UNIVERSITETI BUJQËSOR I TIRANËS FAKULTETI I BUJQËSISË DHE MJEDISIT DEPARTAMENTI I AGROMJEDISIT DHE EKOLOGJISË

DISERTACION paraqitur për gradën

DOKTOR

Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

Doktoranti

Udhëheqësi Shkencor

Luan DAIJA

Prof. Dr. Seit SHALLARI

Tiranë, 2015

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

UNIVERSITETI BUJQËSOR I TIRANËS FAKULTETI I BUJQËSISË DHE MJEDISIT DEPARTAMENTI I AGROMJEDISIT DHE EKOLOGJISË

DISERTACION paraqitur për gradën

DOKTOR

Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

Juria 1. Prof. Dr. Sulejman SULÇE (kryetar) 2. Prof. Dr. Ilir KRISTO (oponent) 3. Prof. Dr. Ilo MELE (opponent) 4. Prof. Dr. Blerim BARUTI (anëtar) 5. Prof.Dr. Uran ABAZI (anëtar)

Tiranë, 2015 Tiranë, 2015

2

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

Copyright I Luan DAIJA 2015 Udhëheqësi i Luan DAIJA vërteton se ky është versioni i miratuar i dizertacionit të mëposhtëm:

Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

Prof. Dr. Seit SHALLARI

Tiranë, 2015

3

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

Përgatitur nga Msc. Luan DAIJA

Dizertacion i paraqitur në

Fakultetin e Bujqësisë dhe Mjedisit

Universiteti Bujqësor i Tiranës

Në përputhje të plotë

Me kërkesat

Për gradën Doktor

Universiteti Bujqësor i Tiranës

Tiranë, 2015

Tiranë, 2015

4

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

Ja dedikoj familjes time

Tiranë, 2015

5

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

FALËNDERIM Me këtë rast dëshiroj të falënderoj të gjithë ata që ndihmuan që ky punim të përfundojë me sukses. Së pari falënderoj udhëheqësin e doktoraturës së punimit, prof. dr. sc. Seit Shallari për zgjedhjen e temës, udhëzimet për punë, ndihmën profesionale si teorike ashtu edhe eksperimentale që më ofroi gjatë gjithë kohës. Një falënderim të posaçëm ja dedikoj Prof. Dr. Adrian Maçi, Dekanit të Fakultetit të Bujqësisë dhe Mjedisit për mbështetjen e sinqertë, krijimin e kushteve optimale gjatë viteve të studimit pasuniversitar. Falenderoj përzemërsisht Prof. Dr. Fatbardh SALLAKU për sinqeritetin, përkrahjen e pa kursyer, inkurajimin e vazhdueshëm gjatë gjithë viteve të studimit dhe sipërmarrjes së vështirë në vitet e doktoraturës. Falenderoj Jurinë Prof. Dr Sulejman SULÇE, Prof. Dr. Ilir KRISTO, Prof. Dr. Ilo MELE, Prof. Dr. Uran ABAZI dhe Prof. Dr. Blerim BARUTI për angazhimin dhe faktin që kanë marrë përsipër vlerësimin e punës time në kuadër të doktoraturës. Respekt të vaçant falënderoj, inxh. Zamira Rada dhe koleget e laboratorit të UBT për ndihmesën që më ka ofruar në laborator në analizën e sedimentit të ujit gjatë larjes së filtrave dhe sedimentit të ujit gjatë flokulimit dhe koagulimit. Falënderim të veçantë meritojn kolegët e punës të cilët kemi bashkpunuar gjithnjë në problematikat të ndryshme të cilat janë çfaqur në liqe apo në procesin teknologjik. Me respekt të veçantë falënderoj Menaxhmentin e K.R.U. “Radoniqi” Sh.A. Gjakovë për përkrahjen materiale të studimeve të Doktoraturës. Përfundimisht, për përkrahjen morale, materiale dhe kohore falënderim të posaçëm meritojnë të gjithë anëtarët e familjes sime.

Tiranë, 2015

6

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

PËRMBAJTJA Lista e figurave………………………………………………………………………………….. Lista e tabelave…………………………………………………………………………………. Kapitulli I: Studim bibliografik: I.1. Hyrje………………………………………………………………………………………….. I.2. Karakteristikat e pellgut ujembledhes te liqenit te Radoniqit.……………………………… I.3. Mbulesa e territorit në pellgun e Radoniqit…………………………………………………. I.4. Mbrojtja e territorit ne hapsiren e ujembledhesit te Radoniqit………………………………. I. 5. Menaxhimi i reshjeve ne pellgun e Radoniqit………………………………………………. Kapitulli II:Problematika, qellimi, hipoteza, objektivat dhe metodologjia e studimit II.1. Hyrje…………………………………………………………………………………………. II.2. Teknologjia e trajtimit te ujit te pijshëm………………………………….…………………. II.3. Hipoteza, qëllimi dhe objektivat e studimit ………………………………………………… II.4. Metodologjia e studimit………………………………………………………………………. Kapitulli III: Vleresimi i cilesise se ujit te paperpunuar ne vartesi te thellesise se liqeni III.1. Hyrje………………………………………………………………………………………… III.2. Parametrat fizio-kimik të ujit në nivele te ndryshmete liqenit……………………………… III.3. Parametrat fizio-kimik dhe mikrobiologjike të ujit të liqenit……………………………….. Kapitulli IV:Vleresimi dhe optimizimi i procesit te perpunimit te pijshëm ne Radoniq IV.1. Hyrje……………………………………………………………………………………….. IV.2. Përcaktimi i dozës së karbonit aktiv……………………………………………………….

8 10

IV.3. Përcaktimi i dozës optimale të FeCl 3 me metoden e jartestit……………………………… IV.4. Parametrat fizio-kimike dhe mikrobiologjike të ujit pas trajtimit………………………… IV.5. Parametrat organoleptik (era-shija) në ujin e patrajtuar dhe të trajtuar…………………… Kapitulli V: Diskutim i përgjithshëm dhe përfundime…………… ……………………….. Referenca………………………………………………………………………………………… Përmbledhje……………………………………………………………………………………… Aneks……………………………………………………………………………………………..

72

Tiranë, 2015

7

12 15 17 21 23 25 27 34 34 51 52 63 70 70 79 84

93 95 97 109

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

LISTA E FIGURAVE Figura I.1. Drini i bardhë në vëndburim…………………………………………………………… 13 Figura I.2. Shpërndarja e reshjeve vjetore në territorin e Kosovës ……………………………… 14 Figura I.3. Rrjeti hidrologjik i Kosovës ……………………………… ………………………… 14 Figura I.4. Pamje e Liqenit të Radoniqit…………………………………………………………. 14 Figura I.5. Pamje satelitore e ujëmbledhësit të Deçanit…………………………………………… 15 Figura I.6. Harta hidrogjeologjike e zonës së pellgut ujëmbledhës………………………………. 16 Figura I.7. Mbulesa vegjetative e rajonit të ujëmbledhësit Liqenit të Radoniqit…………………. 17 Figura I.8. Format e mbulesës së territorit të ujëmbledhësit (sipërfaqa në %)…………………….. 19 Figura I.9. Kanali derivues………………………………………………………………………… 20 Figura I.10. Zona e mbrojtur rreth Liqenit të Radoniqit…………………………………………… 23 Figura I.11. Pamje e liqenit në një vit me pak reshje………………………………………………. 24 Figura II.1. Stacioni i filtrimit……………………………………………………………………… 28 Figura II.2. Skema e procesit teknologjik…………………………………………………………. 29 Figura II.3. Pyrgu dhe nivelet e marrjes së ujit në liqen…………………………………………… 30 Figura II.4. Kthina ndarëse……………………………………………………………………….. 30 Figura II.5. Depozitat e kimikateve……………………………………………………………….. 31 Figura II.6. Pajisje për trajtimin e ujit me karbon aktiv……………………………………………. 31 Figura II.7. Fusha e pulzatorëve………………………………………………………………….. 32 Figura II.8. Salla e filtrimit………………………………………………………………………… 32 Figura II.9. Rezervuari i ujit të përpunuar………………………………………………………… 33 Figura II.10. Enët për marrjen e mostrave………………………………………………………… 35 Figura II.11. Laboratori për analiza fiziko-kimike të ujit………………………………………….. 36 Figura II.12. Shishja 250ml me 0,25ml 1,8% Na 2 S 2 O 3 ………………………………………………………………….. 37 Figura II.13. Pastrimi dhe sterilizimi i çezmës…………………………………………………….. 37 Figura II.14. Hapja e shishes dhe marrja e mostrës në rubinet……………………………………. 37 Figura II.15. Turbidimetri Spectroquant 1500 T i Merck-ut……………………………………….. 38 Figura II.16. Konduktometri………………………………………………………………………. 39 Figura II.17. pH-metëri……………………………………………………………………………. 39 Figura II.18. Përcaktimi i aluminit…………………………………………………………………. 41 Figura II.19. Përcaktimi i nitrateve………………………………………………………………… 42 Figura II.20. Përcaktimi i nitriteve………………………………………………………………… 43 Figura II.21. Përcaktimi i amonjakut………………………………………………………………. 44 Figura II.22. Fotometri……………………………………………………………………………. 44 Figura II.23. Spektrofotometri Perkin Elmer 2380 me atomizim në flake……………………….. 45 Figura II.24. Përcaktimi i Manganit me spektrofotometrin me absorbcion atomik……………… 46 Figura II.25. Spektrofotometri UV/VIS – 1650, Shimadzu, me prizëm optike, gjatësia valore 190-1100………………………………………………………………………….. 47 Figura II.26. Përcaktimi i hekurit me spektrofotometrin UV/VIS 1650…………………………. 47 Figura II.27. Numërimi i bakterieve………………………………………………………………. 48 Figura II.28. Filtri membranorë……………………………………………………………………. 49 Figura II.29. Mikroskopi…………………………………………………………………………… 49 Figura II.30. Inkubatori …………………………………………………………………………… 49 Figura II.31. Autokllava…………………………………………………………………………… 49 Figura II.32. Peshore dixhitale…………………………………………………………………….. 49 Tiranë, 2015

8

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

Figura II.33. Kada ujore…………………………………………………………………………… Figura II.34. Sterilizatori i thatë……………………………………………………………………. Figura II.35. Resho nxemje- përzierje……………………………………………………………… Figura III.1. Vlerat e temperaturës së ujit në thellësi të ndryshme të liqenit…………………….. Figura III.2. Vlerat e turbullirës së ujit në nivele të ndryshme të liqenit…………………………. Figura III.3. pH i ujit të liqenit në thellësi të ndryshme ………………………………………… Figura III.4. Percjellëshmëria elektrike e ujit të liqenit në thellësi të ndryshme ………………… Figura III.5. Përmbajtja e O 2 në ujin e liqenit në thellësi të ndryshme ……………………………. Figura III.6. Fortësia e ujit të liqenit në thellësi të ndryshme……………………………………….

49

Figura III.7. Shpenzimi i KMnO4 të ujit të liqenit në thellësi të ndryshme …………………….. Figura III.8. Përmbajtja e Mn në ujin e liqenit në thellësi të ndryshme……………………………. Figura III.9. Përmbajtja e PO 4 në ujin e liqenit në thellësi të ndryshme ………………………… Figura III.10.Temperatura e ujit të liqenit për vitet 2011, 2012, 2013…………………………… Figura III.11.Turbullira e ujit të liqenit për vitet 2011,2012, 2013………………………………. Figura III.12Turbullira e ujit të liqenit max. dhe min. për vitet 2011,2012, 2013……………….. Figura III.13. Oksigjeni i tretur i në ujin e liqenit për vitet 2011,2012, 2013……………………… Figura III.14.Shpenzimi i permanganatit të kaliumit për vitet 2011,2012, 2013………………….. Figura III.15. Amonjaku i ujit të liqenit për vitet 2011,2012, 2013………………………………. Figura III.16. Nitritet e ujit të liqenit për vitet 2011,2012, 2013…………………………………. Figura III.17. Nitritet e ujit max. dhe min. për vitet 2011,2012, 2013……………………………. Figura III.18. Numri i përgjithshëm i baktereve koliforme në 100ml……………………………. Figura III.19. Numri i baktereve koliforme me prejardhe fekale në 100ml……………………… Figura III.20. Numri i përgjithshëm i baktereve të gjalla në 1 ml………………………………….. Figura IV.1. Aparatura e Jar-testit………………………………………………………………… Figura IV.2. Uji i patrajtuar me PAK …………………………………………………………….. Figura IV.3.Analizat bakteriologjike të ujit të patrajtuar(në ujëmbledhsin për trajtim)…………… Figura IV.4. Fe i sedimentit të ujit të larjes së filtrave 1997 dhe 2012…………………………… Figura IV.5. Zn, Cu, Ni, Cr i sedimentit të ujit të larjes së filtrave 1997 dhe 2012………………. Figura IV.6. Uji gjatë larjes së filtrit dhe uji i shkarkuesve……………………………………… Figura IV.7. Pregaditja e sedimenteve për analizë………………………………………………… Figura IV.8. Lokacioni i marrjes së mostrave në Liqenin e Radoniqit……………………………

59

Tiranë, 2015

9

50 50 53 54 55 56 57 58 60 61 64 64 64 65 65 65 66 66 67 68 69 71 71 76 87 87 88 89 90

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

LISTA E TABELAVE Tabela I.1. Pjesëmarrja litologjike e formacioneve shkëmbore në rajonin e pellgut ujëmbledhës……………………………………………………………………… Tabela I.2. Të dhena për mbulesën e territorit në pellgun ujëmbledhës……………………………. Tabela I.3. Të dhëna për Liqenin e Radoniqit……………………………………………………… Tabela I.4. Furnizimi i liqenit Radoniqi nëpërmjet kanalit derivues për vitet 2007-2013…………. Tabela I.5. Niveli i ujit të Liqenit Radoniqi- max. për vitet 2005- 2013…………………………….. Tabela I.6. Kuotat minimale të nivelit të Liqenit Radoniqit për vitet 2011-2013……………………. Tabela I.7. Regjistrimi i sasisë së reshjeve (mm/m2/muaj) në Stacion të Filtimit për vitet 2011-2013…………………………………………………………….. Tabela II.1. Te dhena për praninë e organizmave një qelizorë në ujin e liqenit të Radoniqit……….. Tabela II.2. Te dhena për praninë e algave në ujin eLliqenit e Radoniqit………………………….. Tabela II.3. Përcaktimi i toksinave me prejardhje nga algat Microcystin………………………….. Tabela II.4. Vlerat e pragut të ndjeshmërisë së erës për lloje të ndryeshme të algave…………….. Tabela II.5. Parametrat e matur dhe metodat e përdorurura……………………………………… Tabela III.1. Treguesit e matur në ujin e liqenit para trajtimit……………………………………… Tabela III.2. Vlerat e temperaturës së ujit në nivele të ndryshme të liqenit……………………….. Tabela III.3. Vlerat e turbullirës së ujit në nivele të ndryshme të liqenit…………………………… Tabela III.4. Vlerat e pH të ujit në nivele të ndryshme të liqenit………………………………….. Tabela III.5. Përçueshmëria elektrike e ujit të liqenit në thellësi të ndryshme……………………… Tabela III.6. Përmbajtja e O 2 në ujin e liqenit në thellësi të ndryshme ……………………………. Tabela III.7. Fortësia e ujit të liqenit në thellësi të ndryshme ……………………………………… Tabela III.8. Shpenzim i KMnO 4 të ujit të liqenit në thellësi të ndryshme ………………………… Tabela III.9. Përmbajtja e Fe në ujin e liqenit në thellësi të ndryshme ……………………………. Tabela III.10. Përmbajtja e Mn në ujin e liqenit në thellësi të ndryshme ………………………….. Tabela III.11. Përmbajtja e PO 4 në ujin e liqenit në thellësi të ndryshme …………………………. Tabela III.12.Vlera e metaleve të rënda nëthellësi të ndryshme…………………………………… Tabela III.13. Analizat fiziko-kimke në pesë nivelet e liqenit "Radoniqi", mesatarja për 2011, 2012 dhe 2013……………………………………………………………….. Tabela III.14. Të dhëna për parametrat e ujit të liqenit për vitet 2011,2012, 2013…………………. Tabela III.15. Numri i përgjithshëm i baktereve koliforme në 100 ml, mes. max. dhe min………… Tabela III. 16. Numri i baktereve koliforme me prejardhje fekale në 100 ml……………………… Tabela IIII.17. Numri i përgjithshëm i baktereve të gjalla në 1 ml………………………………….

17 18 19 20 21 21 24 26 26 27 27 35 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 61 62 63 67 68 69

Tabela IV.1. Llogaritja e dozës së karbonit aktiv ………………………..……………….

71

Tabela IV.2Vlerat e rezultateve të fituara nga analiza e flok-testit FeCl 3 dhe polielektrolitit……….

72

Tabela IV.3. Llogaritja e dozës së FeCl 3………………………………………………………………………………..…………….. Tabela IV.4. Analizat fiziko-kimike të ujit të patrajtuar (në ujëmbledhsin për trajtim) dhe të ujit të trajtuar……………………………………………………………………………….. Tabela IV.5. Analizat fiziko-kimike të ujit të pa-trajtuar, ujit gjatë trajtimit në fazen e flokulimit-koagulimit dhe ujit të trajtuar………………………………………………………….

73

Tabela IV.6. Analizat bakteriologjike të ujit të trajtuar……………………………………

76

Tabela IV.7. Rezultatet e analizave fiziko-kimike të ujit pas filtrimit në 8-të filtra dhe ujit të trajtuar………………………………………………………………………………….. Tabela IV.8. Mesatarja e rezultateve të analizave të ujit të pijes pas përpunimit …………………. Tabela IV.9. Vlerat e parametrave bakteriologjik të ujit të trajtuar ……………………………….. Tiranë, 2015

10

75 76

78 79 80

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

Tabela IV.10. Mesatarja e rezultateve të analizave të ujit të pishëm në rrjeten furnizuese………… Tabela IV.11. Rezultatet e analizave bakteriologjike të ujit në rrjeten furnizuese(2011)…………. Tabela IV.12. Rezultatet e analizave bakteriologjike të ujit në rrjeten furnizuese(2012)…………. Tabela IV.13. Rezultatet e analizave bakteriologjike të ujit në rrjeten furnizuese(2013)…………. Tabela IV.14. Rezultatet e analizave bakteriologjike të ujit në rrjeten furnizuese( shtator 2013)….. Tabela IV.15.Të dhëna për aromën dhe shijen e ujit të liqenit…………………………………….. Tabela IV.16. Të dhena organoleptike (era dhe shija) të ujit pa dhe me trajtim…………………… Tabela IV.17. Analizat e mbetjeve në filtër dhe ujit të shkarkuesve në flokulator…………………. Tabela IV.17.1. Analizat e mbetjeve në filtër dhe ujit të shkarkuesve në flokulator………………. Tabela IV.18. Të dhëna për sedimentet…………………………………………………………… Tabela IV.19. Shija e ujit me elemente të veçanta………………………………………………… Tabela IV.20. Numri i pragut të ndieshmërisë së erës dhe shijes në varësi nga vëllimi i ujit ………

Tiranë, 2015

11

81 82 82 82 83 84 84 85 86 88 91 92

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

KAPITULLI I STUDIM BIBLIOGRAFIK

I.1. HYRJE Uji është substanca që kushtëzon egzistencën e jetës në planetin tonë. Ai është përbërës i të gjitha organizmave të gjalla bimore dhe shtazore. Pjesa më e madhe e ujit gjendet ne oqean (97%) ose në formë akulli. Me pak se 1% e ujit të planetit destinohet për konsum human. Pjesa më e madhe e ujit të freskët gjendet në formën poshtë sipërfaqes së tokës ose në formën e ujit nëntokësor. Vetëm një fraksion (rreth 0,01%) e ujit ndodhet mbi sipërfaqe (liqene, lumenj etj.). Ky fraksion është shumë i rëndësishëm për ekosistemet tokësore dhe jetën humane. Uji është burim i kufizuar dhe me shumë vlerë. Ai po bëhet gjithnjë e më i pakët në shumë vënde duke kushtëzuar zhvillimin ekonomik dhe social të tyre. Rritja e popullsisë dhe zhvillimi ekonomik shoqërohen me rritjen e kërkesave për ujë të ëmbël. Gjithashtu, rritja e sasisë së ujit të përdorur shoqërohet me rritjen e sasisë së ujrave të ndotura. Ujërat e ndotur në shumicën e rasteve derdhen në mjedisin tokësor ose ujor duke ndikuar drejtpërdrejt në cilësinë e tyre. Trajtimi i ujrave është kusht për mbrojtjen e shëdetit publik (Clasen T, et al 2009). Ujërat e ndotura shërbejnë si vektorë për transmetimin e sëmundjeve të rrezikshme si kolera (Shultz A, et al., 2009), disanteria etj. Raste te tilla janë shfaqur në vëndet e varfëra ose në zonat e përfashira në luftë. Cilësia e ujrave sipërfaqësorë në Kosovë është në monitorim të vazhdueshëm. Sasia e oksigjenit të tretur (O 2 tretur) është një tregues i rëndësishëm për vlerësimin e cilësisë së ujrave. Vlerat e raportuara për lumenjtë e Kosovës variojnë nga 5.8-14.6 mg për litër (Gjendja e ujrave në Kosovë 2010). Vlerat e monitoruara për përçueshmerinë elektrike (PE) për vitet 2007,2008 dhe 2009 janë më të ulëta për Lumëbardhin e Prizrenit me 165 μs/cm, 151 μs/cm dhe 120 μs/cm, ndërsa për vitin 2007 vlerën më të lartë e kanë ujrat e lumit të Klinës me vlerë 850 μs/cm. Vlerat e pH janë në përgjithësi neutrale drejt bazike. Vlera më e ulët është 7,71 dhe më e larta 8,5. Prania e lëndëve ushqyese veçanërisht N dhe P janë tregues për nivelin e ndotjes së ujrave. Vlerat e lejuara maksimale të nitriteve janë mjaft të ulëta dhe nuk do të duhet të tejkalojnë 0.01mg/l. Përmbajtja e nitriteve (NO 2 ) arrin vlerën maksimale 0.94 mg/l në lumin Erenik në vitin 2007. Tiranë, 2015

12

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

Vlerat e lejuara të amoniakut (NH4+) nuk duhet të jenë më të larta se 1.5 mg/l ndërkohë që këto vlera variojnë nga 3.76 në 6.38 mg/l. Përmbajtja e joneve sulfate (SO 4 2-) tek uji i pijshëm nuk duhet të kalojë 200 mg/l, ndërkohë që përmbajtja në ujrat e Kosovës është më e ulët. Përmbajtja e joneve të fosforit (PO 4 3-) sillet ndërmjet vlerave 0.014 mg/l në lumin Lumëbardhi i Deçanit dhe 2.05 mg/l në lumin Rimnik. Fosfori total (poli dhe orto), vlera e fosforit total rezulton me luhatje të mëdha nga 0.001 në 0.94 mg/l. Nga vlerat e lejuara maksimale sipas direktivës CE152/99 vërehet se lumi i Rimnikut ka cilësi të dobët, ndërsa stacionet e tjera të monitorimit të këtyre lumenjve kanë cilësi të mirë. Figura I.1. Drini i bardhë në vëndburim

Fortësia e përgjithshme (FP) e ujit të pishëmduhet të jetë < 30 d0H. Vlerat e FP në ujin e monitoruar në Kosovë janë nën kufirin e lejuar. Vlerat e BOD dhe COD janë relativisht të larta në ujrat e lumenjëve ku derdhen ujrat e zeza ose infiltrojnë ujrat nga tokat e kultivuara. Për periudhen 2007-2010 këto vlera variojnë nga 15.1-10.8mg/l. Për të ruajtur cilësinë e ujit problematika duhet të konsiderohet në nivel baseni. Identifikimi dhe manaxhimi i faktorëve që ndikojnë negativisht cilësinë e ujrave është në themel të politikës kuadër për ujin në vëndet e BE.

Tiranë, 2015

13

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

Figura I.2. Shpërndarja e reshjeve vjetore në territorin e Kosovës

Figura I.3. Rrjeti hidrologjik i Kosovës

Në këtë situatë është e domosdoshme të hartohen plane te përbashkëta për menaxhimin e baseneve dhe pasurive të përbashkëta ujore sipas standardit të BE (Emma T and Lisa-Ann H., 2010). Ujërat e Liqenit Radoniqi janë pjesë e rëndësishme për rrjetin hidrografik kosovar dhe paraqesin një pasuri të madhe për vëndin. Ndërtimi i digës është bërë mbi grykën e lumit në fshatin Radoniq në afërsi të Gjakovës duke mundësuar formimin e liqenit Radoniqi me objektiv të furnizohen me ujë të pijes banorët e zonës Gjakovë, Rahovec dhe disa fshatra të komunes së Prizrenit dhe për nevoja bujqësore. Liqeni i Radoniqit shtrihet me koordinata e gjatësisë gjeografike 7446 000 deri 7454 000 dhe gjerësisë gjeografike 4704 000 deri 4710 000.

Figura I.4. Pamje e Liqenit të Radoniqit Tiranë, 2015

14

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

I.2. KARAKTERISTIKAT E PELLGUT UJËMBLEDHËS TË LIQENIT TË RADONIQIT Pellgu ujëmbledhës i Liqenit është rreth 182,3km2 dhe fillon nga kufiri me Republikën e Shqipërisë dhe vazhdon në brëndësi të Kosovës. Sipërfaqja topografike e pellgut shtrihet në një lartësi mbidetare rreth 600-2500 m. Relievi është i ndryshueshëm nga kodrinor në malor. Topografia, kushtet klimaterike, ndërtimi gjeologjik dhe karakteristikat hidrogjeologjike kanë mundësuar brënda pellgut të jetë i zhvilluar rrjeti hidrografik relativisht i pasur me ujëra. Konfiguracioni i relievit paraqet pjesën fushore, kodrinore dhe malore. Në pjesën malore veçohen malet e Lumbardhit, Strelcit, Vokshit etj., me përfaqësuesit më karakteristike: Malet e Strellcit (2377 m), në perëndim me Marashin (2530 m), Majën Pasjin (2406m) dhe Bogiqevicën (2502 m), në jug me Gjeravicën (2656 m) dhe Malet e Vokshit. Në relievin kodrinor veçohen suka e Radoniqit 571 m, Suka e Vogël 598 m, kodra e Rakocit 501m, pjesa fushore e cila përfshin hapësirën nga Deçani në drejtim të lindjes deri te pjesa e sipërme e akumulimit të ujit sipërfaqësor të Radoniqit. Në kuadër të pellgut veçohen dy rrjedha të ndara ujore; Lumbardhi i Deçanit i cili rrjedh nëpër ultësirën e Dukagjinit dhe shkarkohet në Drinin e Bardhë dhe Lumbardhi i Loçanit i cili rrjedh në anën jugore nëpër ultësirën e Dukagjinit dhe derdhet në lumin Erenik.

Figura I.5. Pamje satelitore e ujëmbledhësit të Deçanit

Zona e pellgut ujëmbledhës të Lumbardhit të Deçanit (me koordinatat e gjatësia gjeografike 7424 000 deri 7442 000 dhe gjerësisë gjeografike 4710 000 deri 4724 000 formon shtratin e tij nëpër luginën e thellë malore e karakterizuar me zgjerime dhe Tiranë, 2015

15

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

ngushtime dhe me shpejtësi të rrëmbyeshme të ujit deri te Manastiri i Deçanit, nga këtu intensiteti i shpejtësisë fillon të zvogëlohet dhe lumi merr tipare të lumit fushor. Në fshatin Lluk e Epërme është ndërtuar një strukturë rikthyese e cila kthen ujin në një kanal të hapur të betonit me gjatësi 7,4 km, me kapacitetin prurës në kanal maksimalisht 15 m³/sekond përcjell ujin deri në akumulimin e Radoniqit. Akumulimi i Radoniqit ndodhet në lartësi mbidetare 400 deri 460 m. Akumulimi përfshin zonën e fushës Luza ku ndodhen fshatrat Radoniq dhe Rakoc, ndërsa poshtë lumit Prrue ndodhen fshatrat Ratish i Ultë dhe i Naltë. Kjo luginë veçohet me reliev të valëzuar me lartësi mbidetare e cila luhatet nga 500 deri 600 m. Lugina e fushës Luzë është e mbuluar me tokë bujqësore dhe kullosa, ndërsa pjesa kodrinore është e pyllëzuar. Studimet hidrogjeologjike në kët zonë kanë filluar në vitet e 1970. Ndërtimi gjeologjik i zonës së akumulimit sipërfaqësor të Radoniqit është mjaftë kompleks, ku marrin pjesë formacionet e Kuaternarit, Neogjenit, Mezozoikut dhe Paleozoikut. Karakteristikat hidrologjike në përbërje të ndryshme litologjike, shkallë të porozitetit, si dhe përhapja hapësinore e masave shkëmbore ujëmbajtëse, ka kushtëzuar karakteristika të ndryshme hidrogjeologjike të terrenit. Kështu që në këtë hapësirë dallohen këto kategori të terrenit sipas tipit të porozitetit, me: terrene me porozitet intergranular; terrene me porozitet të plasave dhe çarjeve dhe terrene karstike.

Figura I.6.Harta hidrogjeologjike e zonës së pellgut ujëmbledhëse

Tiranë, 2015

16

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

Tabela I.1. Pjesëmarrja litologjike e formacioneve shkëmbore në rajonin e pellgut ujëmbledhës Litologjia

km2

%

Rërë

12.85

6.70

Rërë, zhavorr

26.08

13.60

Rërë, zhavorr, lym

39.45

20.57

Gëlqere

2.94

1.53

Mermere

4.51

2.35

Shkëmbinj plutonik

40.15

20.93

Shkëmbinj vullkanik

2.18

1.14

Shkëmbin matamorfik

63.64

33.18

I.3. MBULESA E TERRITORIT NË PELLGUN E RADONIQIT

Rajoni i pellgut ujëmbledhës i akumulimit sipërfaqësorë të Radoniqit është i mbuluar me lloje të ndryshme të mbulesave vegjetative dhe jovegjetative (Fig.I.7). Pjesa perëndimore e pellgu ujëmbledhës (pjesa malore) kryesisht është e mbuluar nga kullota malore, pyjet halor, pyje gjethe gjera dhe pyje të përziera. Pyjet gjethe gjera shtrihen edhe në verilindje dhe lindje të pellgut ujëmbledhës (pjesa e poshtme) të cila rrethojnë akumulimin sipërfaqësor të Radoniqit.

Figura I.7. Mbulesa vegjetative e rajonit të ujëmbledhësit të Liqenit të Radoniqit

Pjesa e pellgut ujëmbledhës poshtë qytetit të Deçanit e deri në grykëderdhje e ujërave në lumin Drini i Bardhë janë të mbuluara livadhe, tokë bujqësore, vreshta, plantacione etj. Tiranë, 2015

17

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

Në tabelën I.2, shihet se pjesëmarrje më të madhe në mbulushmërin vegjetative të rajonit të pellgut ujëmbledhës janë pyjet gjethe gjera me 21.94% nga sipërfaqja e përgjithshme e pellgut e pasuar nga kullotat malore 17.71%, pyjet halore 16.43% , fermat për kultivim me 13.33% dhe pyjet e përziera 8,44% etj.

Tabela I.2. Të dhena për mbulesën e territorit në pellgun ujëmbledhës Sipërfaqa ( km2 )

Lloji i mbulesës Pyje me gjethe

42.08

Pyje halore

31.51

Pyje të pastruara (kalimtare)

12.81

Pemë frutore (plantacion)

1.19

Zonë me vegjetacion të varfër

0.35

Objekt sportiv, rekreativ

0.27

Zhveshje shkëmbore

2.09

Kullota malore

33.96

Vreshta

4.54

Kullota livadhe

4.32

Tokë bujqësore

4.53

Ferma për kultivim

25.57

Toka të papunuara

6.78

Liqeni i Radoniqit

5.62

Pyeje të përziera

16.18

Kapaciteti prurës i kanalit është 15 m³/sekond. Liqeni ka një kapacitet vëllimor prej 117,8 mil. m3 ujë, është i gjatë 5,2 km dhe gjerësia maksimale është 2,5 km, kap një sipërfaqe prej gati 7,5 km2 dhe ka thellësi prej 52 m. Konstrukti i gjithë pendës është natyrale afër 80 %, e pjesa tjetër është artificiale. Kështu që penda është e ndërtuar nga materiali rrethanor, lartësia maksimale është 61 m, ndërsa gjatësia e kurorës është rreth 770 m. Materiali që është përdorë për ndërtimin e digës është dheu, zhavorri, gurët, deltina si dhe një material special që pengon depërtimin e ujit nëpër pendë dhe nën pendë.

Tiranë, 2015

18

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

Pyje gjethe Pyje halore Pyeje të pastruara (kalimtare) Pemë frutore (plantacion) Zonë me vegjetacion të varfur Objekt sportiv, rekreativ Zhveshje shkëmbore Kullosa malore Vreshta Kullosa livadhe Tokë bujqësore Komplekse punuese për kultivim Toka të papunuara Akumulimi i Radoniqit Pyeje të përziera

Sipërfaqa në %

Figura I.8. Format e mbulesës së territorit të ujëmbledhësit (sipërfaqa në %) Tabela I.3. Të dhëna për Liqenin e Radoniqit Të dhënat bazë të Liqenit të Radoniqit Kuota maksimale e derdhjes 456,40 m Kuota normale 456,00 m Kuota minimale për ujitje 430,00 m Kuota minimale për ujë të pijshëm 426,00 m Bruto vëllimi i akumullimit 117x106 m Sipërfaqja e akumullimit te kuota normale 580 ha Sipërfaqja e akumullimit gjatë kuotës(426) 150 ha Gjatësia e liqenit akumullues 5,2 km Gjërësia më e madhe e liqenit akumullues 2,2 km Kuota e kurorës së digës 458,0 m Lartësia nga shtrati i lumit 58,0m Gjërësia e kurorës së digës 7,0 m Ramjet anësore (kah liqeni) 1:1,9 Gjërësia e bërthamës në kurorë 3.0 m Kubatura totale e digës dhe paradigës -554,335 m3

Furnizuesi kryesor i Liqenit Radoniqi është Lumbardhi i Deçanit, me një sipërfaqe 182.3km2, që gjendet në lartësinë mbidetare mesatarisht prej 1700m me një rrjedhë mesatare gjatë vitit me rreth 5 -15 m³/s duke mbledhur ujin nga burimet e afërta me regjion malor nga një zonë me numër të vogël banorësh dhe me aktivitet të ulët human. Lumbardhi i Deçanit sillet në liqen me anë të një strukture rikthyese e cila kthen ujin në një kanal të hapur të betonit me gjatësi 7,4 km. Kapaciteti prurës i kanalit është 15 m³/sec, marrja e ujit bëhet kryesisht gjatë sezonit të vjeshtes (1 Tetor) deri në fillim të verës (1Korrik). Tiranë, 2015

19

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

Sasia më e madhe e ujit e akumuluar në liqen pritet në periudhë kohore nga muaji Mars deri në Qershor uji do të ketë shkallë më të ulët të mineralizimit dhe turbullirë më të ngritur kurse gjatë muajve të tjerë uji vjen me një rrjedhje më të vogël dhe kryesisht është i kthjellët me përmbajtje më të ngritur të shkallës së mineralizimit dhe e pasur me planktone. Paraqitja e pa dëshiruar e elementeve minerale, eleminohen gjatë procesit teknologjik të trajtimit të ujit.

Figura I.9. Kanali derivues

Në tabelën në vijim është paraqitur furnizimi i Liqenit Radoniqi nga Lumbardhi i Deçanit nëpërmjet kanalit derivues për vitet 2007- 2013. Maksimumi i furnizimit me ujë të liqenit është në vitin 2009 me kapacitet 97.161.113 m3, kurse minimumi në vitin 2008 me kapacitet 61.171.196 m3. Tabela I.4. Furnizimi i liqenit Radoniqi nëpërmjet kanalit derivues për vitet 2007-2013 Sasia e ujit në kanal derivues në m3 Muaji

Viti 2007

Viti 2008

Viti 2009

Viti 2010

Viti 2011

Viti 2012

Viti 2013

Janar

1198368

3396384

12062303

7975583

9370944

2137536

6365952

Shkurt

1156032

2145312

10520927

11474783

6194016

2941920

10046592

Mars

2971296

4795200

10529567

12948766

8350560

11198304

16034976

Prill

14191200

12803615

32505405

7582463

11468735

23518080

11436768

Maj

22193567

14287966

17761247

13061951

18946656

32342975

10673856

9453024

2107296

10360224

17974655

520128

7838208

8796384

0

0

3421440

0

7273152

63070

0

Qershor Korrik

Tiranë, 2015

20

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

Gusht

0

0

0

0

0

72576

0

Shtator

0

578016

0

578016

0

0

0

Tetor

2053728

2041632

0

0

0

0

0

Nëntor

9694080

2538432

0

0

0

4842720

9586079

Dhjetor

8366111

16477343

0

9129024

5101920

10441440

8440416

71277406

61171196

97161113

80725241

67226111

95396829

81381023

∑

Tabela I.5. Niveli i ujit të Liqenit Radoniqi- max. për vitet 2011- 2013 Data

Niveli i maksimal i liqenit (në m)

Numeri i diteve të shkarkimit (në ditë)

14 Maj- 21 Qershor 2011

456,00

39

25 Maj- 18 Qershor 2012

456,00

25

09 Prill- 02 Korrik 2013

456,00

85

Në tabelen I.5 është paraqitur niveli maksimal i ujit të Liqenit Radoniqi për vitet 2011, 2012 dhe 2013. Gjatë këtyre tre viteve liqeni ka arritur kuatat maksimale dhe ditët e shkarkimit të ujit të tepërt varjojnë nga 25 në vitin 2012 në 85 në vitin 2013.

Tabela I.6. Kuotat minimale të nivelit të Liqenit Radoniqit për vitet 2011-2013 Viti

Niveli minimal i liqenit (m mbi nivelin e detit)

Diferenca nga kuota maksimale (në m)

2011

448.6

-7.4

2012

447.88

-8.12

2013

449.66

-6.34

I.4. MBROJTJA E TERRITORIT NË HAPSIRËN E UJËMBLEDHËSIT TE RADONIQIT Zona e ujëmbledhësit të Liqenit të Radoniqit është vendosur në mbrojtje me qëllim ruajtjen e sasisë dhe cilësisë së ujit. Zona e mbrojtur përfshin hapësirën e pellgut ujor që grumbullon ujin në ujëmbledhës. Në zonë e mbrojtur dallohen: Tiranë, 2015

21

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

⇒ Zona e I-rë mbrojtëse; ⇒ Zona e II-të mbrojtëse ⇒ Zona e III-të mbrojtëse. Zona e I-rë mbrojtëse përfshin rrjedhjen e ujit në një distancë prej 3000 m nga derdhja, në drejtim të kundërt të rrjedhjes dhe në gjërësi 50 m në të dy anët e rrjedhjes së ujit. Zona e parë Zona e mbrojtur me rreptësi përfshin liqenin, digën, impiantin për përpunimin e ujit, fundërruesit mbrojtës në grykën e rrjedhës dhe brezin mbrojtës përgjatë liqenit në gjerësi prej 10m, nga kufiri i nivelit më të lartë të ujit. Në zonen e parë mbrojtëse ndodhet i rrethuar objekti për marrjen e ujit dhe objektet e reparteve të sigurimit. Në zonen e I-rë ndalohet: ⇒ Ndërtimi dhe kryerja e veprimtarive ekonomike përveç atyre për marrjen e ujit, përpunimin dhe transportin e tij; ⇒ Ndërtimi i objekteve për turizëm ose rekreacion dhe objekte të tjera të cilat mund të rrezikojnë cilësinë e ujit; ⇒ Përdorimi i plehrave dhe preparateve për mbrojtjen e bimëve; ⇒ Ndalimi i të gjitha sporteve në ujë, shfrytëzimi i të gjitha llojeve të mjeteve lundruese, dhe larjet; ⇒ Kultivimi komercial i peshqive, përveç rritjes biologjike dhe ripërtëritjes së tyre; ⇒ Kultivimi i produkteve bujqësore, përveç në rastet e përdorimit të kufizuar të plehrave dhe pesticideve lehtësisht të zbërthyeshme; ⇒ Kultivimi i produkteve shtazore për treg; ⇒ Ndërtimi i objekteve të tjera të cilat mund të rrezikojnë cilësinë e ujit, etj. Zona e II-të mbrojtëse përfshin brezin e akumulimit me gjërësi 200m nga kufiri i jashtëm i zones së I-rë mbrojtëse. Në zonën e II-të mbrojtëse ndalohet: ⇒ Kultivimi i produkteve bujqësore, përveç në rastet e përdorimit të kufizuar të plehrave dhe pesticideve lehtësisht të zbërthyeshme sipas Direktivës 91/676 EEC dhe kodit për praktika të mira bujqësore; ⇒ Kultivimi i produkteve shtazore, përveç për nevojat e ekonomive familjare sipas ligjit, Direktivës 91/676 EEC, dhe kodit për praktika të mira bujqësore; ⇒ Ndërtimi i objekteve për turizëm ose rekreacion dhe objekteve tjera të cilat mund të rrezikojnë cilësinë e ujit, etj.; Tiranë, 2015

22

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

Zona e III-të është zonë e mbrojtur me regjim më të lehtë. Ajo shtrihet jashtë kufive të zones së II-të dhe do të përfshijë tërë gjerësinë e pellgut natyror që derdhet në liqen. Në zonën e III-të mbrojtëse ndalohet: ⇒ Zhvillimi i aktiviteteve bujqësore që nuk përputhen me Direktivën 91/676 EEC dhe kodin për praktika të mira bujqësore; ⇒ Deponimi i mbeturinave; ⇒ Shkarkimi i ujërave të ndotura të pa trajtuara etj..

Figura I.10. Zona e mbrojtur rreth Liqenit të Radoniqit

I. 5. MENAXHIMI I RESHJEVE NË PELLGUN E RADONIQIT Thatësirat janë dukuri të natyrshme hidro‐meteorologjike, që rezultojnë me ulje të përkohshme të ujit në krahasim me disa norma afat‐gjatë. Ajo ndikon në të gjitha komponentët e ciklit të ujit, manifestohet në çdo gjë, që nga lagështia e ulët e tokës dhe zvogëlimi i niveleve të ujërave nëntokësore, deri te tharja e kënetave dhe reduktimet në rrjedhën e lumit. Menaxhimi i thatësirës dhe reshjeve ka si themel të tij një sistem të vazhdueshëm të monitorimi për parametrat kritik hidrometeorologjik. Kjo përfshin nivelet e reshjeve, sasinë e borës në malet e larta, prurjet e lumenjëve, nivelet e ujërave nëntokësore dhe nivelet e mundësive akumuluese të liqeneve. Treguesit në përdorim të përbashkët ndërkombëtar janë Treguesi i Standardizuar i Reshjeve (TSR) dhe Treguesi i Furnizimit Sipërfaqësor me Ujë (TFSU). Me anë të llogaritjes së Treguesit për Shfrytëzimin e Ujit (TSHU) për secilin pellg lumor në Kosovë, përgatiten treguesit për tre periudhat kryesore të çdo viti, Shkurt‐ Maj, Qershor‐Shtator, dhe Tetor‐Janar.

Tiranë, 2015

23

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

Figura I.11. Pamje e liqenit në një vit me pak reshje Tabela I.7. Regjistrimi i sasisë së reshjeve (mm/m2/muaj) në Stacion të Filtimit për vitet 2011-2013 Muaji

2011

2012

2013

Janar

50.7

103.1

155.6

Shkurt

72.2

125.2

128.75

Mars

110.1

24.1

179.75

Prill

70.1

285.75

82.2

Maj

159.2

305.9

133.5

Qershor

45.5

36.75

97.1

Korrik

31.65

12.6

11.5

Gusht

12.5

7.1

18.05

Shtator

46.05

33.2

21.25

64.2

172.8

72.05

Nëntor

3.6

31.3

102.2

Dhjetor

202.01

168.7

45.5

Shuma

867.81

1306.5

1047.45

Tetor

Në tabelen I.7 është paraqitur regjistrimi i sasisë së reshjeve në Stacion të Filtimit për vitet 2011-2013, vërehet se minimumi i reshjeve është në vitin 2011 me 867.81 mm/m2, kurse maksimumi është në vitin 2012 me sasi 1.306,5 mm/m2.

Tiranë, 2015

24

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

KAPITULLI II PROBLEMATIKA, QËLLIMI, HIPOTEZA, OBJEKTIVAT DHE METODOLOGJIA E STUDIMIT II.1. HYRJE Prej vitesh ujërat e liqenit kanë shfaqur erë të pakëndshme duke krijuar shqetësim për konsumatorët. Vlerësimet laboratorike kanë arritur në përfundim se uji nuk është i dëmshëm për shëndetin e njerzve. Ajrimi, flokulimi, koagulimi, filtrimi dhe dezinfektimi me klor nuk kanë arritur të eliminojnë plotësisht erën e pakëndshme. Derdhjet e pakontrolluara të mbeturinave në mjedis shkaktojnë pasurimin e ujrave me lëndë ushqyese dhe lëndë të tjera ndotëse. Kimikatet që përdoren për plehërimin e livadheve, kopshteve dhe tokave bujqësore pasurojnë me lëndë ushqyese duke stimuluar zhvillimin e algeve dhe mikroorganizmave të cilat konsumojnë oksigjenin e ujit. Paksimi i oksigjenit të tretur në ujë shkakton ndryshimin e vetive të ujit. Ky proces quhet eutrofikim. Eutrofizimi i ujrave çon në prishjen e ekuilibrit natyror të ekosistemit ujor. Algat e ujit bllokojnë dritën duke penguar rritjen dhe zhvillimin e faunës së liqenit. Gjithashtu, gjallesat e stimuluara nga shtimi i lëndëve ushqyese në ujë (N dhe P) dekompozohen në prani të një sasie të kufizuar të O 2 ose në mungesë të tij duke çliruar CH 4 , H 2 S, erë ose aromë të padëshirueshme. Janë evidentuar dy kategori bimësh ujore: • Bimë të thellësisë-benthos • Fitoplanktone. Fitoplanktonet dallohen për një shtim dhe rritje të shpejtë. Në kushte optimale, biomasa e fitoplanktoneve mund të dyfishohet brenda 24 orëve. Fitoplanktonet e “ngordhura” formojnë sendimente, të cilat grumbullohen në fund të ujërave, kjo gjë favorizon shtimin e dekompozuesve, kryesisht bakterieve që konsumojnë oksigjen për frymarrjen e tyre, gjë që çon në paksimin e oksigjenit të tretur dhe si rrjedhim në ngordhjen e peshqëve dhe molusqeve. Ujëmbledhësi i Radoniqit është ekosistem i ri në moshë dhe akoma nuk ka arritur qendrushmerinë biologjike. Kjo do të thotë se nuk janë vendosur raporte të qëndrueshme midis specieve përfaqësuese të florës dhe faunës. Në këtë situatë dhe për disa vite rresht është shfaqur fenomeni i disbalansit ose mbizotërimit të specieve. Vitet e fundit shfaqet tendenca e stabilizimit të raportit midis gjallesave duke krijuar stabilitet në ekosistem. Tiranë, 2015

25

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

Në liqen vërehet zhvillimi i algave dhe organizmave njëqelizor (Protozoa), të klasës Ciliata ose Qepallorët të cilat i përkasin nënklasës Holotrichia. Ky problem haset në pranverë dhe vjeshtë. Era e dheut tek uji i liqenit është shkaktuar nga toksinat që i lirojnë algat e kaltërta, bakteret grampozitive (aktinomicetet) ose alga e artë (synura). Këto mikroorganizma janë të aftë të prodhojnë produkte të shpërbëra ose thartira (acide) yndyrore gjeosminen si dhe nga cianobakteret që prodhojnë mikrocistina toksike dhe jo toksike, siç janë gjeosmina dhe 2-Methylisoborneol. Prezenca e këtyre komponime kan prag të ndjeshmërisë shumë të ulët të erës, mirëpo edhe përqendrimet shumë të vogla prej disa nanogram për litër, shkaktojnë erë të fortë. Sido që të jetë në aspektin toksikologjik këto substanca janë të parëndësishme. Në tabelat e mëposhtme janë paraqitur llojet më të përhapura të algave në Liqenin e Radoniqit. Tabela II.1. Të dhëna për praninë e organizmave një qelizorë në ujin e Liqenit të Radoniqit Organizma një qelizor Protozoa Klasa

Nënklasa

Specia Chillodonella cucullus

Ciliata ose Qepallorët

Holotrichia

Paramecium bursaria Didinium

Tabela II.2. Të dhëna për praninë e algave në ujin eLliqenit e Radoniqit Klasa

Specia

Pyrrophyta

Dynobrion divergens IMH

5

< LD

Bacillariophyta

Asterionella formosa HASSAL

5

< LD

Cyolotella bodanica EULENST

5

< LD

Suduroneis anceps EHR

1

< LD

Pandorina morum MEYEN

5

< LD

Scenedesmus ecornis (RALFS) CHOD

3

< LD

Staurastrum paradoxum MEYEN

3

< LD

Chlorophyta

Kufiri i zbulimit

Tiranë, 2015

26

Rezultatet

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

Tabela II.3. Përcaktimi i toksinave me prejardhje nga algat Microcystin Kufiri i zbulimit

Rezultatet

Microcystin-LR-variant, MW 966 (specification as MC-LR-equivalent)

0,05

< LD

Microcystin-LR-variant, MW 980 (specification as MC-LR-equivalent)

0,05

< LD

MicrocystinYR-variant, MW 1030 (specification as MC-LR-equivalent)

0,05

< LD

Microcystin-RR-variant, MW 1023 (specification as MC-LR-equivalent)

0,05

< LD

Microcystin-RR-variant, MW 1009 (specification as MC-LR-equivalent)

0,05

< LD

Microcystin-LR-variant, MW 966 (specification as MC-LR-equivalent)

0,05

< LD

p.s: < LD = nën kufirin e zbulimi

Tabela II.4. Vlerat e pragut të ndjeshmërisë së erës për lloje të ndryeshme të algave Llojet shkaktare të aromës

Aroma

Vlera e pragut të ndjeshmërisë në ng/L

2-Methylisoborneol

E dheut

10

Geosmine

E dheut

4

ß – jonon

E mykut

6

2,4 Decadenial

E prishur

80

Dimethyltrisulfide

E peshkut

10

p.s. mostrat u analizuan në laboratorin - Qendra Teknologjike e ujit (TZW) Karlsruhe Gjermani

Në tabelen me II.3 janë paraqitur llojet më të përhapura të algave të cilat gjenden në liqenin e Radoniqit, lloji i cili e ka shkaktuar erën (aromen) e ujit është Microcystin, i cili liron ndjeshmëri të erës 2-Methylisoborneol të paraqitur në tabelen II.4. Gjithashtu, në Liqenin e Radoniqit janë të përhapura organizmat njëqelizor-protozoa të paraqitur në tabelen II.1.

II.2. TEKNOLOGJIA E TRAJTIMIT TË UJIT TE PISHEM Largimi i shijes dhe i erës së pakëndshme të ujit të pijshëm dhe të ujit për nevojat e sintezës së lehtë inorganike dhe organike, në të shumtën e rasteve është proces i domosdoshëm. Për këtë qëllim përdoren kryesisht këto metoda: ⇒ Metoda e ajrosjes, ⇒ Metoda e oksidimit, Tiranë, 2015

27

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

⇒ Metoda e trajtimit me karbon aktiv dhe ⇒ Metoda e ozonizimit. Ajrosja është një nga metodat e vjetra, por akoma mjaftë e përdorur dhe efikase për largimin e shijes dhe të erës së ujit. Me metodën e ajrosjes nuk mund të largohet era ose shija që shkaktohet nga kloruri i fenolit. Metoda më efikase dhe më e përhapur për largimin e shijes së ujit është metoda e trajtimit të tij me karbon aktiv-antracit me granula të mëdha 0,5-3 cm. Në disa raste trajtimi i ujit bëhet në aparatin për filtrim me të cilin karboni aktiv vendoset në mes të rëres së kuarcit zhavorrit. Në raste të veçanta përdoren edhe filtrat special me karbon aktiv që vendosen pas filtrit të rërës. Kjo metodë ka edhe mangësi siç janë shpëlarja e filtrit, dezaktivizimi i shpejtë i tij dhe korrozioni i pjesëve metalike. Përveç karbonit aktiv-antracit edhe më efikas është dozimi i karbonit aktiv të imtësuar me përbërje organike nga lëvozhga e arrës së kokosit të karbonizuar. Problemet me erë mund të shmangen me ndrrimin e thellësisë së marrjes së ujit të patrajtuar nëse kjo është teknikisht e mundshme. Për eleminimin e erës me prag të mesëm të ndjeshmerisë përdoret dyoksidi i klorit (Twin Oxide) ClO 2 , i autorizuar sipas regulacionit Evropian EN 12671 për ujin e pijshëm. Sot në botë përdoret edhe metoda e ozonizimit për largimin e erës. Efektet e zhdukjes së bakterieve me rastin e përdorimit të ozonit janë mjaft të larta 98 – 99%, e cila jep efekte të kënaqshme në largimin e erës. Stacioni i filtrimit është objekt i ndërtuar për trajtimin e ujit. Ai e ka filluar funksionimin në vitin 1985 me kapacitet rreth 500 l/s. Skemen për trajtimin e ujit të liqenit Radoniqi: Uji i patrajtuar mirret në lartësitë prej 425-437m NM, ose përafërsisht 10 deri 30m nën sipërfaqen e liqenit. Nën shtypjen hidraulike, uji i patrajtuar rrjedh në objektin marrës (kthina ndarëse), që përbëhet nga dy kthina me rrjedhje të ujit përafërsisht 500 l/s.

Figura II.1. Stacioni i filtrimit Tiranë, 2015

28

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

Skema e procesit teknologjik të trajtimit të ujit 1. Ujëmarrësi (Pyrgu); 2. Kthina ndarëse (ajrosja, paraklorizimi, gëlqerja e shuar, karboni aktiv); 3. Pulzatorët (pastrimi kimik-flokulimi, koagullimi, sedimentimi); 4. Filtrimi (rëra e kuarcit); 5. Rezervuari i ujit të trajtuar (klorizimi-dezifektimi); 6. Mbylltorja –salla e instrumenteve matëse; 7. Salla e kImikateve; 8. Salla e klorinimit; 9. Salla e makinerisë; 10. Laboratori

Figura II.2. Skema e procesit teknologjik

Në gypin nën presion bëhet dozimi i kimikateve si : Sulfat Alumini ose Klorur Hekuri, polielektrolit (koagulues-flokulues), me tretje ujore të klorit në formë gazi (oksiduesdizenfektues), në rastet e domosdoshme për adsorbimin e erës nga uji i shtohet edhe

Tiranë, 2015

29

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

karbon aktiv, si dhe nëse është e domosdoshme mund të dozohet edhe gëlqerja e shuar e cila përgaditet në stabilimentet e stacionit të filtrimit.

Figura II.3. Pyrgu dhe nivelet e marrjes së ujit në liqen

Procesi i oksidimit realizohet nga tretja ujore e klorit në formë gazi i cili oksidon hekurin, amoniakun, materiet organike, mikroorganizmat patogjene etj. Në rastet e shfaqjes së erës dhe shijes së ujit të papëlqyeshme dozohet Karbon Aktiv Pluhur. Dozimi i Karbon Aktiv Pluhur bëhet nga aparatura dozuese në gypin ϕ 800 përafërsisht 300m para objektit marrës të ujit.

Figura II.4. Kthina ndarëse

Tiranë, 2015

30

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

Prej kthines ndarëse, përmes gypave të mbyllur, uji rrjedh në stabilimentet e flokulimit.

Figura II.5. Depozitat e kimikateve

Uji për trajtim kalon në fushën e pulzatorëve-flokulatorëve. Stabilimentet e flokulimit përbëhen prej dy pulsatorve (flokulatorve). Secili prej tyre ka një basen katërkëndësh (22,8m x 16m x 5m = 1824 m3), në të cilin uji rrjedh nga fundi në sipërfaqe. Me ndihmën e një kthine nën vakum, vrushkujve të ujit u shpejtohet hyrja, d.m.th. çdo minutë në fund të bazenit lëshohet të futet uji për 10 sekonda. Rezultati është lëvizje periodike lartë-poshtë në pulsator të cilat prodhojnë një energji të caktuar, e cila krijon kushte të volitshme për rritjen e flokulave. Qëndrimi i ujit në fazën e flokulimit është llogaritur të jetë dy orë.

Figura II.6. Pajisje për trajtimin e ujit me karbon aktiv

Në fushën e pulsatorëve, sedimentimi i thërmiave të imta inorganike dhe organike që gjenden në ujë, nën ndikimin e flokulantëve përkatës, bashkohen në mes veti duke formuar koagullimin e thërmiave me peshë specifike më të rëndë se uji dhe sedimentohen në hinkë si faza kimike e trajtimit të ujit. Tiranë, 2015

31

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

Figura II.7. Fusha e pulzatorëve

Uji i trajtuar kimikisht nga sipërfaqja e pulsatorëve kalon në tetë bazene filtruese, të hapura nëpërmes një kanali shpërndarës. Basenet filtruese kanë gjerësi prej 4m dhe gjatësi prej 9m, gjë e cila mundëson që shpejtësia e filtrimit të jetë përafërsisht 47m/h, varësisht nga rrjedhja. Filtrat përbëhen prej shtresës me trashësi prej 1m të rërës së kuarcit (granuliteti prej 0,5 – 1,2 mm), mbi rërë mbeten edhe përafërsisht 0,8m. Në këtë fazë kryhet filtrimi i ujit me anë të rërës së kuarcit duke kaluar nëpër filterat që gjinden nën rërë e cila njifet si faza mekanike e trajtimit të ujit. Pas filtrimit dyditorë, filtrat lahen me ujë të pastër nga rezervuari i veçantë për pastrimin e filtrave.

Figura II.8. Salla e filtrimit

Procesi i pastrimit të filtrave është si vijon. ⇒ 5 min. me ajër, me 1 kompresor; ⇒ 3 min. me ajër dhe ujë, me 1 kompresor dhe 1 pompë; ⇒ 10 min me ujë, me 2 pompat; ⇒ 10-15 min me ujë, me 1 pompë derisa uji të jetë i pastër. Tiranë, 2015

32

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

Uji i filtruar dezinfektohet me dozimin e tretjes së klorit të gaztë (1-1,5 mg/Cl 2 /l), e cila dozohet në rezervuarin e mbyllur të ujit të pastër me vëllim 1.879,35 m3 ujë.

Figura II.9. Rezervuari i ujit të përpunuar

Nga rezervuari uji me rënje të lirë shkon në rezervuarin qendror me kapacitet 2 x 5.000 m3 dhe pastaj shpërndahet në rrjeten e ujësjellësit për konsum. Kontrolli i ujit të pijshëm të prodhuar nga Impianti monitorohet çdo 2 orë nga laboratori fiziko-kimik dhe ai mikrobiologjik çdo ditë. Në laboratorin fiziko-kimik kryhen çdo ditë 20 parametra dhe në atë mikrobiologjik 3 parametra. Gjithashtu, gjatë ditës në laboratoret bëjnë matjen të disa parametrave kryesore të procesit të trajtimit, si: hyrje, flokulator, filtra dhe në dalje të impiantit, si dhe në të njëjten kohë, nga aparaturat bëhet monitorimi elektronik për ujin e pa-trajtuar dhe të trajtuar, si: vlera e pH, turbullira, klori i lirë etj. Në kohë të ndryshme ujërat e liqenit “Radoniqi” kanë shfaqur një erë ose aromë të pakëndshme. Në liqen vërehen lulzime të algave dhe prezencë e organizmave një qelizorë (protozoa), të klasës ciliata ose qepallorët, të cilët i përkasin nënklasës holotrichia. Kalbëzimi i tyre shkakton erën e keqe kryesisht në pranverë dhe vjeshtë. Fenomeni i eutrofizmit ndodh me shtimin e algave në ujë dhe që favorizohet nga pasurimi i ujit me lendë ushqyese (si azoti dhe fosfori ), gjë që çon në prishjen e ekuilibrit natyror të ekosistemit ujor. Era e dheut tek uji i liqenit është shkaktuar nga toksinet që i lirojnë algat e kaltërta, bakteret grampozitive (aktinomiceten) ose alga e artë (p.sh.synura); Këta mikroorganizma janë të aftë të prodhojnë produkte të shpërbëra ose thartira (acide) yndyrore; Këto komponime kanë prag shumë të ulët të erës, kështu që edhe përqendrimet shumë të vogla prej disa nanogram në litër shkaktojnë erë të fortë. Tiranë, 2015

33

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

Në aspektin toksikologjik këto substanca janë të parëndësishme. Ajrimi, flokulimi, filtrimi dhe dezinfektimi me klor nuk kanë arritur të eliminojnë plotësisht erën ose aromen e padëshirueshme.

II.3. HIPOTEZA, QËLLIMI DHE OBJEKTIVAT E STUDIMIT Hipoteza bazë e studimit është: “treguesit fiziko-kimik dhe parametrat mikrobiologjik të ujit që merret nga liqeni ndikojnë dhe përcaktojnë teknologjitë e përpunimit”. Qëllimi i studimit është “përcaktimi i teknologjive racionale për prodhimin e ujit të pishëm në funksion të karakteristikave fiziko-kimike dhe mikrobiologjike të ujit të Liqenit të Radoniqit”. Normat për vlerësimin e cilësisë së ujit janë bazuar në Direktivën 76/160/EEC; në Direktivën 2006/7/EC; Direktiven 98/83 EC dhe Udhëzimin Administrativ të Republikës së Kosovës me nr.16/2012 për Cilësinë e Ujit për Konsum nga Njeriu. Objektivat e studimit janë: ⇒ Identifikimi i parametrave fiziko-kimik të ujit që merret nga Liqeni në Stacionin e përpunimit. ⇒ Identifikimi i karakteristikave mikrobiologjike, aromes dhe shijes së ujit para dhe pas përpunimit. ⇒ Përshtatja e teknologjive në funksion të parametrave fiziko-kimik dhe mikrobiologjike.

II.4. METODOLOGJIA E STUDIMIT Marrja e mostrave të ujit dhe analizimi i tyre Mostrat e ujit u muarrën në thellësi të ndryshme (5 nivele) nëpërmjet shishes Ruttner (Hydro-Bios) me vëllim 2 dm3, i paisur me një termometër për matjen e temperaturës. Mostrat janë marrë para dhe pas trajtimit, me metodat standarde të ekzaminimit sipas Direktivës 98/83 CE për ujërat. Në impjantin e përpunimit të ujit, mostrat e ujit janë marrë në 3 vënde në mëyrë të rastësishme. Gjithashtu janë marrë mostra në rrjetin e furnizimit sipas planit për monitorimin e cilësisë së ujit të pishëm. Marrja e mostrës së ujit për analiza laboratorike është bërë me kujdes, duke respektuar rregullat. Sasia e mostrës së ujit për analizë është marrë rreth 2 dm3 të vendosur në enë qelqi ose polietileni , të cilat më parë shpëlahen me të njëjtin ujë ku merret mostra. Në të gjitha enët është shënuar vendi i marrjes, koha, temperatura e ujit, dhe emri i personit që ka marrë mostrën për analizë.

Tiranë, 2015

34

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

Figura II.10. Enët për marrjen e mostrave

Mostrat janë analizuar për disa parametra fiziko-kimik dhe mikrobiologjik si më poshtë: ∗ parametrat organo-leptikë: ngjyra, turbullira, era dhe shija; ∗ parametrat fiziko-kimk: temperatura, pH-ja, përçueshmerija elektrike, kloruret, sulfatet, fortësia totale, mbetja e thatë në 1800C, O 2 i tretur, etj.; ∗ substancat e padëshirueshme: NO 3 , NO 2 , NH4+, klori i lirë në paraklorizim, klori i lirë në ujin e trajtuar, shpenzimi i KMnNO 4 , karboni organik total (TOC), Fe, Mn, Cu, Zn ; ∗ substanca toksike: As, Cd, Pb, etj. dhe ∗ parametrat mikrobiologjik: numri total i baktereve koliforme, bakteret koliforme me prejardhje fekale, numri total i baktereve aerobe mesofilike, sptreptokoke fekale, etj. Në tabelën e mëposhtëme tregohen parametrat që janë analizuar, pajisjet ose metodat e përdorura. Tabela II.5. Parametrat e matur dhe metodat e përdorurura Parametrat

Njësia

Pajisja ose metoda e përdorur

Temperatura e ujit

0

Termometri

C

pH

Metoda potenciometrike

Turbullira

NTU

Metoda nefelometrike

Përcjellshmëria elektrike

μS/cm

Metoda konduktometrike

Fortësia totale

0

dH

Metoda volumetrike -Titrimetri EDTA 3

Oksigjeni i tretur

mg/dm

Metoda me elektrodë membranore

Substancat organike (KMnO 4 )

mg/dm3

Metoda titrimetrike

3

Kloruret

mg/dm

Metoda titrimetrike

Nitritet NO 2 –N

mg/dm3

Metoda spektrofotometrike UV/VIS 1650 dhe fotmetrike Nova 60

Tiranë, 2015

35

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

Nitratet (NO 3 -N)

mg/dm3

Metoda spektrofotometrike UV/VIS 1650 dhe fotmetrike Nova 60

Amoniaku NH 3 –N

mg/dm3

Metoda spektrofotometrike UV/VIS 1650 dhe fotmetrike Nova 60

Hekuri (Fe)

mg/dm3

Metoda spektrofotometrike UV/VIS 1650 dhe fotmetrike Nova 60

Mangani(Mn)

mg/dm3

Metoda Spektrofotometrike Perkin Elmer 2380 dhe fotmetrike Nova 60

Fosfatet (PO 4- P)

mg/dm3

Fotometri Nova 60

3

Fotometri Nova 60

Alumini (Al )

mg/dm

Gjatë eksperimentimit në laborator janë përdorur metodat sipas rekomandimeve të Organizatës Botërore të Shëndetit (OBSH -WHO), si: organoleptike, pH-metria, konduktometria, turbidometrija (Turbidimetrit Spectraquant 1500 T i Merckut), metoda e flok-testit, metoda e absorbimit atomik të Perkin Elmerit tip 2360, metoda spektrofotometrike (Spektrofotometri UV/VIS) dhe metoda klasike të analizës kimike (vëllimmetria).

Figura II.11. Laboratori për analiza fiziko-kimike të ujit

Përgatitja dhe sterilizimi i shishes Shishja prej qelqi 200 ml pastrohet me ujë të dezinfektuar dhe mbyllet me kapak të qelqtë ose plastik. Pastaj mbulohet me letër alumini dhe lidhet me lidhëse me nyje “marinari” (që të zgjidhet lehtë me njerën dorë). Para sterilizimit, në shishe hidhet 0,25ml, 1,8% solucion të Na-tiosulfat. Ky solucion neutralizon mbetjet e klorit pa dëmtuar mikrorganizmat. Më pas shishja sterilizohet në autoklavnë 1220C për 20min. ose me sterilizim të thatë në 1700C për 60min. Pasi shishet të ftofen vendosen në frigorifer deri në përdorim. Tiranë, 2015

36

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

Figura II.12. Shishja 250ml me 0,25ml 1,8% Na 2 S 2 O 3

Marrja e mostres nga rubineti Pastrohet tubi i rubinetit dhe më pas lëshohet uji për 2 min.

Figura II.13. Pastrimi dhe sterilizimi i çezmës

Sterilizohet tubi me flakë kur është prej metali ose me Na-hipokloritit kur është prej plastike. Në vijim rubineti hapet dhe uji lihet të rrjedhë për 1-2 min normalisht. Zgjidhet lidhësja me gishtat mbi letër dhe hapet kapaku. Kapaku mbahet i kthyer poshtë që mos të futet pluhuri ose mikroorganizmat. Menjëherë mbushet shishja (jo e plotë). Gjithnjë baza e shishës mbahet me dorën tjetër.

Figura II.14. Hapja e shishes dhe marrja e mostrës në rubinet

Mbas marrjes së mostrës shishja mbyllet me kapak, fiksohet letra e aluminit me lidhëse. Mbyllet rubineti. Ngjitet etiketa në shishe me të dhënat përkatëse. Vendoset shishja në frigorifer analizohet mbrenda 24 orësh.

Tiranë, 2015

37

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

Metodat për matjen e parametrave Turbullira Metoda e përcaktimit të turbullirës është bazuar në efektin e shpërndarjes së dritës që depërton nëpër mostër, e cila përmban grimca koloide ose emulcione. Intensiteti i dritës së shpërndarë është proporcional me turbullirën e tretësirës. Matja është kryer me turbidimetër Spectroquant 1500 T i Merck-ut. Turbullira, shprehet me njësi NTUTurbiditeti Nefelometrik i Unisuar. Turbullira, është përcaktuar në të njëjtën ditë kur është marrë mostra e ujit.

Figura II.15. Turbidimetri Spectroquant 1500 T i Merck-ut

Përçueshmëria elektrike

Matja e përçueshmërisë së ujit është kryer me anë të instrumentit të quajtur konduktometër. Për kalibrimin e instrumentit është përdorë tretësira e KCl, me përqendrim 0.0100 mol dm-3 në 25oC. Kjo tretësirë e ka përçueshmërinë elektrike në 25oC 1413 µS cm-1 dhe është e përshtatshme për kalibrim te shumica e ujërave, kur është përdorë kyveta konstante e të cilës është 1-2 cm-1. Në qoftë se matja e rezistencës së tretësirës standarde të KCl (R KCl ) dhe e ujit që analizohet (R u ) kryhet në të njëjtën temperaturë, atëherë përçueshmëria e ujit të analizuar në 25oC njesohet me shprehjen:

Përçueshmëria =

14.3xRKCl µS cm-1 Ru

Tiranë, 2015

38

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

Figura II.16.Konduktometri Përcaktimi i pH

Përcaktimi i vlerës së pH është arritur me matje potenciometrike me ndihmën e elektrodës së qelqit si elektrodë indikatore dhe elektrodës së ngopur të kolomelit. Me këtë sistem për matjen e pH është bazuar në faktin se ndryshimi i pH për një njësi, shkakton ndryshimin e potencialit elektrik për 59,1 mV në 25oC. Këtë përcaktim nuk e pengojnë turbiditeti, ngjyra, prania e materieve koloide, substancave oksiduese dhe reduktuese.

Figura II.17. pH-metëri Fortësia totale e ujit (Ft)

Metoda për të përcaktuar fortësisë totale të ujit është titullimi me EDTA, komplekson III, titriplex në prani të eriokromit të zi si indikatorë dhe pastaj fortësinë totale të ujit është klasifikuar në grupin sipas njësisë Gjermane. 0 – 4 º Gj -------------------- ujë shumë i butë, 4–8º

-------------------- ujë i butë,

Tiranë, 2015

39

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

8 – 12 º

-------------------- mesatarisht ujë i butë,

12 – 18 º --------------------- mesatarisht ujë i fortë, 18 - 30º --------------------- ujë i fortë, mbi 30º --------------------- ujë shumë i fortë. Oksigjeni i tretur Është përdorur metoda me elektrod membranore dhe Winklerit e cila bazohet në oksidimin e Mn(OH) 2 me oksigjenin e tretur në MnO(OH) 2 , i cili nga tretësira acidike e KJ, liron sasinë ekuivalente të jodit elementar, që titrohet me Na 2 S 2 O 3 , sipas llogaritjes: V (Na 2 S 2 O 3 ) . f . N a 2 S 2 O 3 . 8000 OT =

-----------------------------------------V1 – V2

V - vëllimi i Na 2 S 2 O 3 i shpenzuar për titullim f – faktori i tretjes së Na 2 S 2 O 3 N – normaliteti i Na 2 S 2 O 3 V 1 - vëllimi i shishes së Winklerit V 2 –vëllimi i reaktivave si p.sh. 5 ml Hcl Shpenzimi i permanganatit të kaliumit (KMnO 4 )

Mënyra e përcaktimit është: Mirret mostra e ujit për analizë dhe zbrazet në enë (erlenmajer) , nga 100 ml ujë. Pastaj i shtohet nga 5ml H 2 SO 4 ( 1:3 ), nxehet gjer në pikë të vlimit. Kësaj tretje i shtohet 15ml KMnO 4 0.002 M dhe e vlojmë 10 min. Pas vlimit i shtohet 15ml H 2 C 2 O 4 (ac. oksalik) 0.005M me qëllim të ç’ngjyrosjes së ngjyrës së tretjes. Këtë tretje të ç’ngjyrosur e titrojmë me KMnO 4 0.002M, deri sa të përfitohet ngjyra pembe e çeltë. Mililitrat e shpenzuar të KMnO 4 0.002M shumëzohen me faktorin 3,16. Vëretje: -Nëse uji i hulumtuar është shumë i papastër me materje organike, titrimi kryhet me KmNO 4 0.02M.

Tiranë, 2015

40

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

Alumini

Al Është përcaktuar me metodën fotometrike Nova 60 të Merck-ut. Vlera kufitare e matjes : 0.050-0.600 mg/l Al Përdoret kyveta 20 mm

Kontrolloni pH e mostrës: (gotë) Mostra te jetë mespH=3-10

Shtoni 0.25ml ë Al4 dhe përzjeni

Nëse kërkohet shtoni NaOH , ose H 2 SO 4 nga një pikë që të rregulloni pH.

Koha e reaksionit 2 minuta

Me pipetë merrni 5ml të mostrës në epruveten testuese.

Barteni tretjen në kyveten përkatëse (20mm).

Figura II.18. Përcaktimi i aluminit

Tiranë, 2015

41

Shtoni 1 nivel të mikrolugës me Al1 në epruveten testuese dhe tretni substancën e fortë

Zgjidhni metodën me Auto Selektor

Shtoni 1.2ml të Al-2 me pipetë dhe përziehet

Vendosni kyveten në shtëpizë dhe lexoni rezultatin

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

Përcaktimi i nitrateve Vlera kufitare e matjes : 0.5-20.0 mg/l NO 3 -N Përdoret kyveta 10 mm

Hudheni 1 nivel

Shtoni me pipetë

Përzieni mirë

Shtoni shumë ngadalë

të mikrolugës me

5ml të NO 3 -2 në

për 1 minutë

1.5ml të mostrës me pipetë,

NO 3 -1 në kivet

eprovet .

të zbrazët.cat.No.14724

që të tretet

mbyllni eproveten dhe përzieni.

substanca e fortë.

Kujdes se eproveta nxehet shumë.

Koha e reaksionit:

Barteni tretjen

Zgjidhni metodën

Vendosni kyveten në

10 minuta.

në kiveten

me Auto Selektorë.

vendin e qelisë.

përkatëse(10mm).

Figura II.19. Përcaktimi i nitrateve

Tiranë, 2015

42

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

Përcaktimi i nitriteve

Vlera kufitare e matjes : 0.002-0.200 mg/l NO 2 -N Përdoret kyveta 50 mm

Me pipetë shtoni

Shtoni

Përzieni mirë që

Kontrolloni pH

Nëse ka nevoje shtoni

10ml të mostrës

2 nivel të

të tretet substanca

e mostrës:Duhet të

tretjen e NaOH ose

në eprovetë testuese.

mikrolugës

e fortë.

jetë mes :

NO 2 -1

Koha e reaksionit: 10 min.

Barteni tretjen në kyveten përkatëse

pH 2-2.5

Zgjidhni metodën me Auto Selektorë.

(50mm).

Figura II.20. Përcaktimi i nitriteve

Tiranë, 2015

43

H 2 SO 4 me nga 1 pikë që të rregulloni pH.

Vendosni kyveten në shtëpizen e instrumentit.

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

Përcaktimi i amonjakut

Vlera kufitare e matjes : 0.010-0.500 mg/l NH 4 -N Përdoret kyveta 50 mm

Me pipetë shtoni

Shtoni 1,2

Shtoni 2 nivel

Përzieni mirë që

Koha e reaksionit:

10ml të mostrës

të NH 4 -1

të mikrolugës

të tretet substanca

5 minuta.

në epruvetë

me pipetë

me NH 4 -2

e fortë.

testuese

dhe përzieni.

Shtoni 8 pika

Koha e reaksionit:

të NH 4 -3

5 minuta.

dhe përzieni.

Barteni tretjen

Zgjidhni metodën

në kyveten

me Auto Selektorë.

përkatëse(50mm).

Figura II.21. Përcaktimi i amonjakut

Figura II.22. Fotometri

Tiranë, 2015

44

Vendosni kyveten në shtëpizë

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

Metoda spektroskopike e absorbcionit atomic Spektroskopia atomike e absorbcionit, është bazuar në absorbimin e rrezatimit elektromagnetik nga ana e atomeve të lira, të cilët kryesisht ndodhen në gjendje energjetike themelore. Në qoftë se lëshojmë rrezatimin elektromagnetik , me gjatësi valore që i përgjigjet ndryshimit energjetik midis gjendjes themelore dhe gjendjes së parë të eksituar të atomit, do të vijë deri të absorbimi i rrezatimit dhe eksitimi i atomit. Shkalla e absorbimit të rrezatimit elektromagnetik nga ana e atomeve të lira, është proporcionale me përqendrimin e tyre, duke mundësuar analizën kuantitative. Spektrofotometri i absorcionit atomik në parim përbëhet nga këto pjesë: 1/ burimi primar i rrezatimit, 2/ atomizeri (burimi i atomeve të lira), 3/ mostra, 4/ lënda djegëse e gazët, 5/ sistemi dispers, 6/ detektori, 7/ paisja për aktivizimin dhe përpunimi i rezultateve. Ecuria e punës Fillimisht gatitet një numër i caktuar i standardeve me përqendrime adekuate, zakonisht pregaditen tri standarde. Marrim llampën katodike për elementin që dëshirojmë të analizojmë, gjithashtu ipet gjatësia valore për atë element dhe bëhet ndezja e gazit që mund të jetë acetilen- C 2 H 2 apo argon i pastër, në kombinim me ajrin, në proporcion 20:40 psiga (1 psig = 6,9 kPa). Duhet patur shumë kujdes në ndezjen e gasit, flaka duhet të jetë e njëtrajtshme me ngjyrë të kaltër. Pastaj fusim në memorie përqendrimin e standardit të parë (me përqendrim më të vogël) dhe shtypet tasti S 1 dhe pastaj futen përqendrimet e S 2 dhe S 3 . Standardet duhen pa tjetër të aspirohen sipas renditjes së përqendrimeve. Gatitja e përqendrimeve duhet të bëhet me ujë të destiluar. Për me e vertetuar se përqendrimet e standardeve janë të sakta, tërheqim lakoren e kalibrimit, një diagram drejtëvizorë permes koncentrimit dhe absorbancës. Tani është çdo gjë e pregatitur për vendosjen e mostrës së ujit që dëshirojmë ta analizojmë.

Figura II.23. Spektrofotometri Perkin Elmer 2380 me atomizim në flake Tiranë, 2015

45

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

Figura II.24. Përcaktimi i Manganit me spektrofotometrin me absorbcion atomik

UV/VIS Spektrofotometria Kalimet elektronike në molekula në pikëpamje energjetike , i përgjigjen rrezatimit në zonën ultravjollcë e cila është e dukshme. Zona ultravjollcë (UV) ndahet në zonën e largët ose të vakumit e cila përfshinë rrezatimin elektromagnetik , me gjatësi valore prej 10 nm deri 200 nm, dhe zonën e afërt ultravjollcë ose të kuarcit, me gjatësi valore prej 200 nm deri 380 nm. Zona e dukshme e rrezatimit elektromagnetik, përfshinë zonën prej 380 nm deri 780 nm. Në rastet kur energjia e kalimit elektronik i përgjigjet energjisë së rrezatimit rënës elektromagnetik, deri te absorbimi i rrezatimit nga ana e molekulave. Spektrat elektronik, më së shpeshti regjistrohen në tretësirë. Për absorbimin e rrezatimit vlen ligji i Lamber-Beerit:

A = log

1 I = log 0 = kbc T I

Ku është A – absorbansa, T – transparenca, I 0 – intensiteti i dritës rënëse, I – intensiteti i dritës dalëse, k - koeficienti molar linear i absorbimit, b – trashësia e shtresës së tretësirës dhe c – përqendrimi molar. Matjet janë bërë me spektrofotometrin UV/VIS – 1650, të firmës Shimadzu i cili punon me programin UV Probe dhe bën përpunimin dhe paraqitjen tabelare dhe Tiranë, 2015

46

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

grafike të rezultateve. Si burim të rrezatimit, shfrytëzohet llampa e deuteriumit dhe e hidrogjenit, në zonën UV, dhe llampa e volframit në zonën e dukshme.

Figura II.25. Spektrofotometri UV/VIS – 1650, Shimadzu, me dy rreze, me prizëmoptike, gjatësia valore 190-1100

Figura II.26. Përcaktimi i hekurit me spektrofotometrin UV/VIS 1650

Tiranë, 2015

47

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

Metoda e marrjes së mostrës së ujit për analizë bakteriologjike Për vlerësimin e cilësisë së ujit të pa-trajtuar dhe të trajtuar në aspektin bakterial, janë përcaktuar këta parametra: 1.Numri total i bakterieve koliforme; Echeria coli inkubuar në 37ºC; tereni ushqyes - Violet Red Bile –Agar. Bakteriet koliforme me prejardhje fekale; teren ushqyes - m – Endo Agar – Less. Numri total i bakterieve aerobe mesofilike; tereni Ushqyes - Total plate count agar. Analiza bakteriologjike, ka për qëllim të tregojë se a përmban uji mikroorganizma të dëmshëm për shëndetin, si dhe kualitetin e përpunimit-dezinfektimit të ujit për pije. Metoda me membran filter-është një aparat filtrimi i përbërë nga tre hinka filtruese. Para analizimit pjesët e aparatit të filtrimit janë sterilizuar në autokllavë në 121 0C, për 20 minuta të mbështjellur me leter alumini. Nëpërmjet hinkes janë filtruar 100 ml. Analizat për përcaktimin e numrit total të bakterieve koliforme në 100 ml është kryer me tekniken membranë filtër me porozitet të filtrit (Ø 0,45 μm) dhe terenin ushqyes Violet Red bile –Agar, produkt i Merck-ut. Për përcaktimin e bakterieve koliforme me prejardhje fekale në 100 ml është përdorur gjithashtu teknika e filtrit membranor me porozitet(Ø 0,45 μm) dhe teren ushqyes m – Endo Agar – Less, kurse analiza e numrit total të bakterieve aerobe mesofilike është përdorut Agari ushqyes Total count agar. Gjatë procedurës së punës kërkohet sasi e ujit nga 100 ml dhe pastaj të gjitha mostrat janë inkubuar në 37 gradë Celsius për 24 orë, kurse analiza e numrit total të bakterieve aerobe mesofilike janë inkubuar në 37 gradë Celsius për 48 orë dhe pas kësaj është bërë numërimi i baktereve përmes numëruesit digjital.

Figura II.27. Numërimi i bakterieve

Tiranë, 2015

48

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

Mjetet laboratorike

Figura II.28. Filtri membranorë

Figura II.29. Mikroskopi

Figura II.30. Inkubatori

Figura II.31. Autokllava

Figura II.32. Peshore digjital

Figura II.33. Kada ujore

Tiranë, 2015

49

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

Figura II.34. Sterilizatori i thatë

Figura II.35. Resho nxemje- përzierje

Metoda algalogjike dhe biologjike ⇒ Mostrat për analiza algalogjike janë marrë nga bashkësia e bentosit me gota sterile. Materiali për analiza algalogjike, merret duke gërryer gurët e zhytur në ujë dhe gjësendet gjithashtu të zhytura në ujë. ⇒ Mostrat për analiza biologjike janë marrë në sipërfaqe të liqenit dhe thellësi 1m. ⇒ Materiali i mbledhur është konservuar menjëherë në tretje formaline 4%. ⇒ Materiali ëshë përpunuar në laboratorin e Departamentit të Biologjisë të FSHMN në Prishtinë. ⇒ Analizat mikroskopike është bërë me mikroskopin e tipit “Lecia”. ⇒ Dimenzionet e algave janë matur me okularmikrometër.

Tiranë, 2015

50

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

KAPITULLI III

VLERËSIMI I CILËSISË SË UJIT TË PAPËRPUNUAR NË VARTËSI TË THËLLËSISË SË LIQENIT

III.1. HYRJE Cilësia e ujit vlerësohet bazuar në parametrat fizik, kimik dhe biologjik. Standartet e cilësisë së ujit bazohen në rekomandimet e OBSH ose në përcaktime të tjera nga BE (Direktiva EC 75/440) ose në nivel nacional. Për të përshtatur teknologjinë e përpunimit të ujit është e domosdoshme të njihen vetitë e ujit të pa përpunuar ose të ujit që vjen në impjantin e përpunimit. Sipas OBSH, parametrat kryesore për ujin e pijshëm mund të ndahen në disa grupe si më poshtë: ⇒ Parametrat organo-leptikë (ngjyra, turbullira, era dhe shija); ⇒ Parametrat fiziko-kimik (temperatura, pHja, përçueshmërija elektrike, kloruret, sulfatet, silikatet, fortësia totale, kalciumi, magnezi, natriumi, kaliumi, mbetja e tharë në 1800oC, oksigjeni i tretur); ⇒ Substancat e padëshirueshme: NO 3 -, NO 2 , NH 4 +, shpenzimi i KMnO 4 , karboni organik total (TOC), H 2 S, Fe, Mn, Cu, Zn, F, B, Cl 2 , Ba, Ag); ⇒ Substanca toksike: As, Cd, CN-, Cr, Hg, Ni, Sb, Se, pesticidet); ⇒ Parametrat mikrobiologjik: (numri total i baktereve koliforme, bakteret koliforme me prejardhje fekale, numri total i baktereve aerobe mesofilike, sptreptokoke fekale, etj). Tabela III.1. Treguesit e matur në ujin e liqenit para trajtimit Temperatura (0C) pH Përçueshmërija specifike (μ/cm) Turbiditeti (NTU) Klori i lirë oseCl 2 (mg/dm3) m-alkaliteti (mmol/l) Oksigjeniose O 2 i tretur (mg/dm3) Fosfatet ose PO 4 - (mg/dm3) Alumini ose Al (mg/dm3) Karboni organik total ose TOC (mg/dm3) Siliciumi (mg/dm3)

Tiranë, 2015

51

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit Antimoni (mg/dm3) Arseni (mg/dm3) Plumbi (mg/dm3) Bori (mg/dm3) Kadmiumi (mg/dm3) Kromi (mg/dm3) Bakri mg/dm3) Nikeli (mg/dm3)

Janë vlerësuar gjithashtu: o Ngjyra o Era (aroma) o Shija o Numri total i baktereve koliforme inkubuar në 37ºC, me terrenin ushqyes Violet Red Bile –Agar. o Bakteret koliforme me prejardhje fekale terren ushqyes - m – Endo Agar – Less. o Numri total i baktereve aerobe mesofilike, terreni Ushqyes - Total plate count agar.

III.2. PARAMETRAT FIZIO-KIMIK TË UJIT NË NIVELE TË NDRYSHME TË LIQENIT Vlerësimi i vetive fiziko-kimike është bërë në pesë thellësi të ndryshmenga ku merret uji për përpunim. Temperatura në oC

Temperatura është faktor me rëndësi për tretshmërinë e O 2 dhe të gazeve të tjera në ujin e liqenit. Me uljen e temperaturës rritet tretshmëria e O 2 në ujë, por në anën tjetër do të rritet procesi oksidues i shpërbërjes së substancave organike.

Tabela III.2. Vlerat e temperaturës së ujit në nivele të ndryshme të liqenit 2011 Nivelet

V MES

2012 DS (n=4)

V MES

2013 DS (n=4)

V MES

DS (n=4)

H-1

13.30

3.49

12.73

5.22

13.03

7.60

H-2

12.53

3.19

11.65

4.55

11.50

5.43

H-3

10.70

2.45

10.75

4.04

9.75

3.55

H-4

9.85

2.38

9.83

2.51

8.98

2.95

H-5

9.65

2.52

9.80

2.41

8.88

2.91

DS – vlerat e Deviacionit Standart për 4 matje në vit Tiranë, 2015

52

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

Vlerat e matura tregojnë se temperatura varjon nga 8.8 në 13.5 nga fundi drejt sipërfaqes së liqenit. Rezultatet tregojnë se nuk ka ndryshime të rëndësishme nga një vit në tjetrin.

14.00 2011

2012

2013

12.00 10.00 8.00 6.00 4.00 2.00 0.00 H-1

H-2

H-3

H-4

H-5

Figura III.1. Vlerat e temperaturës së ujit në thellësi të ndryshme të liqenit

Turbullira

Turbullira ndikon në procesin teknologjik të përpunimit të ujit për konsum njerëzor. Turbullira e ujit shkaktohet nga grimcat e imta në suspersion, lëndët me origjinë inorganike dhe organike, planktoni dhe mikroorganizma mikroskopik. Në të shumtën e rasteve turbullira e ujit shoqërohet me rritjen e numrit te baktereve duke ndikuar në cilësinë e ujit të pijshëm (Luan Dajija et al., 2013). Tabela III.3. Vlerat e turbullirës së ujit në nivele të ndryshme të liqenit 2011

2012

DS Vlera Nivelet Vlera mesatare (n=4) mesatare H-1 0.65 1.91 2.16 H-2 1.02 2.16 2.28 H-3 1.21 2.31 2.60 H-4 1.33 2.51 2.81 H-5 1.59 2.68 3.02 DS – vlerat e Deviacionit Standart për 4 matje në vit

Tiranë, 2015

53

DS (n=4) 0.87 0.91 1.12 1.13 1.20

2013 Vlera mesatare 1.83 1.83 2.15 2.18 2.22

DS (n=4) 0.29 0.30 0.47 0.43 0.53

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

Gjatë vitve 2011-2013 turbullira në pesë nivelet e liqenit është luhatur në intervalin 1.83-2.16 NTU për nivelin e parë (H-1); 1.83-2.28 NTU për nivelin e dytë (H-2); 2.15-2.60 NTU për nivelin e tretë (H-3); 2.18-2.81 NTU për nivelin e katërt (H-4) dhe nga 2.22-3.02 NTU për nivelin e pestë (H-5). Nivelet më të larta të turbullirës vërehen pas reshjeve të shiut deri në 17, 4NTU. Konstatohet se niveli i turbullirës është relativisht më i lartë në vitin 2011 dhe ulet gradualisht në vitet në vazhdim. Turbullira ose lëndët në suspersion rriten me gradientin e thellësisë së ujit.

3.5 3 2.5 2 2011 1.5

2012

1

2013

0.5 0 H-1

H-2

H-3

H-4

H-5

Figura III.2. Vlerat e turbullirës së ujit në nivele të ndryshme të liqenit

pH i ujit sipas thellësisë

pH është parametri që ndikon tretshmërinëe lëndëve që gjenden në tretësirën ujore të liqenit duke ndikuar cilësinë e ujit të pishëm.

Tabela III.4. Vlerat e pH të ujit në nivele të ndryshme të liqenit 2011

2012 DS

Nivelet H-1

Vlera mesatare (n=4) 7.81

H-2 H-3 H-4 H-5

7.84 7.71 7.75 7.75

0.04 0.07 0.05 0.06 0.06

Vlera mesatare 7.68 7.69 7.71 7.75 7.75

Tiranë, 2015

54

2013

0.02 0.03 0.12 0.09 0.15

Vlera mesatare 7.78 7.76 7.77 7.78 7.79

DS (n=4) 0.07 0.08 0.08 0.09 0.09

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

Vlerat e pH të ujit të liqenit varjojnë mesatarisht nga 7.71-7.84. Të dhënat tregojnë se ka një tendencë për uljen e pH në vitin 2011 me rritjen e thellësisë së ujit. Në përgjithësi vlerat nuk ndryshojnë për të arritur nivelin e pH më pak se 7. Këto vlera të pH janë të përshtatëshme dhe kanë ndikim të ulët në tretshmërinë e lëndëve toksike që mund të jenë të pranishme në ujin e papërpunuar.

7.90 7.85 7.80 7.75

2011 2012

7.70

2013 7.65 7.60 7.55 H-1

H-2

H-3

H-4

H-5

Figura III.3. pH i ujit të liqenit në thellësi të ndryshme

Përçueshmëria elektrike Përçueshmëria elektrike paraqet përqendrimin e përgjithshëm të joneve në mostrën e ujit. Ajo varet nga numri, madhësia dhe ngarkesa elektrike e joneve.

Tabela III.5.Përçueshmëriaelektrike e ujit të liqenit në thellësi të ndryshme 2011 Nivelet H-1 H-2 H-3 H-4 H-5

Vlera mesatare 243.00 232.00 237.00 249.50 246.25

DS (n=4) 58.80 76.28 83.57 75.96 73.87

2012 Vlera DS mesatare (n=4) 239.25 34.03 34.54 234.00 32.84 238.00 244.00 29.92 240.75 34.57

2013 Vlera DS mesatare (n=4) 14.66 225.25 15.00 222.50 9.18 222.75 16.54 224.50 15.33 222.75

Vlerat mesatare varjojnë nga 222.5-249.5 µS/ cm. Vërehet një tendencë ulje e vlerave në vitin 2013.

Tiranë, 2015

55

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

260.00

Percjellshmeria elektrike

250.00 240.00 230.00 220.00 210.00 200.00 2011 2012 2013

H-1 243.00 239.25 225.25

H-2 232.00 234.00 222.50

H-3 237.00 238.00 222.75

H-4 249.50 244.00 224.50

H-5 246.25 240.75 222.75

Figura III.4. Percjellëshmëria elektrike e ujit të liqenit në thellësi të ndryshme

Oksigjeni i tretur O 2

Oksigjeni i tretur e ka origjinën nga atmosfera ose është produkt i fotosintezës që zhvillojnë algat e ujit. Oksigjeni është parameter shumë i rëndësishëm i cilësisë së ujrave. Shpërbërja e substancave organike në ujë konsumon O 2 e tretur në ujë. Përqëndrimi i oksigjenit në ujë varet nga temperatura, përqëndrimi i substancave të tretshme dhe përzierja e ujit (Luan Dajia et al., 2013) Tabela III.6. Përmbajtja e O 2 në ujin e liqenit në thellësi të ndryshme 2011

Nivelet

Vlera mesatare

DS (n=4)

2012 Vlera mesatare

DS (n=4)

2013 Vlera mesatare

DS (n=4)

H-1

10.93

0.28

10.93

0.58

10.83

0.36

10.45

0.13

10.55

0.52

10.60

0.26

9.98

0.15

10.08

0.38

10.38

0.34

9.56

0.10

9.80

0.50

10.25

0.41

9.20

0.42

9.78

0.46

9.98

0.36

H-2 H-3 H-4 H-5

Gjatë viteve 2011-2013 vlera mesatare e oksigjenit të tretur në thellësi të ndryshme të liqenit rezulton 10,21 mg/l, ndërsa maksimalja 11,7 dhe minimalja 8,8 mg/l. Përmbajtja e oksigjenit në ujë është tregues për shkallën e ndotjes së ujit. Në rastet kur uji përmban lëndë ushqyese stimulohet rritja e mikroorganizmave ose algave të cilat konsumojnë oksigjenin e pranishëm në ujë. Tregues të matshëm janë Nevoja Biologjike për oksigjen (NBO) dhe kërkesa kimike për oksigjen (KKO). Tiranë, 2015

56

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

11.50 11.00 10.50 10.00 9.50 9.00 8.50 8.00

H-1

H-2

H-3

H-4

H-5

2011

10.93

10.45

9.98

9.56

9.20

2012

10.93

10.55

10.08

9.80

9.78

2013

10.83

10.60

10.38

10.25

9.98

Figura III.5. Përmbajtja e O 2 në ujin e liqenit në thellësi të ndryshme

Fortësia e ujit Fortësia totale në pesë nivele e ujit të Liqenit Radoniqi ndryshon sipas niveleve të ujit të liqenit. Vlerat janë më të larta në vitin 2012 nga 7.07 në 7.28 0dH.

Tabela III.7. Fortësia e ujit të liqenit në thellësi të ndryshme 2011

Nivelet H-1 H-2 H-3 H-4 H-5

Vlera mesatare 6.89 6.96 7.03 6.97 6.96

DS (n=4) 0.08 0.17 0.12 0.11 0.17

2012 Vlera mesatare 7.07 7.21 7.17 7.27 7.28

Tiranë, 2015

57

DS (n=4) 0.27 0.24 0.18 0.21 0.26

2013 Vlera mesatare 7.21 7.10 7.24 7.25 7.28

DS (n=4) 0.12 0.23 0.21 0.19 0.25

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

7.40 7.30 7.20 7.10

2011

7.00

2012

6.90

2013

6.80 6.70 6.60 H-1

H-2

H-3

H-4

H-5

Figura III.6. Fortësia e ujit të liqenit në thellësi të ndryshme

Shpenzimi i permanganatit të kaliumit(KMnO 4 ) Përcaktimi i shpenzimit të KMnO 4 , shërben për përfitimin e shpejtë të dhënave mbi ndotjen e ujit me substanca organike të cilat mund të oksidohen. Gjithashtu, edhe disa substanca inorganike si psh. Fe2+, H 2 S mund të oksidohen me KMnO 4 . Në këtë vështrim shpenzimi i KMnO 4 , mund të konsiderohet si masë mesatare e përmbajtjes së substancave organike në ujë. Vlerat kanë tendencë rritje në vitin 2013. Tabela III.8. Shpenzimi i KMnO 4 të ujit të liqenit në thellësi të ndryshme 2011 Nivelet H-1

Vlera mesatare

2012 DS (n=4)

4.49

Vlera mesatare 4.41

0.28 H-2

4.46

H-3

4.65

H-4

4.61

H-5

4.58

DS (n=4)

2013 Vlera mesatare 5.49

0.58 4.59

0.13

0.36 5.48

0.52 4.58

0.15

0.26 5.21

0.38 4.75

0.10

0.34 5.52

0.50 4.93

0.42

58

0.41 5.45

0.46

Tiranë, 2015

DS (n=4)

0.36

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

Shpenzimi i KMnO4 mg/l

6 5 4 3 2 1 0 2011

I-1 4.49

I-2 4.46

I-3 4.65

I-4 4.61

I-5 4.58

2012

4.41

4.59

4.58

4.75

4.93

2013

5.49

5.48

5.21

5.52

5.45

Figura III.7. Shpenzimi i KMnO 4 të ujit të liqenit në thellësi të ndryshme

Përmbajtja e Fe Përmbajtja e Fe është e ulët. Vlerat mëtë larta janë matur në vitin 2013 deri në 0.20 mg/l ujë. Tabela III.9. Përmbajtja e Fe në ujin e liqenit në thellësi të ndryshme 2011 Nivelet H-1

Vlera mesatare

H-2 H-3 H-4 H-5

0.04 0.04 0.04 0.05 0.05

2012 DS (n=4)

Vlera mesatare

0.03 0.02 0.03 0.02 0.02

0.06 0.06 0.06 0.06 0.07

2013 Vlera mesatare

DS (n=4)

0.07 0.08 0.07 0.07 0.07

0.19 0.17 0.16 0.18 0.20

DS (n=4)

0.03 0.04 0.04 0.02 0.02

Përmbajtja e Mn Në natyrë Mn gjendet në formë të oksideve, silikateve, karbonateve etj. Mangani në ujë gjindet si dy valent, kurse në gjendje shumë valente paraqitet në fundërrina dhe shtresat e poshtme të ujëmbledhësve. Gjatë procesit të përpunimit të ujit zakonisht mangani largohet përmes dozimit të mjeteve të forta oksiduese si ozoni, dyoksidi i klorit dhe me permanganat të kaliumit duke krijuar një fundërrinë e manganit në formën MnO.

Tiranë, 2015

59

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

Tabela III.10. Përmbajtja e Mn në ujin e liqenit në thellësi të ndryshme 2011 Nivelet H-1

2012 DS (n=4)

Vlera mesatare

0.05 0.05 0.05 0.05 0.06

H-2 H-3 H-4 H-5

Vlera mesatare

0.02 0.02 0.02 0.02 0.02

2013 Vlera mesatare

DS (n=4)

0.04 0.04 0.04 0.05 0.05

0.03 0.03 0.03 0.02 0.02

0.07 0.07 0.07 0.08 0.07

DS (n=4)

0.01 0.01 0.01 0.00 0.00

Të dhënat tregojnëse nuk ka dallime të dukëshme në përmbajtjen e Mn në nivele të ndryshme. Vlerat ndryshojnë nga një vit në tjetrin. Vihet re se përmbajtja ulet në vitin 2012 krahasuar me vitin 2011 dhe rriten në vitin 2013. 0.08

Përmbajtja e Mn

0.07 0.06 0.05 0.04 0.03 0.02 0.01 0.00 2011 2012 2013

H-1 0.05 0.04 0.07

H-2 0.05 0.04 0.07

H-3 0.05 0.04 0.07

H-4 0.05 0.05 0.08

H-5 0.06 0.05 0.07

Figura III.8. Përmbajtja e Mn në ujin e liqenit në thellësi të ndryshme

Përmbajtja e PO 4 Fosfori në ujërat natyrore gjendet në formën e fosfateve (PO 4 3-). Fosfatet organike janë produkte bimore dhe shtazore të mbetjeve të tyre. Fosfori është element kryesor për jetën e gjallë. Një prej burimeve të rëndësishëm të fosforit janë ujërat e zeza dhe plehrat kimike të përdorura në kulturat bimore. Gjithashtu me shtimin e fosforit në ujëra stimulohet rritja e gjallesave në liqen. Sasia e tepërt e fosforit në ujëra shkakton rritjen ekstensive të algave të qujtur lulëzim i tyre. Lulëzimi i algave është një simptomë klasike e eutrofikimit. Eutrofikimi është pasurimi i ujit me lëndë ushqyese zakonisht fosfor i shkaktuar nga njeriu.

Tiranë, 2015

60

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

Vlerat më të larta janë konstatuar nëvitin 2011. Përmbajtja ulet në vitin 2012 dhe rritet lehtësisht në vitin 2013. Tabela III.11. Përmbajtja e PO 4 në ujin e liqenit në thellësi të ndryshme 2011 Nivelet H-1

2012 DS (n=4)

Vlera mesatare

Vlera mesatare

2013 Vlera mesatare

DS (n=4)

DS (n=4)

0.26

0.37

0.18

0.12

0.23

0.11

H-2

0.23

0.34

0.09

0.06

0.18

0.13

H-3

0.21

0.32

0.09

0.06

0.17

0.12

H-4

0.24

0.38

0.09

0.07

0.19

0.15

H-5

0.24

0.37

0.10

0.06

0.19

0.14

0.30

Përmbajtja e PO4

0.25 0.20 0.15 0.10 0.05 0.00 2011 2012 2013

H-1 0.26 0.18 0.22

H-2 0.23 0.09 0.16

H-3 0.21 0.09 0.15

H-4 0.24 0.09 0.16

H-5 0.24 0.10 0.17

Figura III.9. Përmbajtja e PO 4 në ujin e liqenit në thellësi të ndryshme

Në pesë nivelet e Liqenit të Radoniqit rezultojnë këto vlera; mesatarja 0,32mg/l, minimumi 0,03 mg/l dhe maksimumi 0,95 mg/l. Tabela III.12.Vlera e metaleve të rënda nëthellësi të ndryshme H-1

H-2

H-3

H-4

H-5

Zink ( Zn)

0.026

0.04

0.042

0.042

0.042

Bakër (Cu)

0.019

<0.019

<0.019

<0.019

<0.019

Kadmiumi (Cd)

0.0032

<0.0032

<0.0032

<0.0032

<0.0032

Plumbi (Pb)

0.048

<0.048

<0.048

<0.048

<0.048

Kobalti (Co)

0.0013

<0.0013

<0.0013

<0.0013

<0.0013

Tiranë, 2015

61

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

Nikeli (Ni)

0.0011

<0.0011

<0.0011

<0.0011

<0.0011

Tabela III.13. Analizat fiziko-kimke në pesë nivelet e liqenit "Radoniqi", mesatarja për vitet 2011, 2012 dhe 2013 Parametrat

2011

2012

2013

Temp. e ujit

11.04

10.73

10.44

Turbullira

3.47

2.31

4.29

Vlera e pH

7.76

7.68

7.77

Përç. elektrike

241.08

229.12

223.55

Mbetja e thatë

144.58

143.79

134.12

Fortësia totale

6.96

7.19

7.2

Oksigjeni -0 2

9.95

10.22

10.41

Kloruret

5.12

5.38

5.52

Sh.KMnO4

3.75

4.65

5.43

Amoniaku N-NH 3

0.041

0.061

0.14

Nitritet N-NO 2 -

0.0051

0.0046

0.007

Nitratet N-NO 3 -

1.027

0.92

1.36

Sulfatet

22.56

19.85

20.44

Fosfatet

0.062

0.11

0.077

Hekuri ( Fe)

0.045

0.063

0.17

Mangani(Mn)

0.052

0.043

0.07

Alumini (Al)

0.059

0.052

0.066

Amonjaku Është i pranishëm në ujërat natyrorë, si rrjedhim i produkteve të zbërthimit mikrobiologjik të substancave organike. Prania e tij është tregues i mirë i ndotjes organike. Vlera mesatare në pesë nivelet e Liqenit Radoniqit është 0,08 mg/l. Nitritet Janë produkte biokimike toksike, paraqiten si ndërprodukte gjatë oksidimit të amoniakut deri në nitrate. Në ujë formohen me shpërbërjen e ndotjes biologjike, nga Tiranë, 2015

62

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

mbeturinat e bimëve, plehrat azotike, ujërat e zeza, ujërat e ndotura industrial etj. Vlera mesatare të nitriteve në pesë nivelet luhaten 0,0055 mg/l. Nitratet Në ujë arrijnë nga disa burime: nga atmosfera, mbeturinat e bimëve, ekstremitetet e shtazëve, plehrat azotike, ujërat e zeza, nga ujërat e ndotura industriale si dhe nga materiet organike që i nënshtrohen zbërthimit nga veprimi i baktereve. Meqenëse kanë tretshmëri të lartë në ujë, lehtë shpëlahen nga toka dhe shpejtë mund të arrijnë në ujë. Përveç zbërthimit të materieve organike, edhe plehrat artificial janë burim i madh i nitrateve në ujë. Vlera mesatare të nitrateve në pesë nivelet rezulton 1,1 mg/l.

III.3. PARAMETRAT FIZIO-KIMIKE DHE MIKROBIOLOGJIKE TË UJIT TË LIQENIT Tabela III.14. Të dhëna për parametrat e ujit të liqenit për vitet 2011,2012, 2013 Viti Parametrat

2011

2012

2013

Mes. për ’11;’12; 13

C

8.3

8.39

8.9

8.53

NTU

2.18

2.72

2.83

2.58

7.75

7.68

7.79

7.74

21.37

19.25

20.41

20.34

21.95

21.87

22.41

22.08

dH

7.28

7.31

7.373

7.32

μ/cm

223.5

219.83

224.58

222.63

Mbetja e tharë

mg/dm3

134.1

131.9

134.74

133.580

Oksigjeni i tretur

mg/dm3

9.85

9.75

10.03

9.88

Kloruret

mg/dm3

5.13

4.63

4.98

4.91

Shpenzimi i KMnO 4

mg/dm3

4.75

4.22

5.12

4.70

Amonjaku–joni NH 4 +

mg/dm3

0.161

0.13

0.13

0.14

Nitratet

mg/dm3

1.51

1.46

1.46

1.48

Nitritet

mg/dm3

0.0068

0.0065

0.0071

0.0068

Temperatura e ujit Turbullira

Njësitë 0

Vlera e pH-së Sulfatet

mg/dm3

m-alkaliteti Fortësia totale Përquesh. elektrike

0

Tiranë, 2015

63

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

Hekuri

mg/dm3

0.23

0.15

0.18

0.19

Mangani

mg/dm3

0.064

0.063

0.071

0.066

Fosfatet

mg/dm3

0.77

0.72

0.63

0.71

Alumini

mg/dm3

0.073

0.071

0.058

0.067

Figura III.10.Temperatura e ujit të liqenit për vitet 2011,2012, 2013

Figura III.11.Turbullira e ujit të liqenit për vitet 2011,2012, 2013

Figura III.12Turbullira e ujit të liqenit max. dhe min. për vitet 2011,2012, 2013

Tiranë, 2015

64

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

Figura III.13.Oksigjeni i tretur i në ujin e liqenit për vitet 2011,2012, 2013

Figura III.14.Shpenzimi i permanganatit të kaliumit për vitet 2011,2012, 2013

Figura III.15.Amonjaku i ujit të liqenit për vitet 2011,2012, 2013

Tiranë, 2015

65

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

Figura III.16.Nitritet e ujit të liqenit për vitet 2011,2012, 2013

Figura III.17. Nitritet e ujit max. dhe min. për vitet 2011,2012, 2013

Tiranë, 2015

66

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

Tabela III.15. Numri i përgjithshëm i baktereve koliforme në 100 ml, mes. max. dhe min. Viti

Numri i përgjithshëm i baktereve koliforme në 100 ml 2011

2012

2013

2011

2012

dhe 2013

mini.

maksi.

mini.

maksi.

mini.

maksi.

mesatarja

max.

min.

Janar

42

50

45

52

38

50

46.16

52

38

Shkurt

44

58

46

62

48

56

52.33

62

44

Mars

46

58

48

60

52

62

54.33

62

46

Prill

58

70

60

72

58

66

64

72

58

Maj

66

82

68

78

72

82

74.66

82

66

Qershor

70

100

66

80

74

88

79.66

100

66

Korrik

80

100

75

95

70

88

84.66

100

70

Gusht

80

100

78

100

72

95

87.5

100

72

Shtator

60

75

56

68

60

72

65.16

75

56

Tetor

60

70

55

65

58

64

62

70

55

Nentor

50

62

52

58

48

62

55.33

62

48

Dhjetor

62

72

55

60

44

66

59.83

72

44

Numri i përgjithshëm i baktereve koliforme në 100 ml Max.=100; Min.=38

120 100 2011 mini.

80

2011 maksi.

60

2012 mini.

40

2012 maksi.

20

2013 mini. 2013 maksi.

Dhjetor

Tetor

Nentor

Gusht

Shtator

Korrik

Maj

Qershor

Prill

Mars

Janar

Shkurt

0

Figura III.18.Numri i përgjithshëm i baktereve koliforme në 100ml

Në tabelen III.15 dhe figuren III.18, janë paraqitur mesatarja, minimumi dhe maksimumi i numrit të përgjithshëm të baktereve koliforme në 100 ml(max.=100; min.=38) për vitet 2011, 2012 dhe 2013. Tiranë, 2015

67

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

Tabela III. 16. Numri i baktereve koliforme me prejardhje fekale në 100 ml 2011 Viti

2012

2013

2011 2012 2013

mini.

maksi.

mini.

maksi.

mini.

maksi.

mes.

max.

min.

Janar

38

50

40

52

35

48

43.83

52

35

Shkurt

38

48

42

50

44

52

45.66

52

38

Mars

46

52

44

54

40

50

47.66

54

40

Prill

50

56

52

58

55

62

55.5

62

50

Maj

60

80

58

78

53

64

65.5

80

53

Qershor

70

90

50

75

54

65

67.33

90

50

Korrik

70

95

65

80

68

77

75.83

95

65

Gusht

80

90

75

85

72

83

80.83

90

72

Shtator

50

60

45

55

42

53

50.83

60

42

Tetor

45

55

40

52

38

49

46.5

55

38

Nentor

42

56

35

45

36

47

43.5

56

35

Dhjetor

32

42

34

48

38

50

40.66

50

32

100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0

2011 mini. 2011 maksi. 2012 mini. 2012 maksi.

Dhjetor

Nentor

Tetor

Shtator

Gusht

Korrik

Qershor

Maj

Prill

Mars

Shkurt

2013 mini.

Janar

Ma.=95; Min.=32

Bakteret koliforme me prejardhe fekale në 100 ml

2013 maksi.

Figura III.19.Numri i baktereve koliforme me prejardhe fekale në 100ml

Në tabelen III.16 dhe figurën III.19, janë paraqitur mesatarja, minimumi dhe maksimumi i baktereve koliforme me prejardhje fekale në 100 ml (max.=95; min.=32) për vitet 2011, 2012 dhe 2013. Tiranë, 2015

68

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

Tabela III.17. Numri i përgjithshëm i baktereve të gjalla në 1 ml Viti

2011 mini.

2012

maksi.

mini.

2013

maksi.

....2011

mini.

maksi.

mes.

2012

2013

max.

min.

Janar

54

62

56

64

58

66

60

66

54

Shkurt

50

64

58

66

58

70

61

70

50

Mars

52

66

62

68

64

72

64

72

52

Prill

62

80

62

78

66

80

71.33

80

62

Maj

70

100

68

90

72

95

82.5

100

68

Qershor

100

150

70

100

80

110

101.66

150

70

Korrik

100

150

80

100

85

130

107.5

150

80

Gusht

110

150

90

120

88

150

118

150

88

Shtator

80

100

70

90

78

95

85.5

100

70

Tetor

70

100

65

95

80

100

85

100

65

Nentor

44

68

40

60

58

64

55.66

68

40

Dhjetor

62

72

64

75

60

78

68.5

78

60

160 140 120 100 80 60 40 20 0

2011 mini. 2011 maksi. 2012 mini. 2012 maksi.

Nentor

Dhjetor

Tetor

Gusht

Shtator

Korrik

Qershor

Prill

Maj

Mars

Shkurt

2013 mini.

Janar

Max.=150;Min.=40

Numri i përgjithshëm i baktereve të gjalla në 1 ml

2013 maksi.

Figura III.20. Numri i përgjithshëm i baktereve të gjalla në 1 ml Në tabelen III.17 dhe figurën III.20, janë paraqitur mesatarja, minimumi dhe maksimumi i numrit të përgjithshëm të baktereve të gjalla në 1 ml (max.=150; min.=40) për vitet 2011, 2012 dhe 2013 (Luan Daija et al., 2013).

Tiranë, 2015

69

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

KAPITULLI IV

VLERESIMI DHE OPTIMIZIMI I PROCESIT TË PËRPUNIMIT TË UJIT TË PISHEM NË RADONIQ

IV.1. HYRJE Vitet e fundit uji i rubinetit në zonën e furnizimit Gjakovë-Rahovec në zona të caktuara ka aromë dheut dhe të mykut. Kjo shkaktohet nga rritja e shtuar e algave në verë që pasuron ujin e sipërfaqes me produkte të dekompozimit të algave 2Methylisoborneil (MIB). Si pasojë e përzierjes së ujit që shkaktohet nga ndryshimet e motit në fund të vjeshtës ky ujë me përbërje të MIB mund të arrijë tek mbledhësi i ujit në Stacion të filtrimit. MIB nuk është toksik por shija dhe aroma nuk është e pëlqyshme për konsumatorin. Uji i liqenit mbërrin në stabilimentet e Radoniqit pa pompa (me vëllim maksimal prej 1800 m3/h) dhe pastaj trajtohet si në vazhdim: Përthithja (herë pas here):dozimi i PAC; rreth 5-10mg/l; Dozimi i flokulantit dhe polielektrolitit;2 mgAl/l dhe 0.01 mgPE/l; Paraklorizimi me dozimin e tretjes së klorit (0.6 mg/l); Pulsatorët (flokulim/sedimentim), filtrimi me rërë kuarci, 0.5-1.2mm, V F =5-7m/h, Dezinfektimi me dozimin e tretjes së klorit (1.6Cl 2 mg/l, klori i lirë 0.6Cl 2 mg/l pas 60 min.EBCT)-EBCT(koha e kontaktit me elementin). IV.2. PËRCAKTIMI I DOZËS SË KARBONIT AKTIV Metoda e Jar-testit është përdorur për përcaktimin e dozimit të Karbonit Aktiv Pluhur për eliminimin e erës-shijes së ujit. Në hyrje të impiantit janë marrë mostrat e ujit (me erë-shije) me vëllim prej 15-20 l, dhe janë hedhur 1000ml në gjashtë gota kimike prej 2000ml, secila gotë është vendosen në flokulator laboratorik për trajtim të ujit medotat e caktuara të Karboit Aktiv Pluhur (PAK) i cili më parë është kaluar në trajtë suspensioni 1%. Në vijim janë lëshuar përzjerësit në fund të gotave dhe nëpërmjet rrymes elektrike aktivizohet flokulatori me shpejtësi maksimale, pastaj në çdo gotë hedhim sasinë e caktuar të tretjes së pregaditur (Klorurin e Hekurit-FeCl 3 40%) për koagulim. Pas tre minutash fillon të zvogëlohet shpejtësia, kurse pas 30 minutave ndërpritet procesi i flokulimit dhe lihet në qetësi 15 minuta. Tiranë, 2015

70

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

Më pas, për secilën gotë janë formuar flokulat e mëdha dhe pjesa tjetër depozitohet në fund. Në përfundim merret gjysma e ujit në çdo gotë dhe analizohet turbullira.

Figura IV.1. Aparatura e Jar-testit

Figura IV.2. Uji i patrajtuar me PAK

Nga analizat e bëra për parametrat organoleptike A + B/A -1 = FTN=4, caktohet indeksi i fortësisë së erës në ujë(I erës ) = 2 dhe në raport me sasin e dozës së karbonit aktiv për adsorbimin e erës- shijes në ujë gjejmë raportin: 1 : 5 ose 1I erës : 5 D PAC mg/l D PAC-total = I erës x D PAC Ku: I erës - është indeksi i fortësisë së erës- shijes D PAC - është dozimi i Karbonit Aktiv Pluhur në mg/l P.sh: I erës =2 D PAC =5 D PAC-total = 2 x 5 = 10 mg/l Tabela IV.1. Llogaritja e dozës së karbonit aktiv Kapaciteti i prodhimit m3 / h

Dozimi i PAK

Dozimi i PAK

Dozimi i PAK

Dozimi i PAK

5 g/m3

10 g/m3

15 g/m3

20 g/m3

Dozimi i PAK.

TotaliDozimi i PAK

Dozimi i PAK

TotaliDozimi i PAK

Dozimi i PAK

TotaliDozimi i PAK

Dozimi i PAK

TotaliDozimi i PAK

g/m3

18000 19500 21000 22500 24000 25500

i tr.2% l/h 1200 1300 1400 1500 1600 1700

g/m3

12000 13000 14000 15000 16000 17000

i tr.2% l/h 900 975 1050 1125 1200 1275

g/m3

6000 6500 7000 7500 8000 8500

i tr.2% l/h 600 650 700 750 800 850

g/m3

1200 1300 1400 1500 1600 1700

i tr.2% l/h 300 325 350 375 400 425

24000 26000 28000 30000 32000 34000

1800

450

9000

900

18000

1350

27000

1800

36000

1900

475

9500

950

19000

1425

28500

1900

38000

2000

500

10000

1000

20000

1500

30000

2000

40000

Tiranë, 2015

71

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

IV.3. PËRCAKTIMI I DOZËS OPTIMALE TË FeCl 3 ME METODEN E JARtestit Metoda e Jar-testit është përdorur për përcaktimin e dozimit të duhur të tretjes së FeCl 3 dhe tretjes së polielektrolitit. Gjatë analizes së flokulimit në gotat e mbushura me ujë të patrajtuar nxirret sasia e caktuar të flokulantit-koagulantit me sasinë të paraqitur në tabelen e mëposhtme.

Tabela IV.2. Vlerat e rezultateve të fituara nga analiza e flok-testit FeCl 3 dhe polielektrolitit Nr. i

Tretja e holluar e në ml

Tretja në ml

mostrave

FeCl 3 40 % e dozuar në mg/l

polielektrolit e dozuar në mg/l

1.

1.0

0.05

2.

1.2

0.06

3.

1.4

0.07

4.

2.0

0.10

5.

3.0

0.15

6.

4.0

0.20

Nëpërmjet analizës së flokulim-koagulim të ujit të patrajtuar me tretje të klorurit të hekurit dhe polielektrolitit fitojmë raportin midis turbullirës së ujit të patrajtuar dhe sasisë së flokulantit si vijon: 1NTU = 0,2 mg/dm3 FeCl 3 + 0,01 mg/dm3 polielektrolit Rezultatet e analizes së Jar-testit tregojnë se dozimi i FeCl3 40% dhe polielektroliti 0,1% (1NTU = 0,2 mg/dm3 FeCl3 + 0,01 mg/dm3 polielektrolit) ka dhënë efektin më të madhë në flokulim-koagullim të ujit të patrajtuar me karbon aktiv. Duke ditur raportin midis turbullirës së ujit të patrajtuar me karbon aktiv dhe sasisë së flokulantit, llogaritet sasinë e dozimit të FeCl 3 sipas tabeles së mëposhtme.

Tiranë, 2015

72

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

Tabela IV.3. Llogaritja e dozës së FeCl 3 Nr.

∑ Tur. =NTU U.L. +D PAK.

Turb.NTU

Dozimi i

Dozimi i mg/l FeCl 3

e ujit të liqenit

PAK mg/l

1.

1.0

10

11.0

2.2

2.

1.5

10

11.5

2.3

3.

2.0

10

12.0

2.4

4.

2.5

10

12.5

2.5

5.

3.0

10

13.0

2.6

6.

3.5

10

13.5

2.7

7.

4.0

10

14.0

2.8

8.

4.5

10

14.5

2.9

9.

5.0

10

15.0

3.0

10.

10.0

10

20.0

4.0

11.

15.0

10

25.0

5.0

12.

20.0

10

30.0

6.0

13.

25.0

10

35.0

7.0

14.

30.0

10

40.0

8.0

15.

40.0

10

50.0

10

∑ Tur. * f (0,2)

Llogaritja e dozës së nevojshme të FeCl 3 40% Në bazë të flok-testit mund të llogarisim sasinë e caktuar të tretjes për dozim. Dozimi i nevojshëm i FeCl 3 40% në ujin e patrajtuar llogaritet sipas formules: Q= rrjedhja e ujit m3/h x

sasia e FeCl 3 g/m3

p.sh: ∑ Tur. =NTU U.L. +D PAK.

= 10+10 =20 NTU

për 1NTU = 0,2 mg/dm3 FeCl 3

Tiranë, 2015

73

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

për 20NTU = 4 mg/dm3 FeCl 3 Prodhimi = 2000 m3/h Q =

2000 m3/h x

Q =

8000 g/h

4 g/m3

Kur Turbullira=20 NTU, në 2000 m3/h ujë shpenzohen 8000 g/h FeCl 3 . Për të optimizuar teknologjinë e trajtimit të ujit është e nevojëshme të njihen parametrat e mëposhtëm: • fiziko-kimike në pesë nivelet e Liqenit të Radoniqit me qëllim të marrjes së ujit për trajtim; • fiziko-kimike dhe mikrobiologjike para marrjes së ujit në Impiantin e përpunimit të ujit • fizio-kimike dhe mikrobiologjike gjatë fazave të përpunimit të ujit me qëllim të përshtatjes së teknologjisë së ujit për trajtim; • fizio-kimike dhe mikrobiologjike pas trajtimit; • fizio-kimike dhe mikrobiologjike në rrjeten furnizuese të ujit për konsum; • organoleptik (era-shija) në ujin e patrajtuar dhe të trajtuar dhe • fiziko-kimik të ujit pas larjes së filtrit dhe ujit të shkarkuesve në flokulator.

Rezultatet e parametrave të matur janë paraqitur mëposhtë.

Tiranë, 2015

74

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

Tabela IV.4.Analizat fiziko-kimike të ujit të patrajtuar (në ujëmbledhsin për trajtim) dhe të ujit të trajtuar Uji i pa-trajtuar (nëujëmbledhësin për trajtim)

Ujii trajtuar

C

7.2

6.8

Era

-

pa

Pa

Shija

-

-

Pa

NTU

2.1

0.23

Shkalla Co-Pt

pa

Pa

7.8

7.66

19.5

20

dH

7.28

7.14

μ/cm

229

237

mg/dm3 O 2 i tr.

10.1

10.6

Klori i lire-Paraklorimi

mg/dm3 Cl 2

0.00

-

Klori i lire

mg/dm3 Cl 2

-

0.48

Shpenzimi i KMnO 4

mg/dm3KMnO 4

3.95

2.84

Amonjaku–joni NH 4 +

mg/dm3 NH 4 +

0.12

0.05

Nitratet

mg/dm3 NO 3

1.41

0.77

Nitritet

mg/dm3 NO 2

0.005

0.003

Hekuri

mg/dm3 Fe

0.15

0.03

Mangani

mg/dm3 Mn

0.05

0.018

Fosfatet

mg/dm3 PO 4 -

0.16

0.04

Alumini

mg/dm3 Al

0.07

0.08

Parametrat Temperatura e ujit

Turbullira Ngjyra

Njësitë 0

Vlera e pH-së Sulfatet Fortësia totale Përçuesh. elektrike Oksigjeni i tretur

mg/dm3 SO 4 -2 0

Tiranë, 2015

75

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

30 25 20 15 10 5 0 Bakteret totale coliforme

B.colif prejardhje fekale

Nr. i b.aerobe mezofilike

Figura IV.3.Analizat bakteriologjike të ujit të patrajtuar (në ujëmbledhsin për trajtim)

Në tabelen IV.4 dhe figura IV.3, janë paraqitur rezultatet e analizave fiziko-kimike dhe bakteriologjike të ujit të patrajtuar (në ujëmbledhsin për trajtim) dhe ujit të trajtuar. Nga të dhënat e parametrave bakteriologjik të ujit në ujëmbledhsin për trajtim, kemi vërejtur prezencen e baktereve totale coliforme, bakteriet coliforme me prejardhje fekale dhe bakterieve aerobe mesofilike. Treguesit fiziko-kimik dhe bakteriologjik të ujit të trajtuar janë siapas standardit të OBSH (Luan Daija et al., 2013; Xhelal Këpuska et al., 2013).

Tabela IV.5.Analizat fiziko-kimike të ujit të pa-trajtuar, ujit gjatë trajtimit në fazen e flokulimit-koagulimit dhe ujit të trajtuar Parametrat

Njësitë

Uji i pa-trajtuar

Uji gjatë trajtimit (flokulimikoagulimi)

Uji i trajtuar

Tmperatura e ujit

0

7.3

7.3

7.1

Era

-

pa

pa

Pa

Shija

-

-

-

Pa

Turbullira

NTU

1.82

2.96

0.84

Ngjyra

Shkalla Co-Pt

pa

pa

Pa

7.73

7.69

7.62

C

Vlera e pH-së Sulfatet

mg/dm3 SO 4 -2

20.0

20.0

19.5

Fortësia totale

0

7.54

7.54

7.42

Përqçuesh. elektrike

μS/cm

224

229

239

Oksigjeni i tretur

mg/dm3 O 2 i tr.

10.6

10.8

11.3

dH

Tiranë, 2015

76

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

Klori i lireParaklorimi

mg/dm3 Cl 2

-

0.18

-

Klori i lire

mg/dm3 Cl 2

-

-

0.52

Shpenzimi i KMnO 4

mg/dm3KMnO 4

6.0

5.84

4.74

Amonjaku–joni NH 4 +

mg/dm3 NH 4 +

0.15

0.12

0.05

Nitratet

mg/dm3 NO 3

1.48

1.45

0.79

Nitritet

mg/dm3 NO 2

0.005

0.005

0.004

Hekuri

mg/dm3 Fe

0.18

0.18

0.04

Mangani

mg/dm3 Mn

0.05

0.05

0.02

Fosfatet

mg/dm3 PO 4 -

0.19

0.18

0.06

Alumini

mg/dm3 Al

0.08

0.08

0.07

Tabela IV.6. Analizat bakteriologjike të ujit të trajtuar Ekzaminimi bakteriologjik

Norma 1

2

3

Numri total i bakterieve koliforme në 100 ml.

0 10 ose 5 100 ose 10

Bakteriet koliforme me prejardhje fekale në 100 ml. Numri total i bakterieve aerobe mesofilike.

Uji i patrajtuar

Uji i Uji gjatë trajtuar trajtimit (flokulimikoagulimi)

Rezultati Cfu / ml

Rezultati Cfu / ml

>70

>10

0

Rezultati Cfu / ml 0

0 E- coli

10 100 300

E- coli 0

> 80

>15

Nga të dhënat e përpiluara në tabelen IV.5 dhe IV.6, janë paraqitë rezultatet e analizave fiziko-kimike dhe bakteriologjike të ujit të pa-trajtuar, ujit gjatë trajtimit në fazen e flokulimit-koagulimit dhe ujit të trajtuar. Nga treguesi i turbullirës në fazen e flokulimit-koagulimit vërehet prezenca e turbullirës së ngritur në krahasim me turbullirën e ujit të patrajtuar dhe që ka ndikuar në rritjen e disa parametrave fizikokimik në ujin e pijshëm, ndërsa treguesit fiziko-kimik dhe bakteriologjik të ujit të trajtuar janë siapas standardit të OBSH. Tiranë, 2015

77

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

Tabela IV.7. Rezultatet e analizave fiziko-kimike të ujit pas filtrimit në 8-të filtra dhe ujit të trajtuar Parametrat

Uji pas filtrimit-në 8-të filtra (F)

Uji i trajtuar

F-1

F-2

F-3

F-4

F-5

F-6

F-7

F-8

Tmperatura e ujit

5.8

5.8

5.8

5.8

5.8

5.8

5.8

5.8

6.2

Era

pa

pa

pa

pa

pa

pa

pa

pa

Pa

-

-

-

-

-

-

-

-

Pa

Turbullira

0.37

0.41

0.27

0.33

0.31

1.68

0.25

0.29

0.39

Vlera e pH-së

7.71

7.7

7.69

7.68

7.69

7.74

7.68

7.69

7.69

Fortësia totale

7.28

7.14

7.14

7.28

7.14

7.42

7.14

7.14

7.28

Përquesh. elektrike

222

229

221

225

227

232

224

226

227

Oksigjeni i tretur

11.4

11.1

11.3

11.2

11.3

10.9

11.4

11.3

11.3

Klori i lire

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Klori i lire

-

-

-

-

-

-

-

-

0.52

3.1

3.31

3.16

3.16

3.31

3.63

3.16

3.16

3.16

Amonjaku–joni NH 4 +

0.032

0.03

0.03

0.03

0.032

0.035

0.03

0.03

0.03

Nitratet

0.68

0.69

0.68

0.69

0.69

0.7

0.068

0.69

0.69

Nitritet

0.003

0.003

0.003

0.0033

0.003

0.0035

0.003

0.003

0.003

Hekuri

0.03

0.03

0.03

0.031

0.03

0.033

0.03

0.03

0.03

Mangani

0.022

Fosfatet

0.05

0.05

0.04

0.04

0.05

0.06

0.04

0.04

0.04

Alumini

0.09

0.09

0.08

0.09

0.09

0.09

0.08

0.09

0.09

Shija

Shpenzimi i KMnO 4

0.02

Në tabelen IV.7, janë paraqitur rezultatet e analizave fiziko-kimike të ujit pas filtrimit të 8-të filtrave dhe ujit të trajtuar. Treguesi i turbullirës në filtrin nr.6 është shumë i ngritur në krahasim me turbulliren e filtrave (F-1; F-2; F-3; F-4; F-5; F-7 dhe F-8), është si shkas i defektit të filterave që janë të vendosur nëpër filtra të ujit. Vlerësimet laboratorike kanë ndihmuar në identifikimin e ndryshimeve të infrastrukturës dhe teknologjisë së trajtimit të ujit. Prandaj nga intrvenimet e bëra në infrastruktur dhe paisje teknologjike, rezultatet e parametrave tregojnë se uji pas trajtimeve është i cilësisë së lartë për pirje, sipas normativave të përcaktuara nga Tiranë, 2015

78

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

OBSH. Rekomandohet kontrolli i vazhdueshëm i cilësisë së ujit nëpër fazat e trajtimit, që të identifikohen ndryshimet momentale të infrastruktures dhe teknologjisë së trajtimit të ujit, me qëllim të ruajtjes së cilësisë së ujit për pirje. IV.4. PARAMETRAT FIZIO-KIMIKE DHE MIKROBIOLOGJIKE PAS TRAJTIMIT

Tabela IV.8.Mesatarja e rezultateve të analizave të ujit të pishëm pas përpunimit Parametrat

Njësitë

Viti 2011

Mesataria për tre vite

2012

2013

Temperatura e ujit

0

9.02

8.34

7.7

8.35

Turbullira

NTU

0.21

0.26

0.25

0.24

7.63

7.57

7.62

7.61

22.33

20.12

21.41

21.29

21.05

20.91

21.54

21.17

7.11

7.12

7.15

7.13

C

Vlera e pH-së Sulfatet

mg/dm3

m-alkaliteti Fortësia totale

0

Përçuesh. elektrike

μS/cm

232.66

231.66

230.666

231.66

Mbetja e tharë

mg/dm3

139.6

142.68

138.4

140.23

Oksigjeni i tretur

mg/dm3

10.95

10.5

10.77

10.74

Klori i lirë

mg/dm3

0.53

0.51

0.51

0.52

Kloruret

mg/dm3

5.90

5.13

5.43

5.49

Shpenzimi i KMnO 4

mg/dm3

3.40

3.21

3.80

3.47

Amonjaku–joni NH 4 +

mg/dm3

0.06

0.057

0.07

0.064

Nitratet

mg/dm3

0.86

0.79

0.89

0.85

Nitritet

mg/dm3

0.003

0.0032

0.0033

0.0031

Hekuri

mg/dm3

0.047

0.042

0.053

0.048

Mangani

mg/dm3

0.028

0.016

0.027

0.024

Fosfatet

mg/dm3

0.065

0.049

0.064

0.059

Alumini

mg/dm3

0.086

0.087

0.086

0.087

TOC

mg/dm3 TOC

0.4

0.3

0.5

0.4

dH

Tiranë, 2015

79

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

Tabela IV.9. Vlerat e parametrave bakteriologjik të ujit të trajtuar Ekzaminimi bakteriologjik

Lloji i ujit

Norma

Uji i trajtuar Cfu / ml

Numri total i bakterieve koliforme në 100 ml.

I pastruar Burim i mbyllur Burim i hapur

0 10 ose 5 100 ose 10

0

Bakteriet koliforme me prejardhje fekale në 100 ml.

I pastruar Burim i mbyllur Burim i hapur

0

0

Numri total i bakterieve aerobe mesofilike.

I pastruar Burim i mbyllur Burim i hapur

10 100 300

0

Rezultatet e analizave tregojnë se uji i trajtuar nga Liqeni i Radoniqit, është i pasur me oksigjen me mesatare 10,74 mg/l, i varfër me kripëra neutrale. Përbërja e llojeve karbonate e fut ujin në barazpeshë të afërt me kalcitet. Hekuri (mes.0,048 mg/l Fe), mangani (mes. 0,024mg/l Mn) dhe alumini (mes.0,087 mg/l Al), janë prezentë në sasi të vogla. Përqëndrimi i nitrateve (mes.0,85 mg/l NO 3 ), nitriteve (0,0031 mg/l NO 2 ) dhe fosfateve (0,059 mg/l PO 4 ) të ujit, varet nga lëndët ushqyese të cilat shkaktojnë erën e dallueshme që ndihet në ujin e pijes, që nuk është e pazakonshme. Përqëndrimi i substancave organike natyrore, i matur sipas parametrave TOC nuk është i lartë. Shpenzimi i KMnO 4 (mes. 3,47 mg/l KMnO 4 ) përcakton shkallën e ndotjes së ujit, nga substancat organike që mund të oksidohen. Të dhënat e paraqitura tregojnë se cilësia e ujit të trajtuar prej përmbajtjes së lëndës organike në përgjithësi është e mirë. Parametrat bakteriologjik të analizuar në ujin e trajtuar, nuk paraqesin praninë e bakterieve (bakteriet totale koliforme, bakteriet koliforme me prejardhje fekale, apo Esherihio- coli). Prandaj, nga rezultatet e fituara të parametrave të ujit të prezentuara në tabelat IV.8 dhe IV.9, tregojnë se uji i trajtuar, i përmbushë Standardet për Kualitetin e Ujit të Pishëm sipas Udhëzimit Administrativ Nr. 16/2012 Mbi Cilësinë e Ujit për Konsum nga Njeriu.

Tiranë, 2015

80

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

Tabela IV.10. Mesatarja e rezultateve të analizave të ujit të pishëm në rrjeten furnizuese Parametrat

Njësitë

Viti 2011

Mesatarja për 3 vjet

2012

2013

Temperatura e ujit

0

9.12

8.41

7.8

8.44

Turbullira

NTU

0.18

0.19

0.16

0.17

7.65

7.59

7.63

7.62

22.42

20.23

21.44

21.36

21.16

20.94

21.66

21.25

7.14

7.12

7.15

7.13

233.02

231.04

231.08

231.71

C

Vlera e pH-së Sulfatet

mg/dm3

m-alkaliteti Fortësia totale

0

Përquesh. elektrike

μ/cm

Mbetja e tharë

mg/dm3

139.8

138.62

138.65

139.02

Oksigjeni i tretur

mg/dm3

10.5

10.1

10.3

10.3

Klori i lirë

mg/dm3

0.32

0.30

0.34

0.32

Kloruret

mg/dm3

5.67

5.43

6.02

5.71

Shpenzimi i KMnO 4

mg/dm3

3.40

3.21

3.80

3.47

Amonjaku–joni NH 4 +

mg/dm3

0.06

0.057

0.07

0.062

Nitratet

mg/dm3

0.84

0.82

0.88

0.84

Nitritet

mg/dm3

0.0025

0.003

0.0032

0.0029

Hekuri

mg/dm3

0.035

0.032

0.038

0.35

Mangani

mg/dm3

0.024

0.015

0.02

0.019

Fosfatet

mg/dm3

0.061

0.048

0.055

0.054

Alumini

mg/dm3

0.076

0.064

0.068

0.069

dH

Tiranë, 2015

81

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

Tabela IV.11. Rezultatet e analizave bakteriologjike të ujit në rrjeten furnizuese(2011)

Bakter. aerobe mesof.

Nr. total i bak.koliforme

E.coli

Bakter. aerobe mesof.

Nr. total i bak.koliforme

E.coli

Bakter. aerobe mesof.

Gusht 2011

E.coli

Korrik 2011

Nr. total i bak.koliforme

Qershor 2011 Lokacionet

S. Filtrimit

0

0

0

0

0

0

0

0

0

Rez. Qerim

0

0

0

0

0

0

0

0

0

Ambulanta-Gj.

0

0

0

0

0

0

0

0

0

Spitali-Gj.

0

0

0

0

0

0

0

0

0

Z.II-të Rahovec

0

0

0

0

0

0

0

0

0

Amb.-Rugovë Krushë e Vogël Xhamia Ratkovc

0 0 0

0 0 0

0 0 0

0 17 0

0 E.coli 0

0 21 0

0 74 0

0 E.coli 0

0 87 0

Tabela IV.12. Rezultatet e analizave bakteriologjike të ujit në rrjeten furnizuese(2012)

Lokacionet

Bakter. aerobe mesof.

Nr. total i bak.koliforme

E.coli

Bakter. aerobe mesof.

Nr. total i bak.koliforme

E.coli

Bakter. aerobe mesof.

Gusht 2012

E.coli

Korrik 2012

Nr. total i bak.koliforme

Qershor 2012

S. Filtrimit

0

0

0

0

0

0

0

0

0

Rez. Qerim

0

0

0

0

0

0

0

0

0

Ambulanta-Gj.

0

0

0

0

0

0

0

0

0

Spitali-Gj.

0

0

0

0

0

0

0

0

0

Z.II-të Rahovec

0

0

0

0

0

0

0

0

0

Amb.-Rugovë Krushë e Vogël Xhamia Ratkovc

0 0 0

0 0 0

0 0 0

0 14 0

0 E.coli 0

0 17 0

0 60 0

0 E.coli 0

0 73 0

Tabela IV.13. Rezultatet e analizave bakteriologjike të ujit në rrjeten furnizuese(2013)

Lokacionet

Bakter. aerobe mesof.

Nr. total i bak.koliforme

E.coli

Bakter. aerobe mesof.

Nr. total i bak.koliforme

E.coli

Bakter. aerobe mesof.

Gusht 2013

E.coli

Korrik 2013

Nr. total i bak.koliforme

Qershor 2013

S. Filtrimit

0

0

0

0

0

0

0

0

0

Rez. Qerim

0

0

0

0

0

0

0

0

0

Ambulanta-Gj.

0

0

0

0

0

0

0

0

0

Spitali-Gj.

0

0

0

0

0

0

0

0

0

Z.II-të Rahovec

0

0

0

0

0

0

0

0

0

Tiranë, 2015

82

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

Amb.-Rugovë Krushë e Vogël Xhamia Ratkovc

0 0 0

0 0 0

0 0 0

0 9 7

0 E.coli E.coli

0 13 10

0 24 35

0 E.coli E.coli

0 29 42

Tabela IV.14. Rezultatet e analizave bakteriologjike të ujit në rrjeten furnizuese

Lokacionet

Nr. total i bak.koliforme

E.coli

Bakter. aerobe mesof.

Shtator 2013

S. Filtrimit

0

0

0

Rez. Qerim

0

0

0

Ambulanta-Gj.

0

0

0

Spitali-Gj.

0

0

0

Z.II-të Rahovec

0

0

0

Amb.-Rugovë Krushë e Vogël Xhamia Ratkovc

0 0 0

0 0 0

0 0 0

Mostrat e ujit të marrura në tetë lokacionet e rrjetit furnizues të ujit të pijes të K.R.U. “Radoniqi” Gjakovë, janë analizuar menjëherë në laboratorin bakteriologjik, nga ky hulumtim për tre treguesit bakteriologjik janë paraqitur rezultatet e analizave bakteriologjike në tetë lokacionet e rrjetit furnizues të ujit për muajin qershor, korrik dhe gusht të viteve 2011 dhe 2012, si dhe qershor, korrik, gusht dhe shtator të vitit 2013. Nga të dhënat e përpiluara në tabelen IV.11 dhe IV.12, në lokacionin e shtatë (Krush e Vogël) të muajit korrik dhe gusht vitit 2011 dhe 2012 kemi vërejtur prezencen e baktereve totale coliforme, bakteriet coliforme me prejardhje fekale dhe numri total i bakterieve aerobe mesofilike. Në tabelen IV.13, në lokacionin pestë (zona e II-të –Rahovec), në muajin gusht 2013 tregon se mostrat e ujit të analizuara në këtë monitorim rezultojnë prania e tre treguesve të baktereve, gjithashtu në lokacionet shtatë (Krush e Vogël) dhe tetë (Ratkovc) të muajit korrik dhe gusht kemi vërejtur prezencen e baktereve. Mund të themi se prezenca e bakterieve të dhëna në lokacinet shtatë (Krush e Vogël) dhe tetë (Ratkovc), është si shkas i përzierjes së ujit të pishëm me ujin e ujitjes të instaluar nga vetë banorët e fshatit, gjithashtu në lokacionin e pestë (zona e II-të – Rahovec) është si shkas amortizimi i gypësjellësit.

Tiranë, 2015

83

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

Nga vërejtja e dhënë të K.R.U.”Radoniqi”, intervenimet janë kryer menjëher, si në vëndet e gypave të ujitjes në lokacionet shtatë dhe tetë, gjithashtu edhe në ndërrimin e gypësjellësit në lokacionin e pestë. Prandaj, rezultatet e prezentuara në tabelen IV.14, të parametrave të ujit të pishëm të KRU ”Radoniqi” Gjakovë, tregojnë se uji në rrjetën furnizuese i përmbush Standardet të OBSH për Kualitetin e Ujit të Pishëm dhe Udhëzimin Administrativ Nr. 16/2012 Mbi Cilësinë e Ujit për Konsum nga Njeriu.

IV.5. PARAMETRAT ORGANOLEPTIK (ERA-SHIJA) NË UJIN E PATRAJTUAR DHE TË TRAJTUAR

Tabela IV.15. Të dhëna për aromën dhe shijen e ujit të liqenit Parametrat

H-1

H-2

H-3

H-4

H-5

Era

Pa

Me(1)

Me (1)

Pa

Pa

Shija

-

-

-

-

-

Uji i liqenit në nivelin e tretë (NM-III-të) është përdorur për përpunim të ujit, dhe pastaj është ndërruar nivel marrësi nga NM-III-të në NM-IV-të dhe NM-V-të.

Tabela IV.16. Të dhena organoleptike (era dhe shija) të ujit pa dhe me trajtim Parametrat

Njësit

H-1

H-2

H-3

H-4

H-5

Uji i pishëm

Uji i pishëm

Era

-

Me(2)

Me(2)

Me(2)

Me(2)

Me(2)

Me(2)

Pa

Shija

-

-

-

-

-

-

Sh.lehtë

Pa

Sasia e karbonit aktiv

gr/m3

10

Në tabelen IV.15, është paraqit problemi i erës në nivel marrësin e tretë (NM-III) të ujit të liqenit. Prandaj pasi që është teknikisht e mundshme, era është larguar me ndërrimin e thellësisë së marrjes së ujit të patrajtuar nga niveli i tretë në nivelin e katër dhe të pestë, kjo në mënyrë të suksesshme është realizuar në stacion të filtrimit të KRU Radoniqit.

Tiranë, 2015

84

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

Në tabelen IV.16, është paraqitur problemi i erës në të gjitha nivel marrësat e ujit, prandaj eleminimi i erës së ujit është arritur me dozimin e karbonit aktiv gjatë trajtimit të ujit në stacion të filtrimit të KRU Radoniqit. Nga analizat e bëra të vetive organoleptike (A + B/A -1 = FTN=4) është caktuar numri 4 i pragut të ndjeshmërisë së erës me indeksin e fortësisë së erës me 2, prandaj raporti në mes të numrit të indeksit të fortësisë së erës dhe dozës së nevojshme të karbonit aktiv, është përcaktuar duke i shtuar karbonin aktiv 10 mg/dm3 në ujë të patrajtuar deri në largimin e erës, që është fituar sipas raporti: 1 : 5 = 1(indeksi i fortësisë së erës) : 5 (karbon aktiv mg/ dm3) 1 : 5 ose 1I erës : 5 D PAC mg/l D PAC-total = I erës x D PAC

Ku: I erës - është indeksi i fortësisë së erës- shijes D PAC - është dozimi i Karbonit Aktiv Pluhur në mg/l p.sh: I erës =2 D PAC =5 D PAC-total = 2 x 5 = 10 mg/l

Tabela IV.17. Analizat e mbetjeve në filtër dhe ujit të shkarkuesve në flokulator Parametrat

Njësitë

Uji pas larjes së filtrit

Uji i shkarkuesve

Turbullira

NTU

87.1

96

Përçueshmeria elektrike

µS/cm

283

284

7.62

7.65

Vlera e pH-së Oksigjeni i tretur

mg/l

8.5

8.6

M –alkaliteti

mg/l

24

25

Fortsia totale

mg/l

7.56

7.28

Tiranë, 2015

85

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

Shpenzimi i KMnO 4

mg/l

28.75

11

Kloruret

mg/l

7.09

6.73

Hekuri

mg/l

0.82

0.34

Nitrite

mg/l

0.067

0.017

Nitratet

mg/l

0.5

0.3

Mangani

mg/l

1.56

0.65

Fosfatet

mg/l

0.57

0.06

Amonjaku

mg/l

0.38

0.13

Sulfatet

mg/l

35

20

Mbetja e thatë

mg/l

169.8

170.4

Tabela IV.17.1. Analizat e mbetjeve në filtër dhe ujit të shkarkuesve në flokulator Elementi

Perfundimi mg/kg Viti 1997

Perfundimi mg/kg Viti 2012

Ni

235

102.878

Zn

135

104.1

Co

38.15

Cu

35

50

Cd

0.5

<8

Fe

42000

37232

Mn

2150

979.85

Pb

70

Nuk u diktua me AAS me flak(<120 mg/kg)

Cr

94

40.68

Hg

0.43

/

Tiranë, 2015

86

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

Sedimenti i ujit të larjes së filtrave: Hekuri, Fe mg/kg

42000 41000 40000 39000 Hekuri, Fe mg/kg

38000 37000 36000 35000 34000 Rezultatet-1997

Rezultatet-2012

Figura IV.4. Fe i sedimentit të ujit të larjes së filtrave 1997 dhe 2012

250 200 150 Rezultatet-1997

100

Rezultatet-2012 50 0 mg/kg

mg/l

mg/kg

mg/kg

Zinku, Zn

Bakri, Cu

Nikeli, Ni

Kromi, Cr

Figura IV.5. Zn, Cu, Ni, Cr i sedimentit të ujit të larjes së filtrave 1997 dhe 2012

Në tabelen IV.17, janë paraqitur parametrat fiziko-kimik të ujit pas larjes së filtrave dhe ujit të shkarkuesve nga fusha e flokulatorit, prandaj nga rezultatet e analizave vërejmë funkcionin e mirë të procesit të flokulimit –sedimentimit dhe procesin e filtrimit, ndërsa në tabelen IV.17.1. dhe figurën IV.4 - IV.5, janë paraqitur metalet e rënda në ujin pas larjes së filtrave duke bërë krahasimin e rezultateve të vitit 1997 me rezultatet e vitit 2012.

Tiranë, 2015

87

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

Figura IV.6. Uji gjatë larjes së filtrit dhe uji i shkarkuesve

Tabela IV.18. Të dhëna për sedimentet p.s. Mostrat u analizuan në Laboratorin e UBT-Tiranë.

Nr.

Elementi

Mostra 2013, sediment i larjes së filtrave mg/kg

Elementi

Mostra 2014, Uji i shkarkuesve mg/kg (Materiali i filtrit+karbonit)

1

Ni

102.878

Ni

302

2

Zn

104.1

Zn

80.78

3

Cu

50.

Cu

29.84

4

Cd

<8

Cd

<4

5

Pb

Nuk u identifikua

Pb

75.84

6

Cr

40.68

Cr

13.4

7

Fe

37232

8

Mn

979.85

9

Co

38.15

Në tabelen IV.18, janë paraqitur sedimentet e ujit të larjes së filtrave dhe sedimentit të ujit të shkarkuesve. Prandaj gjatë krahasimeve të metaleve, vërehet vlera më e madhe e elementeve në sedimentin e ujit të larjes së filtrave.

Tiranë, 2015

88

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

Figura IV.7. Pregaditja e sedimenteve për analizë

Procesi i koagulimit/flokulimit: Uji i Lumbardhit të Deçanit është i një kualiteti shumë të lartë. Turbullira e ujit në liqen në nivelin ku mirret gjatë gjithë vitit shkon maksimalja deri në 4,85 NTU. Si mjet koagulativ përdoret Sulfati i Aluminit, dhe në raste më të rralla FeCl 3 dhe polielektroliti si flokulant ndihmës (poliakrilamidit). Sasia e nevojshme për dozimin e Sulfatit të Aluminit fillimisht analizohet ne laborator përmes Jar-testit dhe caktohet doza e koagulantit. Kjo behet 1 herë në çdo ndërrim, apo sipas nevojës, si dhe bëhet matja e Al në ujin e përpunuar. Per sa i përket shkarkuesve që akumulohet i gjithë lymi në fushat e pulzatorëve, çdo javë bëhet lëshimi i shkarkuesve. Adsorbimi me karbon aktiv në formë pluhuri: Karboni aktiv përdoret vetem atëherë kur ka probleme me aromën e ujit dhe në këto raste ky problem është eleminuar me sukses, ndërsa për prezencën shumë te ulët të metaleve te rënda dhe klorureve, nuk dozohet. Filtrimi: Meqenëse filtrat janë mesatarisht të shpejt, gjendja përcjellet vazhdimisht dhe mbahet evidenca e në intervale çdo 2 orë brenda ndërrimit, ose edhe më shpesh sipas nevojës, mostrat e ujit merren në çdo ndërrim nga 8-të filtrat pas filtrimit të ujit (8 filtra janë të instaluar), dhe bëhet matja e turbullirës, vlerës-pH, klori i lirë etj. Në sistem nuk është i instaluar sistemi automatik i larjes së filtrave, rrjedhimisht për filtrin e caktuar aplikohet larja atëherë kur filtri ngarkohet me turbullirë, sipas parimit rendor, pra 3 filtra në 24 orë bëhet larja, e kështu me radhë. Dezinfektimi: Dezinfektimi bëhet për qëllim të inaktivizimit të mikroorganizmave patogjene, duke përdorur klorin e gaztë nga bombolat 1000 kg përmes aparateve dozuese me injektor dhe në raste shumë të rralla përdoret solucioni i hipokloritit të natriumit NaClO (klori i lëngët me 13-15% Cl 2 -). Procesit të klorizimit i kushtohet shumë rendësi në dozimin e saktë të klorit. Zakonisht nga objekti i filtrimit sasia e klorit të mbetur është 0,52 mg/l në mënyrë që deri ne pikën e fundit të rrjetit distributiv, klori të mbetur të mbahet rreth 0,21 mg/l dhe në asnjë pikë nuk ndodh të jetë nën këtë vlerë. Prandaj zona RA 01-1 përfshin qytetin e Gjakovës dhe fshatrat për rreth. Kjo zonë furnizohet nga liqeni i Radoniqit dhe sasia Tiranë, 2015

89

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

mesatare ditore e ujit që futet në sistemin e ujit është 25,340 m3/ditë, ndërkaq numri i banorëve është 76,100, ndërsa zona RA 01-2 dhe RA 01-3 përfshin qytetin e Rahovecit me fshatrat për rreth, si disa fshatra të Prizrenit. Kjo zone furnizohet nga liqeni i Radoniqit dhe sasia mesatare ditore e ujit që futet në sistemin e ujit është 10,000 m3/ditë, ndërkaq numri i banorëve është 47,000.

Figura IV.8. Lokacioni i marrjes së mostrave në Liqenin e Radoniqit

Parametrat organo – leptikë Ngjyra - Në ujin e pijshëm ngjyra e ujit është indikator që njerzit mos të pijnë ujin e kontaminuar. Përcaktimi i ngjyrës është bërë në mënyrë vizuale me metodën krahasuese sipas standardeve duke përdorur komparatorin e Hellige-ut i paisur me disqe. Rezultatet janë shprehur në shkallë Pt-Co në mg/dm3 platin në formë të jonit platinat. Era dhe Shija - janë tregues për praninë e kripërave minerale, materieve organike dhe mikroorganizmave si dhe gazrave të ndryshëm. Në disa raste, era e ujit është e kushtëzuar nga prania e bimëve që jetojnë në ujë dhe nga mbeturinat që mbesin pas kalbjes së tyre. Erë të pakëndshme ka edhe uji i cili përmban sasi të tepërt të klorit të mbetur pas klorimit të tij. Derisa era përcaktohet edhe për ujin e pastër edhe të ndotur, shija është përcaktuar vetëm për ujin e pastruar. Përcaktimi i erës- është bërë sipas procedurave, si: Mostrat janë marrë në shishe qelqi për analizim me sasi 2000 ml. Analizimi është kryer në një mjedis të privuar nga erërat e ndryshme. Për përcaktimin e erës janë përdorur 4-5 veta me qëllim të testimit sa më të saktë. Në 100 ml mostër uji janë hedhur në enën prej qelqi me vëllim 300ml, që mbulohet me xham të orës, e cila vendoset në vaskë me ujë të ngrohtë deri sa të arrihet temperatura prej 40Co, ena hiqet nga vaska, i largohet xhami i orës dhe nuhatet menjëherë. Tiranë, 2015

90

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

Ndjeshmeria e erës është realizuar në grup prej 4-5 veta dhe pastaj është shprehur sipas pikëve 0-5, si: 1. Erë(shije), nuk diktohet; 2.Erë(shije) shumë e dobët, e diktojnë vetëm personat që punojnë laborator; 3. Erë(shije) që diktohet, mund të jetë shkak për ankesa; 4. Erë(shije) e definuar qartë, është e diktueshme lehtë dhe mund të shkaktojë ndjenjë jo të mirë te konsumatorët (konsumatori nuk e përdorë për pije këtë lloj uji) dhe 5. Era (shija) me ndjeshmeri të lartë, uji është i papëlqyeshëm për pije. Një metodë tjetër që është aplikuar për përcaktimin e pragut të ndjeshmëris së erës është bërë duke përcaktu Indeksin e fortësisë së erës. Në përqendrimin e mostrës së ujit me erë është shtuar ujë pa erë, deri në masën që nuk dallohet ndieshmëra e erës së ujit. Përcaktimi i shijes- është bërë vetëm atëherë kur nuk dyshohet në parametrat mikrobiologjik dhe toksik të ujit d.m.th., nëse përjashtohet mundësia e infektimit, gjegjësisht mundësia e helmimit. Mënyra e përcaktimit të shijes së ujit është kryer duke respektuar rregullat sipas standardit të BE. Për përcaktimin e shijes së ujit janë caktuar 4-5 persona që i kanë organet respiratore të shëndosha dhe që nuk kanë marrë ushqim për disa orë. Para përcaktimit të shijes, uji nxehet rreth pesë minuta dhe pastaj ftohet sa më shpejt në 25°C. Pastaj një gëllënkë uji për hulumtim është marrur në gojë, qëndron pak në gjuhë dhe shpërlahet fyti dhe zgavra e gojës. Gjatë përcaktimit të këtij parametri është aplikuar shkalla e pikëve duke e shënuar karakterin dhe llojin e shijes. Tabela IV.19. Shija e ujit me elemente të veçanta Shija

Veçoria e ujit

Pa shije

Uji i butë

I njelmët

Përmbajtje e madhe e kripës së kuzhinës

I ithët

Përmbajtje e madhe e magnezit

Alkal

pH e lartë

Bazik

PH e ultë

I yndyrshëm

Përmbajtje e lartë e Fe ose Al

Metalik

Përmban Pb,Cu, Zn

Myk natyror

Papastërti

Myshqe

Ujë moçalor

Dheu

Alga të katërta

Të peshkut

Alga me kuarc

Pa vërejtje

Pa vërejtje

Tiranë, 2015

91

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

Tabela IV.20. Numri i pragut të ndieshmërisë së erës dhe shijes në varësi nga vëllimi i ujit Mostra Ujë me erë

MostraUjë pa erë

Vëllimi i mostrës së ujit në cm3 e holluar deri në 200 cm3

Numri i pragut të ndieshmërisë së erës

Indeksi i fortësisë së erës

12,5

187,5

200

1

0

12,5

87,5

100

2

1

12,5

37,5

50

4

2

12,5

12,5

25

8

3

12,5

0,0

12,5

16

4

Vlera e erës-shijes e shprehur si shkallë hollimi FTN (Flavor Threshold Number) llogaritet sipas formulës. A + B/A -1 = FTN Ku: A= ml e mostres së ujit me erë-shije; B= ml e ujit pa erë-shije të përdorur për hollimin p.sh: A= 12,5 ml; B= 50 ml (12,5 + 50/12,5)-1 = 4 FTN

Tiranë, 2015

92

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

KAPITULLI V DISKUTIM I PËRGJITHSHËM DHE PËRFUNDIME

Cilësia e ujit të Liqenit të Radoniqit ndikohet nga faktorët natyrorë dhe aktiviteti human në hapsirën e pellgut ujëmbledhës. Rezultetet e studimit konfirmojnë se objektivat ishin të fokusuara në problematikën e trajtimit të ujit për pije dhe të realizueshme. Janë vlerësuar parametrat kryesore për cilësinë e ujit në përputhje me rekomandimet e OBSH si më poshtë: Parametrat organo-leptikë (ngjyra, turbullira, era dhe shija); Parametrat fiziko-kimk (temperatura, pHja, përçueshmërija elektrike, kloruret, sulfatet, silikatet, fortësia totale, kalciumi, magnezi, natriumi, kaliumi, mbetja e thatë në 180oC, O 2 i tretur); Substancat e padëshirueshme: NO 3 -, NO 2 , NH 4 +, shpenzimi i KMnO 4 , karboni organik total (TOC), H 2 S, Fe, Mn, Cu, Zn, F, B, Cl 2 , Ba, Ag); Substanca toksike: As, Cd, CN-, Cr, Hg, Ni, Sb, Se, pesticidet); Parametrat mikrobiologjik: (koliform total ose Escherichia Coli, bakterie koliform fekale, streptokoke fekale, bakterie totale, etj). Këto parametra janë vlerësuar për ujin në pesë nivele të ndyshme të liqenit, për ujin para trajtimit, gjatë fazave të trajtimit dhe pas trajtimit në katër sezonet e vitit dhe për tre vjet 2011, 2012, 2013. Ky informacion është i dobishëm për të ndryshuar nivelin e marrjes së ujit nga shtresa më e përshtatëshme sipas sezoneve dhe kushteve klimatike. Temperatura mesatare e ujit varjon nga 8.8 në 13.5oC nga fundi drejt sipërfaqes së liqenit dhe nuk ka ndryshime të theksuara nga një vit në tjetrin. Gjatë vieve 2011-2013 turbullira mesatare në pesë nivelet e liqenit është luhatur në intervalin 1.83-2.16 NTU për nivelin e parë (H-1); 1.83-2.28 NTU për nivelin e dytë (H-2); 2.15-2.60 NTU për nivelin e tretë (H-3); 2.18-2.81 NTU për nivelin e katërt (H-4) dhe nga 2.22-3.02 NTU për nivelin e pestë (H-5). Nivelet më të larta të turbullirës vërehen pas reshjeve të shiut deri në 17, 4 NTU. Konstatohet se niveli i turbullirës është relativisht më i lartë në vitin 2011 dhe ulet gradualisht në vitet në vazhdim. Turbullira ose lëndët në suspension rriten me gradientin e thellësisë së ujit. Vlerat mesatare të pH janë mbi 7 dhe nuk ndryshojnë dukshën gjatë vitit ose nga një vit në tjetrin. Përçueshmëria elektrike varjon nga 222.5-249.5 µS/ cm. Vërehet një tendencë ulje e vlerave në vitin 2013. Tiranë, 2015

93

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

Gjatë viteve 2011-2013 vlera mesatare e oksigjenit të tretur në thellësi të ndryshme të liqenit rezulton 10,21 mg/l, ndërsa maksimalja 11,7 dhe minimalja 8,8 mg/l. Fortësia totale në pesë nivele të ujit të Liqenit Radoniqi ndryshon sipas niveleve të ujit të liqenit. Vlerat mesatare janë më të larta në vitin 2012 nga 7.07 në 7.28 0dH. Shpenzimi i KMnO 4, mund të konsiderohet si masë e përmbajtjes së substancave organike në ujë. Vlerat janë më të larta në nivelin e parë dhe vijnë duke u ulur me rritjen e thellësisë. Gjithashtu, vlerat kanë tendencë rritje në vitin 2013. Përmbajtja e Fe është e ulët. Vlerat më të larta janë matur në vitin 2013 deri në 0.2 mg/l ujë. Për fosforin vlerat më të larta janë konstatuar në vitin 2011. Përmbajtja ulet në vitin 2012 dhe rritet lehtësisht në vitin 2013. Vlera mesatare e nitriteve në pesë nivelet luhaten në rreth 0,0055 mg/l. Metoda e Jar-testit është përdorur për përcaktimin e dozimit të Karbonit Aktiv Pluhur për eliminimin e erës-shijes së ujit. Sipas indeksit të erës dhe cilësive fiziko kimike të ujit është përcaktuar lidhja midis faktorëve duke bërë të mundur dozimin dixhital të karbonit aktiv. Dozimi me karbon aktiv dhe trajtimi i ujit ka bërë të mundur eleminimin e erës dhe shijes së padëshirueshme. Ndryshimi i nivelit të marrjes së ujit dhe optimizimi i teknologjisë së përpunimit ka rezultuar me uljen e kostos dhe një produkt me cilësi shumë të mirë për konsumatorin.

Tiranë, 2015

94

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

REFERENCA Anderson, Scott D. 1999. "Watershed Management and Nonpoint Source Pollution: The Massachusetts Approach." Originally published in the Boston College Environmental Affairs Law Review. Clasen T, Naranjo J, Frauchiger D, Gerba C. 2009. Laboratory assessment of a gravity-fed ultra-filtration water treatment device designed for household use in low-income settings. Am J Trop Med Hyg. 80(5):819-23. Emma T and Lisa-Ann H (2010); Public-Private Partnerships for Storm Risk Management in the Cayman Islands; Sustainability Research Institute, The University of Leeds. Energjia gjeotermale në Kosovë dhe perspektiva e zhvillimit të saj, Avdi Konjuhi et al, Konferenca Shkencore: Zhvillimi i qëndrueshëm tekniko-teknologjik dhe mjedisi, SHTM, Prishtinë 2002 Luan Daija, Xhelal Këpuska, Seit Shallari, Leonard Shehu, 2013. Bacteriological Parameters of Drinking Water at R.W.C. “Radoniqi” Gjakovë. Journal of International-JIEAS Volume 8Issue 4 2013 , ISSN:1307-0428. Luan Daija, Xhelal Këpuska, Seit Shallari, Leonard Shehu 2013 Physico-Chemical Properties of Water at Different Depths of Radoniqi Lake of Kosovo. Anglisticum Volume 2 Number 5, pp 150-155 Luan Daija, Xhelal Këpuska, Seit Shallari, Leonard Shehu., 2013. Adjusting Water Processing Technology in the Function Water Quality of Lake Radoniqi. Anglisticum, Volume 2, Number 4, pp 342-346 Luan Daija, Xhelal Këpuska, Seit Shallari etj., 2013. Monitorimi i kualitetit të ujit të pijshëm në pikat referente të rrjetit distribuiv të K.R.U. “Radoniqi” Gjakovë Alb-Shkenca 2013 mbajtur në Tiranë Luan Daija, Seit Shallari Përcaktimi i parametrave fiziko-kimik të ujit në thellësi të ndryshme të liqenit “Radoniqi” Alb-Shkenca 2012 mbajtur në Shkup, faqe 530 Luan Daija, etj., Emisioni i klorit në stacionin e klorinatorve dhe metodat teknologjike të eleminimit Alb-Shkenca 2008 mbajtur në Tiranë, faqe 174 Luan Daija, Xhelal Kepuska 2013. Monitoring of drinking water quality in the reference points of the distribution network of RWC”Radoniqi”Gjakova , International scientific forum, ISF 2013, Proceedings Vol.2. Luan Daija, Xhelal Këpuska, Seit Shallari, 2014: Technological features for water treatment for the plant “Radoniqi” Gjakova. International Conference: Green Energy and Enviromental Science in Albania. 01-02 December 2014, Tirana, Albania. Proceeding pp 65 - 68 Mark L, Mark S, John T and Mihriye M (2002); Watershed Partnerships and the Emergence of Collective Action Institutions American Journal of Political Science, Volume 46 No.1 Page 148-163. Tiranë, 2015

95

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

Plani i Kosovës për Veprim në Mjedis 2006-2010, MMPH/REC, 2006 Prabhakar K, Lavanya K, and Papa Rao A (2010); NGOs and Farmers Participation in Watershed Development Programme in Prakasam District, Asia-Pacific Journal of Social Science, Volume II (1) Pages173-182. Raport nga hulumtimi për qëndrimet e konsumatorëve rreth shërbimeve publike për ujë dhe mbeturina në Kosovë- ZRRUM, 2008 Raporti i gjendjes së mjedisit 2006/2007- AMMK 2008 Raporti i monitorimit të progresit, REC, 2008. Raporti i studimit të parafisibilitetit për identifikimin e burimeve ujore për hidrocentrale të vegjël në Kosovë, MEM & AAEESD, 2006 Raporti vjetor i përformancës së kompanive publike të ujësjellësit dhe mbeturinave në Kosovë për vitin 2007, ZRRUM, 2008 Raporti vjetor i përformancës së kompanive publike të ujësjellësit dhe mbeturinave në Kosovë për vitin 2008, ZRRUM, 2009 Strategjia e Kosovës për Mjedis, MMPH 2003 Studimi mbi strategjinë për trajtimin e ujërave të ndotura; Kemëater services OY,2004 Shultz A, Omollo JO, Burke H, Qassim M, Ochieng JB, Weinberg M, Feikin DR, Breiman RF., 2009. Cholera outbreak in Kenyan refugee camp: risk factors for illness and importance of sanitation. Am J Trop Med Hyg. 2009; 80(4):640-5. Transboundary River Basin Management Regimes: the Rhine basin case study, Newater, pp1-37. Xhelal Kepuska, Luan Daija, Ilir Kristo., 2013. Radoniqi Lake Water Monitoring of the Microbiologic Parameters. Anglisticum, Volume 2, Number 5, pp 144-149 Xhelal Këpuska, Luan Daija, Ilir Kristo, 2013. Monitoring of Water Quality in Lake Radoniqi. Anglisticum, Volume 2, Number 4, pp 305-310. Ligji Nr. 2004/ 24 për ujërat e Kosovës Ligji Nr. 02 /l-79 për veprimtarinë hidrometrologjike Ligji Nr. 02/L-78 për shëndetësi publike Ligji Nr. 02/L-9 për ujitjen e tokave bujqësore http://www.tudelft.nl/live/binaries/9229ebc0-66d0-47ca-9d255ab2184c85f4/doc/D131_Rhine_Final.pdf http://www.jstor.org/stable/3088419 http://www.socialsciences-ejournal.org/3.9.%20Prabhakar.pdf. http://www.ammk-rks.net/repository/docs/raporti_ujrave Tiranë, 2015

96

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

PERMBLEDHJE EKZEKUTIVE Uji është substanca që kushtëzon egzistencën e jetës në planetin tonë. Pjesa me e madhe e tij (rreth 97%) gjendet ne oqean ose ne forme akulli. Me pak se 1% e ujit të planetit destinohet për konsum human. Pjesa më e madhe e ujit të fresket gjendet nën sipërfaqes së tokës. Vetëm një fraksion (rreth 0,01%) e ujit ndodhet mbi sipërfaqe (liqene, lumenj etj.). Ky fraksion është shumë i rëndësishem për ekosistemet tokësore dhe jetën humane. Uji është burim i kufizuar dhe me shumë vlerë. Ai po bëhet gjithnjë e më i pakët në shumë vënde duke kushtëzuar zhvillimin ekonomik dhe social të tyre. Rritja e popullsisë dhe zhvillimi ekonomik shoqërohen me rritjen e kërkesa për ujë të ëmbël. Gjithashtu, rritja e sasisë së ujit të përdorur shoqërohet me rritjen e sasisë së ujrave të ndotura. Ujërat e ndotur në shumicën e rasteve derdhen në mjedisin tokësor ose ujor duke ndikuar drejtpërdrejt në cilësinë e tyre. Trajtimi i ujrave është kusht për mbrojtjen e shëdetit publik (Clasen T, et al 2009). Ujërat e ndotura shërbejnë si vektorë për transmetimin e sëmundjeve të rrezikshme si kolera (Shultz A, et al., 2009), disanteria etj. Raste te tilla janë shfaqur në vëndet e varfra ose në zonat e përfashira në luftë. Cilësia e ujrave sipërfaqësore në Kosovë është në monitorim të vazhdueshëm. Sasia e oksigjenit të tretur (O 2 tretur) është një tregues i rëndësishëm për vlerësimin e cilëisë së ujrave. Vlerat e raportuara për lumenjtë e Kosovës varjojnë nga 5.8-14.6 mg për litër (Gjendja e ujrave në Kosovë 2010). Vlerat e monitoruara për perçueshmerinë elektrike (PE) për vitet 2007, 2008 dhe 2009 janë më të ulëta për Lumëbardhin e Prizrenit me 165 ƒ µS/cm, 151 µS/cm dhe 120 µS/cm, ndersa per vitin 2007 vleren më të lartë e kanë ujrat e lumit Klinë me vlerë 850 µS/cm. Vlerat e pH janë në përgjithësi neutrale drejt bazike. Vlera më të ulët është 7.71 dhe me e larta 8.5 (Gjendja e ujrave në Kosovë 2010). Prania e lëndëve ushqyese veçanërisht N dhe P janë tregues për nivelin e ndotjes së ujrave. Vlerat e lejuara maksimale të nitriteve janë mjaftë të ulëta dhe nuk do të duhet të tejkalojnë 0.01mg/l. Përmbajtja e nitriteve (NO 2 ) arrin vlerën maksimale 0.94 mg/l në lumin Erenik në vitin 2007(Gjendja e ujrave në Kosovë 2010). Vlerat e lejuara të amoniakut (NH 4 +) nuk duhet të jenë më të larta se 1.5 mg/l ndëkohë që këto vlera variojnë nga 3.76 në 6.38 mg/l. Përmbajtja e joneve sulfate (SO 4 2-) tek uji i pijshëm nuk duhet të kalojë 200 mg/l ndërkohë që përmbajtja në ujrat e Kosovës është më e ulët. Përmbajtja e joneve të fosforit (PO 4 3-) sillet ndërmjet vlerave 0.014 mg/l në lumin Lumëbardhi i Deçanit dhe 2.05 mg/l në lumin Rimnik. Fosfori total (poli dhe orto), vlera e fosforit total rezulton me luhatje të mëdha nga 0.001 në 0.94 mg/l. Nga vlerat e lejuara maksimale sipas direktivës CE152/99 vërehet se lumi i Rimnikut ka cilësi të dobët, ndërsa stacionet e tjera të monitorimit të këtyre lumenjve kanë cilësi të mirë. Fortësia e përgjithshme (FP) e ujit të pijes duhet të jetë< 30 d0H. Vlerat e FP në ujin e monitoruar në Kosovë janë nën kufirin e lejuar. Vlerat e BOD dhe COD janë relativisht të larta në ujrat e lumenjëve ku derdhen ujrat e zeza ose infiltrojnë ujrat nga tokat e kultivuara. Për të ruajtur cilësinë e ujit problematika duhet të konsiderohen në nivel baseni. Identifikimi dhe manaxhimi i faktorëve që ndikojnë negativisht cilësinë e ujrave është në themel të politikës kuadër për ujin në vëndet e BE. Në këtë situatë është e domosdoshme të hartohen plane te përbashkëta për manaxhimin e baseneve dhe pasurive të përbashkëta ujore sipas standardit të BE (Emma T and Lisa-Ann H., 2010). Ujërat e Liqenit Radoniqi janë pjesë e rëndësishme për në rrjetin hidrografik kosovar dhe paraqesin një pasuri të madhe për vëndin. Ndërtimi i digës është bërë mbi grykën e lumit në fshatin Radoniq në afërsi të Gjakovës duke mundësuar formimin e liqenit Radoniqi me objektiv furnizohen me ujë të pijes banorët e zonës Gjakovë-Rahovec dhe disa fshatra të Prizrenit dhe për nevoja bujqësore. Liqeni i Radoniqit shtrihet me koordinata e gjatësisë gjeografike 7446 000 deri 7454 000 dhe gjerësisë gjeografike nga 4704 000 deri 4710 000. Pellgu ujëmbledhës i liqenit është rreth 182,3km2 dhe fillon nga kufiri me Republikën e Shqipërisë dhe vazhdon në brëndësi të Kosovës. Sipërfaqja topografike e pellgut shtrihet në një lartësi mbidetare nga 600 deri 2500m. Relievi është i ndryshueshëm nga kodrinor në malor. Topografia, kushtet klimaterike, ndërtimi gjeologjik dhe karakteristikat hidrogjeologjike kanë mundësuar që brënda pellgut të jetë i zhvilluar rrjeti hidrografik relativisht i pasur me ujëra. Në relievin kodrinor

Tiranë, 2015

97

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

veçohen suka e Radoniqit 571 m, Suka e Vogël 598 m, kodra e Rakocit 501m, pjesa fushore e cila përfshin hapësirën nga Deçani në drejtim të lindjes deri te pjesa e sipërme e akumulimit të ujit sipërfaqësor të Radoniqit. Në kuadër të pellgut veçohen dy rrjedha të ndara ujore; Lumbardhi i Deçanit i cili rrjedh nëpër ultësirën e Dukagjinit dhe shkarkohet në Drinin e Bardhë dhe Lumbardhi i Loçanit i cili rrjedh në anën jugore nëpër ultësirën e Dukagjinit dhe derdhet në lumin Erenik. Studimet hidrogjeologjike në kët zonë kanë filluar në vitet 1970. Ndërtimi gjeologjik i zonës së akumulimit sipërfaqësor të Radoniqit është mjaft kompleks, ku marrin pjesë formacionet e Kuaternarit, Neogjenit, Mezozoikut dhe Paleozoikut. Pjesa perëndimore e pellgut ujëmbledhës (pjesa malore) kryesisht është e mbuluar nga kullota malore, pyjet halor, pyje gjethe gjera dhe pyje të përziera. Pyjet gjethe gjera shtrihen në verilindje dhe lindje të pellgut ujëmbledhës (pjesa e poshtme). Pjesa e pellgut ujëmbledhës poshtë qytetit të Deçanit e deri në grykëderdhje e ujërave në lumin Drini i Bardhë janë të mbuluara me livadhe, tokë bujqësore, vreshta, plantacione etj. Pjesëmarrje më të madhe në mbulushmërinë vegjetative të rajonit të pellgut ujëmbledhës kanë pyjet gjethe gjera me 21.94% nga sipërfaqja e përgjithshme e pellgut e pasuar nga kullotat malore 17.71%, pyjet halore 16.43%, fermat për kultivim me 13.33% dhe pyjet e përziera 8,44% etj. Kapaciteti prurës i kanalit është 15 m³/sekond. Liqeni ka një kapacitet vëllimor prej 117,8 mil. m3 ujë, është i gjatë 5,2 km dhe gjerësia maksimale është 2,5 km, kap një sipërfaqe prej gati 7,5 km2 dhe ka thellësi prej 52 m. Konstrukti i gjithë pendës është natyrale afër 80 %, e pjesa tjetër është artificiale. Furnizuesi kryesor i Liqenit Radoniqi është Lumbardhi i Deçanit, me një sipërfaqe 182.3km2, që gjendet në lartësinë mbidetare mesatarisht prej 1700m me një rrjedhë mesatare gjatë vitit me rreth 5 -15 m³/s duke mbledhur ujin nga burimet e afërta me regjion malor nga një zonë me numer të vogël banorësh dhe me aktivitet të ulët human. Sasia më e madhe e ujit e akumuluar në liqen pritet në periudhë kohore nga muaji Mars deri në Qershor uji do të ketë shkallë më të ulët të mineralizimit dhe turbullirë më të ngritur kurse gjatë muajve të tjerë uji vjen me një rrjedhje më të vogël dhe kryesisht është i kthjellët me përmbajtje më të ngritur të shkallës së mineralizimit dhe e pasur me planktone. Zona e ujëmbledhësit të Liqenit të Radoniqit është vendosur në mbrojtje me qëllim ruajtjen e sasisë dhe cilësisë së ujit. Zona e mbrojtur përfshin hapësirën e pellgut ujor që grumbullon ujin në ujëmbledhës. Në zonë e mbrojtur dallohen: Zona e I-rë; Zona e II-të dhe e III-të mbrojtëse. Zona e I-rë mbrojtëse përfshin rrjedhjen e ujit në një distancë prej 3000m nga derdhja, në drejtim të kundërt të rrjedhjes dhe në gjërësi 50 m në të dy anët e rrjedhjes së ujit. Zona e parë është e mbrojtur me rreptësi dhe përfshin liqenin, digën, impiantin për përpunimin e ujit, fundërruesit mbrojtës në grykën e rrjedhës dhe brezin mbrojtës përgjatë liqenit në gjerësi prej 10m, nga kufiri i nivelit më të lartë të ujit. Në këtë zonë ndodhet i rrethuar objekti për marrjen e ujit dhe objektet e reparteve të sigurimit. Në zonen e I-rë ndalohet: ⋅

Ndërtimi dhe kryerja e veprimtarive ekonomike përveç atyre për marrjen e ujit, përpunimin dhe transportin e tij;

⋅

Ndërtimi i objekteve për turizëm ose rekreacion dhe objekte të tjera të cilat mund të rrezikojnë cilësinë e ujit;

⋅

Përdorimi i plehrave dhe preparative për mbrojtjen e bimëve;

⋅

Ndalimi i të gjitha sporteve në ujë, shfrtëzimi i të gjitha llojeve të mjeteve lundruese, dhe larjet;

⋅

Kultivimi komercial i peshqive, përveç rritjes biologjike dhe ripërtritjes së tyre;

⋅

Kultivimi i produkteve bujqësore, përveç në rastet e përdorimit të kufizuar të plehrave dhe pesticideve lehtësisht të zbërthyeshme;

⋅

Kultivimi i produkteve shtazore për treg;

⋅

Ndërtimi i objekteve të tjera të cilat mund të rrezikojnë cilësinë e ujit, etj.

Tiranë, 2015

98

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

Zona e II-të mbrojtëse përfshin brezin e akumulimit me gjërësi 200m nga kufiri i jashtëm i zones së I-rë mbrojtëse. Në zonën e II-të mbrojtëse ndalohet: ⋅

Kultivimi i produkteve bujqësore, përveç në rastet e përdorimit të kufizuar të plehrave dhe pesticideve lehtësisht të zbërthyeshme sipas Direktivës 91/676 EEC dhe kodit për praktika të mira bujqësore;

⋅

Kultivimi i produkteve shtazore, përveç për nevojat e ekonomive familjare sipas ligjit, Direktivës 91/676 EEC, dhe kodit për praktika të mira bujqësore;

⋅

Ndërtimi i objekteve për turizëm ose rekreacion dhe objekteve tjera të cilat mund të rrezikojnë cilësinë e ujit, etj.;

Zona e III-të është zonë e mbrojtur me regjim më të lehtë. Ajo shtrihet jashtë kufive të zones së II-të dhe do të përfshijë tërë gjerësinë e pellgut natyror që derdhet në liqen. Në zonën e III-të mbrojtëse ndalohet: ⋅

Zhvillimi i aktiviteteve bujqësore që nuk përputhen me Direktivën 91/676 EEC dhe kodin për praktika të mira bujqësore;

⋅

Deponimi i mbeturinave;

⋅

Shkarkimi i ujërave të ndotura të pa trajtuara etj..

Prej vitesh ujërat e liqenit kanë shfaqur erë të pakëndshme duke krijuar shqetësim për konsumatorët. Vlerësimet laboratorike kanë arritur në përfundim se uji nuk është i dëmshëm për shëndetin e njerzve. Ajrimi, flokulimi, koagulimi, filtrimi dhe dezinfektimi me klor nuk kanë arritur të eliminojnë plotësisht erën e pakëndshme. Derdhjet e pakontrolluara të mbeturinave në mjedis shkaktojnë pasurimin e ujrave me lëndë ushqyese dhe lëndë të tjera ndotëse. Kimikatet që përdoren për plehërimin e livadheve, kopshteve dhe tokave bujqësore pasurojnë me lëndë ushqyese duke stimuluar zhvillimin e algeve dhe mikroorganizmave të cilat konsumojnë oksigjenin e ujit. Paksimi i oksigjenit të tretur në ujë shkakton ndryshimin e vetive të ujit. Ky proces quhet eutrofikim. Eutrofizimi i ujrave çon në prishjen e ekuilibrit natyror të ekosistemit ujor. Algat e ujit bllokojnë dritën duke penguar rritjen dhe zhvillimin e faunës së liqenit. Gjithashtu, gjallesat e stimimuluara nga shtimi i lëndëve ushqyese në ujë (N dhe P) dekompozohen në prani të një sasie të kufizuar të O 2 ose në mungesë të tij duke çliruar CH 4 , H 2 S, erë ose aromë të padëshirueshme. Janë evidentuar dy kategori bimësh ujore: ⋅

Bimë të thellësisë-benthos

⋅

Fitoplanktone.

Fitoplanktonet dallohen për një shtim dhe rritje të shpejtë. Në kushte optimale, biomasa e fitoplanktoneve mund të dyfishohet brenda 24 orëve. Fitoplanktonet e “ngordhura” formojnë sendimente, të cilat grumbullohen në fund të ujërave, kjo gjë favorizon shtimin e dekompozuesve, kryesisht bakterieve që konsumojnë oksigjen për frymarrjen e tyre, gjë që çon në paksimin e oksigjenit të tretur dhe si rrjedhim në ngordhjen e peshqive dhe të molusqeve. Ujëmbledhësi i Radoniqit është ekosistem i ri në moshë dhe akoma nuk ka arritur qëndrushmerinë biologjike. Kjo do të thotë se nuk janë vendosur raporte të qëndrueshme midis specieve përfaqësuese të florës dhe faunës. Në këtë situatë dhe për disa vite rresht është shfaqur fenomeni i disbalansit ose mbizotërimit të specieve. Në liqen vërehet zhvillimi i algave dhe organizmave njëqelizor (Protozoa), të klasës Ciliata ose Qepallorët të cilat i përkasin nënklasës Holotrichia. Ky problem haset në pranverë dhe vjeshtë. Era e dheut tek uji i liqenit është shkaktuar nga toksinet që i lirojnë algat e kaltërta, bakteret grampozitive (aktinomicetet) ose alga e artë (synura). Këto mikroorganizma janë të aftë të prodhojnë produkte të shpërbëra ose thartira (acide) yndyrore gjeosminensi dhe nga cianobakteret që prodhojnë mikrocistina toksike dhe jo toksike, siç janë gjeosmina dhe 2-Methylisoborneol.

Tiranë, 2015

99

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

Prezenca e këtyre komponime kanë prag të ndjeshmërisë shumë të ulët të erës, mirëpo edhe përqendrimet shumë të vogla prej disa nanogram për litër, shkaktojnë erë të fortë. Në tabelat e mëposhtme janë paraqitur llojet më të përhapura të mikroorganizmave dhe algave në Liqenin e Radoniqit. Lloji i algave që ka shkaktuar erën(aromen) e ujit është Microcystin, i cili liron ndjeshmëri të erës 2Methylisoborneol . Gjithashtu, në Liqenin e Radoniqit janë të përhapura organizmat një qelizor -protozoa. Hipoteza bazëe studimit është: “treguesit fiziko-kimik dhe parametrat mikrobiologjik të ujit që merret nga liqeni ndikojnë dhe përcaktojnë teknologjitë e përpunimit”. Qëllimi i studimit është “optimizimi i teknologjive për prodhimin e ujit të pishëm në funksion të karakteristikave fiziko-kimike dhe mikrobiologjike te ujit te Liqenit te Radoniqit”. Objektivat e studimit janë: ⋅

Identifikimi i parametrave fiziko-kimik dhe bakterologjik të ujit që merret nga liqeni në stacionin e përpunimit në pesë nivele të ndryshme.

⋅

Përshtatja e teknologjive në funksion të parametrave fiziko-kimik dhe mikrobiologjike.

⋅

Identifikimi i karakteristikave fiziko-kimike, mikrobiologjike dhe organoleptike pas përpunimit të ujit.

Mostrat e ujit janë marrë në thellësi të ndryshme (5 nivele) nëpërmjet shishes Ruttner (Hydro-Bios) me vëllim 2 litra, e paisur me një termometër për matjen e temperaturës. Mostrat janë marrë para dhe pas trajtimit, me metodat standarde të ekzaminimit sipas Direktivës 98/83 CE për ujërat. Në inpjantin e përpunimit të ujit , mostrat e ujit janë marrë në 3 vënde në mëyrë të rastësishme. Marrja e mostrës së ujit për analiza laboratorike është bërë me kujdes, duke respektuar rregullat. Sasia e mostrës së ujit për analizë është marrë rreth 2 dm3 të vendosur në enë qelqi ose polietileni të cilat më parë shpëlahen me të njëjtin ujë ku merret mostra. Në të gjitha enët është shënuar vendi i marrjes, koha dhe temperatura e ujit. Mostrat janë analizuar për disa parametra fiziko-kimik dhe mikrobiologjik si më poshtë: ⋅

parametrat organo-leptikë: ngjyra, turbullira, era dhe shija;

⋅

parametrat fiziko-kimk: temperatura, pH, përçueshmerija elektrike, kloruret, sulfatet, fortësia totale, mbetja e tharë në 1800C, O 2 i tretur, etj.;

⋅

substancat e padëshirueshme: NO 3 -, NO 2 , NH 4 +, klori i lirë në paraklorizim, klori i lirë në ujin e trajtuar,shpenzimi i KMnO4, karboni organik total (TOC), Fe, Mn, Cu, Zn ;

⋅

substanca toksike: As, Cd, Pb, etj. dhe

⋅

parametrat mikrobiologjik: koliform total (Escherichia coli), bakterie koliform fekale, sptreptokoke fekale, bakterie totale, etj.

Gjatë eksperimentimit në laborator janë përdorur metodat sipas rekomandimeve të Organizatës Botërore të Shëndetit (OBSH -WHO), si: organoleptike, pH-metria, konduktometria, turbidometrija (Turbidimetrit Spectraquant 1500 T i Merckut), metoda e flok-testit, metoda e absorbimit atomik të Perkin Elmerit tip 2360, metoda spektrofotometrike (Spektrofotometri UV/VIS) dhe metoda klasike të analizës kimike (vëllimmetria). Shishja prej qelqi 200 ml pastrohet me ujë të dezinfektuar dhe mbyllet me kapak të qelqtë ose plastik. Pastaj mbulohet me letër alumini dhe lidhet me lidhëse me nyje “marinari” (që të zgjidhet lehtë me njerën dorë). Para sterilizimit, në shishe hidhet 0,25ml, 1,8% solucion të Na-tiosulfat. Ky solucion neutralizon mbetjet e klorit pa dëmtuar mikrorganizmat. Më pas shishja sterilizohet në autoklav në 1220C për 20min. ose me sterilizim të thatë në 1700C për 60min. Pasi shishet të ftofen vendosen në frigorifer deri në përdorim. Marrja e mostres nga rubineti Pastrohet tubi i rubinetit dhe më pas lëshohet uji për 2 min. Sterilizohet tubi me flakë kur është prej metali ose me Na-hipokloritit kur është prej plastike. Në vijim rubineti hapet dhe uji lihet të rrjedhë për 1-2 min normalisht. Zgjidhet lidhësja me gishtat mbi letër dhe hapet kapaku.

Tiranë, 2015

100

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

Kapaku mbahet i kthyer poshtë që mos të futet pluhuri ose mikroorganizmat. Menjëherë mbushet shishja (jo e plotë). Gjithnjë baza e shishës mbahet me dorën tjetër. Mbas marrjes së mostrës shishja mbyllet me kapak, fiksohet letra e aluminit me lidhëse. Mbyllet rubineti. Ngjitet etiketa në shishe me të dhënat përkatëse. Vendoset shishja në frigorifer analizohet mbrenda 24 orësh. Metoda e përcaktimit të turbullirës është bazuar në efektin e shprëndarjes së dritës që depërton nëpër mostër, e cila përmban grimca koloide ose emulzione. Intensiteti i dritës së shpërndarë është proporcional me turbullirën e tretësirës. Matja është kryer me turbidimetër Spectroquant 1500 T i Merck-ut. Turbullira, shprehet me njësi NTU. Matja e përçueshmërisë së ujit është kryer me anë të instrumentit të quajtur konduktometër. Për kalibrimin e instrumentit është përdorë tretësira e KCl, me përqendrim 0.0100 mol dm-3në 25oC. Kjo tretësirë e ka përçueshmërinë elektrike në 25oC 1413 µS cm-1 dhe është e përshtatshme për kalibrim te shumica e ujërave, kur është përdorë kiveta konstanta e të cilës është 1-2 cm-1. Në qoftë se matja e rezistencës së tretësirës standarde të KCl (R KCl ) dhe e ujit që analizohet (R u ) kryhet në të njëjtën temperaturë, atëherë përçueshmëria e ujit të analizuar në 25oC njesohet me shprehjen:

Përçueshmëria =

14.3xRKCl µS cm-1 Ru

Përcaktimi i vlerës së pH është arritur me matje potenciometrike me ndihmën e elektrodës së qelqit si elektrodë indikatore dhe elektrodës së ngopur të kolomelit. Me këtë sistem për matjen e pH është bazuar në faktin se ndryshimi i pH për një njësi, shkakton ndryshimin e potencialit elektrik për 59,1 mV në 25oC. Këtë përcaktim nuk e pengojnë turbiditeti, ngjyra, prania e materieve koloide, substancave oksiduese dhe reduktuese. Metoda që është përcaktuar fortësisë totale e ujit është titullimi me EDTA, komplekson III, titriplex në prani të eriokromit të zi si indikatorë dhe pastaj fortësin totale të ujit është klasifikuar në grupin sipas njësisë Gjermane. 0 – 4 º Gj -------------------- ujë shumë i butë, 4–8º

-------------------- ujë i butë,

8 – 12 º -------------------- mesatarisht ujë i butë, 12 – 18 º ---------------------mesatarisht ujë i fortë, 18 - 30º --------------------- ujë i fortë, mbi 30º --------------------- ujë shumë i fortë. Është përdorur metoda me elektrode membranore dhe Winklerit e cila bazohet në oksidimin e Mn(OH) 2 me oksigjenin e tretur në MnO(OH) 2 , i cili nga tretësira acidike e KJ, liron sasinë ekuivalente të jodit elementar, që titrohet me Na 2 S 2 O 3 , sipas llogaritjes: V (Na 2 S 2 O 3 ) . f .N a 2 S 2 O 3 . 8000 OT =

-----------------------------------------V1 – V2

V - vëllimi i Na 2 S 2 O 3 i shpenzuar për titullim F – faktori i tretjes së Na 2 S 2 O 3 N – normaliteti i Na 2 S 2 O 3 V 1 - vëllimi i shishes së winklerit V 2 –vëllimi i reaktivave si psh. 5 ml HCl Mënyra e përcaktimit permanganatit të kaliumit (KMnO 4 )është: Mirret mostra e ujit për analizë dhe zbrazet në enë (erlenmajer) , nga 100 ml ujë. Pastaj i shtohet nga 5ml H 2 SO 4 ( 1:3 ), nxehet gjer në pikë të

Tiranë, 2015

101

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

vlimit. Kësaj tretje i shtohet 15ml KMnO 4 0.002 M dhe e vlojmë 10 min. Pas vlimit i shtohet 15ml H 2 C 2 O 4 (ac. oksalik) 0.005M me qëllim të ç’ngjyrosjes së ngjyrës së tretjes. Këtë tretje të ç’ngjyrosur e titrojmë me KMnO 4 0.002M, deri sa të përfitohet ngjyra pembe e qeltë. Mililitrat e shpenzuar të KMnO 4 0.002M shumëzohen me faktorin 3,16. Nëse uji i hulumtuar është shumë i papastër me materje organike, titrimi kryhet me

KmNO 4 0.02M.

Spektroskopia atomike e absorbcionit, është bazuar në absorbimin e rrezatimit elektromagnetik nga ana e atomeve të lira, të cilët kryesisht ndodhen në gjendje energjetike themelore. Në qoftë se lëshojmë rrezatimin elektromagnetik, me gjatësi valore që i përgjigjet ndryshimit energjetik midis gjendjes themelore dhe gjendjes së parë të eksituar të atomit, do të vjen deri të absorbimi i rrezatimit dhe eksitimi i atomit. Shkalla e absorbimit të rrezatimit elektromagnetik nga ana e atomeve të lira, është proporcionale me përqendrimin e tyre, duke mundësuar analizën kuantitative. Spektrofotometri i absorcionit atomik në parim përbëhet nga këto pjesë: 1/ burimi primar i rrezatimit, 2/ atomizeri (burimi i atomeve të lira), 3/ mostra, 4/ lënda djegëse e gazët, 5/ sistemi disperz, 6/ detektori, 7/ paisja për aktivizimin dhe përpunimi i rezultateve. Fillimisht gatitet një numër i caktuar i standardeve me përqendrime adekuate, zakonisht pregaditen tri standarde. Kyqet instrumenti dhe marrim llampën katodike për elementin që dëshirojmë të analizojmë, gjithashtu ipet gjatësia valore për atë element dhe bëhet ndezjen e gasit që mund të jetë acetilen- C 2 H 2 apo argon i pastër, në kombinim me ajrin, në proporcion 20:40 psiga (1 psig = 6,9 kPa). Duhet patur shumë kujdes në ndezjen e gasit, flaka duhet të jetë e njëtrajtshme me ngjyrë të kaltër. Pastaj fusim në memorie përqendrimin e standardit të parë (me përqendrim më të vogël) dhe shtypet tasti S 1 dhe pastaj futen përqendrimet e S 2 dhe S 3 . Standardet duhen pa tjetër të aspirohen sipas renditjes së përqendrimeve. Gatitja e përqendrimeve, duhet të bëhet me ujë të ridestiluar. Për me e vertetuar se përqendrimet e standardeve janë të sakta, tërheqim lakoren e kalibrimit, një diagram drejtëvizorë permes koncentrimit dhe absorbancës. Tani është çdo gjë e pregatitur për vendosjen e mostrës së ujit që dëshirojmë ta analizojmë. Kalimet elektronike në molekula në pikëpamje energjetike , i përgjigjen rrezatimit në zonën ultravjollcë e cila është e dukshme. Zona ultravjollcë (UV) ndahet në zonën e largët ose të vakumit e cila përfshinë rrezatimin elektromagnetik , me gjatësi valore prej 10 nm deri 200 nm, dhe zonën e afërt ultravjollcë ose të kuarcit, me gjatësi valore prej 200 nm deri 380 nm. Zona e dukshme e rrezatimit elektromagnetik, përfshinë zonën prej 380 nm deri 780 nm. Në rastet kur energjia e kalimit elektronik i përgjigjet energjisë së rrezatimit rënës elektromagnetik, do të vjen deri të absorbimi i rrezatimit nga ana e molekulave. Spektrat elektronik, më së shpeshti regjistrohen në tretësirë. Për absorbimin e rrezatimit vlenë ligji i Lamber-Beerit:

1 I0 A = log T = log I = kbc Ku është A – absorbansa, T – transparenca, I 0 – intensiteti i dritës rënëse, I – intensiteti i dritës dalëse, k koeficienti molar linear i absorbimit, b – trashësia e shtresës së tretësirës dhe c – përqendrimi molar. Matjet janë bërë me spektrofotometrin UV/VIS – 1650, të firmës Shimadzu i cili punon me programin UV Probe, dhe bënë përpunimin dhe paraqitjen tabelare dhe grafike të rezultateve. Si burim të rrezatimit, shfrytëzohet llampa e deuteriumit dhe e hidrogjenit, në zonën UV, dhe llampa e volframit në zonën e dukshme. Për vlerësimin e cilësisë së ujit të pa-trajtuar dhe të trajtuar në aspektin bakterial, janë përcaktuar këta parametra: Numri total i bakterieve koliforme; Echeria coli inkubuar në 37ºC;tereni ushqyes - Violet Red Bile –Agar. Bakteriet koliforme me prejardhje fekale;teren ushqyes - m – Endo Agar – Less. Numri total i bakterieve aerobe mesofilike;tereni Ushqyes - Total plate count agar.Analiza bakteriologjike, ka për qëllim të tregojë

Tiranë, 2015

102

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

se a përmban uji mikroorganizma të dëmshëm për shëndetin, si dhe kualitetin e përpunimit-dezinfektimit të ujit për pije. Metoda me membran filter-është një aparat filtrimi i përbërë nga tre hinka filtruese. Para analizimit pjesët e aparatit të filtrimit janë sterilizuar në autokllavë në 121 0C, për 20 minuta të mbështjellur me leter alumini. Nëpërmjet hinkes janë filtruar 100 ml. Analizat për përcaktimin e numrit total të bakterieve koliforme në 100 ml është kryer me tekniken membranë filtër me porozitet të filtrit (Ø 0,45 μm) dhe terenin ushqyes Violet Red bile –Agar, product i Merck-ut. Për përcaktimin e bakterieve koliforme me prejardhje fekale në 100 ml është përdorur gjithashtu teknika e filtit membranorë me porozitet(Ø 0,45 μm) dhe teren ushqyes m – Endo Agar – Less, kurse analiza e numrit total të bakterieve aerobe mesofilike është përdorut Agari ushqyes Total count agar. Gjatë procedurës së punës kërkohet sasi e ujit nga 100 ml dhe pastaj të gjitha mostrat janë inkubuar në 37 gradë Celsius për 24 orë, kurse analiza e numrit total të bakterieve aerobe mesofilike janë inkubuar në 37 gradë Celsius për 48 orë dhe pas kësaj është bërë numërimi i baktereve përmes numëruesit digjital. Mostrat për analiza algalogjike janë marrë nga bashkësia e bentosit me gota sterile. Materiali për analiza algalogjike, merret duke gërryer gurët e zhytur në ujë dhe gjësendet gjithashtu të zhytura në ujë. Mostrat për analiza biologjike janë marrë në sipërfaqe të liqenit dhe thellësi 1m. Materiali i mbledhur është konservuar menjëherë në tretje formaline 4%. Materiali ëshë përpunuar në laboratorin e Departamentit të Biologjisë të FSHMN në Prishtinë. Analizat mikroskopike është bërë me mikroskopin e tipit “Lecia”. Dimenzionet e algave janë matur me okolarmikrometër. Cilësia e ujit vlerësohet bazuar në parametrat fizik, kimik dhe biologjik. Standartet e cilësisë së ujit bazohen në rekomandimet e OBSH ose në përcaktime të tjera nga BE (Direktiva EC 75/440) ose në standartet në nivel kombëtar. Për të përshtatur teknologjinë e përpunimit të ujit është e domosdoshme të njihen vetitë e ujit të pa përpunuar ose të ujit që vjen në inpjantin e përpunimit. Sipas OBSH, parametrat kryesore për ujin e pijshëm mund të ndahen në disa grupe si më poshtë: ⋅

Parametrat organo-leptikë (ngjyra, turbullira, era dhe shija);

⋅

Parametrat fiziko-kimk (temperatura, pHja, përçueshmërija elektrike, kloruret, sulfatet, silikatet, fortësia totale, kalciumi, magnezi, natriumi, kaliumi, mbetja e tharë në 180oC, O 2 i tretur);

⋅

Substancat e padëshirueshme: NO 3 -, NO 2 , NH 4 +, shpenzimi i KMnO 4 , karboni organik total (TOC), H 2 S, Fe, Mn, Cu, Zn, F, B, Cl 2 , Ba, Ag);

⋅

Substanca toksike: As, Cd, CN-, Cr, Hg, Ni, Sb, Se, pesticidet);

⋅

Parametrat mikrobiologjik: (koliform total ose Escherichia Coli, bakterie koliform fekale, streptokoke fekale, bakterie totale, etj).

Temperatura është faktor me rëndësi për tretshmërinë e O 2 dhe të gazeve të tjera në ujin e liqenit. Me uljen e temperaturës rritet tretshmëria e O 2 në ujë, por në anën tjetër do të rritet procesi oksidues i shpërbërjes së substancave organike.Vlerat e matura tregojnë se temperatura varjon nga 8.8 në 13.5 nga fundi drejt sipërfaqes së liqenit. Rezultatet tregojnë se nuk ka ndryshime të rëndësishme nga një vit në tjetrin. Turbullira ndikon procesin teknologjik të përpunimit të ujit për konsum njerëzor. Turbullira e ujit shkaktohet nga grimcat e imta në suspersion, lëndët me origjinë inorganike dhe organike, planktoni dhe mikroorganizma mikroskopik.Në të shumtën e rasteve turbullira e ujit shoqërohet me rritjen e numrit te baktereve duke ndikuar në cilësinë e ujit të pijshëm. Gjatë vieve 2011-2013 turbullira në pesë nivelet e liqenit është luhatur në intervalin 1.83-2.16 NTU për nivelin e parë (H-1); 1.83-2.28 NTU për nivelin e dytë (H-2); 2.15-2.60 NTU për nivelin e tretë (H-3); 2.18-2.81 NTU për nivelin e katërt (H-4) dhe nga 2.22-3.02 NTU për nivelin e pestë (H-5). Nivelet më të larta të turbullirës vërehen pas reshjeve të shiut deri në 17, 4NTU. Konstatohet se niveli i turbullirës është relativisht më i lartë në vitin 2011 dhe ulet gradualisht në vitet në vazhdim. Turbullira ose lëndët në suspersion rriten me gradientin e thellësisë së ujit.

Tiranë, 2015

103

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

pH është parametri që ndikon tretshmërinë e lëndëve që gjenden në tretësirën ujore të liqenit duke ndikuar cilësinë e ujit të pishëm. Përçueshmëria elektrike paraqet përqendrimin e përgjithshëm të joneve në mostrën e ujit. Ajo varet nga numri, madhësia dhe ngarkesa elektrike e joneve. Vlerat mesatare varjojnë nga 222.5-249.5 µS/ cm. Vërehet një tendencë ulje e vlerave në vitin 2013. Oksigjeni i tretur e ka origjinën nga atmosfera ose është produkt i fotosintezës që zhvillojnë algat e ujit. Oksigjeni është parameter shumë i rëndësishëm i cilësisë së ujrave. Shpërbërja e substancave organike në ujë konsumon O 2 e tretur në ujë. Përqëndrimi i oksigjenit në ujë varet nga temperatura, përqëndrimi i substancave të tretshme dhe përzierja e ujit. Gjatë vieve 2011-2013 vlera mesatare e oksigjenit të tretur në thellësi të ndryshme të liqenit rezulton 10,21 mg/l, ndërsa maksimalja 11,7 dhe minimalja 8,8 mg/l. Përmbajtja e oksigjenit në ujë është tregues për shkallën e ndotjes së ujit. Në rastet kur uji përmban lëndë ushqyese stimulohet rritja e mikroorganizmave ose algave të cilat konsumojnë oksigjenin e pranishëm në ujë. Tregues të matshëm janë Nevoja Biologjike për Oksigjen (NBO) dhe Kërkesa Kimike për oksigjen (KKO). Fortësia totale në pesë nivele e ujit të Liqenit Radoniqi ndryshon sipas niveleve të ujit të liqenit. Vlerat janë më të larta në vitin 2012 nga 7.07 në 7.28 0dH. Përcaktimi i shpenzimit të KMnO 4 , shërben për përfitimin e shpejtë të dhënave mbi ndotjen e ujit me substanca organike të cilat mund të oksidohen. Gjithashtu, edhe disa substanca inorganike si psh. Fe2+, H 2 S mund të oksidohen me KMnO 4 . Në këtë vështrim shpenzimi i KMnO 4, mund të konsiderohet si masë e përmbajtjes së substancave organike në ujë. Vlerat kanë tendencë rritje në vitin 2013. Përmbajtja e Fe është e ulët. Vlerat më të larta janë matur në vitin 2013 deri në 0.2 mg/l ujë. Në natyrë Mn gjendet në formë të oksideve, silikateve, karbonateve etj. Mangani në ujë gjindet si dy valent, kurse në gjendje shumë valente paraqitet në fundërrina dhe shtresat e poshtme të ujëmbledhësve. Gjatë procesit të përpunimit të ujit zakonisht mangani largohet përmes dozimit të mjeteve të forta oksiduese si ozoni, dyoksidi i klorit dhe me permanganat të kaliumit duke krijuar një fundërrinë e manganit në formën MnO. Të dhënat tregojnëse nuk ka dallime të dukëshme në përmbajtjen e Mn në nivele të ndryshme. Vlerat ndryshojnë nga një vit në tjetrin. Vihet re se përmbajtja ulet në vitin 2012 krahasuar me vitin 2011 dhe rriten në vitin 2013. Fosfori në ujërat natyrore gjendet në formën e fosfateve (PO 4 3-). Fosfatet organike janë produkte bimore dhe shtazore të mbetjeve të tyre. Fosfori është element kryesor për jetën e gjallë. Një prej burimeve të rëndësishëm të fosforit janë ujërat e zeza dhe plehrat kimike të përdorura në kulturat bimore. Gjithashtu në shtimin e fosforit në ujëra stimulohet rritja e gjallesave në liqen. Sasia e tepërt e fosforit në ujëra shkakton rritjen ekstensive të algave të qujtur lulëzim i tyre. Lulëzimi i algave është një simptomë klasike e eutrofikimit. Eutrofikimi është pasurimi i ujit me lëndë ushqyese zakonisht fosfor i shkaktuar nga njeriu. Vlerat më të larta janë konstatuar në vitin 2011. Përmbajtja ulet në vitin 2012 dhe rritet lehtësisht në vitin 2013. Në pesë nivelet e Liqenit e Radoniqit rezulojnë këto vlera, mesatarja 0,32mg/l, minimumi 0,03 mg/l dhe maksimumi 0,95 mg/l. Amonjakuështë i pranishëm në ujërat natyrorë , si rrjedhim i produkteve të zbërthimit mikrobiologjik të substancave organike. Prania e tij është tregues i mirë i ndotjes organike. Vlera mesatare në pesë nivelet e Liqenit të Radoniqit është 0,08 mg/l. Nitritet: Janë produkte biokimike toksike, paraqiten si ndërprodukte gjatë oksidimit të amoniakut deri në nitrate. Në ujë formohen me shpërbërjen e ndotjes biologjike, nga mbeturinat e bimëve, plehrat azotike, ujërat e zeza, ujërat e ndotura industrial etj. Vlera mesatare të nitriteve në pesë nivelet luhaten 0,0055 mg/l. Vitet e fundit uji i rubinetit në zonën e furnizimit Gjakovë-Rahovec në zona të caktuara ka aromë dheut dhe të mykut. Kjo shkaktohet nga rritja e shtuar e algave në verë që pasuron ujin e sipërfaqes me produkte

Tiranë, 2015

104

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

të dekompozimit të algave 2-Methylisoborneil (MIB). Si pasojë e përzierjes së ujit që shkaktohet nga ndryshimet e motit në fund të vjeshtës ky ujë me përbërje të MIB mund të arrijë tek mbledhësi i ujit në stacion e filtrimit. MIB nuk është toksik por shija dhe aroma nuk është e pakëndshme për konsumatorin. Uji i liqenit mbërrin në stabilimentet e Radoniqit pa pompa (me vëllim maksimal prej 2500 m3/h) dhe pastaj trajtohet si në vazhdim: ⋅

Përthithja(herë pas here):dozimi i PAC; rreth 5-10mg/l;

⋅

Dozimi i flokulantit dhe polielektrolitit;2 mgAl/l dhe 0.01 mgPE/l;

⋅

Paraklorizimi me dozimin e tretjes së klorit (0.6 mg/l);

⋅

Pulsatorët(flokulim/sedimentim), filtrimi me rërë kuarci, 0.7-1.2mm, V F =6-8m/h, Dezinfektimi me dozimin e tretjes së klorit(1.6Cl 2 mg/l, klori i lirë 0.6Cl 2 mg/l pas 60 min.EBCT)-EBCT(koha e kontaktit me elementin).

Metoda e Jar-testit është përdorur për përcaktimin e dozimit të Karbonit Aktiv Pluhur për eliminimin e erës-shijes së ujit. Në hyrje të impiantit janë marrë mostrat e ujit (me erë-shije) me vëllim prej 15-20 l, dhe janë hedhur nga 1000ml në gjashtë gota kimike prej 2000 ml. Secila gotë është vendosen në flokulator laboratorik për trajtim të ujit medotat e caktuara të Karboit Aktiv Pluhur (PAK) i cili më parë është kaluar në trajtë suspensioni 1%. Në vijim janë lëshuar përzjerësit në fund të gotave dhe nëpërmjet rrymes elektrike aktivizohet flokulatori me shpejtësi maksimale, pastaj në çdo gotë hedhim sasinë e caktuar të tretjes së pregaditur Klorurin e Hekurit-(FeCl 3 40%) për koagulim. Pas tre minutash fillon të zvogëlohet shpejtësia, kurse pas 30 minutave ndërpritet procesi i flokulimit dhe lihet në qetësi 15 minuta. Më pas, për se cilën gotë janë formuar flokulat e mëdha dhe pjesa tjetër depozitohet në fund. Në përfundim merret gjysma e ujit në çdo gotë dhe analizohet turbullira.Nga analizat e bëra për parametrat organoleptike A + B/A -1 = FTN=4, caktohet indeksi i fortësisë së erës në ujë(I erës ) = 2 dhe në raport me sasin e dozës së karbonit aktiv për adsorbimin e erës- shijes në ujë gjejmë raportin: 1 : 5 ose 1I erës : 5 D PAC mg/l D PAC-total = I erës x D PAC Ku: I erës - është indeksi i fortësisë së erës- shijes D PAC - është dozimi i Karbonit Aktiv Pluhur në mg/l P.sh: I erës =2 D PAC =5 D PAC-total = 2 x 5 = 10 mg/l Në tabelen mësipër janë paraqit të dhëna për erën e ujit për nivelin e tretë të liqenit. Era e keqe është larguar me ndërrimin e thellësisë së marrjes së ujit të patrajtuar nga niveli i tretë në nivelin e 4 dhe të 5, kjo në mënyrë të suksesshme është realizuar në stacion të filtrimit të Radoniqit. Nga analizat e bëra të vetive organoleptike (A + B/A -1 = FTN=4) është caktuar numri 4 i pragut të ndjeshmërisë së erës me indeksin e fortësisë së erës me 2, prandaj raporti në mes të numrit të indeksit të fortësisë së erës dhe dozës së nevojshme të karbonit aktiv, është përcaktuar duke i shtuar karboni aktiv 10 mg/dm3 në ujë të patrajtuar gjerë në largimin e erës, që është fituar sipas raporti: Metoda e Jar-testit është përdorur për përcaktimin e dozimit të duhur e tretjes së FeCl 3 dhe tretjes së polielektrolitit. Gjatë analizes së flokulimit në gotat e mbushura me ujë të patrajtuar nxirret sasia e caktuar të flokulantit-koagulantit me sasinë të paraqitur në tabelen e mëposhtme. Nëpërmjet analizës së flokulim-koagulim të ujit të patrajtuar me tretje të klorurit të hekurit dhe polielektrolitit fitojmë raportin midis turbullirës së ujit të patrajtuar dhe sasisë së flokulantit si vijon: 1NTU = 0,2 mg/dm3 FeCl 3 + 0,01 mg/dm3 polielektrolit Rezultatet e analizes së Jar-testit tregojnë se dozimi i FeCl3 40% dhe polielektroliti 0,1% (1NTU = 0,2 mg/dm3 FeCl 3 + 0,01 mg/dm3 polielektrolit) ka dhënë efektin më të madhë në flokulim-koagullim të ujit të patrajtuar me karbon aktiv.

Tiranë, 2015

105

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

Duke ditur raportin midis turbullirës së ujit të patrajtuar me karbon aktiv dhe sasisë së flokulantit, llogaritet sasin e dozimit të FeCl 3 sipas tabeles së mëposhtme. Llogaritja e dozës së nevojshme të FeCl 3 40% Në bazë të flok-testit mund të llogarisim sasinë e caktuar të tretjes për dozim. Dozimi i nevojshëm i FeCl 3 40% në ujin e patrajtuar llogaritet sipas formules: Q= rrjedhja e ujit m3/h x sasia e FeCl 3 g/m3 p.sh: ∑ Tur. =NTU U.L. +D PAK. = 10+10 =20 NTU

për 1NTU = 0,2 mg/dm3 FeCl 3 për 20NTU = 4 mg/dm3 FeCl 3 Prodhimi = 2000 m3/h Q =

2000 m3/h x

Q =

8000 g/h

4 g/m3

Kur Turbullira=20 NTU, në 2000 m3/h ujë shpenzohen 8000 g/h FeCl 3 . Për të optimizuar teknologjinë e trajtimit të ujit është e nevojëshme të njihen parametrat e mëposhtëm: ⋅

fiziko-kimike në pesë nivelet e Liqenit të Radoniqit me qëllim të marrjes së ujit për trajtim;

⋅

fiziko-kimike dhe mikrobiologjike para marrjes së ujit në Impiantin e përpunimit të ujit

⋅

fizio-kimike dhe mikrobiologjike gjatë fazave të përpunimit të ujit me qëllim të përshtatjes së teknologjisë së ujit për trajtim;

⋅

fizio-kimike dhe mikrobiologjike pas trajtimit;

⋅

fizio-kimike dhe mikrobiologjike në rrjeten furnizuese të ujit për konsum;

⋅

organoleptik (era-shija) në ujin e patrajtuar dhe të trajtuar dhe

⋅

fiziko-kimik të ujit pas larjes së filtrit dhe ujit të shkarkuesve në flokulator.

Rezultatet e parametrave të matur janë paraqitur mëposhtë. Nga të dhënat e parametrave bakteriologjik të ujit në ujëmbledhsin për trajtim, kemi vërejtur prezencen e baktereve totale coliforme, bakteriet coliforme me prejardhje fekale dhe bakterieve aerobe mesofilike. Treguesit fiziko-kimik dhe bakteriologjik të ujit të trajtuar janë siapas standardit të OBSH. Nga treguesi i turbullirës në fazen e flokulimit-koagulimit vërehet prezenca e turbullirës së ngritur në krahasim me turbullirën e ujit të patrajtuar dhe që ka ndikuar në rritjen e disa parametrave fiziko-kimik në ujin e pijshëm, si shkas i defektit të pompes dozuese të tretjes së sulfatit të aluminit, ndërsa treguesit fiziko-kimik dhe bakteriologjik të ujit të trajtuar janë siapas standardit të OBSH. Treguesi i turbullirës në filtrin nr.6 është shumë i ngritur në krahasim me turbullien e filtrave (F-1; F-2; F3; F-4; F-5; F-7 dhe F-8), është si shkas i defektit të filterave. Vlerësimet laboratorike kanë ndihmuar në identifikimin e ndryshimeve të infrastrukturës dhe teknologjisë së trajtimit të ujit. Prandaj nga intrvenimet e bëra në infrastruktur dhe paisje teknologjike, rezultatet e parametrave tregojnë se uji pas trajtimeve është i cilësisë së lartë për pirje, sipas normativave të përcaktuara nga OBSH. Rekomandohet kontrolla e vazhdueshme e cilësisë së ujit nëpër fazat e trajtimit, që të identifikohen ndryshimet momentale të infrastruktures dhe teknologjisë së trajtimit të ujit, me qëllim të ruajtjes së cilësisë së ujit për pirje. Rezultatet e analizave tregojnë se uji i trajtuar nga Liqeni i Radoniqit, është i pasur me oksigjen me mesatare 10,74 mg/l, i varfër me kripëra neutrale. Përbërja e llojeve karbonate e fut ujin në barazpeshë të afërt me kalcitet. Hekuri (mes.0,048 mg/l Fe), mangani (mes. 0,024mg/l Mn) dhe alumini (mes.0,087 mg/l Al), janë prezentë në sasi të vogla. Përqëndrimi i nitrateve (mes.0,85 mg/l NO 3 ), nitriteve (0,0031 mg/l NO 2 ) dhe

Tiranë, 2015

106

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

fosfateve (0,059 mg/l PO 4 ) të ujit, varet nga lëndët ushqyese të cilat shkaktojnë erën e dallueshme . Që ndihet në ujin e pijes, që nuk është e pazakonshme. Përqëndrimi i substancave organike natyrore, i matur sipas parametrave TOC nuk është i lartë. Shpenzimi i KMnO 4 (mes. 3,47 mg/l KMnO 4 ) përcakton shkallën e ndotjes së ujit, nga substancat organike që mund të oksidohen. Të dhënat e paraqitura tregojnë se cilësia e ujit të trajtuar prej përmbajtjes së lëndës organike në përgjithësi është e mirë. Parametrat bakteriologjik të analizuar në ujin e trajtuar, nuk paraqesin praninë e bakterieve (bakteriet totale koliforme, bakteriet koliforme me prejardhje fekale, apo Esherihio- coli). Prandaj, nga rezultatet e fituara të parametrave të ujit tregojnë se uji i trajtuar, i përmbushë Standardet për Kualitetin e Ujit të Pishëm sipas Udhëzimit Administrativ Nr. 16/2012 Mbi Cilësinë e Ujit për Konsum nga Njeriu. Në tabelen më sipër është paraqitur problemi i erës në nivel marrësin e tretë(NM-III) të ujit të liqenit. Prandaj pasi që është teknikisht e mundshme, era është larguar me ndërrimin e thellësisë së marrjes së ujit të patrajtuar nga niveli i tretë në nivelin e 4 dhe të 5, kjo në mënyrë të suksesshme është realizuar në stacion të filtrimit të KRU Radoniqit. Nga analizat e bëra të vetive organoleptike (A + B/A -1 = FTN=4) është caktuar numri 4 i pragut të ndjeshmërisë së erës me indeksin e fortësisë së erës me 2, prandaj raporti në mes të numrit të indeksit të fortësisë së erës dhe dozës së nevojshme të karbonit aktiv, është përcaktu duke i shtuar karboni aktiv 10 mg/dm3 në ujë të patrajtuar gjerë në largimin e erës, që është fituar sipas raporti: Uji i Lumbardhit të Deçanit është i një kualiteti shumë të lartë. Turbullira e ujit në liqe në nivelin ku mirret gjatë gjithë vitit shkon maksimalja deri në 4,85 NTU.Cilësia e ujit të Liqenit të Radoniqit ndikohet nga faktorët natyrorë dhe aktiviteti human në hapsirën e pellgut ujëmbledhës. Rezultetet e studimit konfirmojnë se objektivat ishin të fokusuara në problematikën e trajtimit të ujit për pije dhe të realizueshme. Janë vlerësuar parametrat kryesore për cilësinë e ujit në përputhje me rekomandimet e OBSH si më poshtë: ⋅

Parametrat organo-leptikë (ngjyra, turbullira, era dhe shija);

⋅

Parametrat fiziko-kimk (temperatura, pHja, përçueshmërija elektrike, kloruret, sulfatet, silikatet, fortësia totale, kalciumi, magnezi, natriumi, kaliumi, mbetja e tharë në 180oC, O 2 i tretur);

⋅

Substancat e padëshirueshme: NO 3 -, NO 2 , NH 4 +, shpenzimi i KMnO 4 , karboni organik total (TOC), H 2 S, Fe, Mn, Cu, Zn, F, B, Cl 2 , Ba, Ag);

⋅

Substanca toksike: As, Cd, CN-, Cr, Hg, Ni, Sb, Se, pesticidet);

⋅

Parametrat mikrobiologjik: (koliform total ose Escherichia Coli, bakterie koliform fekale, streptokoke fekale, bakterie totale, etj).

Këto parametra janë vlerësuar për ujin në pesë nivele të ndyshme të liqenit, për ujin para trajtimit, gjatë fazave të trajtimit dhe pas trajtimit në katër sezonet e vitit dhe për tre vjet 2011, 2012, 2013. Ky informacion është i dobishëm për të ndryshuar nivelin e marrjes së ujit nga shtresa më e përshtatëshme sipas sezoneve dhe kushteve klimatike. Temperatura e ujit varjon nga 8.8 në 13.5oC nga fundi drejt sipërfaqes së liqenit dhe nuk ka ndryshime të theksuara nga një vit në tjetrin. Gjatë vieve 2011-2013 turbullira në pesë nivelet e liqenit është luhatur në intervalin 1.83-2.16 NTU për nivelin e parë (H-1); 1.83-2.28 NTU për nivelin e dytë (H-2); 2.15-2.60 NTU për nivelin e tretë (H-3); 2.18-2.81 NTU për nivelin e katërt (H-4) dhe nga 2.22-3.02 NTU për nivelin e pestë (H-5). Nivelet më të larta të turbullirës vërehen pas reshjeve të shiut deri në 17, 4NTU. Konstatohet se niveli i turbullirës është relativisht më i lartë në vitin 2011 dhe ulet gradualisht në vitet në vazhdim. Turbullira ose lëndët në suspersion rriten me gradientin e thellësisë së ujit. Vlerat e pH janë mbi 7 dhe nuk ndryshojnë dukshën gjatë vitit ose nga një vit në tjetrin. Përçueshmëria elektrike varjon nga 222.5-249.5 µS/ cm. Vërehet një tendencë ulje e vlerave në vitin 2013. Gjatë vieve 2011-2013 vlera mesatare e oksigjenit të tretur në thellësi të ndryshme të liqenit rezulton 10,21 mg/l, ndërsa maksimalja 11,7 dhe minimalja 8,8 mg/l.

Tiranë, 2015

107

L. DAIJA: Menaxhimi i ndikimit të faktorëve natyrorë dhe teknologjik mbi cilësinë e ujit të Liqenit të Radoniqit

Fortësia totale në pesë nivele e ujit të Liqenit Radoniqi ndryshon sipas niveleve të ujit të liqenit. Vlerat janë më të larta në vitin 2012 nga 7.07 në 7.28 0dH. Shpenzimi i KMnO 4, mund të konsiderohet si masë e përmbajtjes së substancave organike në ujë. Vlerat janë më të larta në nivelin e parë dhe vinë duke u ulur me rritjen e thellësisë. Gjithashtu, vlerat kanë tendencë rritje në vitin 2013. Përmbajtja e Fe është e ulët. Vlerat më të larta janë matur në vitin 2013 deri në 0.2 mg/l ujë. Për fosforin vlerat mëtë larta janë konstatuar nëvitin 2011. Përmbajtja ulet në vitin 2012 dhe rritet lehtësisht në vitin 2013. Vlera mesatare e nitriteve në pesë nivelet luhaten në rreth 0,0055 mg/l. Metoda e Jar-testit është përdorur për përcaktimin e dozimit të Karbonit Aktiv Pluhur për eliminimin e erës-shijes së ujit. Sipas indeksit të erës dhe cilësive fiziko kimike të ujit është përcaktuar lidhja midis faktorëve duke bërë të mundur dozimin dixhital të karbonit aktiv. Dozimi me karbon aktiv dhe trajtimi i ujit me kripërat e hekurit ka bërë të mundur eleminimin e erës dhe shijes së padëshirueshme. Ndryshimi i nivelit të marrjes së ujit dhe optimizimi i teknologjisë së përpunimit ka rezultuar me uljen e kostos dhe një produkt me cilësi shumë të mirë për konsumatorin.

Tiranë, 2015

108