhet të përfundoi në fakt para se të përcaktohen nga konkurrenca. Rrallim me përzgjedhje: Një metode rrallimi e drejtuar për të marre dhe / ose të ruajtur përbërjen e një lloji të përzgjedhjes në të gjitha klasat diametrike të përfaqësuara në mënyre adekuate. Ajo është kryer në të gjitha klasat nëpërmjet heqjes së drurëve me karakteristikat e mëposhtme: Drurë të thare apo të sëmure drejt tharjes. Drurë inferior të cilat kufizojnë zhvillimin e fqinjëve të tyre nga të gjitha anët, Drurë të cilat janë me pak të vlefshme se sa fqinjët e tyre, Drurë të cilat janë pa rëndësi të veçantë për sa i përket përzierjeve të dëshirueshme të llojeve.
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
109
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
9.3 Rigjenerimi i pyllit.(Grumbullit). Pyjet mund të rigjenerohet natyrshëm nga pjesët vegjetative ose nga farat. Ai gjithashtu mund të rigjenerohen artificialisht nga mbjellje të drejtpërdrejtë me fare ose me mbjelljen e fidanëve. Në të dyja rastet, metoda e rigjenerimit dhe çdo trajtim duhet të shoqërohet dhe përshkruhen në planin e menaxhimit të pyjeve të miratuar para se të zbatohet. 9.3.1
Metodat e rigjenerimit. 9.3.1.1 Rigjenerimi natyror.
Rigjenerimi natyror mund të jetë një mjet efektiv për të rigjeneruar pyllin, kur kushtet janë të mira. Edhe pse rigjenerimi natyror është zakonisht i besueshëm dhe siguron vetëm drurët që përshtaten për kushtet stacionare (d.m.th specie autoktonë), por vonesa kohore të krijuar në arritjen e rigjenerimit mund të jetë e gjatë, si mundësitë për përmirësimin gjenetik janë të kufizuara.
Fig. 45
Rigjenerimi natyral me fare. (Pinus nigra).
Rigjenerimi natyrore efektiv nga pasardhësit varet nga prerjet që kryhen pas një viti të mirë farore - "një vit në të cilin drurët ose bimë të tjera që prodhojnë farën e bollshme si individë ose si një grumbull". Nëse sipërfaqja e prerjes ka qenë e përgatitur siç duhet duke ekspozuar kushte të mira të tokës, fara do të ketë një probabilitet të lartë të mbirjes dhe krijimin e një grumbulli produktiv. Për ndryshe disa specie mund të rigjenerohet nga filiza parazitare dhe fidanë. Në mënyre të ngjashme mund të rigjenerohen nga fidanë në rritje nga trungje, pas një prerje rrafsh. MSc. Hasan CANI
DISERTACION
110
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
Rigjenerimi natyror është i ulët në kosto, por krijon një rrezik të konsiderueshme të dështimit në qoftë se mund të mbahen speciet bimore të tjera të padeshifrueshme. Kjo forme e rigjenerimit mund të zgjasë rotacionin - "Periudha e viteve të nevojshme për të krijuar dhe të rritë grumbullin (moshën e drurit) në një gjendje të caktuar të pjekurisë", e shtyn prerjet e ardhshme. Një nga funksionet e silvikulturës është që të shkurtoje rotacionit, rigjenerimi natyror zakonisht nuk është opsion i preferuar për nivelet me intensive të trajtimit të pyjeve . Me rigjenerimin natyror, ka një probabilitet me të lartë të zhvillimit të grumbujve të përziera, ata që janë " ... i përbëre nga dy ose me shumë specie të shoqëruara ". Kjo mund të ndodhë edhe kur grumbulli origjinal ishte i pastër, "një grumbull i përbërë kryesisht nga një specie, konvencionalisht të paktën 80 % të bazuar në numrat, zonat bazal ose vëllime ". 9.3.1.2 Rigjenerimi artificial. 9.3.1.2.1
Direkt me mbjellje farë.
Mbjellja direkt (artificiale) zakonisht kryhet nga toka apo nga ajri në faqet që kanë qenë të përgatitura për mbirjen e farës. Ndërsa kjo është një procedure më e shtrenjtë se rigjenerimit natyror, ka mundësi më të madhe të krijimit të specieve të dëshiruara. Kufizimet e kësaj procedure janë se: • fara duhet të ketë një potencial të lartë të mbirjes, • kushte e tokës duhet të jenë të lehta dhe me lagështi të përshtatshme për mbirje, • duhet të zbatohen vëllime të mëdha të farës (zakonisht farat duhet të jenë të shpërndara në një vend për mbirje të suksesshme). 9.3.1.2.2
Mbjellja me fidanë.
Mbjellja me fidanë është opsioni me i besueshëm rigjenerim dhe shpesh me të shtrenjtë Përparësitë e mbjelljes janë: krijimi i rigjenerimit është me i parashikueshëm dhe kontrollueshëm fidanët mund të mbijnë dhe rritën në serra para se të jetë kryer prerja, duke rezultuar në një "koke" në fillim të mbjelljes dhe rotacionit prerjes. dendësia e fidanëve dhe rezervat janë të kontrolluara dhe lejoje për shfrytëzimin me të mire të vendeve.
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
111
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
Fig. 46
Rigjenerimi artificial me fidanë. (Pinus nigra).
Kufizimet e mbjelljes janë: •
Planifikimi dhe organizimi për të mbudhur farëra, përpunimin, ruajtjen dhe mbjelljen në serra paraprakisht (një deri në tre vjet ) para mbjelljes. • fidanë duhet të krahasohen në vend, në lidhje me llojet e tyre, madhësinë dhe energji relative, në mënyre për të siguruar grumbullin e suksesshme. • sipërfaqja e tokës normalisht duhet të jetë e përgatitur për të mbajtur dhe të rritë fidanë. Kjo është shpesh e nevojshme për të përgatitur terrenin për mbjellje, mbjelljen, apo edhe rigjenerimin natyror. Qëllimi është që të siguroje sipërfaqen që do të krijoje rritjen dhe zhvillimin e gjeneratës se ardhshme të grumbujve pyjor nën kushtet me të mira të mundshme. 9.3.2
Rigjenerimin natyror nga pjesët vegjetative.
Kur rigjenerim për krijimin e një lloji behet nga pjese vegjetative, grumbulli që krijohet dhe zhvillohet, ai quhet pyll i ulet i cili dallon atë nga pylli lartë. Rigjenerimi natyror krijuar nga pjese vegjetative që mund të merret nga: Filiza cungishte: Lastarët e cungishtave që dalin nga baza e fidanëve që janë prere apo djegur. Cungu (baza, stoli) i cungishtës: Lastarët që dalin nga cungu apo një trung i gjalle të një druri quhet cungishtë nga cungu. Në ketë metode, rigjenerim është marre nga sythat e rastit që dalin nga buzët e cungut të drurëve prere. Lastarët e cungishtës përgjithësisht lindin nga ose në afërsi të bazës se trungut ose nga maja e saj. Lastarët që dalin nga afër kreut të trungut janë të detyruar të jetë dëmtuar kalbur nga pjesa e sipërme të trungut, si dhe nga era, etj Riprodhimit vegjetativ mund të merret nga ndonjë prej metodave të mëposhtme: Cungjet: Riprodhimit vegjetativ në të cilën drurët, bime ose fidanë të një specie të prera në afërsi të nivelit të tokës se fidanëve të prodhuar. Pinjollët e rrënjëve: MSc. Hasan CANI
DISERTACION
112
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
Riprodhimi vegjetativ në të cilën rrënja e bimëve është pjesërisht ose tërësisht të prere për të prodhuar një pinjoll i quajtur rrënje. Kalemat: Riprodhimi vegjetativ në të cilin një pjese embrionale e degës apo rrënjës është vendosur në toke ose vend tjetër, në mënyre që ajo mund të zhvillohet në një fidanishte. Varësisht nga ana e bimëve të përdorura, kalemat mund të klasifikohen në prerjen nga kërcelli, nga dege apo rrënjë. Layering: Nxitja e zhvillimi e rrënjëve të degëve, ndërsa ata janë bashkangjitur ende te drurët quhet layering. Layering mund të behet në toke ose në ajër dhe kështu layering është e dy llojeve : Layering ajrit dhe Layering tokës.
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
113
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
114
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
KAPITULLI I DHJETË KULLOTA NË PYJET E DUSHQEVE TË ZONËS SË MARRË NË STUDIM, PROBLEMATIKA DHE ZGJIDHJET E MUNDËSHME.
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
115
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
116
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
10.1
Ndikimi i kullotjes mbi terrenet pyjore të zonës së studiuar.
Në zonën studiuar ndikimi i kullotjes mbi terrenet pyjore është e vështirë të vlerësohet për këto arsye. Së pari blegtoria ka kullotur në këto toka qysh në kohët më të hershme, si në tëre zonën e Mesdheut, dhe shumica e pyjeve janë zhvilluar në praninë e blegtorisë. Arsyeja e dytë është se nuk ka zona të paprekura, të mbrojtura nga kullotja, veçanërisht në pyjet me cungishte, në mënyre që mund të shërbejnë për të bërë një krahasim. Me gjithë këtë, nga të dhënat e shumë specialiste të pyjeve insistojnë që gjendja e pyjeve ka qenë shumë më e mirë në të kaluarën kur blegtoria, veçanërisht dhitë, ishin me të pakta se sot dhe kur qeverisja e pyjeve ishte me rigoroze dhe efektive. Si rezultat i kullotjes irracionale, terrenet pyjore paraqesin një gjendje të varfër jo vetëm në lëndën drusore por edhe në prodhimin e bazës ushqimore. Produktiviteti i tyre i përgjithshëm ulet, ndërsa në disa nga këto sipërfaqe, veçanërisht në ato me pjerrësi të lartë, shfaqet fenomeni i erozionit të përshpejtuar. Në pyjet e larte, blegtoria dhe veçanërisht dhite i bëjnë një dem të madh bimëve të reja duke ngadalësuar ose frenuar ripërtëritjen e pyllit. Ky problem është i rëndësishëm veçanërisht në pyjet e vjetër jo-uniforme (p.sh. bredhi) dhe në pyjet me lloje hijedashëse, si pyjet e ahut. Të dhënat e grumbulluar dhe analiza e tyre na ka treguar qartë se pyjet (pyjet e lartë, trungishte dhe cungishte të fletoreve dhe veçanërisht të dushqeve), me gjithë se zyrtarisht nuk lejohet të kulloten, aktualisht në zonën e studiuar kulloten e madje dhe mbi kulloten nga blegtoria. Kullotja e pyjeve përmbledh dy aspekte: kullotjen direket nga blegtoria dhe kullotjen indirekte përmes krasitjes së degëve nga blegtorët (p.sh. tek dushqet deri ne vitet 90 krasiteshin mbi 80% e siperfaqes se tyre, ndërsa pas viteve 90 ka një rënie deri ne 30-40% të siperfaqes) dhe mbledhjen e gjetheve si ushqim për kafshët në dimër ose përmes shfrytëzimit të livadheve në hapësirat e pyllit për prodhim bari të thatë. Të dy këto aspekte ose janë toleruar nga Shërbimi Pyjor (kullotja direkt) ose pranuar (prerja e degëve dhe mbledhja e barit) kryesisht per arsye sociale por gjithashtu sepse indirekt pranohet se pyjet janë burime thelbësorë për ushqimin e kafshëve dhe prandaj për mirëqenien e popullsisë të zonave malore. Ashtu si në vendet e tjera Mesdhetare, kullotja e pyjeve në Shqipëri është përdorimi më i rëndësishëm jo-industrial, dhe ndoshta i vetmi me ekonomik. Praktika ka treguar tradicionalisht se shume nga këto pyje janë zhvilluar në praninë e kafshëve shtëpiake. Të dyja, flora dhe fauna i janë adaptuar kullotjes. Prandaj, përjashtimi i blegtorisë nga këto pyje mund të ndikoje negativisht mbi biodiversitetin dhe ekodiversitetin duke krijuar kështu me shume probleme me ndalimin e saj se sa duke e lejuar atë. Gjithashtu, kjo mund te shtoje rrezikun nga zjarret. Ne vendet teknologjikisht të përparuar, ku blegtoria është larguar nga pyjet disa vjet me parë, zjarre shkatërrues janë bëre një kërcenim i madh për pyjet dhe ekosistemet e tjerë gjatë periudhës së verës. Kullotje ne pyje ka efekte pozitive dhe negative. Kafshët shtëpiake janë barngrënëse, dhe bari përben një komponent themelor të ekosistemeve natyrore dhe është instrument i MSc. Hasan CANI
DISERTACION
117
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
domosdoshëm për funksionimin e tyre (energjia dhe cikli ushqimor). Nëse blegtoria sjell dobi ose dëmton, kjo varet shume nga qeverisja dhe veçanërisht nga intensiteti i kullotjes. Çështja nuk është të përjashtohet blegtoria nga pyjet por qeverisja e pyllit të harmonizohet edhe me aktivitetet blegtorale duke integruar në prodhimin blegtoral terrenet pyjore kështu që mund të arrihet qeverisja e qëndrueshme e resurseve pyjore. Nga ana tjetër, lehtësimi i pyjeve nga presioni i kullotjes nuk mund te arrihet në qoftëse kullotat dhe tokat bujqësore nuk përdoren në mënyre të përshtatshme për të zëvendësuar prodhimin foragjer te pyjeve. Kapaciteti kullosor i pyjeve. Kapaciteti kullosor përcaktohet si numri maksimal i kafshëve që mund të kullosin në një sipërfaqe pa ulur produktivitetin e saj. Pjesa e fundit do të thotë se mbarështimi i kullotjes ne pyje duhet të jete i qëndrueshëm, pra ato duhet të kenë kapacitetin të mbajnë të njëjtin numër kafshësh në të ardhmen ose edhe me shumë. Në mënyre që të arrihet një objektiv i tille, një pjese e prodhimit vjetor nuk duhet kullotur por të lihet e pa kullotur për të mbështetur produktivitetin. Kjo pjese, ne vartësi të kushteve dhe tipit të vegjetacionit qe kullotet, mund te jete 40-60% e prodhimit vjetor të bazë ushqimore. Pra, për të llogaritur kapacitetin kullosor, duhet marre parasysh vetëm pjesa e kullotëshme e prodhimit të bazë ushqimore, që është prodhimi mesatar i lëndës së thatë për njësi sipërfaqe në fund të stinës së rritjes e shumëzuar me të ashtuquajturin “faktor specifik te përdorimit”. Deri me sot faktori specifik i përdorimit nuk është marrë parasysh, jo vetëm në pyjet por as në kullotat dhe livadhet. Në vlerësimet e kapacitetit kullosor pranohet prodhimi vjetor total i bazë ushqimore. Për shembull, vlerësimet e kapaciteti mbajtës te kullotave nga të dhëna zyrtarisht nga DPK, bazohen në përdorimin e plotë të prodhimit vjetor të bazë ushqimore. Gjithashtu, të gjithë studimet e kryera deri me sot nga eksperte ndërkombëtare dhe lokale kanë llogaritur kapacitetin kullosor duke konvertuar prodhimin e bazë ushqimore në Njësi Ushqimore (NjU), që është një metode e papërshtatshme për tokat që kulloten në kushte të menaxhimit të qëndrueshëm. Në studimin e realizuar per studimin e impaktit te kullotjes në pyje për vlerësimin e kapacitetit kullosor, u përdor koncepti Njësi Kafshe në Muaj (AUM). Me specifikisht, është përdorur Njësia Ekuivalente Dele në Muaj (SEUM), sepse delja në Shqipëri është specia dominonte e blegtorisë kullotës. Një SEUM përfaqëson një dele me qengjin e saj qe konsumojnë 60 kg lëndë të thate për muaj. Ne vazhdim, u përcaktua një dhi të barabarte me një SEUM dhe një lope të barabarte me 5 SEUM. Faktori specifik i përdorimit u mor 50% për të gjithë tipet e pyjeve (shih studimin përkatës). Kapaciteti kullosor i përgjithshëm i pyjeve duke përfshire edhe tokat pyjore (duke përjashtuar pyjet e larte qe nuk duhet të kulloten) vlerësohet në SEUM. Më saktë, kapaciteti kullosor i pyjeve vlerësohet me 0.4 SEU/ha/vit dhe i tokave pyjore me 0.7 SEU/ha/vit. Ushtrimi i kullotjes ne pyje. Ne qeverisjen e pyjeve te larte prodhimi i lendes drusore është objektivi primar, ndërsa prodhimi i bazë ushqimore mund të jetë vetëm një përdorim dytësor. Pyjet e dendur me moshe uniforme te përbëre nga specie tolerante ndaj hijes, per shembull, nuk prodhojnë vegjetacion sekondar gjate gjithë jetës se tyre kur mbarështohen drejt dhe prandaj nuk janë te përshtatshëm per kullotje. Lejimi i kullotjes se kafshëve ne pyje te tille do te sillte MSc. Hasan CANI
DISERTACION
118
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
shkatërrimin e tyre. Edhe kur nuk qeverisen mire pyje te tille prodhojnë shume pak vegjetacion sekondar qe nuk ka ndonjë vlere per kullotje nga kafshët; ato do te humbasin me shume energji per ta gjetur se sa fitojnë nga konsumi i këtij vegjetacioni. Raste tipike te kësaj kategorie janë trungishtet e lisit. Objektivi parësor ne qeverisjen e pyjeve te ulet është prodhimi i druve te zjarrit. Me gjithë këtë, në disa raste, prodhimi i bazë ushqimore mund të jetë një objektiv dytësor. Me saktë, pyjet cungishte mund te kulloten vetëm kur filizat rriten aq sa nuk mund të arrihen nga kafshët, veçanërisht dhite. Rregulli bazë i përdorur është që deri sa filizat e rinj të arrijnë një lartësi prej 3 m ose një diametër prej 3-5 cm ato janë të ndjeshme. Në këto pyje, kullotja duhet përdorur si mjet për të pakësuar numrin e filizave për cung dhe njësi sipërfaqe. Një qeverisje e tille mund të përshpejtojë procesin e kalimit të një pylli cungishte në një pyll të larte rast tipik i kësaj kategorie janë pyjet e dushkut. Ngarkesa në blegtori duhet të jetë e njëjte me kapacitetin kullosor. Krasitja e degëve të drurëve, veçanërisht e dushqeve fletërënës, është një praktike tradicionale në këto zona dhe akoma e përhapur në të gjithë vendin. Megjithëse degët e këputura sigurojnë gjethe për kafshët dhe dru zjarri për njerëzit, cilësia e ushqimit nuk është shumë e lartë, ndërsa kërkohet mjaft fuqi punëtore. Prerja e degëve pengon frutifikimin e drurëve si në pyjet e lartë apo cungishte për të siguruar farën e vlefshme për ripërtëritje. Në një perspektivë me të largët, gjethet e prodhuara nga prerja e degëve duhet të zëvendësohen me lloje të tjera ushqimi të një cilësie më të lartë të prodhuar nga toka të kultivuara (p.sh. jonxha) ose nga gjethe të një cilësie më të mirë nga specie të tjera pyjore të mbjella në mënyre artificiale të tilla si plantacione shkurresh për ushqim blegtorie me Robinja pseudoacacia, Morus alba dhe Medicago arborea. Tokat me bimësi pyjore (pyjet e rrallë, të lartë ose cungishte, me kurorë dendësi nen 0.3) prodhojnë me shume bazë ushqimore se lëndë drusore. Si rezultat, objektivi parësor në menaxhimin e tyre mund të jetë prodhimi i bazës ushqimore për blegtori ndërsa prodhimi i drurit duhet të jetë një objektiv dytësor. Pyje të tillë duhet të menaxhohen si sisteme silvopastorale, pra si sisteme prodhimi që kombinojnë prodhimin e bazë ushqimore me atë të drurit.
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
119
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
120
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
KAPITULLI I NJËMBËDHJETË
KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
121
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
122
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
11.1
KONKLUZIONE
Në të gjithë mbulesën organike pylli realizon aspektin me madhështor. Per te njohur pyllin në tëre kompleksitetin e tije është e domosdoshme te analizohen vetitë e tij karakteristike. Elementet që marrin pjesë në përbërjen e pyllit mund të përmblidhen në katër: bimësia, kafshët, toka dhe atmosfera. Pyjet e zonës së studiuar sigurojnë të mira materiale dhe shërbime të ndryshme. Ata shërbejnë si burim për furnizim me lënde druri e dru zjarri, me prodhime të dyta pyjore, përdoren për kullotje dhe sigurojnë mbrojtje kundër erozionit. Një përqindje e madhe e pyjeve të larte trungishte ndodhet në lartësi të mëdha dhe në shpate të pjerrët që rrezikohen nga erozioni. Pyjet e rajonit të studimit janë një rezervuar i rëndësishëm për biodiversitetin dhe përmbushja e nevojave të njerëzve. Mjedisi paraqet tipare karakteristike që e bëjnë atë tërheqës jo vetëm nga një pikëpamja ekologjike, por edhe për historinë e saj njerëzor dhe aspektet kulturore. Një pjese e rëndësishme e studimit ka qenë studimi mbi ndryshimi e mbulesës/përdorimit të tokës, që tregon dinamiken e ndryshimit të sipërfaqes pyjore gjatë dekadës së fundit. Dinamika e përbërjes se pyjeve nuk mund të përcaktohet nga një inventarizim i vetëm. Konkluzione lidhur me tipet dhe nentipet e pyjeve. Janë identifikuar dhe përshkruar pese lloje tipe pyjore dhe 14 nëntipe të pyjeve (EA 2006), të cilat tregojnë një nivel të lartë të diversitetit ekologjike sintetike [shih tabelën 11]: 5.2 Pyje të Bungës me Shkoze 5.3 Pyje Frashri me Dushk 5.4 Pyje të Panjës me Dushk 5.8 Pyje të grykave dhe të pjerrësive 5.9 Pyje të tjerë mesofite gjetherënëse 7.4 Pyje malore Ilirianë Ahu 7.9 Pyjet me bredh te bardhe 8.2 Pyje Qarri, Shpardhi dhe Bunge 8.7 Pyje Gështenje 8.8 Pyje të tjera termopile gjetherënëse 10.2 Pyje mesdhetare të Pishës se zeze 10.5 Pyjet me pishe mesdhetare. 14.1 Pyllëzime me specie native. 14.2 Pyllëzime me specie të introduktuara.
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
123
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
Diversiteti në llojin e pyjeve është rezultat i ndryshueshmërisë ekologjike dhe tradicionale të përdorur deri tani. Njerëzimi ka përfitime nga shuma e burimeve natyrore dhe proceseve që janë të furnizuara nga ekosistemet natyrore. Lënda e drurit ka qenë gjithmonë dhe ende është burim themelor i energjisë. Sipërfaqe të mëdha me pyje gjethegjere vazhdojnë të menaxhohen si shkurre në mënyre që të plotësojnë nevojat lokale për dru zjarri. Kërkesat dru zjarri janë rritur kohët e fundit, pjesërisht për shkak të zhvillimit të nevojave sociale të tilla si dru zjarri për vatrat e brendshme, restorante dhe prodhim qymyr druri për eksport. Një problem i madh në ketë fushë është zjarret ne pyjeve. Zjarret ne pyjeve do të bëhen një kërcenim edhe më i mëdha për pyjet dhe mirëqenien njerëzore në zonat rurale. Sistemet silvikulturore janë klasifikuar në një shumëllojshmëri mënyrash. Klasifikimi më i zakonshëm që përdoret është e bazuar kryesisht në mënyrën e rigjenerimit të grumbujve pyjor. Ajo është e klasifikuar sipas modelit të prerjes që kryhet në grumbujt pyjor. Sipas metodës së rigjenerimit. Sistemet silvikulturore janë ndjekur për të dy llojet e prejardhjes se grumbujve pyjor: Sistemi për pyjet e lartë (trungishte) dhe sistemi për pyjet e ulët (cungishte). Konkluzionet silvikulturale lidhur me dritën. Nga sa u tha me sipër në lidhje dritën, del se jeta e drurëve është një përpjekje e përhershme për dritë dhe hapësire se bimësia pyjore zhvillohet nën ndikimin e një regjimi specifik të dritës i ndryshëm nga ai në një terren të hapët qofte nga pikëpamja sasiore ashtu dhe cilësore. Nga zbatimi i masave silvikulturale përkatëse, ky regjim mund të ndryshohet dhe të rregullohet për të realizuar një prodhimtari më të lartë nga ana e grumbullit pyjor. Me ana të një rrallimi te përshtatshëm të grumbullit, sigurohet futja në masë të mjaftueshme dhe në mënyre uniforme e dritës në kurorat dhe kërcet e drurit duke zmadhuar kështu jo vetëm intensitetin e dritës ne pyll por edhe zgjatjen e procesit te asimilimit. Në punimet e ripërtëritjes së pyjeve me anë të rrallimit te grumbullit, veprohet mbi regjimin e dritës, si për të përfituar një sasi të madhe farash dhe të një cilësie me të mirë ashtu dhe për sigurimin e zhvillimit te filizërisë. Po kështu ne rastin e pyllëzimeve në zgjedhjen e specieve që do të marrin pjese në përbërjen e grumbullit të ardhshëm, duhet të mbahen parasysh kërkesat dhe temperamenti karshi dritës. Ajo që rrit më teper rendësin e dritës në ekzistencën dhe prodhimtarinë e pyllit të kultivuar, është fakt se masat kulturore, me të cilat ndërhyhet për intensifikimin e fotosintezës, arrijnë të bëhen në të njëjtën kohë edhe rruga më e mirë për përdorimin e plotë të potencialit prodhues të stacionit. Në ketë rruge mund të plotësohet në vetë – vetë detyra kryesore e silvikulturës, me qellim që të arrihet prodhimtaria maximale dhe të shkohet sa më parë drejt balacimit të prerjet me rritjen natyrore të pyjeve tanë. Konkluzionet silvikulturale nga studimi i nxehtësisë. MSc. Hasan CANI
DISERTACION
124
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
Pyjet e zonës së studimit janë të përbëre në përgjithësi nga speciet spontane natyrore, që u janë përshtatur mjafte mirë gjate evolucionit të tyre filogjenetike, kushteve termike të klimës së Shqipërisë. Studimi i kushteve termike dhe marrja parasysh në drejtim të caktimit më të mirë përbërjes së grumbujve pyjore që ato ti përshtaten sa më mirë klimës lokale përkatëse. Regjimi termik duhet pasur parasysh në rastin e pyllëzimeve artificiale, në mënyre që speciet dhe farat që mbillen, të vijnë nga vendet që kanë një klime afërsisht te njëjte me atë te vendit qe do te pyllëzohet. Kujdes duhet treguar për minimale e dimrit, zgjatjen e stinës së vegjetacionit, datat dhe frekuencat e ngricave të natës, për maximalet e verës. Në grumbujt e përzier, ngricat e natës mund të shkaktojnë zhdukjen progresive të specieve të ndjeshme, p.sh të bungës në dobi të shkozës. Nga literatura është e rekomandueshme që tetratermi i vendit të origjinës dhe atij ku do të përdoret specia përkatëse të mos ndryshoi më shume se 1.40C. Silvikultori nuk i pengon dot që të mos ndodhin ngricat, por duke ndërhyrë aktivisht në jetën e pyllit, pakëson frekuencat dhe rrezikshmërinë e tyre duke mbrojtur ekzemplaret e rije me ndihmën e atyre te mëdhenjve. Në qoftese duam të sigurojmë riprodhimin e specieve delikate do të çelim masivin për favorizuar lindjen dhe zhvillimin e filizave në masën e kërkesave të tyre ndaj dritës. Në përputhje me rastet konkrete që paraqiten në terren, duhen marrë masat më të përshtatshme për të lejuar futjen e nxehtësisë së nevojshme që kërkon gjendja e pyllit nëpërmjet rregullimit të kurore dendësisë, përbërjes dhe vendosjes në kate të bimësisë. Konkluzionet silvikulturale nga studimi i lagështisë. Pylli, me përjashtime të ralla përfiton nga një gjendje higrometrike e lartë në atmosfere dhe lagështia e madhe në tokë, në veprimtarinë praktike synohet që të ruhet kjo gjendje në masën që lejojnë kushtet e stacionit. Kjo arrihet duke siguruar masivin nga depërtimi i erërave të forta (që ulin në përgjithësi gjendjen higrometrike) duke mbrojtur tokën me anën e katit të barishteve dhe shkurreve, duke bërë përzierjen e drurëve me lartësi të ndryshme. Në rastin e instalimit të një breznie të re natyralisht ose artificialisht, duhet të zgjidhen specie që u përshtaten kushteve stacionare. Prandaj, duke pasur parasysh rendësin e posaçme që ka lagështia në ekzistencën e pyllit si dhe rolin që ai luan mbi regjimin e lagështisë, silvikultori merr masa të vazhdueshme për rregullimin e kurore dendësisë dhe të përbërjes së pyllit, me qellim që të aktivizohet futja e ndalimi i ujit në tokë, për të ruajtur dhe vëne atë në dispozicion të drurëve. Këto masa silvikulturore në të njëjtën kohë do të çojnë në ruajtjen dhe intensifikimin e rolit mbrojtës të pyjeve.
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
125
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
Konkluzionet lidhur shpyllëzimet, kullotjen dhe PPJD. Problemi kryesor ka qenë shpyllëzimi për hapjen e tokave bujqësore për një periudhe afro 50 vjeçare. Problemi tjetër kryesor duket se janë prerjet e paligjshme, të cilat kanë qene problem për disa kohë. Si rezultat kemi uljen e siperfaqes me pyje dushku, shndërrimin e trungishteve në cungishte duke shkuar drejt stadeve të degradimit të mëtejshëm të bimësisë deri në shkretëzimin e tokës. Ky fakt lidhet sigurisht me kushtet e përgjithshme ekonomike, por është e nevojshme të bëhen përpjekje shtese, mundësisht nepermjet programeve nxitëse, per ta kapur këtë problem, meqenëse burimet pyjore kanë shteruar shpejt. Duhet theksuar se pyjet sigurojnë një numër të madh funksionesh, në mjaft raste prodhimi i lëndës drusore mund të jetë me pak i rëndësishëm se funksioni mbrojtës, përdorimi për kullotje i zonave të caktuara apo për PPJD. Per identifikimin e zonave te përshtatshme për krijimin e pyjeve të përziere duhet të filloje një studim special bazuar në GIS, duhet të kryhen vëzhgime specifike në terren dhe të merren informacion shtese për të identifikuar sipërfaqet e përshtatshme. Financimi i pyllëzimeve të tilla mund të realizohet përmes skemave të sekuestrimit të karbonit, për të cilat duhet të sigurohen mjetet financiare bazë për të pyllëzuar këto sipërfaqe. Hapi i pare në këtë orvatje është fillimi i studimeve pilot në komunitetet e zgjedhura. Gjatë studimit special të protokollit te Kiotos janë bëre sugjerime të detajuara mbi procedurat dhe propozimet për ndërhyrje ne zonat specifike.. Gjatë studimit është treguar se gjendja e pyjeve ne shume aspekte është e keqe, gjendja shëndetësore e drurëve nuk është e kënaqshme. Aspektit të trajnimit duhet ti jepet një rendësi e veçante, duke realizuar trajnimin e specialisteve në përdorimin e teknikave moderne të GIS, si dhe në procedurat moderne të inventarizimit. Kjo është e rëndësishme për një qeverisje racionale të burimeve pyjore dhe mund të shërbeje si bazë për projektet e ndryshme, si lokale ashtu dhe rajonale deri në kombëtare e me gjerë. Personeli aktual nuk është i mjaftueshëm, rekomandohet që kjo njësi të plotësohet me personel shtesë. Kushtet e kullotave janë mjaft të keqia, në të njëjtën kohe presioni i kullotjes në kullota e pyje është shumë i lartë në shume rajone. Per te mbarështuar burimet kullosore nevojiten përpjekje specifike per te siguruar kushtet e jetesës për popullsinë lokale dhe për të mbrojtur burimet kullosore e pyjore për një qëndrueshmëri afat-gjate.
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
126
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
11.2
REKOMANDIME
Studimi përfundoi me sukses grumbullimin përpunimin dhe interpretimin e të dhënave. Rezultatet janë paraqitur në formën e një raporti final, në hartën e mbulesës, një database në ACCESS që përmban të gjithë informacionin e përkatës. Pyjet e zonës se studiuar sigurojnë të mira materiale dhe shërbime të ndryshme. Ata shërbejnë si burim për furnizim me lende druri e dru zjarri, me prodhime të dyta pyjore, përdoren për kullotje dhe sigurojnë mbrojtje kundër erozionit. 1. Rekomandohet Administrimi i informacionit për burimet pyjore mbi shtrirjen, përbërjen dhe dinamikën është i nevojshëm për të monitoruar zhvillimin e pyjeve në kohë. Sipërfaqja totale e pyjeve te dushkut për zonën e studiuar është rreth 89445.64 ha, vëllimi drusor total për llogaritet në 2435764.55 m3. nga te cilat trungishte 9090.1 ha ose 10% te totalit me vëllim te materialit drusore ne 752597.28 m3. Cungishtet mbulojnë një sipërfaqe prej 80355.54 ha ose 80% të siperfaqes, vëllimi i cungishtes llogaritet në 1683167.27 m3 dhe përbejnë burimin kryesor per sigurimin e druve të zjarrit, bazës ushqimore per blegtori, mbrojtjen e tokës nga erozioni, përmbushjen e funksioneve të tjera për ruajtjen dhe zhvillimin e biodiversiteti n lidhje me florën, faunën bilancin hidrik të ujerave, me gjithë këto funksione që përmbushin kushtet e cungishtave nuk janë në nivelin e duhur, ato duhet të përmirësohen me ndërhyrje silvikulturale për një përdorim të qëndrueshëm shume funksional dhe afatgjate. 2. Rekomandohet. Nëse mund të kufizohet kullotja në disa zona specifike sipërfaqet e përshtatshme mund të kthehen në pyje nëpërmjet pyllëzimeve dhe ripyllëzimeve apo masa silvikulturore te menjëhershme. Dinamika e përbërjes së pyjeve nuk mund të përcaktohet nga një inventarizim i vetëm 3. Rekomandohet. Qe inventarizimet janë të detyrueshme të përsëriten ne çdo 5 – 10 vjet. Për shkak të ndryshimeve të shpejta në përbërjen e pyjeve (rritja e degradimit të pyjeve) inventarizimet duhet të përsëriten çdo 5 vjet. 4. Rekomandohet. Të ndërmerren programet e pyllëzimit dhe ripyllëzimit në ato vende ku ripërtëritja natyrale është e pa mundur. Këto pyllëzime duhet të përfshijnë mbjelljet si dhe pyjet natyrore. Mbjelljet duhet të financohen me anë të skemave të investimit meqenëse ato premtojnë shlyerje të shpejtë të financimeve në një periudhe të shkurtër të arsyeshme. Duhet të krijohen pyje të përziere shumë moshave në zonat me kushte të përshtatshme. Për identifikimin e zonave të përshtatshme për krijimin e pyjeve të përziere duhet të fillojë një studim special bazuar në GIS, duhet të kryhen vëzhgime specifike në terren dhe të merren informacion shtese për të identifikuar sipërfaqet e përshtatshme. Financimi i MSc. Hasan CANI
DISERTACION
127
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
5.
6.
7.
8.
9.
pyllëzimeve të tilla mund te realizohet përmes skemave të sekuestrimit te karbonit, per te cilat duhet të sigurohen mjetet financiare bazë për të pyllëzuar këto sipërfaqe. Hapi i pare në këtë orvatje është fillimi i studimeve pilot në komunitetet e zgjedhura. Gjatë studimit special të protokollit te Kiotos janë bere sugjerime te detajuara mbi procedurat dhe propozimet per ndërhyrje ne zonat specifike.. Gjatë studimit është treguar se gjendja e pyjeve ne shume aspekte është e keqe, gjendja shëndetësore e drurëve nuk është e kënaqshme. Rekomandohet që të përshtatet sistemi i monitorimit të gjendjes shëndetësore që përdoret në të gjithë Europën dhe të kryhen periodikisht inventarizime të gjendjes shëndetësore / dëmtimit të pyjeve, Rekomandohet që të fillojnë programe per përmirësimin e kullotave për të siguruar kushte jetese për popullsinë lokale dhe per te mbrojtur nga erozioni tokat e kullotave dhe pyjeve. Caktimi i zonave specifike per kullotje brenda pyjeve duhet të bazohet në studime për përshtatshmërinë e tyre, sipërfaqet e tjera të pyjeve duket të mbrohen rreptësishtë nga kullotja. Rekomandohet që të fillojnë studime për inventarizimin e PPJD në krejt zonën e studiuar, të hartohen plane mbarështimi per grumbullimin/përdorimin e tyre të qëndrueshëm dhe për të siguruar mbështetje per marketing, si ne nivel kombëtar ashtu dhe ndërkombëtar, nga ana e strukturave shtetërore. Megjithëse Shqipëria ka pranuar Konventën Kuadër të OKB për Ndryshimet Klimatike në vitin 1995. Rekomandohet që veprimi i parë, lidhet me hapat e nevojshëm për të hyrë në skemat e tregtimit të emisionit të gazrave, përfshi kreditet e karbonit që krijohen nga programet e pyllëzimit dhe ripyllëzimit. Studimi gjithashtu nxjerr në pah potencialin e dallueshëm për riaftësimin e tokave dhe mbarështimin e qëndrueshëm të pyjeve të dushkut. Shumica e pyjeve të dushkut janë në një stad të ri, për shkak të mbi shfrytëzimeve dhe prerjeve të paligjshme dhe shpyllëzimet për hapjen e tokave bujqësore. Rritja e stokut të karbonit në pyjet e dushkut për zonën e studimit nëpërmjet përdorimit të qëndrueshëm të tyre është një nevojë prioritare. Degradimi i tokave dhe braktisja e bujqësisë në të njëjtën kohë ka krijuar potenciale për pyllëzimin dhe ripyllëzimin e tokave. Këto aktivitete nëse drejtohen në bazë të sinergjive ndërmjet parimeve mjedisore: ruajtjes së biodiveristetit, luftës kundër degradimit të tokës dhe shkretëtirëzimit, sekuestrimit të karbonit, mund të kontribuojnë në zhvillimin e mundësive fitimtare ndërmjet mbrojtjes së mjedisit, zhvillimit të qëndrueshëm dhe rritjes ekonomike. Problemet social-ekonomike që kanë dalë gjatë procesit dhe që ende do të vazhdojnë në të ardhmen, duhet të sqarohen nëpërmjet një mirëkuptimi të gjerë dhe konsensusit për të mënjanuar konfliktet dhe duke marrë në konsiderate interesat e të gjitha palëve. Rekomandohet të përshpejtohet procesi i decentralizimit të qeverisjes së burimeve pyjore, rikthimi i pyjeve dhe kullotave ish-pronareve, transferimi për përdorim komunal dhe hapja e
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
128
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
rrugës per privatizimin e këtyre burimeve ne përputhje me kritere te rigoroze dhe nën një kontroll të rrepte. 10. Rekomandimet e nevojshme duke marre ne konsiderate orientimet e fundit për të rishqyrtuar dhe përmirësuar politikat e pyjeve dhe kullotave në çdo aspekt, janë: Përmirësimin e kuadrit ligjor te sektorit te pyjeve dhe kullotave ne mënyre që të mbështetet realizimi me sukses i qëllimeve te politikes; Reforma institucionale duhet te orientohet ne drejtimet e mëposhtme: ristrukturim dhe decentralizim i administratës pyjore, përmirësimi i sjelljes organizative, organizimi dhe zhvillimi i burimeve njerëzore dhe zhvillimi organizativ; Nxitja e pyjeve dhe kullotave: arritja e objektivave politik në pyje e kullota duhet të mbështetet me mjete nxitëse, per t’i bere me te interesuar individët, shoqatat dhe te gjithë aktoret e internuar në ketë sektor; Pjesëmarrja publike: pyjet dhe kullotat komunale e private janë nënsektorë të pazhvilluar që kërkojnë mbështetjen e OJF; organizatat jo-fitimprurëse mund të luajnë një rol të rëndësishëm në zbatimin e programeve të pyjeve dhe kullotat, përfshi OJF dhe shoqërinë civile, shkollat, bizneset dhe industria, masmedia, etj.; Krijimi i një sistemi monitorimi per operacionet e zhvillimit te pyjeve e ndikimin e tyre dhe per përpunimin e te dhënave te monitorimit ne informacion për të udhëhequr procesin e zhvillimit. Strategjia dhe programet per zhvillimin e pyjeve dhe kullotave në nivel rajonal duhet të koordinohet më mirë me strategjitë e përdorimit të shumëfishte të territorit nëpërmjet sistemit të integruar agro-pyjor-kullosor, forcimit te mbrojtjes se tokës dhe mbarështimit te pellgjeve ujëmbledhës, si dhe nepermjet aktiviteteve te tjera.
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
129
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
130
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
Literatura. 1. Allaby M. (2007) Pyjet përmbajtur (Ekosistemit) 2. ACER, 2001. Illegal logging independent study. Albanian Center for Economic Research. Tirana. 3. Agolli, S. 2000. Review of Albanian Agriculture-Facts and Figures. Tirana 4. Agricultural and Food Statistics of Albania: 1993, 2000. Ministry of Agriculture and Food. Tirana. 5. ANFI, 2001. Albanian National Forest Inventory, Terms of Reference. Tirana 6. APFDP, 1998. Silvo-pastoral management systems in Shengjergji village Tirana district. Albania Private Forestry Development Program, USAID. Tirana. 7. Brus, D.J., G.M. Hengeveld, D.J.J. Walvoort, P.W. Goedhart, A.H. Heidema, G.J. Nabuurs, K. Gunia, 2011. Statistical mapping of tre species over Evrope. European Journal of Forest Research 131 (1): 145–157 8. Browne, R. (March, 2013) Pers. comm. 9. Bean, W. J. (1976). Tres and shrubs hardy in the British Isles 8th ed., revised. John Murray. 10. Bezzi, A. 1999. Pasture management. Technical assistance for the Forestry Project. FAO, Tirana. 11. Cenko, S. 2003. Personal communication. 12. DGFP, 2001. Annual report on forestry activities, Directorate General of Forests and Pastures. Tirana. 13. Demiri, M. (1983) Flora Ekskursionistë E SHQIPËRISE. Tiranë 14. Dida M. (19) Dushqet E SHQIPËRISE. Tiranë. 15. DPPK, (2002), Manual i Mbashtrimit të Pyjeve 16. Llojet evropianë pyjore - Kategoritë dhe llojet e menaxhimit për raportim të qëndrueshëm të pyjeve dhe të politikes, ISSN 1725-2237. Ze (2006). 17. Ellenberg (1985) 18. Forestry Commission - Sessile oak (October, 2003). http://www.forestry.gov.uk/forestry/infd-5nlj46
19. Forestry Commission - Acute oak decline (February, 2013). http://www.forestry.gov.uk/fr/INFD-7UL9NQ
20. Flora Europaea: Quercus frainetto ten. 21. Flora Europaea: Quercus pubescens. 22. (French) Chênes: Quercus pubescens. 23. (French) Chênes: Quercus frainetto 24. Gjoka F.Cara K. (20) Tokat e Shqipërisë, 25. Godet, J-D. (1986) Collins Photographic Key to the Tres of Britain and Northern Europe: A Guide to Identification by Leaves and Nedles. Collins, London. 26. Germplasm Resources Information Network: Quercus frainettoten, MSc. Hasan CANI
DISERTACION
131
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
27. Geographic distribution and infraspecific variation of the e mediterranean Quercus trojana Webb is dis- cussed. Q. trojana subsp. Yaltirikii is described from the region. http://www.jstor.org/stable/3997753
28. Hennekens SM & Schaminée JHJ (2001) Turboveg, një sistem baza i të dhënave gjithëpërfshirës të menaxhimit për të dhënat e bimësis. Journal of Science bimësisë 12: 589-591. 29. Haddon, B.D., 1988. Forest Inventory Terms in Canada, 3rd Ed. For. Can., Petawawa Nat. For. Inst., Chalk River, ON. 30. Helms, J.A., ed., 1998. The Dictionary of Forestry. Soc. Amer. For., Bethesda, MD, 210 p. 31. Horvatic (1974). 32. I.H.M Buletini Hidrometeorologjik. 1984 - 2004 Tiranë 33. IKP, IKB, MSHN. (19) Pyjet e virgjër - Vëzhgimi i ekologjik i pyjeve të lartë të Shqipërisë 34. IKPSH (2004) Projekti i IKPSH Raporti përfundimtare. Tiranë - Rome. 35. Instituti H.M (1975). Klima e Shqipërisë 36. Internacional Oak Society http://www.oaknames.org. 37. JNCC - The UK Biodiversity Action Plan (UK BAP) (February, 2013). http://jncc.defra.gov.uk/page-5155
38. Jump up^ "RHS Plant Selector - Quercus frainetto 'Hungarian Crown'". Retrieved 27 June 2013. 39. Kola, H., Dini S. (2005) projekti për sekuestrimin e karbonit, njemundesi për rehabilitimin e pyjeve "Buletini Informativ", Nr.24, f. 6-8. 40. Kongjika E., Kongjika S. (19) Bioprodhimtaria Pyetësori fotosinteza.1. Akademia Shkencave e Shqipërisë. Instituti i Kërkimeve Biologjike. Tiranë. 41. Mabey, R. (1996) Flora Britannica. Sinclair-Stevenson, London. 42. Mitchell, A. (1974) A Field Guide to the Tres of Britain and Northern Europe. William Collins Sons and Co., London. 43. Marku V. (2013). Dendrologjia. 44. Mehmet A. (2005). Biomasa e pyjeve 45. Mehmeti A. (1998). Pylli Pyetësori kullotja 46. Mehmeti A. (1999). Kullotja racionale 47. Minë V., Postoli N., Tabaku V., (2002) Rrallimet Tregtare. Tiranë. 48. Minë V., (2000) Rrallimet paratregtare, Tiranë. 49. Konferenca Ministrore mbi Mbrojtjen e Pyjeve Europes (2002). Improved Pan-evropianë Indikatorët për Menaxhimin e Qëndrueshëm të Pyjeve, Vjenë, Austri. 50. Mitrushi I. (1954) Pyetësori Drurët Shkurret e Shqipërisë 51. Mitrushi I. (1966) Dedndroflora E SHQIPËRISE 52. Muharremi V., Habili D., Kasemi P. (198) Mbarështimi i Pyjeve Pj I dhe II. 53. IFMP, 1994. Silvo-pastoral management, Aneksi 4. Integrated Forest Management Project. Albania. MSc. Hasan CANI
DISERTACION
132
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
54. Openshaw, K. 1994. The demand and supply of fuelwood and other wood/forest products in Albania: their economics and environmental significance. Harvard Institute for International Development, International Environment Program Massachusetts. 55. Papanastasis, V.P. 1984. Forestry and livestock grazing: A policy perspective. Policy analysis for forestry development. Proceedings of the International Conference of IUFRO (Division 4), 1: 479-488. Thessaloniki Greece. 56. Papanastasis, V.P. 1986. Integrating goats into Mediterranean forests. Unasylva, 154(38):44-52. 57. Procesi i Montrealit (2009). Kriteret dhe Indikatorët për Ruajtjen dhe Menaxhimin e Qëndrueshëm të Pyjeve dhe të butë, Boreal Shënime teknike për zbatimin e kritereve të procesit të Montrealit dhe Treguesit e Kritereve 1 - 7 edicionin e tretë. 58. Postoli A., Prodhimi i Pyjeve 59. Proko A., Omuri I., (2004) Mbi stokimin e karbonit në pyje. Tiranë. 60. Vangjeli J., Proko A. (2011) Gjeobotanika për Fakultetin e Shkencave Pyjore. 61. Preston, C.D., Pearman, D.A. and Dinës, T.D. (2002) New Atlas of the British Flora. Oxford University Press, Oxford. 62. Plants for a future: Quercus frainettoten. 63. Quercus trojana Webb, appelé autrefois Q. macedonica, est originaire de l'Albanie, du sudouest de l'Italie, de la Grèce, de l'ex-Yougoslavie et de la ... 11 déc. 2011. http://gardenbreizh.org/modules/gbdb/plantë-898-quercus-trojana.html.
64. R.Ch Pyetësori H L. Dheu Forest 65. Riittërs HK., Wickham DJ., Coulston WJ., (2003) Një vlerësim paraprak i treguesve të procesit të Montrealit i fragmentimit të pyjeve për Shtetet e Bashkuara. 66. RHS A-Z Encyclopedia of garden plants. United Kingdom: Dorling Kindersley. 2008. p. 1136. ISBN 1405332964. 67. Rushforth, K. (1999). Tres of Britain and Europe. Harper Collins ISBN 0-00-220013-9. 68. Scarascia-Mugnozzaa G., Oswaldb H., Piussic P., Radoglo K. (2000) Pyjet e rajonit të Mesdheut: boshllëqet në njohuri dhe nevojave kërkimore Ekologji Pyjeve dhe Menaxhimit 132 97-109. 69. Species 2000 and ITIS Catalogue of Life. [February, 2013] http://www.catalogueoflife.org/annual-checklist
70. Sutton, D.A. [1990] Tres of Britain and Europe. Kingfisher Publications PLC, London. 71. Studim Kombëtar “Mbi gjendjen dhe perspektivën e zhvillimit të drurëve arrorë dhe shegë në Shqipëri. ISBN 978-99956-51-23-7. MBUMK 2012. Tirane. 72. Shundi, A. and Th. Buzi. 1991. Experimental results in improvement of mountainous pastures in Albania. Herbe, 4:50-52. 73. Tabaku V., Luarasi M., [2011], Pyjet e ahut janë trashëgimisë natyrore të Evropës (BUCHEN (ur) Walder und von Bewirtschaftung Schutzgebietën në Albanien.. 74. Tichy L. [2002] lëng, software për klasifikimin Journal vegjetacionit të Shkencave bimësisë 13: 451-453, 2002 MSc. Hasan CANI
DISERTACION
133
“ STUDIM MBI SILVIKULTURËN E LLOJEVE TË DUSHQEVE GJETHERËNËSE NË BREZIN E ZONËS FITOKLIMATIKE TË DUSHQEVE TË RRETHEVE KUKËS, DIBËR, BULQIZË DHE MAT”
75. Treska Ll. [19] Studim dendrometrik Barbie auksometrik i pyjeve të ahut te Mokrës. Buletini Shkencave Bujqësor, nr.4 f.123-135. 76. Treska Ll. Th Lako. [1985]. Dendrometria. Tiranë 77. Treska Ll.Xheko B. [1982]. Silvikultura 78. Tzonev R. et al [2004] Komunitetet pyjore e ahut në Bullgari 79. Tres for Life: Species Profile - Oak [February, 2013] http://www.tresforlife.org.uk/forest/species/oak.html
80. Pavlos Konstandinidis 1, Gregor Chatziphilippidis 1, Georgios Tsiourlis 1 & Aleksandros Tsiontsis 1.Taxonomy and ecology of plant communities of Quercus frainetto Ten. (Q. conferta Kit.) forests in Grece. faqe 145-154]. 81. USAID, 1996. Silvo-pastoral management. United States Agency for International Development. Tirana 82. UNECE, FAO [2007], Pyjet e Evropës 2007: Raporti i MCPFE me të qëndrueshëm të pyjeve. 83. UK Biodiversity Action Plan: Habitat Action Plan - Upland oakwood [March, 2003]. http://jncc.defra.gov.uk/page-5718.
84. Veshi L, Spaho Sh. (19) Pedologji.
MSc. Hasan CANI
DISERTACION
134
