T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2483 AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1454

TOPLUM VE ‹LET‹fi‹M

Yazarlar Prof.Dr. Levend KILIÇ (Ünite 1) Doç.Dr. ‹ncilay CANGÖZ (Ünite 2) Yrd.Doç.Dr. Alper ALTUNAY (Ünite 3, 5) Prof.Dr. Nazl› BAYRAM (Ünite 4) Yrd.Doç.Dr. Emre GÖKALP (Ünite 6) Doç.Dr. Canan ÖZTÜRK (Ünite 7) Yrd.Doç.Dr. Ufuk KÜÇÜKCAN (Ünite 8)

Editör Prof.Dr. Nazl› BAYRAM

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹

Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir. “Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r. ‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz. Copyright © 2012 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University.

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹ Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Genel Koordinatör Yard›mc›s› Arfl.Gör.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n Ö¤retim Tasar›mc›s› Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Grafik Tasar›m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Ö¤r.Gör. Nilgün Salur Ölçme De¤erlendirme Sorumlusu Ö¤r.Gör. Betül Hac›köylü Dil Yaz›m Dan›flmanlar› Yrd.Doç.Dr. Hülya Pilanc› Okt. Gönül Yüksel Grafiker Ayflegül Dibek Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Dizgi Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi Toplum ve ‹letiflim ISBN 978-975-06-1150-6 1. Bask› Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 30.000 adet bas›lm›flt›r. ESK‹fiEH‹R, May›s 2012

iii

‹çindekiler

‹çindekiler Önsöz ............................................................................................................ vii Kullan›m K›lavuzu........................................................................................ viii

Bireyden Kitleye ......................................................................

1

YAfiAM VE ‹LET‹fi‹M ..................................................................................... ‹NSANLIK TAR‹H‹NDE B‹R DÖNÜfiÜM DÖNEM‹: SANAY‹ DEVR‹M‹...... K‹TLE VE K‹TLE TOPLUMU ......................................................................... K‹TLE ‹LET‹fi‹M‹ VE K‹TLE ‹LET‹fi‹M ARAÇLARI........................................ K‹TLE ‹LET‹fi‹M ARAÇLARININ ‹fiLEVLER‹.................................................. Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ Okuma Parças› .............................................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................

3 7 10 12 16 19 20 21 22 22 23 24

Habere ‹lk Ad›m: Gazete........................................................ 25 UYGARLI⁄A ADIMLAR: YAZI, KA⁄IT VE MATBAA.................................. Matbaan›n Etkileri ......................................................................................... GAZETEN‹N DO⁄UfiU ................................................................................. Avrupa’da Günlük Gazetelerin Ortaya Ç›k›fl›ndaki Etkenler ...................... Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda Gazetenin Ortaya Ç›k›fl› ................................. HABER OLGUSU .......................................................................................... ‹nternet Gazetecili¤i ...................................................................................... Hangi Olaylar Haber Olur? .......................................................................... Gazetenin Mutfa¤›: Haberin Üretim Süreci ................................................ Haberin De¤erlendirilmesi .......................................................................... Haberin Sunumu ve Ögeleri......................................................................... BASIN KURUMU VE KAMUOYU ................................................................ Kamuoyunun Oluflumu................................................................................. Kamuoyunun Önemi ve Bas›n Özgürlü¤ü .................................................. Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... Okuma Parças› ........................................................................................... .. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................

ÜN‹TE 2

27 27 29 30 31 33 35 35 36 38 40 42 43 44 45 46 47 49 50 50 50

Her Yerdeki Ses: Radyo .......................................................... 51 RADYONUN KISA TAR‹HÇES‹ ..................................................................... Radyonun Do¤uflu ........................................................................................ Türkiye’deki ‹lk Radyo Yay›nlar›.................................................................. K‹TLE ‹LET‹fi‹M ARACI OLARAK RADYO................................................... Radyo Ça¤›..................................................................................................... Prime Time - Drive Time ............................................................................ Radyo Program Türleri ve Popüler Kültür...................................................

ÜN‹TE 1

53 53 55 57 58 58 58

ÜN‹TE 3

iv

‹çindekiler

Haber Saati .............................................................................................. Radyo Oyunlar› ....................................................................................... Radyo ve Popüler Müzik ........................................................................ B‹R PROPAGANDA ARACI OLARAK RADYO ............................................ KÖTÜ GÜNLER‹N DOSTU: AC‹L DURUMLARDA RADYO........................ GÜNÜMÜZDE RADYO ................................................................................. Radyonun Teknolojik Yönü ......................................................................... Radyonun Yasal Yönü ............................................................................ Radyonun Toplumsal Yönü.......................................................................... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ Okuma Parças› .............................................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................

ÜN‹TE 4

Düfl mü, Gerçek mi?: Sinema................................................. 75 B‹R K‹TLE ‹LET‹fi‹M ARACI OLARAK S‹NEMA ........................................... S‹NEMANIN DO⁄UfiU VE TEKNOLOJ‹K GEL‹fi‹M‹ ................................... F‹LM ENDÜSTR‹S‹ ........................................................................................ Üretim ............................................................................................................ Da¤›t›m........................................................................................................... Gösterim ........................................................................................................ Ba¤›ms›z Sinema ........................................................................................... SEY‹RC‹ ......................................................................................................... POPÜLER S‹NEMA ........................................................................................ Tür Filmi ........................................................................................................ Y›ld›zlar.......................................................................................................... Gerçeklik ‹zlenimi ......................................................................................... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ Okuma Parças› .............................................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................

ÜN‹TE 5

58 59 60 62 63 65 65 66 67 69 70 71 72 74 74 74

77 79 81 81 83 84 88 88 90 90 93 94 96 98 99 100 102 103 103

Evdeki Dünya Televizyon........................................................ 105 TELEV‹ZYONUN KISA TAR‹HÇES‹ .............................................................. TÜRK‹YE’DE TELEV‹ZYON YAYINLARI ..................................................... B‹R K‹TLE ‹LET‹fi‹M ARACI OLARAK TELEV‹ZYON .................................. Kültür Endüstrisi ve Televizyon ................................................................... Televizyon: Küresel Köy............................................................................... Bir ‹deolojik Ayg›t Olarak Televizyon ......................................................... Televizyon Dizilerinde Stereotipler .............................................................. Televizyonda fiiddet ...................................................................................... CANLI YAYIN: fi‹MD‹ BURADA VE ANINDA ............................................. TELEV‹ZYONDA HABER‹N YEN‹ YÜZÜ: INFOTAINMENT ..................... Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m .....................................................................................

107 110 111 113 114 115 115 116 117 119 121 122

v

‹çindekiler

Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... Okuma Parças› ........................................................................................... .. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................

123 124 125 125 125

Becerikli F@reyle Uzaklara: ‹nternet ................................... 127 ‹NTERNET, YEN‹ MEDYA, SOSYAL MEDYA VE A⁄ TOPLUMU NED‹R? ................................................................................. ‹nternetin K›sa Tarihçesi ............................................................................... ‹NTERNET ORTAMINDAK‹ H‹ZMET VE UYGULAMALAR......................... SOSYAL A⁄LAR, SANAL CEMAATLER VE SANAL K‹ML‹KLER ................. Farkl› Bir Kamusal Alan m›? ......................................................................... Nettafl ............................................................................................................. ‹NTERNET S‹H‹RL‹ B‹R DE⁄NEK M‹? ......................................................... ‹nternette izleniyor muyuz? .......................................................................... ‹NTERNET‹N SOSYO-EKONOM‹K ETK‹LER‹.............................................. Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ Okuma Parças› .............................................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................

129 133 134 135 138 138 140 143 145 147 148 149 150 151 151 152

Markalar ve ‹majlar: Reklam ve Halkla ‹liflkiler................... 155 G‹R‹fi .............................................................................................................. TÜKET‹M KÜLTÜRÜNÜN GEL‹fi‹M‹ ............................................................ PAZARLAMA ‹LET‹fi‹M‹ ÇALIfiMALARI ........................................................ Pazarlama ‹letifliminin Özellikleri................................................................. ‹kna Edici ‹letiflim Yöntemlerinin Kullan›m› ............................................... REKLAMCILIK ................................................................................................ Reklam›n ‹letiflim Süreci ............................................................................... Marka ‹maj›n›n Oluflturulmas› ...................................................................... Reklamlar›n Toplumsal Etkisi ....................................................................... HALKLA ‹L‹fiK‹LER ........................................................................................ Kurumsal Kimlik ve Kurum ‹maj› ................................................................ Medya ‹liflkileri ............................................................................................. Kurumsal Reklamc›l›k ................................................................................... Kurumsal ‹tibar.............................................................................................. Kriz Yönetimi................................................................................................. Kurumsal Sosyal Sorumluluk........................................................................ Sponsorluk..................................................................................................... Halkla ‹liflkilerin Toplumsal Etkileri............................................................. Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... Okuma Parças› ........................................................................................... .. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................

ÜN‹TE 6

157 158 160 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 171 172 172 173 173 174 175 176 176 177 177 178

ÜN‹TE 7

vi

‹çindekiler

ÜN‹TE 8

Mobil ‹nsana Do¤ru: Yeni Medya ........................................... 179 YEN‹ MEDYA ................................................................................................ ANALOGDAN SAYISALA GEÇ‹fi .................................................................. Analog Nedir? ................................................................................................ Say›sal (Dijital) Nedir? ................................................................................... YEN‹ MEDYANIN ÖZELL‹KLER‹ .................................................................. Çoklu Ortam (Multimedia) ........................................................................... Etkileflimlilik (Interactivity) ........................................................................... Hipermetin (Ba¤lant›l› Metin) ..................................................................... SAYISAL MET‹NLER‹N TÜKET‹M‹ VE ÜRET‹M‹ ......................................... Tüketim.......................................................................................................... Üretim ............................................................................................................ MEDYA YÖNDEfiMES‹.................................................................................. Teknolojik Yöndeflme ................................................................................... Endüstriyel Yöndeflme .................................................................................. ‹çerik ve Hizmet Yöndeflmesi ...................................................................... YEN‹ ‹LET‹fi‹M TEKNOLOJ‹LER‹, YEN‹ MEDYA VE DE⁄‹fi‹M .................. De¤iflen Ekonomi.......................................................................................... De¤iflen ‹letiflim Biçimleri............................................................................. Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ Okuma Parças› .............................................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................

181 182 182 183 184 184 185 186 187 187 188 189 189 190 191 192 193 194 199 201 202 203 205 205 206

Sözlük ................................................................................... 207

Önsöz

Önsöz Sevgili Ö¤renciler, ‹letiflim, bireysel ve toplumsal ihtiyaçlar›m›z› karfl›lamak için temel araçlar›m›zdan biri. Kalabal›klar içinde yaflayan bizler, ihtiyaçlar›m›z› yaln›zca yüz yüze iletiflim ortamlar›nda karfl›lam›yoruz. Genifl insan topluluklar›n› hedefleyen iletiflim ortamlar› da hayat›m›z›n önemli bir parças›n› oluflturuyor. Sabah uyand›¤›m›z andan bafllayarak gün ve gece boyunca radyo, televizyon, gazete, internet gibi iletiflim araçlar›ndan bize pek çok ileti ulafl›yor. Bu iletiler bizi etkiliyor, duygu ve düflüncelerimizi hatta davran›fllar›m›z› de¤ifltiriyor. Bu kitapta, iletiflim olgusunun kitlesel boyutunu ele alarak Sanayi Devrimiyle birlikte geliflen kitle iletiflim araçlar›n›, bu araçlarla toplum aras›ndaki iliflkilerin temel ögelerini tan›tmaya çal›flt›k. Günlük hayat›n›zda kolayl›kla gözlemleyebilece¤iniz örnekleri de içeren bu kitab›n bilgi da¤arc›¤›n›z› geniflletece¤ini umuyorum. Konular› kendi gözlem ve deneyimlerinizle çeflitlendirmeniz, tart›flman›z, istenen çal›flmalar› yapman›z ve sorular› yan›tlaman›z bilgilerinizin pekiflmesi ve kal›c› hale gelmesine yard›mc› olacakt›r. Üniteler içinde size kitap ve internet siteleri önerdik. Bu kaynaklar›n konular› daha genifl boyutlarda tart›flabilmeniz için yararl› olaca¤›n› düflünüyoruz. Çal›flmalar›ndan söz etti¤imiz ve al›nt›lar yapt›¤›m›z kuramc›lar hakk›nda k›sa bilgilere yer verdi¤imiz çerçeveler söz konusu kiflilere iliflkin daha ayr›nt›l› bilgilere ulaflman›z için yol gösterici niteliktedir. Baz› ünitelerde ise konuyla ilgili bir olay› Tarihte Bir Gün çerçevesine yerlefltirdik. Kitle iletiflimi böyle pek çok olay›n nedeni ve sonucu olabilecek geliflmelerle doludur. Kitab›n›zda bulaca¤›n›z bütün bilgiler konular› daha iyi anlaman›z› ve daha genifl bir çerçevede düflünmenizi sa¤lamak için düzenlenmifltir. Baflar› dileklerimle… Editör Prof.Dr. Nazl› Bayram

vii

Kullan›m K›lavuzu

viii

K

endi kendine ö¤renme ilkelerine göre haz›rlanm›fl olan bu kitab›n ifllevlerini ö¤renmek için haz›rlanan “Kullan›m K›lavuzu”, konular› anlaman›zda ve s›navlara haz›rlanman›zda sizlere fayda sa¤layacakt›r.

Girifl: Ünitede ifllenen konulara iliflkin bilgi veren, konuya bafllamadan önce sizi düflünmeye iten, gerekti¤inde konular› daha iyi kavrayabilmeniz için yapman›z gerekenleri belirten k›sa aç›klamalard›r.

Amaçlar›m›z: ÜniteN yi tamamlad›¤›n›zda kazanaca¤›n›z bilgi ve becerilerdir.

Örnek Olay: Ünitede ifllenen konular›n günlük yaflama yans›malar›n› içeren, kuramsal aç›klamalarla çevrenizde yaflanan olaylar aras›nda ba¤ kurman›za yard›mc› olmay› hedefleyen örnek olaylar, anektodlar, al›nt›lar ya da gazete haberleridir.

Anahtar Kavramlar: Ünitede aç›mlanan temel kavramlard›r. Ünitedeki önemli noktalara iliflkin ipuçlar› verir.

N

Amaç Sorusu: Amaçlar›m›z bölümünde s›ralanan sorular›n yan›tlanmas› için gerekli bilgi ve becerilerin ifllendi¤i bölümleri gösterir. A M A Ç

1

Yana Ç›kma: Metin içinde yer alan önemli kavram ve ifadelere iliflkin tan›m ya da aç›klamalard›r. Önemsemeniz gereken noktalar› gösterir. Metin içinde yap›lan aç›klamalar›n bir tür çok k›sa özeti gibi düflünülebilir.

SIRA S‹ZDE

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M

D Ü fi Ü N E L ‹ M

S O R U

S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

‹çerik Haritas›: Ünite içinde K ‹ T A P hangi konular›n ifllenece¤ini gösterir. Ana konular›n bafll›klar›n› içerir. TELEV‹ZYON

‹NTERNET

Dikkat: Hat›rlatmak, baz› noktalaD‹KKAT ra dikkatinizi çekmek, farkl› bir üniteye, kayna¤a ya da ünite içindeki bir koS‹ZDE için gerekli uyar›nu bafll›¤›naSIRA yönlendirmek lar› içerir.

N N

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

D‹KKAT D‹KKAT

AT

NNNN

SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE

ZDE

MIZ

P

K Ki t a‹ pT: A P Konu ileK ‹ T A P ilgili di¤er kitaplara yönlendirir.

TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON

YON

ET

Kullan›m K›lavuzu

AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ

‹NTERNET ‹nternet: ‹fllenen ‹NTERNET

konularla ilgili internet adreslerini içerir.

S›ra Sizde: ‹fllenen konular› SIRA S‹ZDE kavray›p kavramad›¤›n›z› kendi kendinize ölçmenize yard›mc› olan, sizleri düflünmeye Dve yönlendiren Ü fiuygulamaya ÜNEL‹M sorulard›r. S O R U

D‹KKAT

N N

Özet: Ünitede ayr›nt›l› ifllenen konular›n önemli noktalar› tekrar vurgulan›r.

Kendimizi S›nayal›m: Ünitede ifllenen konular› ö¤renip ö¤renmedi¤inizi kendi kendinize ölçmenizi sa¤layacak, bir tür s›nava haz›rl›k testidir. S›navlarda ç›kabilecek türde sorular› içerir.

Okuma Parças›: Bu bölümde, baz› do¤rudan iliflkili bilimsel bir çal›flmadan al›nan okuma parçalar›na yer verilmektedir. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›: "Kendimizi S›nayal›m" bölümündeki sorular›n cevaplar›n› ve ilgili olduklar› konular› içerir. Yanl›fl cevaplad›¤›n›z sorularla ilgili konular› tekrar etmeniz s›navdaki baflar›n›z› art›rabilir.

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

“

‹NTERNET

Yaflam›n ‹çinden: Ünitede aktar›lan kuramsal aç›klamalar ile günlük yaflam›m›zda karfl›laflt›¤›m›z olaylar aras›nda iliflki kurman›z› sa¤lamak için verilmifl haber ve al›nt›lard›r.

”

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›: "S›ra Sizde"lerde yer alan sorular›n cevaplar›n› içerir. Her hangi bir S›ra Sizde sorusuna verdi¤iniz cevap ile bu bölümdeki cevab› karfl›laflt›rarak, ilgili konuyu ne ölçüde ö¤rendi¤inizi belirleyebilirsiniz.

Yararlan›lan Kaynaklar: ‹fllenen konulara iliflkin daha genifl bilgi edinmek isteseniz bu bölümde yer alan kaynaklar› inceleyebilirsiniz.

ix

Bireyden Kitleye

1

Geçenlerin ço¤u hallerinden memnun ve ayaklar› yere sa¤lam basan insanlar gibiydiler. Sanki tek düflündükleri kalabal›¤›n aras›nda kendilerine yol açmakt›. Kafllar›n› çat›yor ve bak›fllar›n› her yanda gezdiriyorlard›; üstlerini bafllar›n› düzeltip kofluflturmaya devam ediyorlard›. Daha baflkalar›n›n-bunlar da kalabal›kt›düzensiz hareketleri ve k›pk›rm›z› kesilmifl suratlar› vard›; etraflar›n› alan, say›s›z insandan oluflma kalabal›kta sanki kendilerini yaln›z sanm›fllar gibi, kendi kendilerine konufluyorlar ve birtak›m jestler yap›yorlard›. Yolda durmak zorunda kald›klar›nda , m›r›ldanmaya da ans›z›n son veriyorlard›; ama jestleri daha bir belirginlefliyordu; dudaklar›nda ilgisiz, zorlama bir gülümsemeyle, yollar›na ç›kanlar geçip gidene kadar bekliyorlard›... Edgar Allan Poe / Ola¤and›fl› Öyküler

Amaçlar›m›z

N N N N N

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; iletiflim kavram›n›, iletiflim sürecini ve ögelerini tan›mlayabilecek; tarihsel olarak Sanayi Devriminin nas›l ortaya ç›kt›¤›n› aç›klayabilecek; kitle, kitle toplumu olgular›n› toplum bilimi aç›s›ndan tan›mlayabilecek; kitle iletiflimi ve kitle iletiflim araçlar› olgular›n› tan›mlayabilecek; kitle iletiflim araçlar›n›n ifllevlerini aç›klayabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.

1

2

Toplum ve ‹letiflim

Örnek Olay Okullara “Medya Okur Yazarl›¤›” dersi Milli E¤itim Bakanl›¤› (MEB) ve RTÜK taraf›ndan imzalanan protokolle bu y›l ilkö¤retim okullar›nda seçmeli verilmesi planlanan, “Medya Okur Yazarl›¤›” dersinin, çocuklar›n medyay› de¤erlendirmesinde etkili olaca¤› ancak, dersin müfredat›n›n haz›rlanmas› ve ifllenmesi s›ras›nda mutlaka iletiflim fakültelerinden destek al›nmas› gerekti¤i bildirildi. Selçuk Üniversitesi ‹letiflim Fakültesi Gazetecilik Bölümü Ö¤retim Üyesi Yrd. Doç. Dr. Mustafa fieker, medyan›n kimi zaman ö¤rencilerin e¤itiminde, okul ve aileden daha etkin olabildi¤ini söyledi. fieker, ilkö¤retim müfredat›na eklenece¤i aç›klanan “Medya Okur Yazarl›¤›” dersini, düflünce olarak olumlu oldu¤unu vurgulayarak, flöyle konufltu: “Özellikle ilkö¤retim ça¤›ndaki çocuklar›n televizyon izlemeye büyük zaman ay›rd›klar› düflünülürse, televizyondan yararlanma, televizyonu kullanma yani, televizyonu okuma konusunda bilgilendirilmeleri yararl› olabilir. Di¤er yandan yeni bir medya olan internetin, gerek okullarda gerekse okul d›fl›nda ö¤renciler taraf›ndan yo¤un flekilde kullan›ld›¤› bilinmektedir. Konulmas› düflünülen dersin, kitle iletiflim araçlar›n›n iflleyifli, yap›lanmas›, ekonomi-politi¤i gibi konularda altyap› oluflturmas› ve böylelikle çocuklar›n medyay› do¤ru de¤erlendirmesini sa¤lamas› mümkün.” fieker, dersin sosyal bilgiler ö¤retmenleri taraf›ndan verilmesinin planland›¤›n›, ancak bunun yanl›fl olabilece¤ini, medya gibi derinli¤i bulunan konunun, iletiflim fakültelerinde kapsaml› e¤itim alan, lisans›n› tamamlam›fl kifliler taraf›ndan ders olarak okutulmas› gerekti¤ini ifade etti. Pilot uygulama ile 5 ilde bafllamas› öngörülen dersin, ülke geneline yayg›nlaflt›r›lmas›n›n planland›¤›n› da kaydeden fieker, flunlar› söyledi: “Bafllayacak medya derslerinin yayg›nlaflt›r›lmas›n›n da planland›¤›na göre, iletiflim fakültesi mezunlar›ndan oluflacak bir e¤itici kadrosu oluflturularak derslerinin bu kadrolarca yürütülmesi düflünülmeli. Di¤er yandan MEB ve RTÜK ifl birli¤ince bafllat›lan bu giriflimin, teorik altyap›s›n›n sa¤l›kl› oturtulmas› için iletiflim fakültelerinden mutlaka akademik destek al›nmal›. Özellikle kullan›lacak ders kitaplar›n›n, konuyla ilgili uzman iletiflimciler taraf›ndan haz›rlanmas›, en az e¤itimci kadrosunun iletiflimcilerden oluflmas› kadar önemlidir.” Kaynak: Hürriyet, 27 A¤ustos 2006

Anahtar Kavramlar • • • • • •

‹letiflim Süreci Kitle Toplumu Kaynak Kitle ‹letiflimi Al›c› Kitle ‹letiflim Araçlar›

• • • • • •

‹leti Bas›l› Araçlar Kodlama Elektronik Araçlar Gürültü Foto¤rafik Araçlar

‹çerik Haritas›

Toplum ve ‹letiflim

Bireyden Kitleye

• YAfiAM VE ‹LET‹fi‹M • ‹NSANLIK TAR‹H‹NDE B‹R DÖNÜfiÜM DÖNEM‹: SANAY‹ DEVR‹M‹ • K‹TLE VE K‹TLE TOPLUMU • K‹TLE ‹LET‹fi‹M‹ VE K‹TLE ‹LET‹fi‹M ARAÇLARI • K‹TLE ‹LET‹fi‹M ARAÇLARININ ‹fiLEVLER‹

1. Ünite - Bireyden Kitleye

N

3

YAfiAM VE ‹LET‹fi‹M A M A Ç

1

‹letiflim kavram›n›, iletiflim sürecini ve ögelerini tan›mlamak.

‹lk insan›n yaflant›s›nda neler vard›? Her halde ilk s›raya beslenmeyi yerlefltirmek gerekir. Beslenen, karn›n› doyuran insan›n bir sonraki ihtiyac› ise korunmakt›r. Kontrol edemedi¤i do¤a olaylar›ndan, vahfli hayvanlardan kendisini korumas›d›r. ‹nsan, yaflamaya bafllad›¤› ilk günden beri yaflant›s›n› tek bafl›na de¤il, kendi gibi baflka insanlarla birlikte sürdürmüfltür. ‹nsan›n di¤er insanlarla birlikte yaflad›¤› ortam ise, do¤ad›r. ‹nsan, beslenirken ve korunmaya çal›fl›rken do¤ayla etkileflim halinde olmufl, çeflitli araç ve gereçler gelifltirmifltir. Avlanmak için sivri uçlu bir sopay› kullan›rken, so¤uktan ve s›caktan korunmak için hayvanlar›n derisinden yararlanm›flt›r. Do¤ayla etkileflim içinde her insan kendi becerileri ve yeteneklerine uygun iflleri üstlenmifltir. Baz›lar› hayvanlar› kovalam›fl ya da gözcülük yapm›fl, baz›lar› avlanm›fl, baz›lar› da avlad›klar› hayvanlar› parçalayarak yemek için haz›rlam›flt›r. Böylece ilk insandan bafllayarak, insanlar aras›nda ifl bölümü ortaya ç›km›flt›r. Yani bir ifl, iki ya da daha çok kifli aras›nda bölünerek yap›lmaya bafllanm›fl ve her insan belli bir ifli yapmaya yönelmifltir. ‹nsan, beslenme ve korunmaya yönelik ihtiyaçlar›n› do¤al çevresini paylaflt›¤› di¤er insanlarla iliflkiye girerek gidermifltir. ‹nsan›n birey olarak di¤er insanlarla kurdu¤u iliflkiler çok önemlidir. Bu iliflkiler sonucunda toplumsal yaflam ortaya ç›km›flt›r. ‹nsan duygular›n›, düflüncelerini baflka insanlara aktarmaya çal›flm›flt›r. Bu konu, insan yaflam›n›n ayr›lmaz bir parças›d›r. En basit flekliyle, her insan gördü¤ü yaflad›¤› bir olay› baflka insanlara çeflitli nedenlerle aktarmak ister. ‹lk insan, vahfli bir hayvan avlarken yaflad›klar›n› ma¤aras›na döndü¤ünde di¤er insanlara anlatmaya çal›flm›flt›r. Bunun için sesini, el ve kol hareketlerini kullanm›flt›r. Belki de kal›c› olmas›n› sa¤lamak için ma¤ara duvar›na bir resim çizmifltir. Günümüzde bizler de ayn› flekilde, konuflarak, el kol hareketleriyle ya da çizerek duygu ve düflüncelerimizi baflkalar›na aktarm›yor muyuz? ‹nsan›n duygular›n› ve düflüncelerini baflka insanlara aktarma kayg›s› ilk insandan beri vard›r. Bunun ad› iletiflimdir. ‹letiflim sözcü¤ü, komünikasyon ve haberleflme olarak da kullan›lm›flt›r. ‹letiflim, Bat› dillerinde “communication” sözcü¤ü, Latincedeki kökeni communis sözcü¤ünden gelir. Bu durumda iletiflim denildi¤inde anlafl›lmas› gereken fley; toplum içinde ortaya ç›kan kar›fll›kl› iliflki yani etkileflim, de¤ifl tokufl ve paylafl›md›r. Peki bu süreç içinde neyin etkileflimi, de¤ifl tokuflu ve paylafl›m› söz konusudur? Duygular›n, düflüncelerin, bilgilerin ve becerilerin. ‹letiflim kavram›n›n toplum içinde ortaya ç›kt›¤›n› vurgulad›k. Bu kavram toplum içinde tek bir alanda ortaya ç›kmaz. ‹letiflim kavram› birçok farkl› alanda ve farkl› anlamda kullan›l›r. Bu nedenle iletiflim kavram›n›n tan›m› denildi¤inde karfl›m›za binlerce tan›m ç›kar. ‹flte bu tan›mlardan baz›lar›: • Bir düflüncenin konuflma yoluyla karfl›l›kl› de¤ifl tokuflu • Organizma düzeyinde bile olsa ortak davran›fla olanak veren etkileflim • Duygular›n, düflüncelerin, bilgi ve becerilerin aktar›lma süreci • Yaflayan bir evrenin parçalar›n›n ilintilenmesi, ba¤lant›lar›n›n kurulmas› süreci • Askeri dilde iletimin (Komutun) gönderilmesi ile ilgili araç, usul ve teknikler • Kayna¤›n karfl› taraf› etkilemeyi amaçlayan davran›fl› • Güç ve iktidar olarak kullan›lan mekanizma

Communis: Latince’den gelen bu kavram, birden çok kifliye ya da nesneye ait olan ve ortaklafla yap›lan anlam›na gelir.

D‹KKAT

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

4 AMAÇLARIMIZ

N N

Toplum ve ‹letiflim

TELEV‹ZYON

1

‹letiflim kavram› cans›z ve çal›flan sistemlerle mi yoksa canl›lar dünyas›yla m› ilgili bir SIRA S‹ZDE kavramd›r?

‹DNÜTfiEÜRNNE LE‹TM

D‹ NÜTfiEÜRN NE LE‹TM

Resim 1.1

‹nsanlar tarih S O R U boyunca de¤iflik araçlarla, farkl› biçimlerde iletiflim D‹KKAT kurmufllard›r. SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

AMAÇLARIMIZ

Bu tan›mlar›KMerih ‹letiflim Nedir? (‹stanbul: Cem Yay., 1993) adl› kitab›n‹ T A Z›ll›o¤lu’nun, P dan ald›k. Bu kitab›n 1. bölümünde konuyla ilgili ayr›nt›l› bilgi bulabilirsiniz.

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE

SIRA S‹ZDE

S O R U

D‹KKAT

N N

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

‹NTERNET ‹letiflim: Duygular›n, düflüncelerin, bilgi ve becerilerin aktar›lmas›, paylafl›lmas› sürecidir.

Kaynak: Bir iletiyi oluflturarak gönderen; kifli, kurum ya da araçt›r.

Yeniden konunun bafl›na dönelim, ilk insan›n yaflant›s›nda önce beslenme ve ‹ N T E R N E T varl›¤›ndan söz etmifltik. ‹nsan›n beslenebilmesi ve korunabilkorunma olgusunun mesi için de iletiflim gereklidir. Her ne nedenle olursa olsun, insan›n duygu ve düflüncelerini baflka insanlara aktarma kayg›s› hep vard›r. ‹flte bu da iletiflimdir. Binlerce farkl› tan›m›na ra¤men, iletiflim denildi¤inde insanlar aras› bir süreç ve bu süreçte yer alan araçlar anlafl›l›r. ‹nsan, duygu ve düflüncelerini baflka insanlara nas›l aktar›r ya da paylafl›r? ‹lk akla gelen, insanlar aras›ndaki konuflmad›r. Yani sözlü iletiflimdir. El, kol hareketleri ve bak›fllar›m›z› kullanarak da iletiflimde bulunabiliriz. Bu da sözsüz iletiflimdir. Bir yüzey üzerine çizerek, boyayarak ya da yazarak da düflüncelerimizi aktarabiliriz. Konuflarak, el kol hareketleriyle ya da çizerek, yazarak bir düflünceyi baflka bir insanla paylaflmak en basit iletiflim biçimleridir. ‹nsan bu basit iletiflim biçimlerini ilk ça¤lardan beri kullanmaktad›r. ‹letiflim kavram›n›n tarihi, insanl›k tarihi kadar eskidir. Ma¤ara duvar›ndaki resimlerden bafllayarak M›s›r papirüsleri, Asur posta sistemini anmak gerekir. ‹nsan›n oluflturdu¤u örgütlü her toplumun temel ögelerinden biri iletiflimdir. Bu anlamda teknolojinin de¤iflip geliflmesiyle birlikte, XIX. yy.dan itibaren iletiflim kavram›n›n günümüzde üzerinde konufltu¤umuz flekliyle kullan›m› ortaya ç›km›flt›r. ‹letiflim denildi¤inde; belirli bir sonuca do¤ru gidifl, aralar›nda iliflki olan ögelerin oluflturdu¤u bir süreç anlafl›l›r. En basit anlamda iletiflim süreci üç temel ögeden oluflur: Kaynak, al›c› ve ileti. Kaynak, bir iletiyi oluflturarak gönderendir. Kaynak, konuflan, yazan, çizen ya da beden dilini kullanan bir birey olabilirken; bir kurum ya da araç da olabilir. Örne¤in; gazete, yay›nevi, televizyon yay›n kurumu da ileti-

5

1. Ünite - Bireyden Kitleye

flim sürecinde kaynak olabilir. ‹ki insan birbiriyle konuflurken kaynak tek kiflidir. Baflka iletiflim süreçlerinde kaynak bir gazete, bir haber ajans›, radyo istasyonu ya da televizyon kanal› olabilir. Yani kifliler aras› yüz yüze iletiflimde kaynak kiflidir; gazete ve radyo televizyon söz konusu oldu¤unda ise kaynak bir kurumdur. Al›c›, baflka bir deyiflle hedef, kayna¤›n gönderdi¤i iletiyi aland›r. Al›c› bir fleyin yöneldi¤i yerdir. ‹letiflim sürecinde de al›c›n›n yöneldi¤i aland›r. Al›c›, tek bir kifli olabilir, bir kitab› okuyan kifli ya da televizyon izleyen birisidir. Bir s›n›f içindeki grup, bir futbol maç› izleyicileri ya da bir gösteriye kat›lan grup içindeki tek tek bireyler olabilir. Al›c›, bir gazetenin okuyucusu ya da bir televizyon kanal›n›n izleyicisi olan birey olabilir. Basit anlamda iletiflim sürecinin bir taraf›nda kaynak di¤er taraf›nda ise al›c› yer al›r. Kaynak konuflan, yazan, çizen, el-kol ve yüz hareketleri yapan bir birey ya da gazete, radyo ve televizyon kuruluflu gibi bir örgüttür. Al›c› ise dinleyen, okuyan, izleyen birey ya da gruplar olabilir. ‹letiflim sürecinde kayna¤›n al›c›ya gönderdi¤i her türlü söz, iflaret, ses olgular›na ileti denir. Bir iletiflimin istenilen amaca ulaflmas› ve etkili olabilmesi için iletinin içeri¤i ve yap›s› önemlidir. Kayna¤›n oluflturdu¤u iletinin içeri¤i ve biçimi iletiflimin etkili olmas›nda belirleyici rol oynar. ‹ki insan karfl›l›kl› konuflurken, ileti sözler ve davran›fllard›r. Evde gazete okuyan, televizyon izleyen bir kifli için ileti televizyon ekran›ndan ve gazete sayfas›ndan aktar›lanlard›r. ‹letiflim sürecinde, ileti sinyallerini kaynaktan al›c›ya tafl›yan ögeye kanal denir. ‹letiflim sürecinde kaynak, al›c› ve ileti sosyal bir olgu olarak iletiflim kuramlar›n›n konusu olurken, kanal ise teknikle, mühendislikle ilgilidir, iletiflim kuramc›lar›n›n do¤rudan ilgili alanlar›na girmez. Örne¤in iki birey aras›ndaki iletiflimde kanal fiziksel olarak ortaya ç›kar, ses ve bedenimiz gibi. Yine iki birey aras›ndaki iletiflimde telefon hatlar›, kablolar, uydu, telefon ayg›tlar›n›n oluflturdu¤u ve sesinizi ileten sistem kanald›r. ‹letiflimin amac›, kayna¤›n iletiyi al›c›ya ulaflt›rmas›d›r. Kaynak, iletiyi bir kanal arac›l›¤›yla iletir. ‹leti ‹ki genç düflünelim: Erkek, k›z arHedef Kaynak kadafl›na duygular›n› aktarmak Al›c› istemektedir. Erkek kaynakt›r, k›z Kanal ise al›c›d›r. Kaynak yani erkek, al›c› olarak belirledi¤i k›z arkadafl›na duygular›n› ve düflüncelerini yani iletisini belli bir biçime sokarak iletir. Belediye otobüsünde insanlar›n aras›nda, arkadafl›n› kolundan çekerek, “seni seviyorum” diyebilir. Ayn› iletiyi, deniz kenar›nda bir çay bahçesinde k›z arkadafl›na çiçek vererek de söyleyebilir. ‹kinci iletiflim, birincisinden çok farkl›d›r. Çünkü, aktar›lan ileti kadar, seçilen ortam da önemlidir ve ileti, ortamla bütünleflerek al›c›ya ulafl›r. Erkek, “seni seviyorum” cümlesini hofl bir ortamda ve çiçek demetiyle biçimlendirerek söylemektedir. ‹flte bu, iletinin kodlanmas›d›r. Kaynak bir iletiyi kodlarken; sözcükler, resimler ve simgeler yard›m›yla düflüncesini iletime haz›r bir hale getirir. Kaynak, al›c›ya tafl›yaca¤› bilgi, duygu ve düflüncelerini iletiflim kanal›yla gönderebilmek için; sözcükleri, resimleri, simgeleri kullan›r. Yani bilgi, duygu ve düflünceleri gönderilebilecek flekilde kodlar. Yüz yüze konuflan iki kiflinin iletiflim sürecindeki kodlama sözcüklerden, el-kol hareketlerinden yüz ifadesinden oluflurken; bir gazete ve televizyon gibi araçlar›n içinde oldu¤u iletiflim sürecinde kodlama farkl›la-

Al›c›: Kayna¤›n karfl›s›nda konumlanm›fl olan ve iletiyi almas› amaçlanand›r.

‹leti: Kayna¤›n bir fleyi al›c›ya iletmek için üretti¤i sözel, görsel sinyal ya da sinyaller bileflimi. ‹letiflim sürecinde iletiflen fleydir.

Kanal: Kaynaktan al›c›ya iletiyi tafl›yan ögedir.

fiekil 1.1 ‹letiflim Süreci. En basit olarak iletiflimin üç temel ögesi kaynak, al›c› ve iletidir. Kaynak iletiyi gönderendir. Al›c›, kayna¤›n gönderdi¤i iletiyi aland›r. Kaynaktan al›c›ya giden ise iletidir.

Kodlama: Bir iletinin, iletiflim kanal›n›n özellikleri ve uygun olacak flekilde biçimlendirilmesi. Kodlama, sözcükler, el-kol hareketleri ya da resimler, simgeler gibi çok genifl bir alan› kapsayabilir.

6

Toplum ve ‹letiflim

Gürültü: Kayna¤›n amaçlad›¤› iletiyi bozan, al›c›n›n kaynaktan gelen iletiyi istenilen flekilde almas›n› engelleyen bir fleydir.

Geri Bildirim: Bir kayna¤›n gönderdi¤i iletiye al›c›n›n gösterdi¤i tepkidir.

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

‹letiflim Süreci ve Geri Bildirim. Kayna¤›n al›c›ya K gönderdi¤i ‹ T A P iletiye karfl› al›c›n›n gösterdi¤i tepki geri bildirimdir.

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

‹letiflim sürecini temel ögeler, iletiflim ortamlar›na göre farkl›lafl›r. Örne¤in; D ‹ K K oluflturan AT yüz yüze iletiflimde kaynak ve al›c› birey iken, gazete ve televizyon ortamlar›nda durum farkl›lafl›r. Bu konu kanal, kodlama, gürültü ve geri bildirim için de ayn›d›r.

N N

fiekil 1.2 AMAÇLARIMIZ

fl›r. Bu durumda kodlamay› belirleyen, arac›n teknik yap›s›d›r. Görüntüler, resimler, arac›n teknik yap›s›na uygun çeflitli simgeler kodlamay› oluflturabilir. Kaynak konumundaki erke¤in sözcüklerini; elindeki çiçek demeti, sakal trafl›, giydi¤i gömle¤in rengi gibi birçok simgesel öge etkiler. ‹leti kodlan›rken, iletilmek istenen düflüncenin ne oldu¤u unutulmamal›d›r. Kodlama k›sa, çarp›c› ve kolay anlafl›l›r olmal›d›r. Erkek, duygular›n› “seni”, “seviyorum” sözcükleriyle ve çiçek demetiyle kodlayarak iletmifltir. Ancak, o s›rada cep telefonuna gelen mesajlarla ilgilenirse sevgi sözcükleri de sundu¤u çiçek de etkisini yitirebilir. ‹letiflim sürecinde bunun ad› gürültüdür. Kaynak, iletisini al›c›n›n anlamayaca¤› flekilde kodlad›¤›nda ya da sürece kodlamay› bozan ögeler girdi¤inde al›c› iletiyi istenen flekilde alamayabilir. Örne¤in, ekonominin günlük hayat›m›z› nas›l etkiledi¤i konusundaki bir aç›klamay› düflünelim. Aç›klamay› yapan kifli, konuyu ekonominin teknik kavramlar›yla aç›klamaktad›r. Bu aç›klamay› dinleyen s›radan bir kifli için bu konuflman›n ekonomiyle ilgili teknik bölümü gürültüdür. Bu kavramlar› bilmeyen için bu iletiflimin büyük bir bölümü anlams›zd›r yani gürültüdür. Aç›k net, dikkat çekici, ak›lda kal›c› flekilde kodlanmayan iletiler hedefe ulaflm›fl olmas›na ra¤men alg›lanmayabilir. Yukar›da aç›klamaya çal›flt›¤›m›z gibi, iletiflim bir süreçtir. Kayna¤›n iletiyi kodlamas› ve bir kanala yükleyerek al›c›ya göndermesinden oluflan bir süreç. Bu aç›klamalardan, iletiflimin tek yönlü ve dura¤an bir süreç oldu¤u anlafl›lmamal›d›r. ‹letiflim, geliflen ve de¤iflen dinamik bir süreçtir. Yine örne¤imize dönelim; erkek, k›z arkadafl›na “seni seviyorum” derken cep telefonuyla ilgilendi¤inde tepkiyle karfl›lafl›r. K›z arkadafl› bunu önce bak›fllar›yla yapar, yeterli olmazsa sözle destekler. Yani iletiflim sürecini sadece kayna¤a b›rakmaz, kaynaktan gelen iletiye tepkisini bildirir. ‹letiflim sürecinde buna geri bildirim denilmektedir. K›z arkadafl›ndan geri bildirimi alan erkek, telefonu bir yana b›rak›p ilgisini arkadafl›na yönlendirdi¤inde anlaml› bir iletiflim sürdürüyor olacakt›r. Al›c›n›n gösterdi¤i tepkinin, yani SIRA S‹ZDE geri bildirimin iletiflim sürecini etkileyebilmesi için kaynak taraf›ndan kabul edilmesi ve dikkate al›nmas› gerekir. Geri bildirim her türlü iletiflim sürecinde vard›r. Gazete ve Dtelevizyon Ü fi Ü N E L ‹ M kurulufllar›na gönderilen okuyucu, izleyici mektuplar› ya da telefonlar› da bir tür geri bildirimdir. Bu tepkilerin durumuna göre, gazete belki sayfa düzenini ya da bir konuya bak›fl›n›, televizyon kuruluflu ise bir program›n yaS O R U y›n saatini de¤ifltirebilir.

SIRA S‹ZDE

Dinamik bir süreç olan iletiflim, toplumsal yaflam›n temel olAMAÇLARIMIZ di Geri Bil rim gusudur. ‹nsan›n tarih içinde or‹leti taya koydu¤u sosyo-kültürel geHedef liflmeler, iletiflim olgusunun da K ‹ T A P Kaynak Al›c› geliflmesine ve de¤iflmesine neKanal den olmufltur. ‹nsan›n do¤ayla etkileflimi sonucunda gelifltirdi¤i TELEV‹ZYON araç ve gereçler insan›n toplumsal yaflant›s›n› etkiledi¤i gibi insanlar›n iletiflim biçimlerini de etkilemifltir. Bu anlamda, iletiflimin tarihini anlatarak, insanl›k tarihini anlatmak mümkündür. ‹NTERNET

7

1. Ünite - Bireyden Kitleye

‹letiflim sadece bir insan›n bir baflka insana duygular›n›, düflüncelerini aktarmas› de¤ildir. Ma¤arada yaflayan insan› düflünelim: Avlanmak için ma¤aradan ayr›lan bir erkek ma¤aras›na döndü¤ünde; yaflad›klar›n› ma¤aradaki di¤er insanlara, ç›kard›¤› seslerle ve el kol hareketleriyle anlatmaya çal›flacakt›r. Ma¤ara duvarlar›na çizilen vahfli hayvan resimlerini de bu kapsamda düflünmek gerekir. ‹nsan, duygu ve düflüncelerini bir yüzey üzerine resim yaparak anlatmaya çal›flm›flt›r. Bir yüzey üzerine resim yaparak duygu ve düflüncelerin aktar›lmas› farkl› bir iletiflim fleklidir. Kaynak konumundaki birey iletisini çizgilerle kodlay›p, al›c›ya iletmek için kanal olarak ma¤ara duvar›n› kullanmaktad›r. Ma¤ara duvar›na hayvan resmini yapan insan, çevresindeki di¤er ma¤aralarda S‹ZDEbu kiflinin, yaflayanlara da ayn› iletiyi göndermek istedi¤inde ifli zorlafl›r.SIRA Çünkü amaçlad›¤› iletiflimi gerçeklefltirebilmesi için bütün ma¤aralara giderek, her ma¤ara duvar›na ayn› resmi çizmesi gerekir. Peki bu iletiflimi sa¤laman›n bir baflka flekD Ü fi Ü N E L ‹ M li olamaz m›? Ma¤ara duvar›na çizdi¤i resmin küçültülmüfl bir benzerini önce bir tafl›n yüzeyine sert bir cisimle kaz›r. Böylece resim, tafl›n yüzeyine oyulmufl olur. S OÜzerine R U Daha sonra ise renk veren bitki yapraklar›n› tafl›n yüzeyine sürer. boya sürülmüfl olan tafl› resmi kopyalamak istedi¤i bir ya da birden çok yüzeye bast›r›r ve resim ortaya ç›kar. Tafl›n üzerindeki resim, birden çok yerde resmedilmifl olur. Bu D‹KKAT da bir baflka iletiflim biçimidir. Bu ilkel iletiflim biçimi günümüzde hâlâ kullan›lmaktad›r. Bu flekilde kaynak, iletmek istedi¤i düflünceyi ço¤altarak birden fazla SIRA S‹ZDE al›c›ya aktarmaktad›r. Bu iletiflim sözle, hareketle ya da bir tek ma¤aran›n duvar›na resim yaparak hayvan düflüncesini iletmekten farkl›d›r. Kullan›lan araçla (bask› için oyulan tafl) hayvan resmi ço¤alt›lmakta, farkl› yerlerde ve birbirinden uzakta AMAÇLARIMIZ yaflayan insanlara iletilebilmektedir.

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

N N

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

Ünsal Oskay’›n, ‹letiflimin ABC’si, (‹stanbul: Simavi Yay., 1992) adl› kitab›ndaki K ‹ T A P ‹letiflim Nedir? Nas›l ‹fller? (ss. 15-40) bölümünde iletiflim konusuyla ilgili temel bilgileri bulabilirsiniz.

K ‹ T A P

T E L E Vbir ‹ Z Yresmin ON ‹ki kiflinin yüz yüze konufltu¤u iletiflim süreciyle, tafl›n üzerine yap›lan insanSIRA S‹ZDE lara iletilmesi fleklindeki iletiflim biçimini kaynak, al›c› ve kodlama ögeleri aç›s›ndan karfl›laflt›r›n›z.

TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE

2

D Ü fi Ü N E L ‹ M ‹NTERNET

‹NSANLIK TAR‹H‹NDE B‹R DÖNÜfiÜM DÖNEM‹: S O R U SANAY‹ DEVR‹M‹

N A M A Ç

Tarihsel olarak Sanayi Devrimininin nas›l ortaya ç›kt›¤›n› D ‹ K K A Taç›klamak.

D Ü fi Ü N E L ‹ M ‹NTERNET S O R U

D‹KKAT

2

N N

Sanayi Devrimi, topra¤a yani tar›ma ve insan gücüne dayal› birSIRA ekonomik S‹ZDE yap›dan, makinelerin ve seri üretimin egemen oldu¤u bir ekonomik yap›ya geçifltir. 17601840 y›llar› aras›nda ‹ngiltere’de yaflanan ekonomik dönüflüm ‹ngiltere’nin ard›nAMAÇLARIMIZ dan bütün Avrupa ülkelerine yay›lm›flt›r. 1800’lü y›llar› bafltan sona kapsayan bu dönemde insanl›k tarihi aç›s›ndan temel bir de¤iflim söz konusudur. Teknolojik geliflmelerle bafllayan bu dönem, sosyo-ekonomik ve kültürel alanlardaki yans›ma‹ T A P lar›yla insanl›k tarihinin önemli yükselifllerden biri olmufltur. K‹klim koflullar›, co¤rafya, nüfus art›fllar›, do¤al kaynaklar›n da¤›l›m› gibi ögeler bu büyük dönüflümü etkilemifltir ama bu etkenler Sanayi Devrimini aç›klamak için yeterli de¤ildir. Ayn› E L E V ‹ Z Y Obulufllar› N flekilde, önceki yüzy›llarda gerçekleflen denizafl›r› keflifleri veTbilimsel da tek neden olarak göstermek do¤ru de¤ildir. Bütün bu etkenlerin; kapitalist ruh an‹NTERNET

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

8

Toplum ve ‹letiflim

Resim 1.2 “Saint-Lazare Gar›: Normandiya Treni” (1877) Ya¤l› boya resim. Claude Monet (1840-1926)Resimde buhar›n oluflturdu¤u sis bulutu içindeki tren, gar›n metal mimari yap›s› içinde görülmektedir. Tren, buhar ve metal mimari Sanayi Devrimini simgeler niteliktedir.

lay›fl›yla birleflti¤i bir ortamda, denizafl›r› sömürgecili¤in yeni pazarlara yönelmesi ve bu pazarlardaki pay›n› art›rabilmek için girdi¤i mücadele Sanayi Devriminin itici gücünü oluflturmufltur. Sanayi Devrimi öncesinde, insanlar›n birbirleriyle yak›n iliflkide oldu¤u, tar›m ve hayvan yetifltiricili¤ine dayal› organik bir ekonomi sistemi yayg›nd›. Sistemin temel iflleyifli, efendiyle yan›ndaki yanaflmalar›n yan yana, omuz omuza çal›flmas› fleklindeydi. Bu sistemin önemli yan›, efendinin, yani mal sahibinin, yanaflmayla birlikte üretim yapmas›yd›. Yanaflma, ortaya koydu¤u beceriye ba¤l› olarak, ömür boyu yanaflma olarak kalsa bile, efendisinin gözündeki kiflilik özellikleriyle tek bafl›na ayaklar› üzerinde durabiliyordu. O dönemlerin, bu iflleyifl içindeki bafll›ca üretimleri tar›m ve hayvanc›l›kla dokumac›l›k, marangozluk, demircilik gibi zanaata dayal› ifllerde gerçeklefliyordu. Baflka deyiflle; sanayileflme öncesi üretimin temel alanlar› tar›m, hayvanc›l›k ve zanaatt›r. Sanayi Devrimi, bilimsel bulufllara dayal› teknolojik ilerlemeyle, sosyo-ekonomik ve kültürel de¤iflim boyutlar›n› tafl›r. Teknolojik aç›dan bak›ld›¤›nda, demir ve çelik temel maddedir. Kömür, buhar makinesi, elektrik, petrol, içten patlamal› motorlar mekanik güç olarak kullan›lmaya bafllam›flt›r. Dokuma tezgah› da dönemin önemli icad›d›r. Demiryolu, buharl› lokomotif, buharl› gemi, otomobil, telgraf arac›l›¤›yla insan co¤rafi uzakl›¤› yenmifltir. Sanayi Devrimi döneminde pamuk ve ba¤lant›l› olarak iplik e¤irme tezgahlar› öne ç›kmas›na ra¤men, döneme damgas›n› vuran ürün demir, kömür ve bunlar›n birlikteli¤inden ortaya ç›kan demiryoludur. On dokuzuncu yüzy›l›n sonlar›na do¤ru dünyadaki pamuk, yün, kömür ve demir üretiminde önemli art›fllar gözlenmifltir. Örne¤in, 1870’lerdeki yün üretimi 1840’lardaki üretimden neredeyse iki kat, kömür ve pik demir üretimi ise befl kat fazlad›r. ‹ngiltere’ de buhar gücü kullan›m› da otuz y›l içinde befl kat artm›flt›r. Sanayi Devrimine kadar co¤rafi uzakl›k insano¤lu için önemli bir sorun iken demiryolu hem uzakl›k sorununu azaltm›fl hem de sosyal, ekonomik ve siyasi hayat› düzenleyici bir güç olarak döneme damgas›n› vurmufltur. 1830’lardan bafllayarak demiryolu dünyada h›zla yay›lm›flt›r. Demiryollar›, deniz yollar›na eklenerek ulafl›m› ve tafl›mac›l›¤› dünyan›n en uç noktalar›na götürmüfltür. Sanayi Devrimi öncesinde tar›m, hayvanc›l›k ve zanaata dayal› üretim biçimi da¤›n›k bir yerleflim yap›s› olufltururken, Sanayi Devrimi nüfusun merkezlerde, yani kentlerde toplanmas›na yol açm›flt›r. Buna paralel olarak nüfus h›zla artm›flt›r. Nüfus art›fl›n›n dönem aç›s›ndan iki önemli sonucundan söz etmek gerekir. Birincisi, daha çok say›da çal›flan insan yani iflçi, ikincisi ise daha çok say›da tüketen insand›r.

9

1. Ünite - Bireyden Kitleye

Tablo 1.1 Sanayi devrimiyle birlikte dünyadaki demiryolu uzunlu¤u, buhar gücü kullan›m miktar› ve nüfus büyük ölçülerde artm›flt›r.

Sanayi Devriminin etkileri toplum yaflant›s›n›n bütün alanlar›nda hissedilmifltir. Seri üretim yapan makineler, üretimi önceki dönemlerle karfl›laflt›r›lamayacak düzeyde ilerletmifltir. Ama bu makineleri çal›flt›ran iflçilerin durumu ayn› flekilde ilerlememifltir. ‹ngiliz yazar Charles Dickens (1817-1870) romanlar›nda dönemin sefalet görüntülerini ifllemifl, Emile Zola (1840-1902) ise Fransa’daki yoksullu¤u anlatm›flt›r. Büyük kentlerde, fabrikalar›n çevresinde yaflayan insanlar›n yoksullu¤u ve SIRA S‹ZDE bu insanlar›n çal›flt›klar› fabrikalara ba¤›ml› olufllar›, bir yandan da toplumsal iliflkilerin giderek çözülmesine neden olmufltur.

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M

SIRAsa¤lamas› S‹ZDE Sanayi Devriminin ortaya ç›kard›¤› yeni teknolojilerin üretime katk› d›fl›nda SIRA S‹ZDE S O R U baflka ne gibi etkisi olmufltur?

D Ü fi Ü N E L ‹ M

3

SIRA S‹ZDE S‹ZDE SIRA S O R U

M DDÜÜfifiÜÜNNEELL‹‹M

M DDÜÜfifiÜÜNNEELL‹‹M D‹KKAT

S O R U SIRA S‹ZDE

SS OO RR UU SIRA S‹ZDE

Sanayi Devrimi dönemi insanl›k tarihinde bir dönüflüm dönemidir. ‹nsano¤lu D ‹ K K A T yeni teknolojilerle ve düflüncelerle tan›flm›flt›r. S O R U

N N N N

Özgürlük ve eflitlik kavramlar›yla simgeleflen Frans›z Devrimi (1789), toprak saK AA TT DD ‹‹ KK Ksürecinde hiplerine karfl› burjuvazinin zaferiyle sonuçlanm›flt›r. Sanayileflme ekoAMAÇLARIMIZ nomik olarak güçlenen burjuva s›n›f›n›n kurdu¤u kapitalist ekonomi, iflçi s›n›f›n›n SIRA S‹ZDE S‹ZDE ortaya ç›kmas›na neden olmufltur. Frans›z Devriminde zaferi kazanan burjuvazi bu SIRA kez, kendini iflçilerle çat›flma içinde bulmufltur. Sonuç olarak söylemek gerekirse; K ‹ da T Aneden P sanayileflmeyle ortaya ç›kan geliflmeler, toplumsal rahats›zl›klara olmuflAMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ tur. Bu toplumsal, s›n›fsal çat›flmalar ve gerginlikler yeni düflünceler ortaya ç›karm›flt›r. Bunlar›n en önemlileri modern liberalizm ve sosyalizm düflünceleridir. Bu T E L E V (1805-1859) ‹ZYON anlamda liberalizm düflüncesi aç›s›ndan Alexis De Tocqueville ve K ‹‹ TT AA PP K John Stuart Mill (1806-1873), pozitivizm düflüncesi aç›s›ndan Auguste Comte (17981857) ve sosyalizm düflüncesi aç›s›ndan Karl Marx (1818-1883) ve Friedrich Engels (1820-1895) hem dönemlerini hem de yaflad›klar› dönemi aflarak 20. yüzy›l› etkileT‹EENLLTEEEVVR‹‹ ZNZ YYE OOT NN T mifl düflünürlerdir. Bu dönem; sanayileflme, bilimsel devrimler ve demokrasi düflüncesiyle birlikte insan›n ufkunun geniflledi¤i bir dönemdir.

Sanayi Devrimi ile ilgili de¤iflik bilgilere www.wsu.edu/~dee/ENLIGHT/INDUSTRY.HTM ‹‹ NN TT EE RR NN EE TT adresinden ulaflabilirsiniz.

DD ‹‹ KK KK AA TT

AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE S‹ZDE SIRA K ‹ T A P AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ TELEV‹ZYON KK ‹‹ TT AA PP

‹NTERNET TT EE LL EE VV ‹‹ ZZ YY OO NN

‹‹ NN TT EE RR NN EE TT

10

Toplum ve ‹letiflim

N

K‹TLE VE K‹TLE TOPLUMU AM AÇ

3

Kitle: Belli bir co¤rafi mekana yay›lm›fl olan insanlar›n; birbirleriyle fiziksel iliflkiye girmeden, aralar›nda duygu ve düflünce birli¤i olmadan oluflturdu¤u insan toplulu¤u.

Kitle ve kitle toplumu olgular›n› toplum bilimi aç›s›ndan tan›mlamak.

‹nsan›n tek bafl›na yaflamas›yla kendi gibi baflka insanlarla birlikte bir kalabal›k oluflturarak yaflamas›, toplumsal aç›dan çok farkl›d›r. Sanayi Devrimine yani 19. yüzy›la gelinceye kadar, insanlar›n tar›m, hayvanc›l›k ve zanaatla u¤raflt›klar› dönemlerde, nüfusun büyük bölümü kalabal›k olmayan yerleflim birimlerinde, birbirinden uzak mesafelerdeki üretim alanlar›nda yafl›yordu. Fabrikalar›n belli co¤rafi bölgelerde ve insanlar›n da fabrikalar›n çevresinde toplanmas›yla kentler ola¤anüstü bir h›zla büyümüfltür. Viyana’n›n nüfusu 1846’da 400.000’den 1880’de 700.000’e, Berlin 1849’da 378.000’den 1878’de neredeyse 1 milyona, Paris 1 milyondan 1.9 milyona, Londra 1851’de 2.5 milyondan 1881’de 3.9 milyona ulaflm›flt›r. 1800’lü y›llar›n kentleri denildi¤inde afl›r› kalabal›k yerleflim yerleri anlafl›l›r. Kentler insanlar› içine çekercesine büyürken Sanayi Devrimiyle birlikte geliflen burjuvazi de elde etti¤i bütün kaynaklar› kendi çal›flma mekanlar›na; fabrikalara, bürolara ve özel yaflama alanlar›na ay›rm›flt›r. Böylece fabrikalar, bürolar, özel konutlar yan›nda tüketim yapmaya yönelik çeflit çeflit dükkanlar, çarfl›lar ve pazarlar, dönemi simgeleyen mekanlar olarak ortaya ç›km›flt›r. Bütün bu geliflmenin ortak paydas›nda ise bireylerin art›k kalabal›klar içinde yafl›yor olmas› yer almaktad›r. Kalabal›k içinde yaflamak, insan›n birey olarak tek bafl›na ya da ayn› yaflam koflullar›n› paylaflan di¤er insanlardan uzak mesafelerde yaflamas›ndan farkl› bir durumdur. Bu farkl›l›¤›n temel göstergesi, bir kalabal›k içindeki insan›n tek bafl›na oldu¤undan farkl› davran›fllar› gösteriyor olmas›d›r. Kalabal›k içindeki birey, kalabal›¤›n yönünde hareket eder. Kalabal›k içindeki bireyler ortak mekanlar› paylafl›rlar ve fiziksel olarak birbirleriyle iliflki içindedirler. Kalabal›k, tek tek bireylerin duygular›n›, düflüncelerini, inançlar›n› önemsizlefltirir. Farkl› düflünce, duygu ve inançlar› teke indirger. Çünkü, kalabal›k, onu oluflturan tek tek bireylerin özelliklerinden farkl› bir özellik sergiler. Birey, kalabal›¤›n e¤ilimlerinden etkilenmeye aç›k oldu¤u ve ço¤unlukla sürü içgüdüsüyle hareket etti¤i için istenilen flekilde biçimlendirilerek bir kal›ba sokulabilir. Kalabal›kta, ak›l ve düflünceden çok duygular öne ç›kar. Kalabal›k içindeki birey, kendisini güçlü ve yenilmez hisseder. Kalabal›k, bireyin sorumluluktan kaçmas›na ve baflkalar›n›n gölgesinde hayat›n› kolayl›kla sürdürebilmesine zemin haz›rlar. Kalabal›k konusuyla ilgili olarak akla flu soru gelebilir. Ayn› mekan› paylaflmadan bireyler kalabal›k içinde olabilir mi? Birey fiziksel olarak iliflkide olmad›¤› ve duygusal ba¤› olmad›¤› baflka insanlarla bir kalabal›k oluflturabilir mi? Bu sorular›n yan›tlar› tabii ki evet. ‹nsanlar belli bir co¤rafi mekana yay›lm›fl olarak, birbirleriyle fiziksel iliflkiye girmeden, duygu ve düflünce birli¤i olmadan da bir bütün oluflturabilirler. Buna toplumbilimciler kitle demektedirler. Örne¤in farkl› mekanlarda oturarak ayn› gazeteyi okuyan, ayn› televizyon kanal›n› izleyen insanlar bir kitledir. Bu kitleyi oluflturan insanlar›n ayn› mekan› paylaflmas›, birbirleriyle fiziksel iliflki kurmas› gerekmez. Kitle kavram›n› anlayabilmek için baz› konular› aç›klamak gerekir. Ne kadar insan›n bir araya gelmesi kitleyi oluflturur? Bu konuda belirli bir say› söylemek do¤ru olmaz. Ancak, kitle kavram› her zaman bir büyüklü¤ü ifade eder. Toplum-

11

1. Ünite - Bireyden Kitleye

sal yaflamda ifl bölümünün geliflmesi kitlelerin oluflumunu etkilemifltir. Sanayileflme öncesi dönemde daha çok soyut bir kavram olarak üzerinde konuflulan kitle olgusu, Sanayi Devrimiyle birlikte somut bir olgu olarak ortaya ç›km›flt›r. Sanayileflme ve onun ard›ndan gelen kentleflme sonunda ortaya ç›kan toplum biçimini inceleyen toplum bilimciler art›k toplumlar›n kitleleflti¤i olgusunu kabul etmifllerdir. Modern toplumu da kitle toplumu olarak tan›mlamaya bafllam›fllard›r. Kitle toplumu, Sanayi Devriminin; mekanda, zamanda ve insan iliflkilerinde yaratt›¤› de¤ifliklikler üzerine kurulmufltur. Birey aç›s›ndan bak›ld›¤›nda ise, en uzak köflelerde yaflayan insanlar bile kitle toplumunun özelliklerinden, e¤ilimlerinden, de¤erlerinden etkilenmektedirler. Kitle toplumunun tipik özelli¤i, insan gücünün yerine makine gücünün geçmesi ve kitle halinde seri üretimin gerçekleflmesidir. Kitle toplumunda nüfus kentlerde yo¤unlafl›rken bilimsel, teknolojik geliflmelere paralel olarak insan›n yaflama süresi de uzam›flt›r. Yaflama süresi uzayan insan›n kitle toplumu içinde programlanm›fl bir hayat› vard›r. Kitle toplumunun üreten ve tüketen insanlar›n›n hayatlar› iki grup alt›nda programlanm›flt›r: Çal›flma zaman› ve bofl zaman. Çal›flma zaman› üretim süreci içinde düzenlenmektedir. Birey bofl zaman›n› yani serbest zaman›n› ise tüketici konumunda geçirmektedir. Seri üretim süreci içindeki bireyin çal›flma zaman›n› de¤erlendirmeye olana¤› yoktur. Bunun yan›nda, birey bofl zaman›nda da kitle toplumunun tüketim kal›plar›na ba¤l›d›r. Yemek yeme, e¤lenme, iletiflim kurma ve kültür ürünlerini tüketme al›flkanl›klar›nda; baflka deyiflle, bofl zaman›n› düzenlerken özgür de¤ildir. Kitle toplumu önceki dönemlerden farkl› bir insan ortaya ç›kard›¤›na SIRAgöre S‹ZDEbu insanlara yönelik farkl› iletiflim biçimleri söz konusu mudur?

Kitle Toplumu: Sanayileflme, kentleflme ve modernleme süreçleriyle ortaya ç›kan kitlesellefltirilmifl insanlar›n oluflturdu¤u toplumdur. ‹nsan iliflkilerinde kitle iletiflim araçlar›n›n temel belirleyici oldu¤u modern toplumdur.

4

D Ü fi Ü N E L ‹ M

Nüfusun belli merkezlerde toplanmas›, iletiflim ve ulafl›m araçlar›n›n geliflmesi nedeniyle insanlar aras›ndaki mesafeler azalm›flt›r. Ancak, bu fiziksel yak›nl›k, iliflS O Rtoplumu U kilerin yo¤un ve derin oldu¤u anlam›na gelmez. Denebilir ki; kitle bireyi y›¤›nlar içinde kendi yaln›zl›¤›yla bafl bafla kalm›flt›r. ‹nsan›n yaln›z bir birey konumunda sadece üreten ve tüketen bir nesne haline gelifli, toplumsal iliflkileri de inD‹KKAT sanc›l olmayan bir boyuta tafl›m›flt›r. Sonuç olarak söylemek gerekirse, kitle toplumu insan›, di¤er insanlarla iliflkileri zay›f ve gevflek, üretti¤i ürüne yabanc›laflm›fl, SIRA S‹ZDE kalabal›k içinde yaln›zlaflm›fl insand›r. S‹ZDE sürecindeKitle olgusu tabii ki çok eskiden beri bilinmektedir. SanayiSIRA Devrimi ki geliflmeler kitle olgusunu toplumsal yap› içinde ortaya ç›karm›flt›r. AMAÇLARIMIZ Konumuz aç›s›ndan üzerinde durulmas› gereken nokta; bireyin durumuDve iletiflim araçlar›Ü fi Ü N E L ‹ M n›n bireye olan etkisidir. Sanayi Devrimi sürecinde giderek geliflen gazeteler, dönemin yeni arac› radyo ve ard›ndan gelen televizyon kitle toplumundaki bireyin K ‹ T A P S O R U vazgeçemedi¤i fleyler haline gelmifltir.

N N

Sanayi Devrimi sürecinde, do¤rudan insana yönelik yeni iletiflim süreçleri orT E LDE‹ VK ‹KZve N AY TObiçimleri taya ç›km›flt›r. ‹letiflim süreci aç›s›ndan düflünüldü¤ünde; al›c› durumundaki insanlar, art›k bir kitlenin parças› olarak görülmektedirler. SIRA S‹ZDE ‹NTERNET AMAÇLARIMIZ

N N

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ D Ü fi Ü N E L ‹ M

K ‹ T A P S O R U T E DL E‹ KV ‹KZAYTO N SIRA S‹ZDE ‹NTERNET AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

12

Toplum ve ‹letiflim

K‹TLE ‹LET‹fi‹M‹ VE K‹TLE ‹LET‹fi‹M ARAÇLARI

N AM AÇ

4

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S ‹letiflimi: O R U Bir Kitle kaynaktan, kitleye yönelik olarak yap›lan iletiflim biçimidir. D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

Sanayileflme ve kitle toplumu olgular› üzerinde durduktan sonra yeniden konunun bafl›na yani iletiflim sürecine dönelim. Bir insan›n bir baflka insanla yapt›¤› iletiflime kifliler aras› iletiflim demifltik. Bu süreç içinde bir tarafta iletiyi gönderen kaynak, di¤er tarafta ise iletiyi alan al›c› olarak tek tek bireyler ya da gruplar vard›r. Bu iletiflim “noktadan noktaya iletiflim”dir. Yine ayn› iletiflim sürecini bir de flöyle düflünelim: Kaynak konumunda bir kifli ya da kurulufl ve al›c› durumunda ise bir kitle (y›¤›n) olsun. Bu iletiflim ise “noktadan kitleye”dir. Bir noktadan (kaynaktan) kitleye yönelik olarak yap›lan iletiflime “kitle iletiflimi” denir. Kitle iletiflim sürecinde temel ögeler flunlard›r: • ‹leti, uzmanlaflm›fl bireyler taraf›ndan düzenlenir (gazete, radyo ve televizyon kurulufllar›ndaki muhabirler, yazarlar, program yap›mc›lar› ya da bir web sitesini oluflturanlar gibi). • ‹leti, bir kifli, grup ya da kurulufl taraf›ndan çok say›da insana gönderilir (bir gazete, radyo, televizyon ya da internet kuruluflu taraf›ndan yüzlerce, binlerce, milyonlarca insana yay›n yap›lmas› gibi). • ‹leti, h›zl› ve sürekli bir flekilde bir kanal arac›l›¤›yla iletilir (gazete, radyo, televizyon, internet gibi). S‹ZDE • ‹letiyiSIRA alan kifli, yani al›c›, iletinin gönderildi¤i arac› seçerek iletiflim sürecine giren, genifl bir kitle içindeki bireydir. • Al›c› konumundaki birey, kendisine iletilen iletiyi kendince yorumlar. D Ü fi Ü N E L ‹ M • ‹letiflim süreci sonunda, al›c› konumunda olan birey, iletiden bir flekilde etkilenir; iflte bu, iletiflimin sonuç etkisidir. O R U Bütün buS aç›klamalardan sonra kitle iletiflimini flöyle tan›mlayabiliriz: Kitle iletiflimi, iletiflimcilerin (genellikle bir kuruluflun), bir kanal kullanarak, genifl, h›zl› ve sürekli biçimde D ‹ K K A T iletiler yayarak genifl kitlelerde tepkiler uyand›rma ve tepkileri çeflitli flekillerde belirleme sürecidir. Baflka bir deyiflle söylemek gerekirse; kitle iletiflimi, kaynak durumundaki iletiflim kurulufllar›n›n, topluma, araçlar yoluyla çeflitSIRA S‹ZDE li iletiler aktarma sürecidir. Bu anlamda kitle iletifliminin, kifliler aras› iletiflimden farkl› oldu¤unu bir kez daha belirtmek gerekir. Kitle iletifliminde öne ç›kan en önemli kavram bu iletiflim sürecinde kullan›lan araçlar ve bu araçlar›n sahibi olan AMAÇLARIMIZ kurulufllard›r.

N N

Kitle iletiflim yap›lar›n› anlamak için yararl› bir kaynak olarak Televizyon: K araçlar›n›n ‹ T A P Öldüren E¤lence: Gösteri Ça¤›nda Kamusal Söylem adl› kitaba bakabilirsiniz. (Neil Postman, çev: O. Ak›nhay, ‹stanbul: Ayr›nt› Yay., 2004)

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE

Kitle iletiflimi ve kitle iletiflim araçlar› olgular›n› tan›mlamak.

TELEV‹ZYON

5

Kendinizi günümüz kitle iletiflim sürecinde nas›l de¤erlendiriyorsunuz? SIRA S‹ZDE

‹NTERNET D Ü fi Ü N E L ‹ M

‹NTERNET D Ü fi Ü N E L ‹ M

S O R U

S O R U

D‹KKAT

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

AMAÇLARIMIZ

13

1. Ünite - Bireyden Kitleye

fiekil 1.3 Kitle ‹letifliminin Temel Modeli

Yay›n KAYNAK

Yoluyla ‹letiflim

ALICI

Profesyonel ‹letiflim Kuruluflu

fiekil 1.3. Kitle ‹letifliminin Temel Modeli: Kaynak konumunda profesyonel bir iletiflim kuruluflu vard›r. Bu kurulufl iletilerini yay›n yoluyla iletir. Al›c› durumundaki kitle genifl bir co¤rafyaya yay›lm›fl, birbirinden haberi olmayan, farkl› yafl, cinsiyet, etnik gruplardan oluflur. Bireyler bu iletiflim sürecine karfl› tepkilerini geri bildirim olarak yay›n kurulufluna iletirler. Kitle iletiflimi sürecinde kullan›lan araçlara, kitle iletiflim araçlar› denilmektedir. Kitle iletiflim araçlar›ndaki “kitle” sözcü¤ü “kitle toplumu” olgusuyla iliflkilidir. Kitle toplumunun bireyleri, yafllar›, cinsiyetleri, s›n›fsal konumlar›, etnik kökenleri ve dini inançlar› ne olursa olsun, iletiflim araçlar›yla yay›lan iletileri alan edilgin al›c›lar, izleyiciler, okuyucular konumundad›rlar. Telefon, bir kitle iletiflim arac› m›d›r? Çok say›da insan›n gezdi¤i müzeler için ne demek gerekir? Bir tiyatro gösterisi ya da müzik konseri kitle iletiflimi olarak görülebilir mi? Kitle iletifliminin temel özelliklerini yukar›da belirtmifltik. Bu belirlemeye göre telefon bir kitle iletiflim araS‹ZDE c› de¤ildir çünkü al›c›s› bir kitle de¤ildir. Genellikle telefon birSIRA kifliyle bir baflka kiflinin iletiflimini sa¤lar. Ayr›ca kaynak konumundaki kifli bir iletiflim kuruluflu de¤ildir. Müze de bir tür kitle iletiflimi olarak görülemez, çünküDsürekli ileti göndeÜ fi Ü N E L ‹ M ren bir araç de¤ildir. Tiyatro gösterisi ya da müzik konseri de o anda o mekanda bulunan kiflilere yönelik olarak yap›lan bir iletiflimdir, arada bir araç bulunmad›¤› S O R U sürece o mekanda bulunmayan insanlar oyunu ya da konseri izleyemez. Kitle iletiflim araçlar›n›n ‹ngilizce’deki karfl›l›¤› olan mass media teriminde D ‹ K K A Tmass sözcü¤ü kitleyi, y›¤›n› ifade eder. Media ise Latince medium (araç) sözcü¤ünün ço¤ulu olan araçlar anlam›na gelir. SIRA S‹ZDE

Kitle ‹letiflim Araçlar›: ‹nsanlar›n kitle fleklinde al›c› durumunda oldu¤u iletiflim sürecinde kanal olarak kullan›lan araçlard›r:Gazete, radyo, televizyon gibi.

N N

Tarihsel olarak bak›ld›¤›nda, ilk kitle iletiflim arac›, matbaada ço¤alt›lan bas›l› malzemelerdir. Yani kitaplar, dergiler ve gazetelerdir. Daha sonra ses plaklar›, radAMAÇLARIMIZ yo gelir. Ses ve görüntünün birlikte oldu¤u film ve ard›ndan televizyon, son olarak da internet gelmektedir. Kitle iletiflim araçlar›n› bas›l› araçlar, elektronik araçK ‹ T A P Bas›l› araçlar ve foto¤rafik araçlar olarak üç bafll›k alt›nda toplamak mümkündür. lar› kitap, gazete ve dergiler oluflturur. Elektronik araçlar radyo, kaset, plak, televizyon, internet, cd-rom; fotografik araçlar ise foto¤raf, sinemad›r. Bu araçlar›n yer T E Lbir E V ‹kurulufltur. ZYON ald›¤› bir iletiflim sürecinde iletiyi gönderen kaynak, genellikle Gazete, radyo ya da televizyon kanal›n›n sahibi olan kurulufl gibi. Ancak, internet üzerinde gerçekleflen iletiflimde milyonlarca kiflinin ziyaret etti¤i bir web sitesi herhangi bir kurulufla ba¤l› olmayan bir kifli ya da grup taraf›ndan düzenlenmifl ola‹NTERNET bilir. ‹letiler, bu araçlarla h›zl› ve sürekli bir flekilde genifl bir kitleye iletilir. Al›c› konumundaki birey ise bu araçlarla yap›lan iletiflim sürecine kendi seçimiyle kat›-

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

14

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

N N

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

Toplum ve ‹letiflim

l›r. Diledi¤i gazeteyi al›r, yine diledi¤i filme gider ya da televizyon kanal›n› izler. TELEV‹ZYON Do¤al olarak, bu araçlarla yap›lan iletiflim ortam›na kat›lan birey, bir flekilde, araç yoluyla kendine gelen iletiden etkilenir. Kitle ‹letiflim tarihsel geliflimi için www.mediahistory.umn.edu sitesindeki ‹ N Taraçlar›n›n ERNET timeline bölümüne bak›n›z. Kitle iletiflim araçlar›n›, duygu ve düflünceleri ço¤altarak ileten araçlar olarak da görebiliriz. Kitle iletifliminin temel özelli¤i, kifliler aras› iletiflimden farkl› olarak noktadan noktaya fleklinde de¤il, noktadan kitleye yönelik olmas›d›r. Yani kaynaktan ç›kan iletinin al›c›ya ço¤alt›larak yay›lmas› gerekir. Kitle iletiflim sürecinde bu görevi yerine getiren öge araçt›r. Bu nedenle, kitle iletiflim araçlar›ndan söz edildi¤inde, ço¤alt›m teknolojilerinden söz edilmifl olur. Tarihsel olarak bak›ld›¤›nda insan duygu ve düflüncelerini ilk önce çizerek, boyayarak (M.Ö. 30.000) ço¤altm›flt›r. Bunun ard›ndan kaz›yarak bask› tekni¤iyle ( a¤aç bask›, 400) ço¤altma gelir. Bu sürece daha sonra yaz› (M.Ö. 3000) eklenmifltir. Bir iletinin çizerek, boyayarak, kaz›yarak ve yaz›y› kullanarak ço¤alt›l›p yay›lmas› matbaa (1456) arac›l›¤›yla olmufltur. Matbaa; çizerek, boyayarak, kaz›yarak ve yaz›yla yüzey üzerine (örne¤in ka¤›t üzerine) aktar›lan düflüncelerin h›zl› ve sürekli ço¤almas›n› sa¤layan bir teknolojidir. Bu teknoloji; kitap, gazete, dergi gibi kitleye (mass) yönelik iletiflim araçlar›n›n (media) ortaya ç›kmas›n› sa¤lam›flt›r. Matbaan›n ard›ndan gelen ço¤alt›m teknolojisi foto¤raf (1827) ise ›fl›¤a karfl› duyarl› bir yüzey üzerine (foto¤raf kart›) optik yard›m›yla nesnelerin görüntüsünü kaydetmeyi sa¤lam›flt›r. Foto¤rafla birlikte nesnelerin görüntüsü yüzey üzerine kaydedilerek kitlelere yay›lmaya bafllam›flt›r. Foto¤raf; çizerek, boyayarak ve kaz›yarak herhangi bir nesnenin yüzey üzerine resmedilmesinden farkl›d›r. Foto¤raf, opti¤i ve kimyay› kullanarak nesnelerin görüntüsünü ço¤altan bir teknolojidir. Foto¤raf›n bulunufluyla birlikte, matbaa kitlelere yaz› ve çizimlerin yan› s›ra foto¤raf› da iletmeye bafllam›flt›r. Böylece matbaan›n etkisi ve önemi artm›flt›r. Foto¤raf, matbaayla birlikte öncelikle nesnelerin görüntülerinin h›zl› ve gerekti¤inde sürekli bir flekilde uzaklara ulaflmas›n› sa¤lam›flt›r. ‹kinci olarak matbaa teknolojisine görüntü malzemesi oluflturmufltur. Üçüncü önemli etkisi ise yirminci yüzy›la damgas›n› vuran kitle iletiflim araçlar›n›n yani film ve televizyonun alt yap›s›n› sa¤lam›flt›r. Foto¤raf görüntünün yüzey üzerine kaydedilmesini sa¤larken yine 1800’lü y›llarda sesin ço¤alt›larak yay›lmas›yla ilgili çal›flmalar da olmufltur. Bilgileri ve sesi tel arac›l›¤›yla noktadan noktaya aktaran araç telgraf (1837) ve telefondur (1876). Kaydedilmifl ses ise ses pla¤› (1894) ile ço¤alt›larak kitlelere yay›lm›flt›r. Böylece 1900’lü y›llara gelindi¤inde iki temel ço¤alt›m teknolojisinden söz etmek gerekir. Birincisi, yaz›, resim ve dura¤an görüntüyü (foto¤raf›) ço¤altarak yayan matbaad›r. Di¤eri ise, sesi ço¤altarak yayan ses plaklar›d›r. ‹nsan›n görme ve iflitme duyular› iletiflim aç›s›ndan çok önemlidir. Matbaa ve foto¤raf sadece göze yönelik, ses plaklar› ise sadece kula¤a yönelik araçlard›. Hem göze hem de kula¤a ayn› anda ileti gönderen bir araç yoktu. Film (1895), bu eksi¤i 1920’lerde sesin eklenmesiyle gidermifltir. Film, göze ve kula¤a ileti gönderen bir teknolojidir. Matbaa, foto¤raf, ses plaklar› ve film birer ço¤alt›m tekni¤i olarak düflünüldü¤ünde, ortaya ç›kan iletiflim süreci flöyledir: ‹leti, kitap, dergi, foto¤raf, ses pla¤› ve salonlarda ya da vcd, dvd teknolojileriyle evlerde seyredilecek film olarak ortaya ç›kar, yani üretim süreci sonunda, ço¤alt›lm›fl olarak ortaya ç›kan somut ürün al›c›ya ulafl›r. Kaynak ile al›c› aras›nda aflamal› bir süreç vard›r.

1. Ünite - Bireyden Kitleye

Radyo (1920), bir kaynaktan ç›kan iletiyi araya baflka bir araç ve ifllem sokmadan çok say›da al›c›ya ulaflt›ran bir teknolojidir. Radyo ile birlikte yeni bir ço¤alt›m teknolojisi ortaya ç›km›flt›r. Bu, iletinin yay›n yoluyla ço¤alt›larak da¤›t›lmas›d›r. Bin dokuz yüzlü y›llar›n birinci yar›s›ndan itibaren bir kitle iletiflim arac› olarak dünyada a¤›rl›¤›n› hissettirmeye bafllayan radyo genifl co¤rafi alan içindeki bireylere h›zl› ve sürekli ileti gönderen bir araçt›r. Radyonun bir di¤er önemli özelli¤i de flimdiki zaman içinde ileti sunabilmesidir. Kitap, gazete, dergi, ses plaklar›, film geçmifl zamana ait iletileri al›c›ya ulaflt›r›rlar. ‹leti tasarlan›r, kodlan›r, ço¤alt›l›r ve bir da¤›t›m kanal›yla al›c›ya ulafl›r. ‹letinin ço¤alt›lmas›ndan al›c›ya ulaflmas›na kadar belli bir süre geçer. Bu süre, gazete ve dergiler için bir gün, bir hafta, bir ay olabilir. Kitap ve pla¤›n al›c›n›n evine ne zaman girece¤ini önceden kestirmek her zaman mümkün de¤ildir. Bir gün sonra ya da önceden kestirilemeyen bir zaman içinde ulaflan bu ileti bu süre içinde geçmifl zamanda kalm›fl olur. Oysa radyo, yay›n yoluyla flimdi olan bir olay› al›c›ya iletebilir. Ayr›ca radyonun kolayl›kla tafl›nmas› ve baflka bir ifl yaparken de dinlenebilmesi bu arac›n kitle toplumunda yayg›nlaflmas›n› sa¤lam›fl, kitle iletiflimi yapmak isteyenlerin vazgeçemedikleri bir araç olmufltur. Radyo, insanlar›n sadece kula¤›na seslenir. Yay›n yoluyla görüntü ve sesin aktar›lmas›n› sa¤lamak için insan, televizyon (1936) teknolojisinin geliflmesini beklemifltir. Radyonun sesi yay›n yoluyla ço¤altarak yaymas› gibi televizyon da görüntü ve sesi yay›n yoluyla bir noktadan çok noktaya ayn› anda iletmeyi sa¤lam›flt›r. Görsel-iflitsel bir araç olarak televizyon, hem önceden kaydedilmifl eski bilgileri yani geçmifl zaman› hem de flimdiki zaman› sunan bir araçt›r. Televizyon bir yerde olan bir olay›, olay›n oldu¤u anda (canl› yay›n) birden çok yere görüntü ve ses olarak ulaflt›ran bir ço¤alt›m teknolojisidir. Televizyon, bilgiyi h›zl› ve sürekli olarak iletir. Yirminci yüz y›l›n ikinci yar›s›ndan bafllayarak dünyada h›zla yay›lm›flt›r. ‹ki binli y›llara gelindi¤inde ise, dünya üzerinde televizyonun ulaflmad›¤› nokta neredeyse kalmam›flt›r. Televizyon önceki kitle iletiflim araçlar›n› a¤›rl›¤›yla ezmifltir. Modern toplum bireylerinin kitap, gazete, film ve radyo ile olan iliflkilerini olumsuz yönde etkilemifltir. Radyo ve televizyon karfl›s›ndaki birey edilgin haldedir. Bu araçlar›n iletiflim süreci içindeki birey kendisini araca teslim etmifl durumdad›r. Belli bir radyo ya da televizyon kanal›n›n al›c›s› durumundaki birey, kanal›n gönderdi¤i iletileri al›r. Yay›n kuruluflunun bilgi deposundan bir fleyi seçip almas› mümkün de¤ildir. Al›c› durumdaki birey bu araçlar karfl›s›nda kayna¤›n ilettikleriyle yetinmek durumundad›r. ‹nternet (1969) ise, bunun d›fl›na ç›karak al›c›ya seçenekler sunan bir kitle iletiflim arac›d›r. ‹nternet, bilgisayar teknolojisiyle birleflerek ortaya ç›kan yay›n yoluyla ileti gönderen bir ço¤alt›m teknolojisidir. ‹nternet hangi bilgileri ço¤altarak iletir? Di¤er kitle iletiflim araçlar›yla iletilen bilgiler internette de iletilebilir. Bu araçla yaz›, çizim, ses, dura¤an ve hareketli görüntü tek tek ya da birleflik olarak genifl kitlelere ço¤alt›larak iletilebilir. ‹nternet genifl bir kitleye h›zl›, sürekli ve çift yönlü bilgi ak›fl› sa¤lar. Al›c› konumundaki her bir bireye tek tek bilgi deposunu sunar. Kitle içindeki her birey depodaki farkl› bir bilgiyi seçip ulaflabilir ve yay›nc› kifli/kurulufla ileti gönderebilir. Bu aç›dan internet önceki iletiflim araçlar›yla karfl›laflt›r›ld›¤›nda çift yönlü ak›fl› en etkin düzeyde sa¤layan bir araç olarak ortaya ç›kmaktad›r. ‹letiflim araçlar›n›n buraya kadar özetledi¤imiz tarihsel serüvenini afla¤›da zamandizinsel bir tablo halinde sunmaya çal›flt›k.

15

SIRA S‹ZDE

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M

D Ü fi Ü N E L ‹ M

16

Toplum ve ‹letiflim S O R U

S O R U

‹KKAT Ünlü iletiflimDkuramc›s› Marshall McLuhan (1911-1980) kitle iletiflim araçlar›n› “s›cak ve so¤uk” olarak ikiye ay›r›r. Yaz›, radyo, sinema ve foto¤raf tamamlanm›fl; baflka deyiflle okuyucudan,SIRA izleyiciden S‹ZDE dikkatini talep eden ileti ilettikleri için S›cak Araçlard›r. Söz, çizgi film, telefon, televizyon tamamlanmam›fl; baflka deyiflle izleyicinin iletiyi anlama sürecine daha fazla kat›l›m›n› gerektiren eksik ileti ilettikleri için So¤uk Araçlard›r. McLuhan, ileAMAÇLARIMIZ tiflim araçlar›n› bu ayr›ma göre de¤erlendirerek özelliklerini belirler.

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

KSIRA ‹ T S‹ZDE A P

N N 6

KSIRA ‹ T S‹ZDE A P yola ç›karak farkl› kitle iletiflim araçlar› karfl›s›ndaki bireyin duruKendi yaflant›n›zdan munu de¤erlendiriniz?

TTablo EDLÜEfiVÜ‹N1.2 ZEYLO‹ M N

T ED LÜEfi VÜ ‹NZEYLO‹ MN

Tarihsel Olarak ‹letiflim S O R Araçlar›. U Konuflmayla bafllayan ‹ N T E R N E Tsüreç daha sonra çizgi ve D‹KKAT yaz›yla anlatmaya ve ard›ndan bask›, yay›n ve bilgisayar SIRA S‹ZDE teknolojileriyle günümüze kadar gelmifltir.

AMAÇLARIMIZ

S O R U

‹NTERNET D‹KKAT

N N

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

‹NTERNET

K‹TLE ‹LET‹fi‹M ARAÇLARININ ‹fiLEVLER‹

N AM AÇ

5

Kitle iletiflim araçlar›n›n ifllevlerini aç›klamak.

Kitle iletiflim araçlar› modern toplumun vazgeçilmez olgular›ndand›r. Özellikle de televizyon ailenin bir üyesi haline gelmifltir. Kitle toplumundaki bireylerin çal›flma zaman› d›fl›ndaki zamanlar›n›n, yani bofl zamanlar›n›n giderek artmas› bireyleri kitle iletiflim araçlar›n›n do¤al al›c›lar› konumuna getirmifltir. Kitleler, özellikle spor,

1. Ünite - Bireyden Kitleye

müzik ve e¤lence konular›n›n çekicili¤i nedeniyle, bu araçlar›n oluflturdu¤u iletiflim sürecinden ç›kamaz duruma gelmifllerdir. Toplumsal yaflam›n her alan›na girmifl olan bu araçlar kuflkusuz hem toplum hem de birey aç›s›ndan baz› temel ifllevleri yerine getirmektedirler. Kitle iletiflim araçlar› konusunda yap›lan araflt›rmalarda bu araçlar›n insan yaflam›nda genifl bir alana etki yapt›¤› ortaya ç›km›flt›r. Bu araçlar›n etkisi sadece bireye yönelik de de¤ildir. Kitle iletiflim araçlar› bireyi, grubu etkiledi¤inde bu etki giderek toplumsal düzeyde yay›l›r. Televizyon baflta olmak üzere; gazete, radyo ve internet giderek ailenin bir ferdi durumuna gelmifltir. Kitle toplumundaki bireylerin çal›flma zaman› d›fl›ndaki zamanlar›n›n, yani bofl zamanlar›n›n giderek artmas› bireyleri kitle iletiflim araçlar›n›n do¤al al›c›lar› konumuna getirmifltir. Bu araçlar›n temel görevi bilgi yaymakt›r. ‹nsanlar›n bilgi edinme ihtiyaçlar›, kitle iletiflim araçlar›n›n bu görevlerini do¤al olarak öne ç›kartm›flt›r. Bilgi denildi¤inde de ilk olarak haber akla gelir. Haber vermek, bireyin kendisinden uzakta olan fleyleri gözlemesini sa¤lar. Kitle iletiflim araçlar›n›n maddi nitelikleri, mülkiyet ve yönetim anlay›fllar› al›c›ya giden bilginin yap›s›n› ve içeri¤ini etkiler duruma gelmifltir. Bu araçlar giderek bilgilendirmeyle yönlendirmeyi birlikte yapar hale gelmifllerdir. Kitle iletiflim araçlar›; bilgilendirme yan›nda e¤lendirme ve bireyleri yeni ürünler için tüketici durumuna getirme ifllevlerini de üstlenir. Kitleler, özellikle spor, müzik ve e¤lence konular›n›n çekicili¤i nedeniyle, bu araçlar›n oluflturdu¤u iletiflim sürecinden ç›kamaz duruma gelmifllerdir. Bu araçlar e¤lendirir. ‹nsanlar›n bofl zamanlar›n› e¤lenerek tüketmesini sa¤lar. Do¤rudan ve dolayl› e¤itim ifllevleri de vard›r. Yeni ürün ve hizmetlerin topluma tan›t›m›n› sa¤lar. Ekonomik ve siyasal iliflkiler aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, ürün sat›fl›n› amaçlayan reklamlar, kitle iletiflim araçlar›n›n temel ifllevi haline gelmifltir. Özellikle televizyon kanallar›n›n yay›n izlenme oranlar› giderek yap›lacak programlar›n biçim ve içeri¤ini yönlendirir duruma gelmifltir. Arac›n temel ifllevi olan haber vermek, e¤lendirmek, e¤itmek gibi konular izlenme oranlar›na göre belirlenmeye bafllam›flt›r. Yani, arac›n di¤er ifllevleri olan haber vermek, e¤lendirmek ve e¤itmek reklamlar taraf›ndan belirlenir olmufltur. Kitle iletiflim araçlar›n›n toplumun ufkunu açt›¤›ndan söz etmek gerekir. Bu araçlar sayesinde modern toplumun insan› oturdu¤u mahallenin, flehrinin hatta ülkesinin s›n›rlar›yla k›s›tl› de¤ildir. Kurumlar›n ve bireylerin dünyayla ba¤lant›lar› ço¤alm›fl, hem mal ve hizmetlerin hem de bilginin üretim ve tüketim pazar› genifllemifltir. Bu araçlar›n önemli ifllevlerinden biri de kamuoyu oluflturmad›r. Yani bireyleri çeflitli konularda yönlendirmektir. Kitle iletiflim araçlar›n›n bütün ifllevleri yönlendirme (maniple etme) flemsiyesi alt›nda toplanmaktad›r. Yönlendirme bu araçlar›n temel bir özelli¤i olarak ortaya ç›kmaktad›r. Yap›lan araflt›rmalar, kitle iletiflim araçlar›n›n etkisinin tek bafl›na olmad›¤›n› gösterirken, bir toplumda varolan ekonomik ve sosyal düzenin pekiflmesi ve güçlendirilmesi konusunda bu araçlar›n etkili oldu¤unu göstermektedir. Bir konuyla ilgili haber program›, o konuyla ilgili bilgi aktar›m›d›r. Araç bu haberi teknik ve içerik olarak öyle bir flekilde sunar ki, ortaya ç›kan haber bilgi aktarmay› aflar. Bu iletiflim art›k al›c›y› belli bir konuda yönlendirmektir. Örne¤in bir siyasal partiyle ilgili A konusu; haber programlar›nda, e¤lence ve spor programlar›nda özellikle ifllenerek verilir. Amaç, A konusunun ilgili siyasal partinin istedi¤i ya da onun lehine olacak flekilde iletilmesidir. Bu iletiflim sürecinin içinde olan araç; televizyon, gazete, radyo, al›c›y› yönlendirmeye yönelik iletiflim yapmaktad›r. Görüldü¤ü gibi kitle iletiflim araçlar› toplumsal yaflam içindeki bireyi kuflatm›fl durumdad›r. Bu durumu bir olumsuzluk olarak de¤il, modern toplumun temel bir

17

SIRA S‹ZDE

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M

D Ü fi Ü N E L ‹ M

SIRA S‹ZDE 18

SIRA S‹ZDE Toplum ve ‹letiflim

S O R U

S O R U

ögesi olarak görerek de¤erlendirmek gerekir. Unutulmamas› gereken nokta fluD Ü fi Ü N E L ‹ M dur: Birey, yönlendirme karfl›s›nda tümüyle edilgin ve teslim olmufl durumda kalD‹KKAT mamak için do¤adan, çevresinden, okullar baflta olmak üzere kütüphanelerden, O R U kitaplardan,S sergilerden edindikleriyle kitle iletifliminin al›c›s› olmal›d›r.

D Ü fi Ü N E L ‹ M D‹KKAT S O R U SIRA S‹ZDE D‹KKAT

AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE K ‹ T A P AMAÇLARIMIZ

N N

SIRA S‹ZDE

Kitle iletiflimD ‹araçlar›n›n temel ifllevleri; bilgi vermek, e¤itmek, e¤lendirmek olmas›na KKAT ra¤men ürün tan›tmak, etkileyerek yönlendirmek giderek bu araçlar›n belirleyici özelliAMAÇLARIMIZ ¤i olmufltur.

N N

SIRA S‹ZDE

Kitle iletiflim etkileriyle ilgili olarak Korkmaz Alemdar ve ‹rfan Erdo¤an’›n K araçlar›n›n ‹ T A P Popüler Kültür ve ‹letiflim (Ankara: Erk Yay›nlar›, 2005) adl› kitab›n› okuyunuz. AMAÇLARIMIZ

TSIRA E L E VS‹ZDE ‹ZYON K ‹ T A P 7

TelevizyonThaber magazin haberlerinin a¤›rl›kta olmas›n› kitle iletiflim E L E V S‹ZDE ‹ Zprogramlar›nda YON SIRA ‹ T A Paç›s›ndan nas›l de¤erlendirmek gerekir? araçlar›n›n Kifllevleri

D Ü fi Ü N E L ‹ M T E‹ NL ET VE ‹RZNYEOTN

D Ü fi Ü N Earaçlar›n›n L‹M Kitle iletiflim toplum üzerindeki etkileri toplum bilimcilerin çal›flma ‹ N T E R N E T T E L E V ‹ Z Y O N Bu konudaki çal›flmalar›n temel yaklafl›mlar›ndan biri davrakonular› aras›ndad›r. n›flsal sosyo-psikolojik “ampirik” ak›ma dayan›r. Bunlar daha çok Amerikan topS O R U lum bilimcilerin yapt›klar› çal›flmalardan oluflur. Di¤eri ise Avrupa toplum biliminin Marksist elefltiri gelene¤inden gelen “elefltirel” ak›m›n çal›flmalar›d›r. Ampirik ‹ NDT E‹ KR KN AE T ve elefltirel ak›mlar aras›ndaki fark yöntemle de¤il, demokratik bir toplumda kitle iletiflim araçlar›n›n konumu ve ifllevlerinin sorgulanmas›yla ilgilidir. Ampirik ak›m SIRA S‹ZDE içinde yer alan çal›flmalarda, kitle iletiflim araçlar› demokratik bir toplumdaki yerleri, konumlar› ve sistemle bütünleflmeleri aç›s›ndan ele al›nmaktad›r. Elefltirel ak›m toplum bilimcilerinin yaklafl›mlar› ve vurgulad›klar› sorun ise, kitle iletiflim AMAÇLARIMIZ araçlar›n›n toplumlarda var olan siyasal, ekonomik, kültürel iliflkileri ve bir bütün olarak egemen ideolojiyi yeniden üreten araçlar olmas›d›r. Bu nedenle, toplumlar›n demokratikleflmesine hizmet edip etmedikleri tart›fl›lmas› gereken bir konudur. K ‹ T A P Kitle iletiflim araçlar›n›n etkileri, araflt›rmalarda ortaya ç›kan sonuçlar kadar, toplumlar›n sosyo-ekonomik sorunlar› ve de¤iflmeleriyle, dünyada ortaya ç›kan geliflmelerle iliflkili olarak da tart›fl›lmal›d›r. Bütün bu iliflkileri görebilmek için baflTELEV‹ZYON lang›ç olarak, kitle iletiflim araçlar›n› tarihsel bir süreç içinde tek tek ele al›p incelemek gerekir. Her bir araç kitle iletifliminde de¤iflik ifllevleri yerine getirmektedir. Her biri farkl› özelliklere sahiptir. Geliflim h›zlar› da ayn› olmam›flt›r. Ancak bu ‹ N T E Rkitle N E T iletiflimi de¤ilen ve art›k küreselleflmifl bir iletiflim dünyas›n›n araçlar›n tümü parças›d›rlar. Kitle iletiflim araçlar›n› bu bütünlük içinde düflünmek, birbirlerini nas›l etkilediklerini, toplumsal iliflkilerimizdeki rollerini sürekli göz önünde bulundurmak ve tart›flmak gerekir.

S O R U

‹ NDT E‹ KRKN AE T SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

N N

‹deoloji: Toplumsal, ekonomik ve siyasal K ‹ T A mant›ksal P meselelerin olarak tutarl›, bütünleflik aç›klamas›d›r.

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

3. Ünite - Bireyden Kitleye

19

Özet

N A M A Ç

1

N AM A Ç

2

N A M A Ç

3

‹letiflim kavram›n›, iletiflim sürecini ve ögelerini tan›mlamak. ‹letiflim insan›n dünyada var oluflu kadar eskidir. ‹letiflim, insan yaflam›n›n ayr›lmaz bir parças›d›r. ‹nsan sesiyle, el kol hareketleriyle, çizdikleriyle düflünce ve duygular›n› baflkalar›na aktarmaya çal›flm›flt›r. ‹flte bu iletiflimdir. ‹letiflim en basit tan›m›yla; duygular›n, düflüncelerin, bilgi ve becerilerin aktar›lmas›, paylafl›lmas› sürecidir. ‹letiflim dura¤an bir fley de¤ildir, iletiflim bir süreçtir. ‹letiflim denildi¤inde insanlararas› bir süreç ve bu süreçte yer alan araçlar anlafl›l›r. En basit anlamda iletiflim üç temel ögeden oluflur. Bunlar; kaynak, al›c› ve iletidir. Kaynak iletiyi oluflturarak gönderen kifli, kurum ya da araçt›r. Al›c› ise kayna¤›n yöneldi¤i ve iletiyi almas› istenendir. ‹leti, kayna¤›n üretti¤i sözel, görsel sinyal ya da sinyaller bileflimidir. ‹letiflim sürecinde yer alan di¤er ögeler de kanal, kodlama, gürültü ve geri bildirimdir. Tarihsel olarak Sanayi Devriminin nas›l ortaya ç›kt›¤›n› aç›klamak. Sanayi Devrimi 1800’lü y›llar› bafltan sona kaplayan, ‹ngiltere’de bafllayarak bütün Avrupa’ya yay›lan bir dönüflüm dönemidir. Sanayi Devrimiyle birlikte kol gücünün yerini makineler, buhar teknolojisi alm›flt›r. Bu dönemde, bilimsel bulufllara dayal› teknolojik ilerlemeyle, sosyo-ekonomik ve kültürel de¤iflimler olmufltur. Sanayi Devrimi dokuma tezgahlar›n›n, demiryolunun, telgraf›n, fabrikalar›n dönemidir. ‹nsanlar›n fabrikalar›n çevresinde, kentlerde yaflamaya bafllad›¤›, emekleriyle hayatlar›n› kazanmaya bafllad›klar› bir dönemdir. Dönem, düflünce sisteminde ise modern liberalizmi ve sosyalizmi ortaya ç›karm›flt›r. Kitle ve kitle toplumu olgular›n› toplumbilimi aç›s›ndan tan›mlamak. Sanayi Devriminin oluflturdu¤u dönemde bireyin toplum içindeki konumu da de¤iflmifltir. ‹nsanlar fiziksel olarak iliflkide olmad›¤› ve duygusal ba¤› bulunmayan baflka insanlarla bir kalabal›k oluflturmaya bafllam›flt›r. ‹nsanlar belli bir co¤rafi mekana yay›lm›fl olarak, birbirleriyle fiziksel iliflkiye girmeden, duygu ve düflünce birli¤ine gerek duymadan bir bütün oluflturmufllard›r. Buna toplum bilimciler kitle demektedirler.

Sanayileflme öncesi de bilinen kitle olgusu, Sanayi Devrimiyle birlikte somut bir olgu olarak yaflama girmifltir. Sanayileflme ve onun ard›ndan gelen kentleflme sonunda ortaya ç›kan toplum biçimini inceleyen toplum bilimciler art›k toplumlar›n kitleleflti¤i olgusunu kabul etmifllerdir. Modern toplumu da kitle toplumu olarak tan›mlam›fllard›r. Kitle toplumu, Sanayi Devriminin mekanda, zamanda ve insan iliflkilerinde yaratt›¤› de¤ifliklikler üzerine kurulmufltur.

N AM A Ç

4

N A M A Ç

5

Kitle iletiflimini ve kitle iletiflim araçlar› olgular›n› tan›mlamak. Kitle iletiflimi bir kaynaktan, kitleye yönelik olarak yap›lan iletiflimdir. Kitle iletifliminde kaynak uzmanlaflm›fl kiflilerdir. ‹leti bir kurulufl taraf›ndan kitleye gönderilir. ‹leti sürekli ve h›zl› yay›l›r. ‹letiyi alan birey kitle içindeki tek tek insanlard›r. ‹letiyi alan birey bir flekilde bu iletiden etkilenir. Kitle iletiflimi için kullan›lan araçlara, kitle iletiflim araçlar› ya da ‹ngilizce ad›yla medya denir. Bu araçlar›; bas›l› araçlar, elektronik ve foto¤rafik araçlar olarak üç bafll›k alt›nda toplamak mümkündür. Bas›l› araçlar› kitap, gazete ve dergiler oluflturur. Elektronik araçlar radyo, kaset, plak, televizyon, internet, cd-rom’dur. Foto¤rafik araçlar ise foto¤raf ve sinemad›r. Kitle iletiflim araçlar›n›n ifllevlerini aç›klamak. Kitle iletiflim araçlar› modern toplumun vazgeçilmez olgular›ndand›r. Bu araçlar›n etkisi sadece bireye yönelik de¤ildir. Birey ve içinde bulundu¤u grup etkilendi¤inde bu etki giderek toplumsal düzeye ulafl›r. Bu araçlar›n temel görevi bilgi aktarmakt›r. Bilgi denildi¤inde anlafl›lmas› gereken haberdir. Haber vermek, bireyin kendisinden uzakta olan fleyler ö¤renmesi demektir. Kitle iletiflim araçlar›, bilgilendirme yan›nda e¤lendirme ve bireyleri yeni ürünler için tüketici durumuna getirme ifllevini de yerine getirir. Yap›lan araflt›rmalar, kitle iletiflim araçlar›n›n etkisinin tek bafl›na olmad›¤›n› gösterir. Bu konuda yap›lan araflt›rmalarla ilgili yaklafl›mlar: Deneysel ve elefltirel ak›m olarak iki temel ayr›m içinde görülür.

20

Toplum ve ‹letiflim

Kendimizi S›nayal›m 1. Bir iletiflim sürecinde kaynak, al›c›ya aktaraca¤› bilgi, duygu ve düflüncelerini iletiflim kanal›yla göndermek için sözcüklere, resimlere ve simgelere dönüflürken yapt›¤› nedir? a. Kodlama yapar. b. ‹letiflimi yavafllat›r. c. ‹letiyi gönderir. d. ‹letiflimi bafllat›r. e. Sözcükleri iletir. 2. Afla¤›dakilerden hangisi basit bir iletiflim sürecinin temel ögelerinden biri de¤ildir? a. Kaynak b. Al›c› c. Simgeler d. Kodlama e. ‹leti 3. Afla¤›dakilerden hangisi, Sanayi Devrimiyle birlikte geliflen demiryolunun sa¤lad›¤› yararlardan biri de¤ildir? a. Co¤rafi uzakl›¤› ortadan kald›rmas›. b. Sosyal yaflam› düzenlemesi. c. Nüfus art›fl›n› yavafllatmas›. d. Gazeteyi gelifltirmesi. e. Siyasal yaflam› düzenlemesi.

6. ‹letiflim sürecinde kaynak bir kurulufltur. Bu kurulufl kulland›¤› araçlar yoluyla iletilerini ülkenin dört bir yan›ndaki al›c›lara ulaflt›r›r. Al›c›lar birbirini tan›mazlar belki de tek ortak yönleri ayn› kaynaktan gelen iletileri almakt›r. Yukar›da verilen durum ile ilgili, afla¤›dakilerden hangisi söylenebilir? a. Çok yönlü iletiflim sürecidir. b. Tipik kitle iletiflimidir. c. Kitle toplumudur. d. Yüz yüze iletiflimdir. e. Da¤›n›k iletiflim sürecidir. 7. Afla¤›dakilerden hangisi kitle iletifliminin özelliklerinden biri de¤ildir? a. ‹letiyi ço¤altarak yaymak. b. Tek kaynaktan kitleye ulaflmak. c. Çok kaynaktan bireye ulaflmak. d. ‹letiyi araç yoluyla göndermek. e. H›zl› ve sürekli ileti göndermek. 8. Afla¤›dakilerden hangisi, yay›n yoluyla iletiflim yapan araçlardan biridir? a. Matbaa b. Foto¤raf c. Telgraf d. Yaz› e. Radyo

4. ‹nsanlar›n belli bir co¤rafi mekana yay›lm›fl olarak, birbirleriyle fiziksel iliflkiye girmeden, duygu ve düflünce birli¤i olmadan da bir bütün oluflturmalar›na ne ad verilir? a. Kitle b. Kütle c. Kalabal›k d. Topluluk e. ‹nsan toplulu¤u

9. Afla¤›dakilerden hangisi kitle iletiflim araçlar›n›n ifllevlerinden biri de¤ildir? a. Oy verdirmeyi sa¤lamak b. E¤itmek c. E¤lendirmek d. Bilgilendirmek e. Haber vermek

5. Afla¤›dakilerden hangisi kitle toplumunu ortaya ç›kartan temel belirleyicilerden biridir? a. Savafllar b. H›zl› nüfus art›fl› c. Kentleflme d. Sanayi Devrimi e. Sanayileflme

10. Marksist elefltiri gelene¤inden gelen iletiflim kuramc›lar›na ne ad verilir? a. Pozitivistler b. Marksistler c. Elefltirel ak›m d. De¤iflimciler e. Tutucular

3. Ünite - Bireyden Kitleye

21

Yaflam›n ‹çinden

“

Kitap boyu düflünmesini ö¤renmek Washington Post gazetesinin ünlü medya elefltirmeni Howard Kurtz geçenlerde bir yaz›s›na flöyle bafllam›flt›: “Bloglar, podcasting, BlackBerry ve an›nda mesaj gönderme ça¤›nda, her düflüncenin nanosaniyeler içinde ifade edilebildi¤i bir zamanda, eski moda bir teknoloji geri dönüyor. Ad›na kitap diyorlar. ‹ki kapak aras›nda ciltlenmifl sayfalardan olufluyor; yaz›lmas›, haz›rlanmas›, düzeltilmesi, yay›nlanmas› bazen seneler alan ve 15. yüzy›ldan kalma bir teknolojiyle bas›lan bir araç bu.” Kurtz’u bu sat›rlar› yazmaya iten neden Amerikan baflkentinin son haftalarda har›l har›l kitap okuyup kitap tart›fl›yor olmas›. Bu kitaplar›n hemen hepsi Irak savafl›na iliflkin incelemeler ve hemen hepsi Bush yönetiminin Irak fiyaskosunu çeflitli yönleriyle ayd›nlat›yor, sorumlular›n› yerden yere vuruyorlar. fiu s›ralar Irak savafl›na karfl› savafl›n en a¤›r topu kitaplar diyebiliriz. Kurtz’u flafl›rtan, o eski moda teknolojinin her fleyin bilgisayarlara ba¤l› oldu¤u,süper iletiflim olanaklar›yla donanm›fl bir dönemde bu denli etkili olabilmesi. Demek ki, kitapta hâlâ hayat var. Hatta, belki de baflka hiçbir dönemde olmad›¤› kadar hayat var. Kitap, bloglar›n, dergilerin, gazetelerin ve tabii televizyonlar›n yapamad›¤›n› yapabiliyor, binbir yalanla bezenmifl bir savafl›n büyüsünü bozabiliyor...

ABD’de 11 Eylül sonras›n›n pusunda söylenecek o kadar çok fley birikmifl ki, belki de ancak kitaplarla anlat›labiliyor. Vietnam savafl›n› televizyon haberleri bitirmiflti, Irak savafl›n› kitaplar bitirirse çok ilginç olmaz m›? Kitab›n bu flekilde ‘Ben var›m!’ demesi, kitaps›z kültür olamayaca¤›n› savunanlar için sevindirici bir haber. Hele ‹stanbul Kitap Fuar›’n›n gümüfl y›l›n› kutlad›¤›m›z günlerde. Malum, o y›ll›k flölen TÜYAP’ta bugün bafll›yor ve 5 Kas›m’a kadar devam ediyor. Türkiye görece çok kitap ç›kan ama o kadar çok kitap okunmayan bir ülke. Gütenberg Ça¤›’n› tam yakalayamadan, yani birkaç kuflak boyu iliklerine kadar okuryazar olamadan, televizyona ve elektronik iletiflim dönemine geçmifl bir ülke. Baflkentinde fazla kitap okunmayan bir ülke. Baflbakan’›n›n elinde tek bir kitap görmedi¤imiz bir ülke. Kitap boyu de¤il, köfle yaz›s› boyu düflünülebilen bir ülke. Bundan sadece 35 y›l önce ayd›nlar›na har›l har›l kitap yakt›rm›fl, kitaplar› dimanit lokumlar›yla yan yana sergilemifl bir ülke. Bugün bile kitap yazanlar›n öfkeli güruhlarca linç edilmeye çal›fl›ld›¤› bir ülke. ‹stanbul Kitap Fuar›’n›n tüm bunlara ra¤men (belki de bunlar yüzünden) çeyrek yüzy›l› doldurmas› küçümsenmeyecek bir baflar›. Baflta Bülent Ünal ve Deniz Kavukçuo¤lu olmak üzere yöneticilerini kutluyorum. Türkiye’de de kitap boyu kitaplar boyu düflünmemiz gereken o kadar çok konu var ki! Kaynak: Haluk fiahin, 28/Ekim/2006

George Gerbner (1919-2005) Kapsay›c› bir iletiflim modeli ortaya koyman›n yan› s›ra televizyonun etkileri, televizyon ve fliddet konular›ndaki çal›flmalar›yla da önemli bir iletiflim kuramc›s›d›r. Televizyon konusundaki araflt›rmalar› Kültürleme Kuram› (Cultivation Theory) bafll›¤› alt›nda toplam›flt›r. Kültürleme kuram›na göre; televizyon, toplumsal gerçekli¤e iliflkin kavray›fllar› biçimlendirir. Televizyonun etkileri küçüktür, kademelidir, dolayl›d›r ama üst üste birikerek önemli ve uzun süren etkiler oluflturur.

”

22

Toplum ve ‹letiflim

Okuma Parças›

... Günümüzde yaflad›¤›m›z ortam veya süreç, yani elektronik teknolojisi, toplumsal hayat›m›zdaki karfl›l›kl› ba¤›nt›l› iliflki kal›plar›m›z› ve kiflisel hayat›m›z›n her yan›n› yeni bafltan biçimlendirip yeni bafltan infla ediyor. Bugüne dek hiç sorgulamadan kabullendi¤imiz, neredeyse bütün düflüncelerimizi, bütün eylemlerinizi, bütün kurumlar›m›z› yeniden gözden geçirmemizi, bunlar›n yeniden üzerlerinde durup düflünmemizi gerektiriyor. Her fley de¤iflmekte –siz, aileniz, komflular›n›z, e¤itiminiz, ifliniz, devletiniz ya da yönetiminiz, “öteki” dediklerinizle toplumsal iliflkileriniz. Evet, bütün bunlar dramatik bir de¤iflim geçiriyor. Toplumlar her zaman iletiflimin içeri¤inden çok, insanlar›n iletiflimde kulland›klar› iletiflim araçlar›n›n do¤as›nca biçimlendirilmifllerdir. Alfabe, örne¤in, insan›n küçük bir çocukken, bilincine bile varmadan özümsedi¤i, bir ökse otu gibi içinde bak›p yaflatt›¤› bir teknoloji olmufltur. Sözcükler ve sözcüklerin içerdi¤i anlamlar çocu¤un neyi nas›l düflünece¤ini, nerede nas›l davranaca¤›n› ö¤reten önedinimlerdir. Alfabe ve bas›m tekni¤i, daha da sonras›ndaki uzmanlaflmaya, bütünleflmeye varacak olan bir fragmanlaflma sürecini bafllatm›fl, giderek ivme kazanmas›na neden olmufltur. Ama bugünün elektronik teknolojisi yeniden bir araya gelmeye, her fleyin birbiriyle karfl›l›kl› ilintilenmesine neden olmakta, bunun h›z ve yo¤unlu¤unu art›rmakta. Kitle iletiflimindeki araçlar›n ne’yini, nas›l’›n› bilmeden, yaflad›¤›m›z toplumsal ve kültürel de¤iflimleri anlamak olanaks›zd›r. Eski teknolojinin–mekanizasyonun koflulland›rd›¤› psikolojik yan›tlamalara ve kavramlaflt›rmalara dayanan flu bildi¤imiz gözlem yoluyla anlama, bilme, e¤itilme yöntemi geçerlili¤ini çoktan yitirdi. Temel nitelikteki teknolojik ve kültürel geçifl dönemlerinde bir y›¤›n bulant›lar ve çok ciddi bir yitip gitme, umutsuzluk duygusu sarar içimizi. Bugün sürüklendi¤imiz “Endifle Ça¤›”, büyük ölçüde, bugünümüzün gerektirdi¤i ifllerimizi, geçmiflin araç-gereçleriyle, dün’ün anlamland›rma ve kavramlar›yla yapmak için çabalay›p durmam›zdand›r.

Bugünün gençli¤i, bugünün yaflam ortam›n› – yaflad›¤›m›z bu elektronik dramay› içgüdüsel bir flekilde anlayabiliyor. Bu drama, mitik ve derinlemesine yaflanan bir drama. Kuflaklar aras›ndaki bugünkü yo¤un yabanc›laflman›n nedeni de budur. budur. Yaflad›¤›m›z günün savafllar›, devrimleri, toplumsal ayaklanmalar› da günümüzün elektronik enformasyon araçlar›n›n arabirimleri, kumanda panelleri durumunda.

...

Kaynak: Marshall Mcluhan, Yaradan›m›z Medya: Medyan›n Etkileri Üzerine Bir Keflif Yolculu¤u, çev: Ü. Oskay, ‹stanbul: Merkez Kitapç›l›k, 2005.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. a 2. c 3. c 4. a 5. d 6. b

7. c

8. e

9. a 10. c

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yaflam ve ‹letiflim” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yaflam ve ‹letiflim” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sanayi Devrimi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kitle ve Kitle Toplumu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kitle ve Kitle Toplumu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kitle ‹letiflimi ve Kitle ‹letiflim Araçlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kitle ‹letiflimi ve Kitle ‹letiflim Araçlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kitle ‹letiflimi ve Kitle ‹letiflim Araçlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kitle ‹letiflim Araçlar›n›n ‹fllevleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kitle ‹letiflim Araçlar›n›n ‹fllevleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. Ünite - Bireyden Kitleye

23

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 ‹letiflim kavram›, makineler gibi cans›z sistemlerle de ilgilidir. Sibernetik bunun belirleyici örne¤idir. Kavram, bilgi al›flverifli anlam›nda düflünüldü¤ünde canl›lar dünyas› öne ç›kar. Canl›lar içinde de bilgi al›flverifli yani karfl›l›kl› ileti al›flverifli yaparak iletiflim kurabilen yegane canl› insand›r. Ayr›ca insan duygular›n› ve düflüncelerini belirleyerek, onlar› biriktirip baflkalar›na aktarabilir. Geçmifli ve gelece¤i de bu anlamda de¤erlendirebilir. Bu nedenle iletiflim kavram› do¤rudan insanla ilgilidir. S›ra Sizde 2 Her iki iletiflim biçiminde de kaynak tek bireydir. Al›c› ise yüz yüze iletiflimde tek birey iken tafl üzerine yap›lan resmin ulaflt›¤› al›c› tek birey olabilece¤i gibi bir grup içindeki birey de olabilir. Yüz yüze iletiflimde kaynak kodlama için sözcükleri, el kol hareketlerini ve jestleri kullan›r. Di¤erinde ise kaynak, iletiflimi tafl üzerine resim fleklinde kodlar. Kodlamay› belirleyen fley araç oldu¤una göre, tafl›n yap›s› ve tafl›n üzerine resmetme tekni¤inin teknik ve içerik özellikleri kodlamay› belirleyecektir. S›ra Sizde 3 Örne¤in demiryolunu düflünelim. Sanayi Devriminin bir teknolojisi olarak demiryolu sadece co¤rafi uzakl›¤› ortadan kald›rmam›flt›r. Yani sadece yük tafl›mam›flt›r, insan akl›n› da tafl›m›flt›r. Telgraf› ve telefonu düflünün insanlar›n duygu ve düflüncelerini uzaklara aktarmas›n›n araçlar› olmufltur. Evet, Sanayi Devrimi buhar gücüne dayal› fabrikalar› ortaya ç›kart›rken ayn› zamanda insanlar›n iletiflim biçimleri de de¤iflmifltir. S›ra Sizde 4 Tabii ki farkl› iletiflim biçimleri söz konusudur. ‹nsanlar genifl co¤rafi alanlar içinde birbirinden uzaktad›r. Bu durumdaki insanlara yönelik iletiflim biçimi, kitle iletiflimidir. Sanayi Devriminin ortaya ç›kard›¤› kitle toplumuna yönelik iletiflim biçimi kitle iletiflimidir. Hatta iletiflim kuramc›lar› kitle toplumunun belirleyici özelli¤i olarak kitle iletiflimini görürler.

S›ra Sizde 5 Günümüzde h›zl› ve sürekli olarak iflleyen gazete, radyo, televizyon ve internet gibi kitle iletiflim süreçler içindeyiz. Al›c› konumunda olarak diledi¤imiz kanal› seçebiliriz, ancak seçti¤imiz her ileti kanal› sadece bize de¤il genel bir kitleye yöneliktir. Birey olarak bütün bu iletileri tek tek yorumlayabiliriz, birbirleriyle karfl›laflt›rabiliriz. Unutulmamas› gereken nokta fludur: ‹stedi¤imiz ileti kanal›n› biz seçeriz. En basit deyiflle televizyonun kumandas› bizim elimizdedir. S›ra Sizde 6 Günümüz insan›n›n yo¤un bir flekilde iliflkide oldu¤u iletiflim araçlar› her halde gazete, radyo, televizyon ve internettir. Konu birçok aç›dan de¤erlendirilebilir. Önce kaynaktan bafllayal›m. Gazete, radyo ve televizyon kurumlar› tek bir kaynak olarak ileti gönderirken internet birden çok kayna¤› karfl›m›za ç›kart›r. Ancak radyo ve televizyonu çok kanall› yay›n araçlar› olarak de¤erlendirirsek orada da karfl›m›za birden çok kaynak ç›kar. Her araç, iletiyi kendi teknik özelli¤ine göre kodlar. Al›c› durumundaki bizler bütün araçlar karfl›s›nda ayn› durumda de¤iliz. Örne¤in internette daha etkin durumda iken gazete okurken edilgin durumdaki al›c›lar›z. Radyo ve televizyon karfl›s›ndaki durumumuz da pek farkl› de¤ildir. S›ra Sizde 7 Haber programlar› kitle iletiflim araçlar›n›n temel ifllevlerinde olan bilgi verme bafll›¤› alt›nda yer al›r. Magazin programlar›nda yer almas› gereken bir konunun, iki kiflinin özel yaflam›n›n ana haber bülteninde yer almas› tipik yönlendirme ifllevidir. O haberin yay›nland›¤› gün bilinmesi gereken önemli bir siyasal ya da ekonomik geliflme yerine magazin haberi yer alm›flt›r. Bu flekilde al›c› konumundaki izleyicilerin dikkati baflka bir konuya yönlendirilmifl olur.

24

Toplum ve ‹letiflim

Yararlan›lan Kaynaklar Erdo¤an, ‹., Alemdar K. (1990). ‹letiflim ve Toplum, Ankara. Hobsbawm, E. (1995). Sermaye Ça¤› 1848-1875, Çev. B.S. fiener, Ankara: Dost Kitabevi. ‹lal, E. (1991). ‹letiflim-Y›¤›nsal ‹letiflim Araçlar› ve Toplum, (2. bas›m), ‹stanbul: Der Yay›nlar›. Oskay, Ü. (1992). ‹letiflimin ABC’si, ‹stanbul: Simavi Yay›nlar›. Özkök, E. (1985). ‹letiflim Kuramlar› Aç›s›ndan Kitlelerin Çözülüflü, Ankara: Tan Yay›nlar›. Schilling, K. (1971). Toplumsal Düflünce Tarihi, Çev. N. Önal, ‹stanbul: Varl›k Yay›nevi. Z›ll›o¤lu, M. (1993). ‹letiflim Nedir, ‹stanbul: Cem Yay›nevi. Werner, J.S., T. W. J. (1994). ‹letiflim Kuramlar›, Çev. A.A. Bir ve S. Sever, Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi Yay›nlar›.

Habere ‹lk Ad›m: Gazete

2

Gazete, yaz›nsal, toplumsal ve kültürel aç›lardan bas›l› kitaptan daha önemli bir bulufltur. Di¤er kültürel iletiflim biçimleriyle karfl›laflt›r›ld›¤›nda gazetenin farkl›l›¤› birey olarak okura yönelmesine, kayna¤›n› gerçeklikten almas›na, kullan›fll›l›¤›na, at›labilirli¤ine, dînî olmay›fl›na ve meslek sahipleri ile kent merkezli ifl dünyas›ndan oluflan yeni s›n›f›n ihtiyaçlar›na uygunlu¤una dayanmaktad›r. Gazetenin üstünlü¤ü teknolojisinden ya da da¤›t›m olanaklar›ndan de¤il, de¤iflmekte olan ve daha özgürlükçü bir sosyo-politik niteli¤e sahip bu farkl› s›n›f için sa¤lad›¤› kolayl›klardan kaynaklanmaktad›r. Denis McQuail

Amaçlar›m›z

N N N N

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; yaz›, k⤛t ve matbaan›n uygarl›k tarihi aç›s›ndan önemi kavrayabilecek; gazetenin ortaya ç›k›p geliflmesinin ard›ndaki etkenleri aç›klayabilecek; haber olgusunu tan›mlayabilecek, haberin üretim aflamalar›n› tan›yabilecek; kamuoyunun tan›m›n› yapabilecek, kamuoyu ve bas›n aras›ndaki etkileflimi anlatabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.

25

26

Toplum ve ‹letiflim

Örnek Olay ‹nternetle Rekabete Ra¤men Gazete Tirajlar› Art›yor Dünya Gazeteler Birli¤i’nin dünya bas›n›n›n tirajlar›na yönelik olarak her y›l yapt›¤› araflt›rmalar›n sonuçlar›na göre gazete tirajlar› bütün dünyada artmaktad›r. Birli¤in araflt›rmalar›, geliflmekte olan ülkelerde tiraj›n 2004 y›l›nda önceki y›la k›yasla 2.1 oran›nda yükseldi¤ini; 1999 y›l›nda tüm dünyada 374 milyon insan gazete sat›n al›rken bu rakam›n 2004’te 395 milyon oldu¤unu göstermektedir. Ayr›ca, son befl y›lda Kuzey Amerika ülkeleri d›fl›nda tüm ülkelerin gazete sat›fl oranlar› 9.48 oran›nda artm›flt›r. Dünya Gazeteler Birli¤i Baflkan› Timoty Baild, dünyadaki pek çok gazetenin yeni ekler, yeni tasar›mlar, yeni bafll›klar, yeni yay›n politikalar› ve daha iyi da¤›t›m olanaklar›yla önemli at›l›mlar yapt›¤›n›; elektronik bas›n›n, özellikle de internetin rekabetine karfl›l›k geliflmifl ülkelerde gazetelerin ciddi bir direnç gösterdi¤ini, geliflmekte olan ülkelerde ise tirajlar›n artmaya devam etti¤ini ifade etmektedir. Baflkan Baild, gazete sat›fllar›ndaki bu art›fl›n reklam gelirlerine de olumlu bir etki yapt›¤›n›, bas›n kurulufllar›n›n en önemli gelir kayna¤› olan ilan ve reklam gelirlerinde de önemli bir art›fl sa¤land›¤›n› belirtmektedir. Yeni iletiflim teknolojilerinin gazetelere tiraj kaybettirebilece¤i uzun zamand›r tart›fl›lan bir mesele olmufltur. Özellikle internetin ucuz, h›zl› ve kullan›m› kolay bir araç olmas› nedeniyle haber ve yorumlar› takip etmede hayli kullan›fll› olaca¤› ve gazete sat›fllar›n› olumsuz etkileyece¤i vurgulanmaktad›r. Dünya Gazeteler Birli¤i’nin her y›l düzenli olarak yapt›¤› araflt›rmalar ise, gazetelerin insanlar›n günlük yaflam›nda haber ve bilgi kayna¤› olarak öneminin azalmad›¤›n› aksine gittikçe artt›¤›n› göstermektedir. Kaynak: www.wan-press.org

Anahtar Kavramlar • Kamuoyu • Haber De¤eri • Kan› Önderi

• Matbaa • Bas›n • Haber

‹çerik Haritas›

Toplum ve ‹letiflim

Habere ‹lk Ad›m: Gazete

• UYGARLI⁄A ADIMLAR: YAZI, KÂ⁄IT VE MATBAA • GAZETEN‹N DO⁄UfiU • HABER OLGUSU • BASIN KURUMU VE KAMUOYU

Ünite 2 - Habere ‹lk Ad›m: Gazete

UYGARLI⁄A ADIMLAR: YAZI, KA⁄IT VE MATBAA

N AMA Ç

1

Yaz›, k⤛t ve matbaan›n uygarl›k tarihi aç›s›ndan önemini kavramak.

Uygarl›k tarihinde pusula, barut ve matbaan›n çok önemli bir yeri vard›r; pusula ve barut Avrupa’n›n kabu¤unu k›r›p deniz afl›r› seyahatler yaparak yeni k›talar keflfetmesine yol açarken, matbaa da kültürel yaflamda yeniliklerin bafllat›c›s› olmufltur. Matbaan›n geliflimini haz›rlayan ise yaz› ve k⤛d›n icad›d›r. Yaz›, insan›n zorlu kültürel sürecindeki aray›fllar› ve denemeleri s›ras›nda gelifltirdi¤i bir iletiflim arac›d›r. Yaz› sayesinde insan düflüncesini somutlaflt›rm›fl yani zihninden ç›kar›p içinde yaflad›¤› fiziksel dünyaya uyarlam›flt›r (Ong, 2003). Düflünce, yaz›yla birlikte unutulmaktan ve belleklerden silinmekten kurtularak kal›c› izlere dönüflmüfltür. ‹nsanlar kültür birikimini daha sonraki nesillere aktarma olana¤› elde etmifltir. Yaz›yla, bilgi birikimi hem nicel hem de nitel olarak daha da büyümüfl; insan, uygarl›k ve kültürün tafl›nmas›nda çok güçlü bir araca kavuflmufltur. Bu nedenledir ki, insanl›¤›n yaz› öncesi dönemleri “tarih öncesi”, yaz›n›n bulunuflundan sonraki dönemleri ise “tarihi ça¤lar” olarak adland›r›lmaktad›r. K⤛t, yaz›yla ifade edilen duygu ve düflüncelerin biriktirilmesini, tafl›nmas›n›, baflka insanlara ve daha sonraki nesillere aktar›lmas›n› kolaylaflt›rm›flt›r. K⤛ttan önce kurutulmufl hayvan derisi, a¤aç ve tafl parçac›klar›, kil tabletler, kumafl ve benzeri maddelerin yüzeylerine yaz› yaz›ld›¤› bilinmektedir. Ancak, bu maddelerin yeterince kullan›fll› olmamas›; örne¤in kil tabletlerin tafl›mak için çok a¤›r; tafl›n yaz› yazmak için çok sert; kumafl veya hayvan derilerinin ise çabuk deforme olmas› insanlar› daha kullan›fll› ve dayan›kl› bir bask› maddesi aray›fl›na yöneltmifltir. Çin’de M.S. 200 y›l›ndan itibaren keten ve pamuklu paçavralardan bir çeflit ka¤›t üretimi yap›ld›¤› bilinmektedir. Araplar›n Çinlilerle yapt›klar› savafllarda bu ka¤›d› ülkelerine tafl›d›klar›, 14. yüzy›lda Avrupa toplumlar›n›n Endülüs yolu ile Müslümanlardan, kökeni Çin’e uzanan ka¤›d› ö¤rendikleri ve üretimine bafllad›klar› öne sürülmektedir. 15. yüzy›la gelindi¤inde ise gazetelerin ortaya ç›k›p geliflmesine de koflut olarak, hammaddesi odun olan ka¤›d›n bol miktarda üretimi bafllam›flt›r. Ka¤›t, yaz› yazma ve yaz›l› ürünü da¤›tmay› fiziksel aç›dan kolaylaflt›r›rken matbaan›n teknolojik evrimine de katk› sa¤lam›flt›r (Ong, 2003). Matbaa, yaz› arac›l›¤›yla fiziksel varl›k kazanan insan düflüncesinin h›zl› ve daha kolay flekilde ço¤alt›lmas›na yol açm›flt›r. Bilginin çok daha genifl insan topluluklar›na yay›lmas›n› ve düflüncenin özgürleflmesini sa¤lam›flt›r. Modern ça¤lar›n bafllat›c›s› olarak kabul edilen matbaan›n Avrupa’da kullan›m›ndan çok önce Çin, Kore, Uygur ve Japonya’da kullan›ld›¤› bilinmektedir. Ne var ki, Do¤ulu toplumlarda matbaa, Avrupa’da yol açt›¤› toplumsal ve siyasal dönüflümleri gerçeklefltiremedi. Çünkü matbaa ve yay›nevleri bu toplumlarda halk aras›nda yayg›nlaflamad›.

Matbaan›n Etkileri Matbaa toplumlar›n kültürel gelifliminde hayli önemli etkilere sahip bir ço¤alt›m teknolojisidir. Bu etkileri birkaç bafll›kta özetleyelim: Söylentiye Dayal› Kültürün Zay›flamas›: 15. yüzy›lda oynar harfli matbaada bas›lan ürünler bir kültür dönüflümüne yol açm›flt›r. Elle yazarak ço¤altma tekni¤inden bask›ya geçifl, bilgiyi iflitme arac›l›¤›yla edinme yerine göz arac›l›¤›yla zihine yerlefltirme sürecini bafllatm›flt›r. Gözle okuma, ifliterek bilgiye ulaflmadan çok daha

27

28

Toplum ve ‹letiflim

Resim 2.1 Gutenberg’in icad› olan bask› makinesi. ‹ncil’in ilk bask›s›n›n 1455’te bu makinede yap›ld›¤› kabul edilir.

fazla ve daha h›zl› bir “al›m/alg›lama” potansiyeli sa¤lad›. Ayr›ca, söylentiye dayal› kültürü zay›flatarak bireyin kendisinin tan›kl›¤›yla ve daha kesin say›labilecek bilginin geliflimine olanak sa¤lad›. Böylelikle, bir kiflinin okuyup di¤erlerinin anlad›¤› flekilde yazmas› veya iflitebildi¤i oranda anlamas›n›n yerini, bilgiye arac›s›z ulaflma ald›. Ayn› bilginin de¤iflikli¤e u¤ramadan pek çok insana ulaflmas› sa¤land›. Modern ‹nsan›n ve Yeni Bir Kavray›fl›n Geliflimi: Kendi bafl›na bilgiye ulaflabilen, ulaflt›¤› bilgi üzerinde yorum yapabilen ve kendisiyle de hesaplaflabilen modern insan›n özne veya birey olarak kimlikleri ön plana ç›kt›. Matbaan›n yerlefltirdi¤i kitap kültürü sayesinde yeni bir alg›lay›fl ortaya ç›kt› ve bu alg›lay›fl sonucunda geliflen kültürel ortamda laikli¤in temelleri at›lm›fl oldu. Bilginin Kolay, Ucuz ve H›zl› Yay›lmas›: Matban›n sa¤lad›¤› en önemli kolayl›k bilgiye ulaflmay› kolaylaflt›rmas›, ucuzlatmas› ve h›zland›rmas›d›r. El yazmas› kitaplar çok pahal›yd› ve bu kitaplar› ancak al›m gücüne sahip soylular alabiliyor; böylelikle de hem bilgiye hem de bu el yazmas› kitaplarla uzun vadeli yat›r›m olarak düflündükleri koleksiyonlara sahip oluyorlard›. Matbaada ço¤alt›lan yaz›l› metinler ise el yazmalar› gibi pahal› de¤ildi. Böylelikle, varl›kl› olmayan insanlar için de kitap al›p okumak veya bilgiye ulaflmak lüks olmaktan ç›kt›; kitap genifl insan topluluklar›na mal oldu. Orta Ça¤’da din kurumunun düflünce üzerindeki s›n›rlay›c› etkisini aflmada matbaa yoluyla ço¤alt›lan kitaplar›n da etkisi vard›r. Kitab›n ucuzlamas› ve da¤›t›m›n›n kolaylaflmas› din adamlar›n›n ve soylular›n bilgi üzerinde tekelinin k›r›lmas›na yol açt›. Geliflmekte olan burjuvazi yani ticaretle u¤raflan kent soylu insanlar, o zamanki Avrupa’n›n toplumsal ve ekonomik düzenini tümüyle de¤ifltirecek tart›flmalar›n bafllat›c›s› oldular. Çünkü yeni fikirler, tart›flmalar, elefltiriler ve çözüm aray›fllar› matbaa sayesinde h›zla bas›l› ürüne dönüfltürülüyor; genifl insan topluluklar›na ulaflt›r›labiliyordu. Bu mücadeleye, art›k kitaba ve bilgiye rahatl›kla ulaflabilen okuryazar insanlar da destek verebiliyorlard›. Uzman Kadrolar›n Oluflumu: Her konuda genel bilgi sahibi olma yerine belli konularda derinlemesine bilen uzman kadrolar olufltu. Yeni kadrolar daha s›n›rl› alanda ama daha ayr›nt›l› bilgiler üretmeye bafllad›lar. Böylece bilgi üretimi, hem nicel hem de nitel olarak art›fl gösterdi. Bilgi Ak›fl›nda Süreklilik ve Kesinleflme: Matbaayla birlikte bilgi üretimi ve yay›m›nda kopukluklar ortadan kalkt›. Bilgi üretimi ve dolafl›m› bir süreklilik kazand›. Ayr›ca, sözlü olan ve kaydedilmemifl bilgilerin yol açt›¤› unutma, çarp›tma, bozma ve güvensizlik yerini kesinli¤e ve güvenirli¤e b›rakt›. Bilginin kaydedilmesi, kavramlar›n anlam›nda ve kullan›m›nda standartlaflmay› kolaylaflt›rd›. Laikleflme Sürecinde H›zlanma: H›ristiyanl›¤›n Martin Luther’in öncülü¤ünde bafllayan en önemli kuramsal kavgas›, dinde Reform hareketini canland›rd›. Özgür

SIRA S‹ZDE

SIRA S‹ZDE

29

Ünite 2 - Habere ‹lk Ad›m: Gazete

D Ü fi Ü N E L ‹ M

düflüncenin önünde bir engel olan kilisenin etkinlik alan› daralmaya bafllad›. Matbaan›n ucuzlatt›¤› kitaplarla din adamlar›n›n arac›l›¤›na gerek duymaks›z›n okuyan S Oortamlarda R U ve özgürce düflünmeye bafllayan insanlar, düflüncelerini kamusal ifade etmeye ve tart›flmaya bafllad›lar. ‹flte bu tart›flmalar insan akl›na olan güvenin artmas›na, toplumlar›n dini ö¤retilerle de¤il, ak›l ve sa¤duyu arac›l›¤›yla D ‹ K K A T yönetilmesi gerekti¤ini savunan laiklik bilincinin geliflmesine zemin oluflturdu. Kamuoyu ‹çin Yeni Bir Zemin Oluflmas›: Toplumun, isteklerini aç›klamak için SIRA S‹ZDE ço¤u kez fliddete baflvurdu¤u bir ortamda, matbaa gazete, dergi gibi yaz›l› materyallerin seri ve ucuz üretimini sa¤layarak çok daha bar›flç›l, etkili ve kullan›fll› bir araç oluflturmufltur. Ayr›ca, bas›l› malzemelerin seri üretimi bas›mevlerinin AMAÇLARIMIZ ticari bir iflletme olarak tutunmalar›n› da sa¤lamaktayd›.

N N

Matbaan›n toplumsal yaflama etkileriyle ilgili ayr›nt›l› bilgileri Walter K Ong’un ‹ T A PSözlü ve Yaz›l› Kültür, Sözün Teknolojileflmesi (‹stanbul: Metis Yay›nlar›, 2003) adl› kitab›n›n 5. bölümünde bulabilirsiniz.

N

GAZETEN‹N DO⁄UfiU A M A Ç

2

TELEV‹ZYON

Gazetenin ortaya ç›k›p geliflmesinin ard›ndaki etkenleri ‹ N T E R N E aç›klamak. T

‹nsanlar uzun süre bugün “ilkel” olarak tan›mlad›¤›m›z yöntemlerle haber ilettiler: Yaya olarak sözlü veya yaz›l› mesaj iletimi, duman veya ateflle bilgi verme, tamtam sesleri, ›fl›kla haberleflme bunlar aras›nda say›labilir. Yaz›n›n gelifltirilmesi, ulafl›m olanaklar›n›n iyilefltirilmesi, matbaan›n bulunuflu, bunlar› kullanacak merkezi devletlerin kurulmas› ve devletler aras› ticaret iliflkilerinin geliflmesi kitle iletifliminin de geliflimini sa¤lad›. ‹letiflim alan›ndaki geliflmeler, bafl›ndan beri, toplumsal alandaki geliflmelerle iliflkilidir. Okuryazar oran›n›n artmas›yla kültürün yayg›nlaflmas›, teknik olanaklar›n artmas›, bütün bunlar› gerçeklefltiren toplumsal geliflme, iletiflimi de belirledi. Ancak geliflen iletiflim sistemleri de söz konusu toplumsal/kültürel de¤iflimlere katk› sa¤lad› (Alemdar, 1981, s.3). Herhangi bir zaman diliminde kitle iletifliminin geliflebilmesi için baz› koflullar gereklidir ve bu koflullar toplumun örgütlenifl tarz›yla yak›ndan ilgilidir. Kapal› bir grup veya cemaat içinde yaflamak belki d›flar›yla güçlü bir iletiflimi gerektirmez ama d›fl ortamlarla s›k› iliflkiler içinde olan bir toplumsal yap›lanma iletiflime olan ihtiyac› art›r›r. “Kitle iletifliminin geliflebilmesi için yaz›, iyikötü belirlenmifl bir yol a¤› (ya da izi) ve onun da güvenli¤inin sa¤lanmas›” (Alemdar, 1981, s.19) gereklidir. Tarih öncesi uygarl›klarda da düzenli iletiflime ihtiyaç duyuldu ve bu gereksinimi gidermek için çeflitli yöntemler gelifltirildi: ‹lk düzenli iletiflim sistemi geliflkin bir yol a¤›na sahip olan Ahamenidler taraf›ndan M.Ö.490-425 y›llar› aras›nda kullan›lm›flt›r. Posta sistemi için yol, atla bir günde geçilebilecek bölümlere ayr›lm›flt›r. Haber buralarda bekleyen atl› haberciler taraf›ndan elden ele geçirilmek suretiyle iletilmifl; idari ve askeri amaçl› olarak kullan›lm›flt›r. ‹ran’da Sasaniler de bu sistemi kullanm›fllard›r. Roma ‹mparatorlu¤u da Curcus Publicus ad› verilen genifl bir iletiflim sistemiyle, askeri yollarda ve atl› kiflilerle haberleflme ihtiyac›n› karfl›lam›flt›r. Bizans ‹mparatorlu¤u’nun iletiflim sistemi ise Roma’n›n Curcus Publicus’unun devam›d›r. Orta Ça¤’da ise örgütlü bir kitle iletiflim sistemi yoktur; düzensiz olarak yaz›lan tek yaprakl›k haber mektuplar› kullan›lm›flt›r. Suriye’yi ele

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

30

Toplum ve ‹letiflim

Peyk: K›sa mesafelerde veya kent içinde haberleri tafl›yan ve h›zl› koflma yetene¤ine sahip olan yaya haberciler.

geçiren Emeviler ise Bizans’›n benzeri bir iletiflim sistemini kulland›. Bu dönemden itibaren de Müslüman ülkelerde posta örgütüne Berid ad› verilmifltir. Bu sistemle askeri ve idari amaçl› bilgi ve haberler tafl›n›rken, siviller bu sistemi kullanamam›flt›r. Ancak ‹pek ve Baharat yollarr›yla da ayn› olan bu yol a¤›nda, tüccarlar yol a¤›ndaki kimi iyilefltirmelerden yararlanm›fllard›r (Alemdar, 1981). Osmanl› ‹mparatorlu¤u da geliflkin bir iletiflim a¤›na sahiptir. Saray›n resmi yaz›flmalar› Mektupçu Kalemi’nde, sarayla eyaletler aras›nda bilgi al›flverifli de atl› ulafl›m›n gerçeklefltirildi¤i Çavufl örgütü ile sa¤lanm›flt›r. Ayr›ca, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda Peyk ad› verilen yaya haberciler de vard›r.

Avrupa’da Günlük Gazetelerin Ortaya Ç›k›fl›ndaki Etkenler Avrupa’da modern anlamdaki ilk kitle iletiflim arac› gazetedir. McQuail’in (1987) de belirtti¤i gibi, Avrupa’da gazete, yeni yaz›nsal ve kültürel oluflumlarla farkl› bir toplum biçiminin do¤uflunu, iletiflim tarihinde eski olandan kopuflu ve yeni bir dönemin bafllang›c›n› temsil eder. Çünkü gazete, Orta Ça¤’›n haber mektuplar›na göre süreli ve düzenli yay›nlanmas›, aç›kça sat›fla sunularak ticari temeli pekifltirmesi, haber ve bilgi iletmenin yan› s›ra reklâm, e¤lendirme, dedikodu tarz› yeni içeriklerle amac›n›n çeflitlenmesi gibi pek çok yeni özellik sunmufltur. Avrupa’n›n toplumsal yap›s›nda gazetenin simgeledi¤i bu yenilik ise oluflumu yüzy›llar süren ekonomik, siyasal ve toplumsal koflullar›n bir sonucudur. Ayr›ca Avrupa’da modern gazetenin yay›m› bafllad›¤›nda, kurumsallaflan bir matbaa ve ihtiyac› karfl›layabilecek düzeye gelmifl bir k⤛t üretimi de vard›r. Bir baflka deyiflle, gazete için gerekli toplumsal ve teknolojik alt yap› haz›rd›r. Avrupa’da günlük gazetelerin do¤up geliflmesinde ticaret en önemli etken olmufltur. Pusula ve barutun bulunufluyla denizafl›r› seyahatler çok daha güvenli hale gelmifl ve k›talar aras› ticaret geliflmifltir. Bu icatlar sayesinde Orta Ça¤ dönemi Avrupa’s›n›n s›n›rl› ve kapal› ekonomisi d›fla aç›lm›flt›r. K›talar aras›nda gittikçe geliflen ticaret Avrupal› tüccarlar›n sermaye birikimini art›rm›fl, Avrupa’n›n toplumsal ve siyasal yap›s›n› de¤ifltirecek mücadelelerin bafllat›c›s› ve destekleyicisi olacak Burjuvazi ad› verilen yeni ve güçlü bir s›n›f›n do¤mas›na yol açm›flt›r. K›talar aras› ticaretin kitle iletiflimi aç›s›ndan önemi ise h›zl›, ucuz ve kitlesel haberleflmenin bir ihtiyaç olarak do¤mas›d›r. Çünkü, ticaret için yola ç›kan gemilerin izleyecekleri deniz yolundaki güvenlik, Uzak Do¤u ve Asya k›tas›ndaki ülkelerin komflular›yla savafl durumunda olup olmad›¤› ya da tehlikeli salg›n hastal›klarla ilgili bilgiler tüccarlar için çok önemlidir. O dönemde, toplad›klar› bilgileri tüccarlara satabilme amac›yla k›talar aras› gemilerde yolculuk eden kifliler vard›r; ancak bu kiflilerin toplad›klar› bilgiler hem çok pahal›d›r hem de çok geç ulaflt›r›ld›¤› için her zaman güvenli de¤ildir. Güvenli, h›zl› ve ucuz habere ulaflmak ticaretle u¤raflanlar için art›k bir ihtiyaç haline gelmifltir. Gazetenin do¤uflunda ticaretin yan› s›ra bir baflka önemli etken, burjuva s›n›f›yla din adamlar› ve soylular aras›ndaki siyasi mücadelelerdir. Burjuvazi k›talar aras› ticaretle gittikçe zenginleflmekte, Orta Ça¤’›n tar›ma dayal› ekonomisi sanayi tarz› üretime dönüflürken, ayn› zaman diliminde soylular›n ve kilisenin de zenginli¤i azalmaktad›r. Ancak, soylular siyasal güce sahip olduklar› için ticarî faaliyetleri yasal k›s›tlamalar ve engellerle s›n›rlamaya çal›fl›rlar. Bu engellerin afl›labilmesi için daha özgürlükçü ve düzenli bir sisteme ihtiyaç do¤ar. ‹flte bu taleplerin dile getirilmesinde ve taraftar toplanmas›nda gazete ile di¤er bas›l› materyallere baflvurulur.

2. Ünite - Habere ‹lk Ad›m: Gazete

Burjuvazinin krallar›n yan›nda yer alarak verdikleri mücadeleler sonucunda feodal beylerin denetimi k›r›l›r ve gücün krallarda oldu¤u güçlü merkezi devletler kurulmaya bafllar. Kitle iletiflimi gittikçe güçlenen bu devletler için önem kazanmaya bafllar. Çünkü, merkezde oturan ve siyasal iktidar›n sahibi krallar kendi ülkelerinde ve komflu ülkelerde neler olup bitti¤inden haberdar olmak, gerekli gördükleri durumlarda halk› bilgilendirmek ya da halk›n ayn› amaçlar etraf›nda toparlanmas›n› sa¤lamak için h›zl› ve kitlesel iletiflim araçlar›na ihtiyaç duyarlar. Böylelikle, Avrupa’da ulus devletlerin oluflum sürecinde kitle iletiflim sistemi de kurumsallaflmaya bafllar. Kitle iletifliminin bir toplumsal ihtiyaç olarak do¤mas›na yol açan ekonomik ve siyasal de¤iflmenin yan› s›ra dinde reform hareketleri de matbaan›n ve günlük gazetelerin geliflip yayg›nlaflmas›nda önemli bir etkendir. Martin Luther önderli¤inde dinde reform mücadelesi verenler düflüncelerini yayabilmek ve taraftar toplayabilmek için bas›l› materyallere baflvurur. Di¤er yandan, kilise de konumunu koruyabilmek için bülten, kitap gibi araçlarla propaganda çal›flmalar› yapmaktad›r. Böylelikle, toplumun çeflitli kesimlerinden insanlar›n okumaya olan talebi hem kitap kültürünün geliflip yayg›nlaflmas›na hem de günlük gazetelerin kurumsallaflmas›na yol açar. Modern anlamdaki ilk gazete, 1609’da Strasbourg’da haftal›k olarak ve Almanca yay›nlanan Relation oder Zeitung, genel olarak d›fl politika ve savafllarla ilgili haberlere yer vermifl, bu haberlerde herhangi bir ay›r›m, aç›klama ya da yorum yapmam›flt›r. Daha sonra, 1619’da Hollanda’da Anvers’te Nieuwe Tijdingen adl› gazete ç›kmaya bafllar. 1622’de Londra’da ilk ‹ngiliz gazetesi The Weekly News From Italy and Germany, 1631’de Paris’te ‹lk Frans›z gazetesi La Gazette, 1640’ta Roma’da ilk ‹talyan gazetesi Gazetta Publica yay›n hayat›na bafllar (‹nu¤ur, 1982, s.57). ‹lk gazetelerin yay›mland›¤› bu ülke ve kentler dönemin önemli ticaret ve üretim merkezleridir. 18. yüzy›lda gerçeklefltirilen Sanayi Devrimi gazetenin önemini ço¤altm›flt›r. ‹nsan eme¤ine dayal› üretim tarz›ndan makine gücünü kullanan sanayi tipi üretime geçildi¤inde üretim h›z›nda da ciddi bir art›fl ortaya ç›km›flt›r. Dolay›s›yla ulusal ve uluslararas› düzlemde ticari iliflkiler ve habere olan talep artm›flt›r. K›rsal alanlarda topra¤a ba¤l› yaflayan insanlar fabrikalarda çal›flmaya bafllam›fl ve fabrika yak›nlar›na göç artm›flt›r; kentlere yerleflen insanlar›n e¤itim seviyesi artm›fl ve gazete okuma al›flkanl›¤› yayg›nlaflm›flt›r.

Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda Gazetenin Ortaya Ç›k›fl› Osmanl› ‹mparatorlu¤u ise Avrupa’yla k›yasland›¤›nda hem sanayileflmede ilerleme kaydedememifl hem de siyasal ve toplumsal oluflumlara uzak kalm›flt›r. Bat›da bu oluflumlar›n hem bir uzant›s› hem de katk› sa¤layan bir araç olarak kitle iletiflimi ve günlük bas›lan gazeteler, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda hayli geç ortaya ç›km›flt›r. Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda ilk gazete II. Mahmut’un Avrupa’n›n geliflim çizgisini yakalama amac› tafl›yan modernleflme projesinin bir parças›d›r. Bu amaçla yenilikçi padiflah II. Mahmut’un çabalar›yla ‹stanbul’da Türkçe olarak 11 Kas›m 1831’de yay›mlanmaya bafllayan ilk gazete Takvim-i Vekâyi’dir. Gazete arac›l›¤›yla halka, modernleflme projesi çerçevesinde yap›lan yenilikleri duyurma ve benimsetme hedeflenmifltir. Gazete önceleri haftal›k olarak ç›kar›lm›fl ama haftal›k bas›m› düzenli olamam›fl, dolay›s›yla taze haber de verememifltir. Takvim-i Vekâyi’de imparatorluktan haberler, askeri ifller, d›fl haberler, bilimler, din adamlar›n›n atanmas›, ticaret ve fiyatlar gibi konular yer alm›flt›r. Gazete 4 Kas›m 1922’ye kadar yay›n hayat›n› sürdürmüfltür (Topuz, 2003, s.15-17).

31

32

Toplum ve ‹letiflim

Takvim-i Vekâyi’den sonra ‹stanbul’da yay›mlanmaya bafllayan ikinci gazete 3 Temmuz 1840 y›l›nda William Churchill adl› bir ‹ngiliz taraf›ndan ç›kar›lan Ceride-i Havadis’tir. Daha sonra ise Agâh Efendi ile fiinasi, Fransa’daki günlük gazeteleri ve bu gazetelerin toplum aç›s›ndan önemini görmüfl, 21 Ekim 1860 tarihinde büyük güçlüklerden sonra bir gazete yay›mlamay› baflarm›fllard›r. Tercüman-› Ahvâl’in Türk bas›n tarihindeki önemi, padiflah›n yay›mlatt›¤› Takvim-i Vekâyi’yi, bir ‹ngiliz’in ç›kard›¤› Ceride-i Havadis’in aksine bu gazetenin sivil inisiyatifle ve Türkler taraf›ndan ç›kar›lan bir gazete olmas›d›r. Tercüman-› Ahval önceleri haftada iki gün ç›kar. 1861’den sonra haftada üç, daha sonralar› da haftada dört befl gün yay›mlan›r. ‹ç ve d›fl haberlerin yan›nda resmi haberlere, “hatt› hümayunlara”, bildirilere, tüzüklere, anlaflmalara da yer verilir, piyasa ve borsa haberleri, fiyat listeleri, çeflitli çeviriler, ekonomik konularla inceleme yaz›lar› da gazetede önemli yer tutar. Türk bas›n tarhinde ilk tefrika da Tercüman-› Ahval’de yay›mlan›r. Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda 19. yy’da say›s› artan gazetelerin halkla iliflkileri zay›ft›r. Matbaayla yerleflen bir kitap kültürü de olmad›¤› için gazeteye yönelik güçlü bir talep do¤mam›flt›r. Avrupa’da toplumsal bir ihtiyaç oldu¤u için geliflen bas›n, bu geliflmelere olumlu katk›lar sa¤layabilmifltir. Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda hem bas›n› gerekli k›lan ekonomik, siyasal ve toplumsal koflullar›n bulunmamas›; hem de saray›n, geliflmekte olan gazetelere yönelik çok bask›c› bir tutum içinde olmas› bas›n›n toplumsal de¤iflmeye ve kültürel canlanmaya katk›s›na engel olmufltur. Tarihte Bir Gün Cumhuriyet’in ilan›ndan sonra 1928 y›l›nda Harf Devrimi yap›l›r. O y›llarda tüm ülkedeki gazetelerin toplam tiraj› yaklafl›k 30.000’dir; yani 1000 kifliye sadece 3 gazete düflmektedir. Okuryazar oran› % 5’tir. Gazetecilerin karfl›s›nda iki seçenek belirir: Yavafl yavafl Latin harflerine geçmek veya gazetenin tümünü ayn› anda Latin harfleriyle yay›mlamak. Birinci seçene¤in okuyucular› tembellefltirece¤i gerekçesiyle birden Latin alfabesine geçilmesi karar› al›n›r. Bunun üzerine bütün bas›mevleri Arap harfi kasalar›n› boflalt›p Latin harfleri al›rlar. Harfleri dizen ve sayfalar› ba¤layan kadrolar›n çok h›zl› bir flekilde yeni harfleri ö¤renmeleri gerekir. Bu nedenle mürettipler ve di¤er teknisyenler için kurslar aç›l›r ve 2 Aral›k1928 tarihinde tüm gazeteler Latin harfleriyle bas›lm›fl olarak yay›mlan›r.

Tiraj: Gazete, kitap veya derginin bir seferde bas›lan nüshalar›n›n tümü, bask› say›s›.

Günümüz Türkiye’sinde çok say›da gazete yay›mlanmas›na ve da¤›t›m olanaklar› artm›fl olmas›na ra¤men ülkenin nüfusuyla k›yasland›¤›nda toplam tiraj hayli düflüktür. Ekonomik ve demokratik aç›lardan daha geliflmifl toplumlarda yaklafl›k her eve bir gazete girmektedir. Oysa Türkiye gibi henüz ekonomik ve kültürel geliflimi sürmekte olan toplumlarda gazetelerin tiraj sorunu vard›r. Ülkemizde gazetelerin toplam tiraj› 5 milyondur; bu rakam da Tablo 2.1’de de görebilece¤iniz gibi geliflmifl ülkelerin yüksek tirajl› gazetelerinin rakam›ndan daha da azd›r. Çünkü gazete okuma al›flkanl›¤› sadece al›m gücünün yükselmesinin bir sonucu de¤il, kültürel geliflmiflli¤in de göstergesidir. Avrupa toplumlar›nda günlük gazetelerin ortaya ç›kmas›ndan önce yayg›nlaflan bir kitap kültürü vard›r, dolay›s›yla gazetelerin tutunmas› zor olmam›flt›r. Ülkemizde ise bir kitap kültürünün yerleflmeden gazetelerin ortaya ç›kmas›; zaten geç kullan›ma bafllanan matbaan›n yan› s›ra radyo, televizyon ve sinema gibi anlamas› ve takip edilmesi kolay kitle iletiflim araçlar›n›n h›zla yayg›n kullan›ma kavuflmas›, yaz›l› kültür ürünlerine yönelik talebi daha da azaltm›fl, bas›n›n bir tiraj sorunu olmas›na yol açm›flt›r.

33

Ünite 2 - Habere ‹lk Ad›m: Gazete

Tablo 2.1 Baz› Ülkelerin En Yüksek Tirajl› Gazeteleri

Resim 2.2 SIRA S‹ZDE

SIRA S‹ZDE

Kitap kültürü gazete okuma e¤ilimini olumlu D Ü fi Ü N E L ‹ M etkiler

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

S O R U

D‹KKAT

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

N N

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

Türk bas›n tarihi konusunda H›fz› Topuz’un II. Mahmut’tan Holdinglere K ‹ T ATürk P Bas›n Tarihi (‹stanbul: Remzi Kitabevi, 2003) adl› kitab›nda daha genifl bilgi bulabilirsiniz.

K ‹ T A P

TSIRA E iletiflim L E VS‹ZDE ‹ Z Y Oarac› N Yeni iletiflim teknolojilerinin sa¤lad›¤› olanaklara ra¤men bir kitle olarak gazeteden vazgeçilmemesinin nedenleri neler olabilir?

T SIRA E L E V S‹ZDE ‹ZYON

N

HABER OLGUSU A M A Ç

3

1

D Ü fi Ü N E L ‹ M ‹NTERNET

D Ü fi Ü N E L ‹ M ‹NTERNET

S O R U

S O R U

Haber olgusunu tan›mlamak, haberin üretim aflamalar›n› tan›mak. D‹KKAT

D‹KKAT

Gazete dedi¤imizde akl›m›za ilk gelen kavramlardan biri de haberdir. Haber, daha önce bilinmeyen ve insanlar›n ilgilenece¤i bir olay hakk›nda SIRA kitleS‹ZDE iletiflim araçlar›ndan duyurulan, insanlar için yeni olan bilgi veya enformasyondur. Yeni olan ve insanlara ilginç gelen her geliflme haber olarak kabul edilmez. Haber dedi¤imiz AMAÇLARIMIZ bilgi türünün güvenilir olmas› gerekir; bunun için de kayna¤›n› gerçek yaflamdaki olaylardan almas›, do¤rulu¤unun en az iki farkl› kaynaktan kontrol edilmesi ve ikna unsuru olarak görüntü, foto¤raf veya görgü tan›klar›n›n görüfllerini içermesi ge-

N N

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

34

Toplum ve ‹letiflim

Gazeteci: Medya kurulufllar›nda güncel bilgileri toplayan, belirli bir tarzda organize eden ve duyurand›r.

rekir. Çünkü, haberin do¤rulu¤u kontrol edilmifl, güvenilir bilgi olmas› ve belirli sorular›n yan›tlar›n› içermesi gerekmektedir. Bunun için de modern toplumlarda habercilik veya haber üretim ve da¤›t›m› uzmanlaflm›fl bir alan, ayr› bir profesyonel u¤raflt›r. Bu mesle¤i sürdüren kifliye de gazeteci denilmektedir.

Resim 2.3 Gazete okuma al›flkanl›¤› kültürel geliflmiflli¤in göstergelerinden biridir.

Bas›n: Belli zamanlarda (süreli, periyodik) yay›mlanan gazete ve dergi gibi bas›l› yay›nlar›n genel ad›, bütünü.

Topluma haber ve bilgi verme iflleviyle toplumsal bir kurum olarak kabul gören bas›n, uzun süre salt gazete ve dergileri nitelendirmek için kullan›lm›flt›r. Fakat, kitle iletiflim araçlar›n›n türünün ve say›lar›n›n artmas›yla haber ve bilgi verme olana¤› da artm›fl, radyo, televizyon ve son zamanlarda da internet, gazetelerden h›zl› ve hem de sesli ve görüntülü haber verebilen araçlar olarak günlük yaflamda yerini alm›flt›r. Radyo ve televizyon için “yay›n” kavram› gelifltirilmifltir. Yayg›n kullan›ma sahip “medya” kavram› ise radyo, televizyon, gazete, dergi, internet gibi kitle iletiflim araçlar›n›n tümünü, program türü de ay›rt etmeksizin ifade etmede kullan›lmaktad›r.

Resim 2.4 Yeni teknolojiler haberin bas›m ve da¤›t›m›n› h›zland›rm›flt›r.

Arac›n teknik özelliklerine göre örne¤in, görüntülü, sesli ve elektronik olma nitelikleri nedeniyle radyo ve televizyon için “görsel-iflitsel”; yaz›l› olmalar› nedeniyle gazete ve dergiler için de “yaz›l› bas›n” fleklinde farkl› bir s›n›fland›rmaya da gidilmektedir. Günümüz koflullar›nda tüm bu araçlardan güncel yerel, ulusal ve uluslararas› haberlere birden fazla dilde ulaflmak mümkündür. Haberlerin da¤›t›m

Ünite 2 - Habere ‹lk Ad›m: Gazete

35

alan› ve içeri¤ine göre yerel bas›n veya yayg›n (ulusal) bas›n ayr›m› yap›lmaktad›r. Haber üreten bir di¤er kurum ise haber ajanslar›d›r. Haber ajanslar› kendileri yay›n yapmazlar, bir ürün olarak ürettikleri haberleri çeflitli kamu kurulufllar›, özel flirketler, gazete, radyo, televizyon gibi bas›n kurulufllar›na satarlar. Haber ajanslar›n›n haber satt›¤› kurum ve kurulufllar yerel, ulusal ve uluslararas› olmak üzere her çeflit pazara sahip olabilir.

Yerel Bas›n: Ülke geneli yerine daha dar da¤›t›mda bir veya birkaç il veya ilçedeki okura ulaflan, belirli il veya bölgeye iliflkin haberlerin a¤›rl›kl› yer ald›¤› gazete, radyo, televizyon gibi iletiflim kurulufllar›n›n tümüne verilen ad.

‹nternet Gazetecili¤i

Yayg›n Bas›n: Ülke genelinde da¤›t›m› yap›lan bas›l› veya görsel, iflitsel medya kurulufllar›n›n bütünü.

Bilgisayar ortam›nda iletiflim sa¤layan internet, haber üretim ve da¤›t›m›yla yeni bir gazetecilik türü ortaya ç›karm›flt›r. ‹nternet ortam›nda kullan›c›lara aç›lan haber servisi ve sayfalar› sanal gazetecilik veya online habercilik olarak adland›r›lmaktad›r. Internet arac›l›¤›yla geleneksel gazetelerin içeri¤ine ulafl›labildi¤i gibi sadece internet üzerinden habercilik yapan web sitelerine eriflmek de mümkündür. Ayr›ca insanlar›n tümüyle bireysel olarak haber ürettikleri ve yay›m›n› gerçeklefltirdi¤i web sitelerinden habere eriflilebilmektedir. ‹nternet habercili¤inin fark› bütün haber üretim tekniklerini birlefltirmesidir: Yaz›l›, görsel ve sesli haberler web sayfalar›nda bütün olarak sunulabilmekte, okur veya izleyicilerin geri bildirimlerine de yer verilmekte, böylece etkileflimli bir ortam da oluflturulmaktad›r. ‹nternet habercili¤inin bir di¤er önemli özelli¤i ise h›zl› olmas› ve yeni bilgilerin çok h›zl› duyurulmas›na olanak sa¤lamas›d›r. Ancak internet üzerinde rasyonel/irrasyonel, do¤ru/yanl›fl veya dengeli/dengesiz fleklinde de¤erlendirme yapacak bir eleme arac›n›n olmamas› haberlerin güvenilirli¤inin daha az olmas›na neden olmaktad›r.

Resim 2.5 www.ucansupurge.org kad›n odakl› haber yapan bir internet sitesidir.

Hangi Olaylar Haber Olur? Her gün yak›n çevremizde, ülkemizde ve dünyada say›s›z olay meydana gelmektedir. Bu olaylar›n bir k›sm› medya gündeminde haber olarak yer al›rken pek çok olaydan da haberdar olamay›z. Peki bir olay›n haber olup olamayaca¤›na kim, neye göre karar verir? Medya haber üretim süreçlerinde yer alan, eflik bekçileri ad› verilen profesyoneller neyin haber olaca¤›na karar verir. Eflik bekçileri neyin haber olaca¤›na karar vermede öznel tercihlerine göre hareket etmezler; haber de¤eri ad› verilen gazetecilik normlar›na göre davranmalar› ve görevlerini de tarafs›z ve adil flekilde yerine getirmeleri gerekmektedir. Haber de¤eri profesyonel bir gazetecilik kodu olarak ifllev görür.

Eflik Bekçileri: Bir bilgi veya haber kitle iletiflim arac›ndan geçerken bu iletiye müdahale eden(ler)dir. Bu kiflilerin ana ifllevi, halka iletilecek haber ve bilgileri süzgeçten geçirmektir. Haber De¤eri: Bir olay›n haber olarak halka duyurulabilmesi için tafl›mas› gereken niteliklerdir.

36

Toplum ve ‹letiflim

Modern gazetecilikte kullan›lan haber de¤erleri flunlard›r: Zamanl›l›k: Olay›n “ne zaman” gerçekleflti¤i sorusunu içermektedir ve üç biçimde tan›mlanmaktad›r: yenilik, anilik ve geçerlilik. Etki veya ‹lgililik: Bir olay›n kaç kifliyi ve ne oranda etkiledi¤i onun haber de¤erini belirler. Çok say›da insan› ilgilendiren ve sonuçlar› pek çok insan› etkileyecek bilgi, olay, düflünce, yenilik önemli haber olarak kabul edilir. Örne¤in anayasa, yasa ya da yönetmeliklerde yap›lan de¤ifliklikler, farkl› ülkelerle imzalanan ekonomik ifl birli¤i anlaflmalar› vb. Önemlilik: Olay›n insanlar için önem tafl›mas› ve çok say›da insan› etkileme potansiyeli haber yapmada önemli bir ölçüttür. Örne¤in, ülke genelinde artan veya azalan enflasyon oranlar› o ülkede yaflayanlar için önemli bir geliflmedir. Olumsuzluk: Olaylar›n, insanlara ya da topluma yans›yacak olumsuz etkileri de bir baflka haber de¤eridir. Örne¤in, deprem, su bask›n›, f›rt›na gibi do¤al felaketler; savafl, çat›flma, trafik kazas›, toplumsal fliddet gibi olaylar. Nadirlik: Günlük, sürekli tekrarlanan olaylar›n d›fl›nda, ola¤anüstü durumlar veya çok az görülen olaylar haber de¤eri tafl›r. Günefl ve ay tutulmalar›, k›y›lara vuran balinalar gibi. Yak›nl›k: ‹nsanlar kendi yaflad›klar› co¤rafyaya ve kendi yak›n çevrelerine daha fazla ilgi duyarlar. Bu nedenle de komflu ülkelerde yaflanan geliflmeler uzak co¤rafyalardaki olaylara göre daha fazla ilgi çeker. Örne¤in, Yunanistan, ‹ran gibi s›n›r komflular›m›zda yaflanan olaylar, Yeni Gine ya da Güney Afrika Cumhuriyeti gibi uzak ülkelerde yaflananlara göre daha ilgi çekicidir. Tekrarlanan olaylar (festivaller), ilk olmak (rekor k›rmak), ünlü kifliler ve yapt›klar› (Cumhurbaflkan›n›n hafta sonu etkinlikleri, sat›n ald›¤› kitaplar, izledi¤i filmler vb.) da haber de¤eri tafl›r. ‹flte her gün insanlar›n, medya arac›l›¤›yla kendi ülkesi ve dünyaya iliflkin edindi¤i bilgiler, eflik bekçilerinin haber de¤erlerini temel alarak verdikleri kararlardan süzülüp gelmektedir. Kitle iletiflim araçlar›nda yer alan haberler ve onlar›n yay›mlanma s›ras› medya gündemini oluflturmaktad›r. SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

2

Ayn› gün yay›mlanan de¤iflik gazeteleri inceledi¤imizde ne gibi benzerlikler ve farkl›l›klar SIRA S‹ZDE görürüz? D Ü fi Ü NMutfa¤›: EL‹M Gazetenin Haberin Üretim Süreci

Bir gazetede idari, teknik ve yaz› iflleri olmak üzere bafll›ca üç birim vard›r. ‹dari birim, ayn› zamanda ticari bir iflletme olarak gelir ve giderler dengesini korumas› S O R U gereken gazetenin mali ve idari iflleriyle ilgilenir. Teknik birim ise gazete içeri¤inin mevcut teknoloji arac›l›¤›yla muhabirden okuyucuya ulaflmas› sürecini düzenleyen D‹KKAT birimdir. Sayfa tasar›m›ndan matbaadaki bask› ifllemine, gazetenin da¤›t›m›na kadar olan süreçten bu birim sorumludur. Yaz› iflleri birimi ise gazetenin içeri¤inin SIRA S‹ZDE oluflturulmas›ndan sorumlu birimdir. Yaz› ifllerinde, gazetelere göre baz› farkl›l›klar tafl›sa da, flu kifliler görev yapar: muhabir, servis flefi veya sayfa editörü, yaz› iflleri müdürü, genel yay›n yönetmeni, köfle yazarlar›, sayfa sekreteri. AMAÇLARIMIZ Bir olay günlük bir gazetede haber olarak ifllenip okuyuculara ulafl›ncaya kadar de¤iflik aflamalar›ndan geçmektedir. Bu aflamalar› fiekil 2.1’nin yard›m›yla aç›klamaya çal›flal›m: yaflam›n de¤iflik alanlar›nda görülen olaylar ve geliflmeK ‹ T Toplumsal A P ler gazetenin abone oldu¤u haber ajanslar›ndan ya da gazetenin muhabirlerinden ekonomi, toplum, d›fl haberler, magazin gibi farkl› isimler alt›nda düzenlenmifl ser-

N N

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

‹NTERNET

37

Ünite 2 - Habere ‹lk Ad›m: Gazete

vislere gelir. Muhabir taraf›ndan yaz›lan haber metni ilgili servis flefi taraf›ndan incelenir, gerekirse metin üzerinde düzeltmeler yap›l›r ve yaz› iflleri birimine verilir. Yaz› iflleri biriminde öncelikle haberin kullan›l›p kullan›lmayaca¤›na karar verilir. Kullan›lmas› uygun görülürse ilgili sayfan›n editörü taraf›ndan bafll›¤›, spotu, görsel malzemeleri gibi haber sunum ögeleri tespit edilerek sayfa sekreterine verilir. Sayfa sekreteri elindeki habere iliflkin malzemeleri kullanarak sayfan›n tasar›m›n› yapar ve bas›m ifllemi için matbaaya gönderir. Muhabir, gazete binas›nda ya da olay yerinde habere iliflkin bilgi toplayan ve bu bilgiler ›fl›¤›nda haberin ilk metnini yazan kiflidir. Habere iliflkin bilginin yan› s›ra haber foto¤raf›n› çekmekle sorumlu kifli de muhabirdir. Olay›n önemine ve izleme güçlü¤üne göre, foto¤raf› çekenle bilgileri toplayan ayn› kifli olabilece¤i gibi kapsaml› olaylarda foto¤raf çekmek için bir foto muhabiri; bilgi toplamas› için de bir ya da birkaç muhabir görevlendirilebilir. Haber metnini ilk yazan kifli muhabir olsa da yay›mlan›p yay›mlanmayaca¤›, nerede yer alaca¤› ya da hangi bafll›kla sunulaca¤› konular›nda karar yetkisine sahip de¤ildir. Hangi haber için bilgi toplamas› gerekti¤i editör taraf›ndan belirlenir. Ayr›ca muhabir kendi iste¤i ile editöre öneri götürebilir, teklifi kabul edilirse kendi istedi¤i konuda çal›flabilir. Köfle yazarlar›, olaylar ve olgular üzerine öznel görüfllerini kendi imzalar›yla yazan kiflilerdir. Köfle yazarlar›n›n olaylara iliflkin yorumlar› gazetenin yay›n politikas›yla kimi zaman örtüflmeyebilir. Servis flefi veya editör, ifl günü bafllang›c›nda haber gündemini belirleyerek muhabirlerin görev da¤›l›m›n› yapar. Masas›na gelen haberler içerisinden hangilerinin sayfada yer alaca¤›na karar verme yetkisine sahiptir. Ayr›ca muhabirlerin yazd›klar› haber metinlerini inceler ve eksikler konusunda uyar›da bulunup do¤ru yaz›lmas›n› sa¤lar. Servis flefi, haberlerin bafll›¤›, sayfa düzeni ve içeri¤ine müdahale yetkisine sahiptir. Türk bas›n›nda daha önce bu iflleri istihbarat flefi ad› verilen kifliler yaparken flimdiki yap›lanmada istihbarat fleflerinin yerini servis flefleri alm›flt›r. Sayfa Sekreteri, gazetede yer alacak haberler ve görsel malzemeleri yay›n kurulu toplant›s›nda al›nan kararlar çerçevesinde, estetik kayg›lar ve ilkelere göre düzenlemekle sorumlu kiflidir. Baz› gazetelerde görsel ya da teknik yönetmen olarak da adland›r›l›r. Yaz› iflleri müdürü, yaz› ifllerinde genel yay›n yönetmeninden sonra gelen en üst düzeydeki sorumludur. Tüm haberleri bölüm editörlerinden toplamak, de¤erlendirmek ve yay›mlan›p yay›mlanamayaca¤›na, kimi zaman genel yay›n yönetmeniyle birlikte, nihai karar› vermekle sorumlu kiflidir. Yay›mlanacak haberlerin sayfalara göre da¤›l›m›, sayfada nerede yer alaca¤› ve haber bafll›klar›n› belirleme yetkilerine sahiptir. Türk bas›n›nda uzun süre her gazetenin bir yaz› iflleri müdürü olmas›na ra¤men, yüksek tirajl› gazetelerde bu say› art›k ikiye üçe ç›kmaktad›r.

Resim 2.6 Muhabir yaz› iflleri biriminde görev yapar.

38

Toplum ve ‹letiflim

fiekil 2.1 Gazetenin Mutfa¤›: Muhabirden Matbaaya

Genel yay›n yönetmeni, yaz› iflleri biriminin en üst düzey sorumlu ve yetkili kiflisidir. Gazetenin yay›n politikas› çerçevesinde ifl ak›fl›n› denetleyen ve gerekli gördü¤ünde müdahale etme yetkisine sahip olan kiflidir.

Haberin De¤erlendirilmesi Gazetede hangi haberlerin de¤erlendirilece¤i ve hangi haberin hangi sayfada yer alaca¤›na, yaz› iflleri biriminde yaz› iflleri müdürü, genel yay›n yönetmeni ve sayfa editörü taraf›ndan yap›lan toplant›da karar verilir. Haberlerin sayfalarda ne flekilde sunulaca¤›na iliflkin verilen karara göre sayfa sekreteri taraf›ndan tasar›m› yap›l›r. Gazetede yer almas›na karar verilen haberlerin tümü ayn› öneme sahip de¤ildir. Bu nedenle de haberlerin hangi sayfada, sayfan›n neresinde ve nas›l yer alaca¤›na bas›n kuruluflunun öncelikleri, tercihleri do¤rultusunda karar verilir. Ayn› flekilde gazetenin tüm sayfalar› da ayn› öneme sahip de¤ildir. Gazetenin vitrini olarak kabul edilen birinci sayfada en etkili olmas› istenen haberlere yer verilir; haberin daha önemsiz bulunan ayr›nt›lar› ve arka plan›na iliflkin bilgiler devam sayfas›na b›rak›l›r. En üstte manflet, yani günün en önemli olay› olarak de¤erlendirilen haber yer al›r ve sayfan›n altlar›na do¤ru önemlilik derecesi azald›¤› düflünülen haberler verilir. Manfletteki bafll›kta sayfan›n en büyük puntosu kullan›l›rken, haberin foto¤raf›na da en genifl alan ayr›l›r. Gazetelerin birinci sayfalar› ayn› zamanda onlar›n kimli¤ini yans›t›r. Gazeteler aras›ndaki farkl›l›k birinci sayfada, haberlerin sunumunda kendini gösterir. Gazetenin ilk sayfada yer alan logosunun hemen alt›na en önemli olay yerlefltirilir ve manflet haber olarak adland›r›l›r. Manflet haberden daha fazla önem tafl›d›¤› düflünülen haber ise logonun üstünde de¤erlendirilir ve buna da sürmanflet ad› verilir. Sürmanflet habere s›kl›kla rastlanmaz; yeni bir geliflme, ola¤anüstü bir durum ve sonuçlar› aç›s›ndan da hayli önemli olaylar ancak sürmanflete tafl›n›r. Resim 2.7’de görülen örnek sayfam›zdaki “fiampiyon” bafll›¤›yla sürmanfletten verilen haber, o y›l›n futbol karfl›laflmalar›nda en fazla puan toplayarak birincili¤i kazanan tak›m› duyurmaktad›r. Y›lda bir kez yafland›¤› ve futbol seven çok say›da insan› ilgilendirdi¤i için sürmanfletten verilen bir haberdir.

39

Ünite 2 - Habere ‹lk Ad›m: Gazete

Resim 2.7 Sürmanflet Haber. Çok önemli olaylar gazete ad›n›n ve logosunun üstünde verilir. Kaynak: Milliyet, 14 May›s 2007

Bir gazetenin birinci sayfas›n› Resim 2.8’de yer alan örnek sayfam›za bakarak daha ayr›nt›l› incelemeye çal›flal›m: Manflette, “Bir rekor daha” bafll›¤›yla Türkiye’ye beklenilenin çok üstünde turist gelmesi, bir sat›ra s›¤abilecek en büyük puntolarla duyurulmaktad›r. Beklenilen rakamlar›n çok üstünde turistin gelmesi ülke ekonomisine önemli bir destek sa¤layaca¤› için haber de¤eri tafl›maktad›r. Haber, Antalya Havaliman›nda çekilen bir foto¤rafla desteklenmifl, konunun önemine koflut olarak da hem haber foto¤raf› hem de habere ayr›lan yer birinci sayfadaki en genifl alan› kaplam›flt›r. Ayr›ca manflette kullan›lan iki sat›rl›k spot ise sayfada kullan›lan di¤er spotlarla k›yasland›¤›nda en büyük puntoya sahiptir. Manfletin hemen alt›nda yine ekonomiyle ilgili bir haber “Enflasyon umut verdi” bafll›¤›yla duyurulmufltur. Daha önemsiz ya da ikincil önemde ele al›nan di¤er haberler ise sayfan›n sa¤›nda ve solunda daha küçük puntolu bafll›klar ile daha küçük haber foto¤raflar›yla yer almaktad›r. Resim 2.8

Logo

Manflet

Haber Foto¤raf›

Bafll›k Spot

Foto¤raf Alt›

Günlük bir gazetenin birinci sayfas›. En önemli haber manflette en büyük puntoya sahip bafll›k ve haber foto¤raf›yla verilir. Önem derecesi azalan haberler sayfan›n altlar›nda daha küçük puntolarla duyurulur. Kaynak: Milliyet, 4 Haziran 2001

40

Toplum ve ‹letiflim

Modern gazetelerde birinci sayfan›n d›fl›ndaki sayfalar haber konular›na göre s›n›fland›r›lm›flt›r. Magazin, toplum, d›fl haberler, ekonomi, kad›n, moda, sa¤l›k, e¤itim ve spor bafll›ca konulard›r. Ayr›ca gittikçe artan uzmanlaflmayla ekonomi, spor gibi tek bir konuda yay›n yapan gazetelerin say›s› da artmaktad›r.

Haberin Sunumu ve Ögeleri Haberin sunumunda metin, bafll›klar, görsel malzeme (foto¤raf, karikatür, harita v.b.) ve reklâm en önemli ögelerdir. Metin: Haber yaz›m›nda en çok kullan›lan teknik “ters piramit”tir. Ters çevrilen bir piramit fleklini ça¤r›flt›ran bu teknik, haberin en önemli unsurlar›n›n en önce verilmesidir. Ters piramit tekni¤ine göre okurun ilgisi de göz önünde bulundurularak, muhabir veya editörün verece¤i karar do¤rultusunda habere iliflkin en önemli ve en can al›c› ögeler ön plana ç›kar›l›r; ikincil ve üçüncül öneme sahip ögeler ise alt alta s›ralan›r. Her haber metninin 5N+1K ad› verilen, “Ne, Ne zaman, Nerede, Nas›l, Neden ve Kim” sorular›n›n cevaplar›n› içermesi gerekir. Bu teknikte haber, girifl paragraf› ve gövde metni olmak üzere iki k›s›mdan oluflur. fiekil 2.9’da görülen haberi örnek alarak aç›klamaya çal›flal›m: Resim 2.9 Bir haber örne¤i. Bafll›k, spot, haber metni, haber foto¤raf› ve foto¤raf alt› bafll›ca haber sunum ögeleridir. Kaynak: Radikal, 20 Nisan 2005

Ünite 2 - Habere ‹lk Ad›m: Gazete

Girifl paragraf›: Bu paragrafta olay›n ne oldu¤u ve sonucu özetlenerek verilir. Örnek haber metnimizin girifl paragraf› da flöyledir: “Gebze’nin Tepecik Köyü’nden bafllayan yolculu¤unu ‹stanbul Bo¤az›’nda (Nerede?) tamamlayan 71 km’lik Riva deresi (Kim?) ölümle pençelefliyor (Ne?). Bir zamanlar halk›n hafta sonlar› doldurdu¤u dere k›y›lar›, art›k kimsenin u¤ramad›¤› bir yer haline geldi.” Gövde metni: Burada, genellikle olay›n “Neden?” veya “Niçin?” oldu¤u kronolojik s›rayla verilir. Dereyi ölüm noktas›na getiren kirlenmenin geliflimi flöyle anlat›l›r: K›y›s›nda 700 y›ll›k köylere ev sahipli¤i yapan dere, 25 y›l öncesine kadar suyu içilen, yüzülen ve bal›k tutulan bir dereydi. ... Ancak dere zamanla evsel ve sanayi art›klar›yla kirlenmeye bafllad› (Neden?). Ümraniye, Sar›gazi, ve çevresinde at›k sular›n toplanarak ar›t›ld›¤› Paflaköy ‹leri Biyolojik At›k Su Ar›tma Tesisi’nin kapasitesi de ar›tmaya yetmeyince, pis sular dereye ar›t›lmadan verildi. Spot: Haberi tamamlayan önemli bir haber sunum ögesidir. Ço¤unlukla bafll›¤›n hemen alt›nda yer alan spot, ana metinden ayr› ve bir iki cümleyle en çarp›c› bilgilerin verildi¤i haber özetidir. Haberin tümünü okumaya vakti ve iste¤i olmayanlara bir özet sunar (Resim 2.9). Foto¤raf alt›: Foto¤raf›n alt›nda yer al›p, foto¤raf›n haberle ilgisini kuran k›sa metindir. ‹yi bir foto¤raf alt› foto¤rafta görünen ögeleri yinelemez ve foto¤raf›n hangi ba¤lamda okunmas› gerekti¤ini vurgular (Resim 2.9). Bafll›klar: Haberdeki en önemli bilgiyi ya da bilgileri birkaç kelimeyle özetleyen ve metnin üstünde haberi temsil eden haber sunum ögesidir. Ana bafll›k, haberi okutan en önemli ögedir, bu nedenle ilgi çekici olmas› için özen gösterilir. Riva deresinin can çekiflmesi gibi (Resim 2.9). Tan›mlay›c› bafll›k ve ça¤r›flt›r›c› bafll›k olmak üzere iki tür haber bafll›¤› vard›r. Tan›mlay›c› bafll›k, özet olarak haberle ilgili do¤rudan bilgi verirken “22 Temmuz’da seçim karar› al›nd›”, Ça¤r›flt›r›c› bafll›k do¤rudan bilgi vermek yerine okuyucunun zihninde ça¤r›fl›m yapacak dolayl› bir bilgi verir “100.Y›l gururu: fiampiyon”. Ana bafll›¤›n yeterince aç›klay›c› olmamas› durumunda, tamamlay›c› bilgi vermek amac›yla ana bafll›¤›n genellikle üstünde daha küçük puntolarla üst bafll›k ya da alt›nda alt bafll›k verilir. Ayr›ca haber metninin içinde daha sonraki paragraflar› tan›tan daha büyük puntolu ara bafll›k da kullan›labilir (Resim 2.9). Görsel ögeler: Haberin sunumunda metni tamamlama amac›yla kullan›lan foto¤raf, grafik, karikatür gibi malzemeler görsel ögeleri oluflturur. Görsel ögeler, anlamay› kolaylaflt›rmak, daha fazla bilgi vermek ve haberin içeri¤ini görsellefltirmek için kullan›l›r. Araflt›rmalara göre, bir gazetede okuyucunun en fazla ilgisini çeken, haber foto¤raflar› ve bafll›klard›r. Haber foto¤raf› metni destekler, anlamay› ve ak›lda tutmay› kolaylaflt›r›r. Ayr›ca görselli¤in gücüyle okuyucular›n içsel/duygusal dünyas›na seslenerek haberin etkisini güçlendirir.

41

42

Toplum ve ‹letiflim

fiekil 2.10 Yazar Orhan Pamuk, 2006 Nobel Edebiyat ödülünü ald›. Haber foto¤raf› haberin do¤rulu¤unu ve ak›lda kal›c›l›¤› pekifltirir. Kaynak: http://www.ntvmsnb c.com/news/393611

N

BASIN KURUMU VE KAMUOYU AM AÇ

4

Kamuoyu, “belli bir zaman diliminde, tart›flmal› bir sorun karfl›s›nda, bu sorunla ilgilenen kiflilerin oluflturdu¤u grup veya gruplara hakim olan kanaattir” (Kapani, 1983, s.115).

Kamuoyunun tan›m›n› yapabilecek, kamuoyu ve bas›n aras›ndaki etkileflimi anlatabileceksiniz.

Siyasal yaflamda s›kl›kla “kamuoyunun tepkisinden”, “kamuoyu yoklamalar›ndan” veya “kamuoyunun gözetilmesinden” söz edilmektedir. Kamuoyu ad› verilen bu siyasal güç nedir? Kamuoyu kavram›, “kamu” (public) ve “oy” (opinion) olmak üzere iki ayr› sözcü¤ün birlefliminden oluflmaktad›r. Kamuoyunu tan›mlamak için öncelikle bu iki sözcü¤ün anlam›na bakmak gerekir: Günümüzde kamu kavram› sadece devleti tan›mlamaz, kapal› karfl›t› olan yani “herkese aç›k” ve “tüm bireylerin yararlanabilece¤i” anlam›ndad›r. Dolay›s›yla da kamu, belli bir sorun hakk›nda fikir veya kanaat sahibi olan kiflilerden meydana gelen bir grup veya gruplard›r. Kamuoyu kavram›n›n ikinci unsuru “oy” ise tart›flmal› bir konuda ifade edilen “kanaat” veya “düflünce” anlam›ndad›r. Bir baflka anlat›mla, tart›flmal› bir konuda ifade edilen görüfl tarzlar› ve tutumlard›r (Bektafl, 2000, s.49). Kamuoyu toplumun bütün üyelerince paylafl›lan, uzlafl›yla kabul edilen ortak bir görüfl veya kanaat de¤ildir. Kimi zaman say› üstünlü¤üne sahip grubun ya da ço¤unlu¤un kanaati kamuoyu olarak kabul görürken; kimi zaman da yo¤unluk ya da etkinlik daha bask›n bir unsur olmaktad›r. Bir baflka deyiflle, nicelik oran› her zaman belirleyici olmamakta, benimsenen görüfl ya da kanaatin derinli¤i ve kendini duyurabilmesi belirleyici olmaktad›r. Siyaset bilimciler kamuoyunu karar alma süreci aç›s›ndan ele al›r. Çünkü hükümet politikas› yani siyasi iktidar› elinde bulunduran grup ile yönetilenler veya halk aras›nda bir etkileflim vard›r. Kamuoyu bu etkileflim sürecinde oluflur; hükümetler alacaklar› kararlarda halk›n kanaatlerini ve isteklerini önemsemek ve bu do¤rultuda politika gelifltirmek zorundad›r. Dolay›s›yla kamuoyu tüm niteliklerinin ötesinde siyasal bir anlam tafl›maktad›r.

Ünite 2 - Habere ‹lk Ad›m: Gazete

43

Sosyal bilimciler ise kamuoyu kavram›na farkl› bir boyut kazand›rm›flt›r; kendini eylemle ifade eden muhalif görüflleri de kamuoyunun tan›m› içine alm›fllard›r. Böyle bir yaklafl›mla da kamuoyu, “kamusal alanda kendini temsil ve ifade etme imkân› bulabilen hâkim ço¤unluklar ile muhalif az›nl›klar›n kamusal ve özel yaflam alan›nda güncelleflen tart›flmal› konularla ve ortak ç›karlarla ilgili olarak gelifltirdikleri düflünce, kanaat ve edimler”dir. Bergama’daki siyanürlü alt›n iflletmelerinin kurulmas›na karfl› ‹zmir’den bafllayarak, Bergama’ya kadar el ele tutuflarak oluflturduklar› sevgi zinciri veya Ankara’da memurlar›n Güven Park’ta kamu çal›flanlar›n›n yapt›¤› oturma eylemleri muhalif kamuoyunun bir ifadesidir (Alankufl, 1995, s.11).

Kamuoyunun Oluflumu Kamuoyu birçok siyasal sürecin ve bu süreçlerde kullan›lan tekniklerin bir ürünüdür ve her zaman insanlar›n bilinçli tart›flmalar›n›n sonucunda oluflmaz. Somut sorunlar karfl›s›nda beliren tutumlar ve davran›fllar genellikle önceden “biçimlenmifl” olan kanaatler taraf›ndan belirlenir (Kapani, 1983, s.116). Kamuoyunun oluflumu, öncelikle bireyin bir k›sm› da kal›t›mla geçen kiflilik özelliklerinden bafllar. Daha sonra ise içinde bulundu¤u sosyal çevre belirleyici olur. Çevresel faktörlerin bafl›nda aile ve okul gelir; daha sonra ise ifl ve meslek gruplar›, din, kültür, ideolojiler de kanaatlerde etkilidir. Çevresel faktörlere biraz daha ayr›nt›l› bakal›m: Yüz Yüze Yap›lan Temaslar ve Kan› Önderleri: Medya, insanlar› etkileme ve yönlendirmede hayli güçlü bir kurum olsa da yüz yüze iletiflim, siyasi veya sosyal konularda bazen daha etkileyici olabilmektedir. Çevresindeki kiflileri etkileme ve yönlendirme potansiyeli tafl›yan, kan› önderi ad› verilen kifliler, genellikle kendi yorumlar›n› da ilave ederek aktard›klar› haberlerle çevrelerinde belirli görüfllerin benimsenmesinde etkili olurlar. Kan› önderlerinin bafll›ca özelli¤i, di¤er insanlardan daha çok siyasal ve sosyal olaylarla ilgilenmesi, siyasal olaylar› h›zl› kavrama yetene¤ine sahip olmas› ve s›kl›kla siyasal tart›flmalar içinde olmas›d›r. Ayr›ca, bu kiflilerin etkili olmalar›n›n nedeni, kitle iletiflim araçlar›n› daha çok izlemeleri ve bunlardan edindikleri bilgileri çevrelerindeki kiflilere etkili bir flekilde iletebilmeleridir. Siyasal Liderler: Çeflitli kan› ve fikirlerin oluflumunda siyasal liderler halk›n istek ve ihtiyaçlar›n› anlama ve anlatma suretiyle kamuoyunu yönlendirebilmektedir. Siyasal liderler sadece birer önder de¤il ayn› zamanda belirli görüflün savunucusudur, bu nedenle de belirli fikirler etraf›nda insanlar› toplayabilecek en önemli ögelerdendir. Bask› Gruplar›: Siyasal kararlar›n al›nmas›nda siyasetçilerin yan› s›ra etkili olan dolay›s›yla da kamuoyunun oluflumunda belirleyici olan bir baflka politik aktör de bask› gruplar›d›r. Bask› gruplar›, kendileriyle ilgili siyasal kararlar› do¤rudan veya kamuoyu arac›l›¤›yla dolayl› olarak etkilemeye çal›fl›rlar. Sanayi ve ticaret odalar›, büyük flirket ve holdingler, sendikalar ve sendika konfederasyonlar›, tar›m kooperatifleri, fikir kulüpleri, meslek odalar› birer bask› grubudur. Kitle ‹letiflim Araçlar›: Modern toplumlarda siyasetçilerle halk aras›ndaki iletiflim büyük oranda kitle iletiflim araçlar› arac›l›¤›yla kurulmakta, siyasi projeler ve kararlar medya arac›l›¤›yla duyurulmaktad›r. Yine ayn› flekilde halk›n istek ve taleplerinin duyurulmas› yine medya arac›l›¤›yla mümkün olmaktad›r. Dolay›s›yla, insanlar›n haberdar edilmesi, belirli sorunlara ve olaylara dikkatlerinin çekilmesi ve belirli yönde görüfllerin oluflturulup yans›t›lmas›nda medya hayli etkin bir rol oynamaktad›r.

Kan› Önderi: Görece belli bir s›kl›kla, di¤er bireylerin tutumlar›n› veya davran›fllar›n› teklifsiz olarak etkileyebilen kifli.

Bask› Gruplar›: Ortak menfaatler etraf›nda birleflen ve bunlar› gerçeklefltirmek için siyasal otoriteler üzerinde etki yapmaya çal›flan örgütlenmifl gruplard›r.

44

Toplum ve ‹letiflim

Kamuoyunun Önemi ve Bas›n Özgürlü¤ü

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

Kamuoyunun siyaset bilimi aç›s›ndan bafll›ca önemi, onun siyasal karar alma sürecini etkileyen bir faktör olmas›d›r. Demokrasilerde hükümetler ve siyasî partiler kamuoyuna karfl› duyarl›d›r; tutumlar›n› ve politikalar›n› kamuoyunun tepkisi ya da olumlu kanaatlerine göre ayarlarlar. Kamuoyunun gerçek de¤eri halk›n kendi yönetimleriyle ilgili olarak karar alma S‹ZDEve bu süreci denetlemesinden kaynaklanmaktad›r. Bir baflka süreçlerine SIRA kat›lma anlat›mla kamuoyu, bir siyasal kat›lma ve denetleme türü; siyasal kararlar› etkileme olana¤›na sahip “girdi”lerden biridir (Bektafl, 2000, s.57). D Ü fi Ü N E L ‹ M Kurumsallaflan bir bas›n›n ve bas›n özgürlü¤ünün olmad›¤› toplumlarda kamuoyunun oluflamayaca¤›, oluflsa dahi yans›t›lamayaca¤› bilinmektedir. Kamuoyu ile S Oçift R U yönlü bir iliflki vard›r. Bas›n, kamuoyunun oluflabilmesi için topbas›n aras›nda lumu ilgilendiren ekonomik, politik ve sosyal olaylar ve konularla ilgili gerekli haber ve bilgi ak›fl›n› sa¤lar. Böylelikle, kamuoyu oluflumu için itki gücünü oluflturur. D‹KKAT Ancak, siyasal iktidara ve ilgili birimlere duyurulamayan kamuoyu ifllevini yerine getirmifl olmaz. Bas›n, toplumda oluflan kamuoyunun kamusal alanda ifade edilSIRA S‹ZDE mesini ve daha genifl kitlelerce tart›fl›lmas›n› sa¤lar. Tüm bu tart›flmalar› ve tart›flmalar sayesinde oluflan kamuoyunu da dile getirerek çift yönlü bir ifllev yerine getirmektedir. K›saca söylemek gerekirse bas›n, kamuoyunun oluflturulmas›nda ve AMAÇLARIMIZ kamusal alanda ifade edilmesinde baflvurulan en önemli araçt›r.

N N

K ‹ T A P

Kamuoyu kavram› K ‹ T Ave Pbas›nla iliflkisi konusunda daha genifl bilgiyi Arsev Bektafl’›n Kamuoyu, ‹letiflim ve Demokrasi (‹stanbul: Ba¤lam Yay›nevi, 2000) adl› kitab›nda bulabilirsiniz.

TELEV‹ZYON

Gazetelerin T E L E Vgünlük ‹ Z Y O N olarak, yayg›n ve düzenli bir biçimde ç›kmaya bafllad›¤› 18. yüzy›lda bas›n özgürlü¤ü için verilen mücadeleler de bafllam›flt›r. Toplumsal muhalefetin oluflturulmas›nda, yönlendirilmesinde ve duyurulmas›ndaki gücü fark edilen bas›n, ortaya ç›kt›¤› dönemlerden itibaren iktidar›n istek ve talepleri do¤rul‹NTERNET tusunda biçimlendirilmek, kontrol alt›na al›nmak istenmifltir. Bunun için de gazete ç›karmak, yüksek miktarda para karfl›l›¤› izin alma ön kofluluna ba¤lanm›flt›r. Bunun yan› s›ra s›k s›k siyasal iktidar›n be¤enmedi¤i haberlere ve yaz›lara yer veren gazeteler sansüre u¤ram›flt›r. Ayd›nlar ve gazeteciler, yazd›klar›ndan ötürü yarg›lanm›fl ve a¤›r cezalara mahkum edilmifltir. Bireysel hak ve özgürlüklerin kazan›lmas› ve korunmas›na koflut olarak geliflen bas›n özgürlü¤ünün yasalarla güvenceye al›nmas›n›n pek de az›msanmayacak bir tarihi olmas›na karfl›n uygulamada sorunlar bitmifl de¤ildir. Tekelleflme bas›n özgürlü¤ü önünde en önemli sorundur. Bir ülkede bir medya kuruluflu sadece radyo, televizyon ve gazete gibi kurulufllara sahip olmakla kalmay›p inflaat, banka, elektrik gibi farkl› sektörlerde flirketlere de sahipse elindeki medya gücünü, bu flirketlerin ç›karlar› için de kullanacakt›r. Dahas› bu gücünü ekonomik ç›karlar›n› garantilemek için siyasal iktidarlar› etkileme yönünde kullanaca¤› da aç›kt›r. Böylesi bir ortamda oluflturulan kamuoyu ise demokrasiyi de tehlikeye atarak sadece s›n›rl› ve zaten varl›kl› bir kesimin ç›karlar›n› korumaya yönelik olacakt›r.

‹NTERNET

2. Ünite - Habere ‹lk Ad›m: Gazete

45

Özet

N A M A Ç

1

N A M A Ç

2

N AM A Ç

3

Yaz›, k⤛t ve matbaan›n uygarl›k tarihi aç›s›ndan önemini kavramak Matbaa uygarl›k tarihi aç›s›ndan çok önemli bir yere sahiptir. Çünkü matbaa, yaz›l› materyallerin h›zl› ve ucuz ço¤alt›m›n› sa¤layarak bilgi üzerinde soylular›n ve din adamlar›n›n egemenli¤ini k›rm›fl, herkesin bilgiye eriflimini sa¤lam›flt›r. Böylelikle bir taraftan kitap kültürü yerleflirken di¤er yandan da özgür düflünme ve tart›flma gelene¤i geliflmifltir. Sorgulay›c› düflünme ve tart›flma da laiklik sürecini h›zland›rm›flt›r. ‹nsana ve insan akl›na olan güven artm›fl; dolay›s›yla kültür, sanat ve bilim alan›nda önemli ilerlemeler kaydedilmifltir. Gazetenin ortaya ç›k›p geliflmesinin ard›ndaki etkenleri aç›klamak Gazetenin ortaya ç›k›p geliflmesinin ard›ndaki en önemli etken ticarettir. Çünkü ticari iliflkiler h›zl›, ucuz ve güvenilir haberleflmeyi gerektirmifltir. Avrupa toplumlar›nda burjuva s›n›f›yla din adamlar› ve soylular aras›ndaki siyasi çekiflmeler; laiklik tart›flmalar› hep canl› bir kitle iletiflim ortam›n› gerektirmifl, gazeteler ve bas›l› materyaller de buna elveriflli bir ortam sa¤lam›flt›r. Haber olgusunu tan›mlamak ve haberin üretim aflamalar›n› tan›mak Haber, daha önce bilinmeyen ve insanlar›n ilgilenece¤i bir olay hakk›nda medyadan duyurulan, insanlar için yeni olan bilgi veya enformasyondur. Haberin güvenilir olmas› gerekir; bunun için de kayna¤›n› gerçek yaflamdaki olaylardan almas›, do¤rulu¤unun en az iki farkl› kaynaktan kontrol edilmesi ve ikna unsuru olarak görüntü, foto¤raf veya görgü tan›klar›n›n ifadelerini içermesi gerekir. Haber üretiminin de¤iflik aflamalar› vard›r. Muhabir bilgiyi toplar ve haber metninin ilk halini oluflturur. Servis flefi veya editör, masas›na gelen haberler içinden hangilerinin ve ne flekilde yay›mlanmas› gerekti¤ine karar verir. Akflama do¤ru yap›lan toplant›da editörler ellerindeki haberleri gazetenin yaz› iflleri müdürü ve genel yay›n yönetmenin bulundu¤u toplant›ya getirirler; bir sonraki günün gazetesinde hangi haberin hangi sayfada, hangi bafll›k ve foto¤rafla yer alaca¤›na karar verilir. Sayfa sekreterleri de bunlar›n tasar›m›n› yapar ve bas›lmas› için matbaaya gönderir.

N A M A Ç

4

Kamuoyunu tan›mlamak, kamuoyu ve bas›n aras›ndaki etkileflimi anlatmak Kamuoyu, belli bir zaman diliminde, tart›flmal› bir sorun karfl›s›nda, bu sorunla ilgilenen kiflilerin oluflturdu¤u grup veya gruplara hâkim olan görüfltür. Toplumun bütün üyelerince paylafl›lan, uzlafl›yla kabul edilen ortak bir görüfl veya kanaat de¤ildir. Kimi zaman say› üstünlü¤üne sahip grubun ya da ço¤unlu¤un kanaati kamuoyu olarak kabul görürken; kimi zaman da yo¤unluk ya da etkinlik daha bask›n bir unsur olmaktad›r. Modern toplumlarda siyasetçilerle halk aras›ndaki iletiflim büyük oranda medya arac›l›¤›yla kurulmakta, siyasi projeler ve kararlar medya arac›l›¤›yla duyurulmaktad›r. Yine ayn› flekilde halk›n istek ve taleplerinin duyurulmas› yine medya arac›l›¤›yla mümkün olmaktad›r. Dolay›s›yla, insanlar›n haberdar edilmesi, belirli sorunlara ve olaylara dikkatlerinin çekilmesi ve belirli yönde görüfllerin oluflturulup yans›t›lmas›nda medya hayli etkin bir rol oynamaktad›r.

46

Toplum ve ‹letiflim

Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi, gazetenin do¤ufluna ve geliflimine yol açan etkenlerden biri de¤ildir? a. K›talar aras› ticaretin geliflmesi b. Merkezi devletlerin do¤uflu c. Dinde reform mücadeleleri d. Özgürlük talepleri e. Yaz›y› gelifltirme çabalar› 2. Afla¤›dakilerden hangisi haberin sunumunda kullan›lan ögelerden biri de¤ildir? a. Spot b. Foto¤raf alt› c. Üst bafll›k d. fiok e. Metin

6. Afla¤›dakilerden hangisi matbaan›n etkilerinden biri de¤ildir? a. Söylentiye dayal› kültürün zay›flamas› b. ‹nsan akl›na güvenen yeni bir kavray›fl›n oluflmas› c. Dini inançlar›n kuvvetlenmesi d. Uzman kadrolar›n oluflumu e. Bilginin güvenirlili¤inin artmas› 7. Afla¤›dakilerden hangisi matbaan›n geliflimine katk› sa¤lam›flt›r? a. Parflömen b. Kurutulmufl hayvan derisi c. Ka¤›t d. Papirüs e. Kil

3. Afla¤›dakilerden hangisi yaz› iflleri müdürünün sorumluluklar›ndan biridir? a. Hangi haberin hangi sayfada yay›mlanaca¤›na karar vermek b. Haber metinlerini yazmak c. Haber foto¤raf›n› çekmek d. Sayfalarda kullan›lacak malzemeleri düzenlemek e. Haber metinlerini kontrol etmek

8. Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda padiflah II. Mahmut’un emriyle ç›kar›lan gazete afla¤›dakilerden hangisidir? a. Takvim-i Vekayi b. Ceride-i Havadis c. Hürriyet d. Tercüman-› Ahval e. Vakayi-i M›sriyye

4. Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda Türkler taraf›ndan ç›kar›lan ilk Türkçe gazete afla¤›dakilerden hangisidir? a. Tercüman-› Ahvâl b. Ceride-i Havadis c. Tasvir-i Efkâr d. Vakayi-i M›sriyye e. Tasvir

9. Bir olay›n haber olarak halka duyurulabilmesi için tafl›mas› gereken özelliklere ne ad verilir? a. Haber b. Haber de¤eri c. Medya gündemi d. Kamuoyu e. Medya

5. Afla¤›dakilerden hangisi kamuoyunun oluflmas› için gerekli koflullardan biridir? a. ‹nsanlar›n tümünün ayn› görüfle sahip olmas› b. Düflünce özgürlü¤ünün olmas› c. Toplumda marjinal gruplar›n olmas› d. Siyasetçilerle gazetecilerin iyi iliflkiler kurmas› e. Toplumun tümünün ayn› sorun etraf›nda birleflebilmesi

10. Bir gazetenin mutfa¤›nda habere iliflkin bilgileri toplayan ve ilk metni yazan medya profesyoneline ne ad verilir? a. Yaz› iflleri müdürü b. Genel yay›n yönetmeni c. Sayfa sekreteri d. Kan› önderi e. Muhabir

2. Ünite - Habere ‹lk Ad›m: Gazete

47

Yaflam›n ‹çinden Gazeteler gelifltikçe; sayfalar›n› spor, sanat ve uzmanlaflm›fl ekonomi yorumcular›n›n yaz›lar›yla gelifltirdiler.

“

“Sanat elefltirmeni”, “sinema elefltirmeni”, “futbol yo“Corner Yaz›lar›” Uzunca bir süredir Türkiye’deki gazetecilik meseleleri tart›fl›l›rken “köfle yaz›s›” ve “köfle yazarlar›” da tart›fl›l›yor. Önce flunu belirtmek gerekir ki köfle yaz›s› bir “yaz› türü”dür. Yani gazetedeki, bir çerçeveyle çevrilip sayfan›n bir köflesine yerlefltirilmifl her yaz› “köfle yaz›s›” de-

rumcusu” vb. adlar tafl›yan bu yazarlar›n amac› da uzman› olduklar› alanlarda okura ufuk ve derinlik kazand›rmak, haber boyutunu aflan bilgilerle okurun dikkatini çekerek olay› tam anlam›yla kavramas›na yard›mc› olmakt›r. “BBG yazarlar›”

¤ildir. Köfle yaz›s› niteli¤i tafl›maks›z›n bir köfleye yer-

Türkiye’de iki gazete türünün birbirinin içine girmeye

lefltirilmifl böyle bir yaz› olsa olsa köfle sözcü¤ünün ‹n-

bafllad›¤› dönemden itibaren, “BBG yazarlar›” yay›lma-

gilizcedeki karfl›l›¤›yla bir “corner” yaz›s›d›r.

ya bafllam›flt›r. “BBG”nin aç›k yaz›lm›fl flekli “Birileri Bi-

Köfle yaz›lar›na eskiden tafl›d›¤› özelli¤e göre “makale” ya

zi Gözetlesin”dir.

da “fikra” deniyordu. (Buradaki f›kra, komik küçük öykü-

Bu tarz yaz›, okuru e¤lendirmek amac›yla televole rönt-

leri kastederken söyledi¤imiz f›krayla kar›flt›r›lmamal›.)

gencili¤ini gazetelere tafl›m›flt›r.

Köfle yaz›s› ve köfle yazarlar› için ‹ngilizce ve Frans›z-

“BBG yazarlar›”n›n yaz›lar›nda yazar›n kendi hayat› iz-

ca’da flu sözcükler kullan›lmaktad›r:

lenmektedir. Yazar, yaz›n›n ifllevi o oldu¤u için kendi

Editorial, editoriahste, columnist; chronique, commen-

hayat›n›n ayr›nt›lar›n›, kendi duygular›n› anlatmaktad›r.

taire. Bu anlam›yla köfle yaz›s› edebiyattaki deneme, fli-

Cinselli¤in flu ya da bu biçimde, özellikle kat›ld›¤› bu

ir, roman gibi bafll›bafl›na bir yaz› türüdür.

tür yaz›lar tabii dünyan›n her yerinde ilgi görmekte, in-

Özelli¤i, gündemdeki önemli olaylar›n (bunlar öncelik-

san›n do¤al güdülerinden say›labilecek röntgencili¤ini

le siyasi ve toplumsal olaylar ve sorunlard›r ama sanat

tatmin etmektedir.

ve spor dahil, ülke ya da dünya çap›ndaki önemli di¤er

Bat› gazetelerinde “BBG corner”lar›na pek rastlanmaz

olaylar› da sayabiliriz) yorumlanmas›, geçmiflteki ve ge-

ama çeflitli dergilerde yer alan BBG yaz›lar› ve roman

lecekteki boyutlar›yla de¤erlendirilmesidir. Amaç, oku-

olarak yaz›lm›fl BBG’ler ilgi görmektedir. Türkiye’de ise

yucunun haberin ötesine geçen bir bak›fl aç›s› edinebil-

kitap ve dergi okuma al›flkanl›¤› yayg›n olmad›¤› için

mesi, bu aç›y› benimsemese bile bir tart›flma mihengi

gazeteler bunlar›n ifllevlerini de sayfalar›na alm›fllar ve

elde etmesidir.

iki ana gazete türünün ayn› gazetede bir araya gelmesi durumu do¤mufltur.

Köfle yaz›s›...

Bu meseleyi tart›fl›rken önce yaz› türlerini ay›rmakla bir

Köfle yaz›s›n›n tafl›mas› gereken bir baflka özellik de

sonuca ulaflabiliriz.

hem geliflmifl bir dil kullanmas› hem de aç›k ve anlafl›l›r olmas›d›r. Dil ve üslup meselesine a¤›rl›k veren köfle yazarlar› sayesinde bu yaz› türü bir ölçüde “deneme”ye de yaklaflm›flt›r. Köfle yaz›s›nda temel kural tabii ki en baflta “yazar›n yazd›¤› konuyu tam olarak bilmesidir. Yani o anda akl›na gelenleri yaz›vermekle olmaz; bir yaz›y› köfle yaz›s› yapan, ele al›nan olay›n farkl› boyutlar›na hakim olmay› sa¤layacak bir bilgi ve kültür birikimini yans›tmas›d›r.

Köfle yazar›... Köfle yazar›n›n ve bir uzmanl›k alan›nda yorum ve elefltiri yapanlar›n tam anlam›yla profesyonel gazeteci olmalar› yani geçimlerini bütünüyle gazetecilikten sa¤lamalar›, yorumlar› üzerinde ç›kar iliflkilerinin etkili olmas›n› önleyecek temel kurald›r. Geçimlerini esas olarak baflka alanlarda sa¤layanlar›n köfle yazan olmalar› ya da özel uzmanl›k alanlar›ndan yaz›lar›n›n yay›mlan›yor olmas› durumunda, “as›l” ifl unvanlar›n›n mutlaka belirtilmesi, okurun bu yaz›lar› belli bir süzgeçten geçirebilmesini sa¤lar.

48

Toplum ve ‹letiflim

Meslek d›fl›ndan “köfle yazarlar›”n›n bir anda okurla iliflkiye geçtiklerinde gördükleri flu ya da bu ölçüdeki ilgi bafllar›n› döndürmekte, kendilerini farkl› yerlere koymalar›na yol açmaktad›r. Köfle yaz›s›n›n da di¤er türler gibi iyisi de olacakt›r, “zay›f›” da. “Uzman yorumcu”lar›n, be¤enileni de olacakt›r, be¤enilmeyeni de. Yine, BBG yazarlar›n›n niteliklisi, özelliklisi de vard›r, müptezeli de... Bütün bu farkl› türleri gazetenin bir “köflesinde” yer al›yor diye, etraf›nda bir çerçeve var diye “köfle yaz›s›” saymak ve birbirleriyle k›yaslamak sadece kafa kar›flt›r›r. Ve günümüzdeki karmafl›k medya ortam›nda ne yaz›k ki kafas› kar›fl›k olanlar baflkalar›n›n da kafas›n› kar›flt›rabilmekte. Türler ve içerikler ay›rt edilmedi¤inde bütün yaz›lar kimileri için “corner” yaz›s› olur ve hepsinin ayn› fley oldu¤u san›l›r. Kaynak: Okay Gönensin, 10 Mart 2003.

” Johannes Gutenberg (? - 1468) Tipo bask› tekni¤ini gelifltirmifl ve bask› makinesini icat etmifltir. Kuyumcu bir aileden gelen Gutenberg de¤erli tafl kesimi ifllerinde çal›flm›flt›r. Bask› makinesi ve tekni¤ine iliflkin çal›flmalar›n› ifladamlar›yla yapt›¤› anlaflmalardan sa¤lad›¤› paralarla gerçeklefltirebilmifltir. Gutenberg’in 1448’de bast›¤› astronomi takvimi matbaan›n ilk ürünüdür. Onun matbaas›nda bas›lan ilk kitap 1455 tarihli ‹ncil’dir. Kitab›n kaç kopya ço¤alt›ld›¤› bilinmemektedir. Günümüze 40 kopyas› ulaflm›flt›r. Ölümünden sonra Mainz’taki üniversiteye Gutenberg’in ad› verilmifl, 1901’de bulufluna iliflkin belgelerin topland›¤› bir müze kurulmufltur. Gutenberg’in buluflu, 15. yüz y›l› insanl›k tarihi aç›s›ndan önemli hale getiren geliflmelerden biridir.

2. Ünite - Habere ‹lk Ad›m: Gazete

49

Okuma Parças› Bas›n›n Geliflimi ve Sivil Toplum Genellikle bas›n kavram›, gazete, dergi ve benzeri, genifl kullan›ma aç›k bulunan süreli yay›nlar› kapsar. Özellikle gazetelerin geçmifli, yaz›n›n ortaya ç›kt›¤› dönemlere kadar uzat›labilirse de, modern anlamda bas›n, ça¤dafl yaflamdaki yerini ancak bas›mevlerinin geliflmesinden sonra bulmufltur. Bas›mevi ise, hem en genifl anlam›yla sivil toplum’a do¤ru aç›lan geliflmelerin, hem de yeni ekonomik ve teknolojik s›çramalar›n bir ürünüdür. Bat› toplumsal düzenlerinde bas›mevleri, sivil toplum ortam›na yöneliflle birlikte sahneye ç›kar. Ortaça¤ kapan›p yeniça¤ aç›l›rken, özellikle Bat› Avrupa toplumlar›nda çok boyutlu de¤ifliklikler gerçekleflmekteydi. ‹ktidar› elinde tutmakta olan soylular s›n›f›yla H›ristiyan dünya görüflü çerçevesinde kurumsallaflan din aras›ndaki kutsal ba¤lant›ya dayanan toplumsal ve ekonomik iliflkiler giderek çatl›yor; ço¤u Avrupa kentlerinde köklü bir yurttafll›k devrimiyle sonuçlanacak olan yeni koflullar belirmeye bafll›yordu. Bat› düzenlerinde kentsoylu (burjuva) s›n›flar›, kendi siyasal iktidar›n› kurma savafl›na yönelten bu yeni sürecin ard›nda, ça¤dafl para ekonomisiyle derinden iliflkili bir dizi etken yatar. Sözgelifli, dünyan›n yuvarlak oldu¤unun anlafl›lmas› sonucu Bat›’dan Do¤u’ya do¤ru uzan›lmas›, böylece ulafl›lan Amerika k›tas›yla Asya ve Afrika’dan sa¤lanan kaynaklar›n ve de¤erli madenlerin Avrupa kentlerine aktar›lmas›, para ekonomisi büyüdükçe etkin bir uluslararas› de¤ifl-tokufl’un yayg›nlaflmas›, Avrupa kentlerinde ticaret ve sermayeyi ellerinde tutan kesimleri gitgide ön plana ç›karm›flt›r. Bunlar›n yan› s›ra, içe dönük H›ristiyan skolastik düflüncesi etkinli¤ini yitirirken, dünya ile insan aras›nda ak›lc› bir iliflki kurmay› öneren d›fla dönük ayd›nlanma felsefesinin ön koflullar› do¤mufltur. Dünya görüflü, toplumsal düzen ve ekonomik yap›da yanyana oluflan bu büyük de¤iflim süreci, öncelikle kentlerde yepyeni bir e¤itim ve bildiriflim ortam›n› zorunlu k›lm›flt›r. Para ekonomisi, kentler ve ülkeler aras›nda güçlü bilgi aktar›mlar›n› gerektirmekteydi. Bilgi ak›mlar› ise, e¤itim ve bilim alanlar›nda önemli at›l›mlarla sonuçlanacakt›r. Özellikle e¤itim, kentli s›n›flar içinde gelifltikçe yeni bilgileri ve görüflleri toplumun tüm yap›s›na do¤ru yaymak gereksinimi do¤mufltur. Bilgi ve bilim alanlar›nda önemli yeniliklerin gerçeklefltirildi¤i Yeniça¤, teknolojide de ilk yans›malar›n› bul-

mufltur. Bas›mevi’nin bulunuflu, bu anlamda, ekonomik, kültürel ve sosyal dönüflümün do¤al bir uzant›s› say›labilir. On beflinci yüzy›l ortalar›ndan itibaren say›lar› h›zl› biçimde artan bas›mevleri, özellikle Avrupa’n›n tan›nm›fl kentlerinde yeni kurulan üniversite’lerin bilimsel yay›n gereksinimini karfl›layarak, ça¤dafl düflüncelerin ve sivil toplum’a biçim veren özgürlük anlay›fl›yla toplumsal örgütlenifl yöntemlerinin sa¤lam köklere kavuflmas›n› kolaylaflt›rm›flt›r. Sivil toplum olgusunun geliflimiyle bas›n aras›nda karfl›l›kl› ifllevsel iliflkiler de vard›r. Sivil toplum, ba¤r›nda geliflen de¤iflik güçler ve sosyal kesimler içinde sürekli bir çat›flma, çözümleme ve yeniden çat›flma dinami¤ine dayan›r. Her türlü bilgi ak›m›, bu boyutlar›yla, sivil toplumu vareden organizmay› besler ve daha ileriye götürür. 1600-1650 y›llar› aras›ndaki kesitte bütün bu Avrupa kentlerinde bas›l› günlük gazetelerin birbiri ard›na ortaya ç›km›fl bulunmas›, genel çizgileriyle, oluflagelen büyük yurttafll›k devriminin ürünüdür. Geliflmekte olan kentsoylu kesimler, günlük gazetelerle hem toplum ve dünya hakk›ndaki güncel bilgilenme gereksinimlerini karfl›l›yorlar, hem de kendi dünya görüfllerini oluflturup y›¤›nlara indirecek etkili bir araca kavufluyorlard›. De¤iflim süreci, bilgi ve bildiriflim ak›mlar›n›n siyasallaflma olgusunu da yan› s›ra çekmifltir. Kentsoylularca ç›kar›lan ço¤u gazeteler, siyasal düzeyde soylular ve dinsel kurumlarla iktidar iliflkilerini de¤ifltirme savafl›na girerlerken, yerleflik iktidar güçleri de bas›n› denetleme önlemlerine baflvurmufllard›r. ‹ktidar› ellerinde bulunduran ço¤u tutucu güçlerin, ön izin koflulunu getirerek bas›n hakk›’n› k›s›tlamalar›, a¤›r ceza tehditleriyle elefltiri hakk›’n› ifllemez duruma getirmeleri ve sansür’e ya da haber tekelcili¤i’ne kadar giden yöntemlerle haber verme hakk›’n› engellemeleri karfl›s›nda, ço¤u ülkede sivil toplum yanl›s› yeni güçlerin, bas›n özgürlü¤ü’nü elde etmek amac›yla, sürekli savafllar vermeleri gerekmifltir. Kentsoylular iktidar› elde ettikten sonra da bu kez benzer savafl›mlar› bazen ayn› yöntemlere baflvuran kentsoylulara karfl› toplumcu güçler sürdürmüfllerdir. 19. ve 20. yüzy›llar, bas›n özgürlü¤üne dönük yo¤un savafllar› içerir. Kaynak: Ali Gevgilili “Türkiye Bas›n›”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, Cilt 1, ss.202-203, 1983.

50

Toplum ve ‹letiflim

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. e 2. d 3. a 4. a 5. b 6. c

7. c

8. a 9. b 10. e

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Gazetenin Do¤uflu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Haber Olgusu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Haber Olgusu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Gazetenin Do¤uflu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bas›n Kurumu ve Kamuoyu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Uygarl›¤a Ad›mlar: Yaz›, Ka¤›t ve Matbaa” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Uygarl›¤a Ad›mlar: Yaz›, Ka¤›t ve Matbaa” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Haber Olgusu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Haber Olgusu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Gazetenin Mutfa¤›: Haberin Üretim Süreci” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Gazete bir kitle iletiflim arac› olarak haberleri radyo, televizyon veya internet gibi elektronik araçlardan daha geç duyurmas›na karfl›l›k okur aç›s›ndan baz› kullan›m kolayl›klar› da sa¤lamaktad›r. Örne¤in olan bitene iliflkin daha detayl› bilgi ve yorumlar verebilir. Birden fazla insan taraf›ndan kahvehane, kütüphane gibi genel mekanlarda okunabildi¤i gibi bireysel olarak sat›n al›n›p da okunabilir. Tafl›mas› ve saklamas› hayli kolay bir araçt›r. Dolay›s›yla bir gazete okuru, zaman s›n›rlamas› olmaks›z›n istedi¤i zaman istedi¤i kadar bilgiye eriflebilmektedir. Ayr›ca yeni iletiflim teknolojileri ve yeni iletiflim araçlar›n›n süratle yayg›nlaflmas›na karfl›n okuma edimi, baz› insanlar›n vazgeçmek istemedi¤i bir al›flkanl›kt›r. S›ra Sizde 2 Gazeteler aras›nda hem içerik hem de tasar›m aç›s›ndan farkl›l›klar olabilir. ‹çerik bir gazetenin yay›n politikas›n› yani ekonomik, politik ve toplumsal olaylara iliflkin medya profesyonellerinin yaklafl›m›n› yans›t›r. Bir gaze-

tede manflete ç›kan bir olay bir baflka gazete taraf›ndan haber yap›lmam›fl veya çok az önem atfedilerek haberlefltirilmifl olabilir. Tasar›m ise gazetelerin vitrini gibidir, dolay›s›yla tüm gazeteler tasar›mlar›yla farkl› bir üslup oluflturmaya çal›fl›rlar. Dolay›s›yla gazetelerin ele ald›klar› olaylar, köfle yazarlar›n›n dile getirdi¤i görüfller ve sayfa tasar›mlar›n›n farkl› olmas› do¤ald›r.

Yararlan›lan Kaynaklar Alankufl, S. (1995). Temsili Kamuoyu, Kamusal Alan, Kamusal ‹letiflim, Kamular ve Kamusal Mekanlar, Bas›lmam›fl doçentlik tezi, Ankara. Ana Britannica. Ana Yay›nc›l›k, c.10, 1988. Anderson, S. (1995). Hayali Cemaatler: Milliyetçili¤in Kökenleri ve Yay›lmas›, Çev. ‹. Savafl›r, ‹stanbul: Metis Yay›nlar›. Alemdar, K. (1981). Türkiye’de Ça¤dafl Haberleflmenin Tarihsel Kökenleri, Ankara: Ankara ‹ktisadi ve ‹dari Bilimler Akademisi. Bektafl, A. (2000). Kamuoyu, ‹letiflim ve Demokrasi, ‹stanbul: Ba¤lam Yay›nlar›. Dâver, B. (1968). Siyasal Bilime Girifl, Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yay›nlar›. ‹nu¤ur, M.N. (11982). Bas›n ve Yay›n Tarihi, II. Bas›m, ‹stanbul: Ça¤layan. Kapani, M. (1983). Politika Bilimine Girifl, Üçüncü Bask›, Ankara: Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yay›nlar›. Kaya, R. (1985). Kitle ‹letiflim Sistemleri, Ankara: Teori Yay›nlar›. Keane, J. (1993). Medya ve Demokrasi, II.Bas›m, ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nevi. McQuail, D. (1987) Mass Communication Theory An Introduction, II. Bas›m. Londan: Sage Publication. Ong, W.J. (2003). Sözlü ve Yaz›l› Kültür, ‹stanbul: Metis Yay›nlar›. Topuz, H. (2003). II. Mahmut’tan Holdinglere Türk Bas›n Tarihi, ‹stanbul: Remzi Kitabevi. Yüksel, E. ve H. ‹. Gürcan, (2005). Haber Toplama ve Yazma, Konya: Tablet Yay›nevi. www.wan-press.org www.ucansupurge.org www.gutenberg.de

Her Yerdeki Ses: Radyo

3

Bir gün, çok ileride bir gün, dönüp içinde yaflad›¤›m›z döneme bak›ld›¤›nda, gündelik hayat›m›z›n ak›fl›n› etkileyen en önemli araçlar›n bafl›nda Radyo’nun yer almas›na bilmem torunlar›m›z›n torunlar› ak›l s›r erdirebilecek mi? Bu büyülü “kutu”nun, t›pk› benzerleri (telefon, televizyon, sonra da bilgisayar) gibi XX. yüzy›l insan›n› h›zla geçmiflin koflullar›ndan uzaklaflt›rm›fl olmas›, bütün aç›kl›¤›yla kavranabilecek bir olgu olarak okunabilecek mi?

Amaçlar›m›z

N N N N N N N

Enis Batur

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; radyonun nas›l ortaya ç›kt›¤›n› aç›klayabilecek; Türkiye’deki ilk radyo yay›nc›l›¤›n›n kurumsal yap›lanmas›n› tan›mlayabilecek; radyonun bir kitle iletiflim arac› olarak yeri ve önemini saptayabilecek; radyo ça¤› olarak adland›r›lan dönemi tan›mlayabilecek; radyonun bir propaganda arac› olarak nas›l kullan›ld›¤›n› ay›rtedebilecek; acil durumlarda radyonun önemini ve ifllevini aç›klayabilecek; günümüzde radyo olgusunun temel özelliklerini aç›klayabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.

51

52

Toplum ve ‹letiflim

Örnek Olay Tarih 30 Ekim 1938 ve Orson Welles, CBS’in radyo yay›n›nda “Mercury Theatre On The Air” adl› bir program sunmaktad›r. O günkü program H. G. Well’in yazd›¤› “Dünyalar Savafl›” adl› bilim kurgu roman›ndan, radyo için yap›lm›fl bir uyarlamadan oluflmaktad›r. Welles, uzayl›lar› konu alan program›n sonunu bir haber spotu fleklinde tasarlam›flt›r ve dramatik bir sesle flu cümleyi okur: “Marsl›lar dünyaya indi ve Amerika Birleflik Devletleri topraklar›n› istila ediyor.” Program› dinleyen milyonlarca Amerikal›, bu anonsu duyar duymaz hemen arabalar›na yönelir. Koflarak ya da bulduklar› ilk araçla nereye gittiklerini bile bilmeden kaçmaya bafllarlar. Yaflanan panik öyle büyür ki, Welles’in program› kapat›rken “H. G. Well’in, Dünyalar Savafl› adl› roman›ndan uyarlanan, radyo oyununu dinlediniz” sözlerini hemen hemen kimse duyma f›rsat› bile bulamaz. Baz›lar› hayatlar›n›n son günü oldu¤unu düflünür. Kimi a¤lar, kimi dua eder. Kimi ise flehri terk etmek için haz›rl›klara bafllar. Oysa gerçekte ne Marsl›lar Amerika’y› ele geçirmifltir, ne de Welles’in sundu¤u gerçek bir haber metnidir. Bir radyo oyununun zekice haber spotuna dönüfltürülmüfl cümleleri, milyonlarca kifliyi dehflete düflürmeye yetmifltir. Bu olayla birlikte, Welles iflinden olurken, CBS kanal› defalarca bunun bir radyo oyunu oldu¤unu tekrarlayarak halktan özür diler. ‹flte o ekim akflam›, bir kitle iletiflim arac› olarak radyonun dinleyiciler üzerindeki etkisi, belki de ilk kez bu kadar güçlü biçimde kan›tlanm›flt›r.

Anahtar Kavramlar • • • • •

• • • •

Radyo Radyonun Bulunuflu Marconi Radyo Ça¤› Radyo ve Propaganda

Acil Durum Radyosu Alternatif ve Korsan Radyo Tematik Radyo Drive Time

‹çerik Haritas›

Toplum ve ‹letiflim

Her Yerdeki Ses: Radyo

• • • •

RADYONUN KISA TAR‹HÇES‹ K‹TLE ‹LET‹fi‹M ARACI OLARAK RADYO B‹R PROPAGANDA ARACI OLARAK RADYO KÖTÜ GÜNLER‹N DOSTU: AC‹L DURUMLARDA RADYO • GÜNÜMÜZDE RADYO

53

3. Ünite - Her Yerdeki Ses: Radyo

N

RADYONUN KISA TAR‹HÇES‹ AMA Ç

1

Radyonun nas›l ortaya ç›kt›¤›n› aç›klayabilmek.

Bin yedi yüzlerin ikinci yar›s›na kadar, daha çok elle tutulur ve gözle görülür nesneleri aç›klamaya çal›flan bir bilim dal› olan fizik, elektrik enerjisinin keflfiyle birlikte elektromanyetik kavram› üzerinde yo¤unlaflmaya bafllar. Özellikle Faraday’›n, elektrik yüklerinin yaln›z birbirlerini de¤il, çevrelerini de etkiledi¤ini keflfetmesi, radyo dalgalar›n›n bulunmas› sürecinin ilk ad›m›n› oluflturmaktad›r. Bu geliflmelerle birlikte özellikle 19. yüzy›l›n ilk yar›s›nda, elektrik ve manyetizma kavramlar› üzerinde gerçeklefltirilen çal›flmalar›n ön plana ç›kt›¤› görülür. James Clerk Maxwell, 1850’li y›llarda elektrik ve manyetik enerjiler üzerinde gerçeklefltirdi¤i çal›flmalar sonucunda, elektrik alanlar›n›n sadece iletkenlerde de¤il, uzaydaki nesnelerde de olufltu¤unu saptar ve Faraday’›n çal›flmalar›n› bir ad›m daha ileri götürerek, elektrik ve manyetik etkilerin, uzayda ›fl›k h›z›yla yol ald›klar› sonucunu ç›kar›r. Faraday, elektromanyetik dalgalar› sezinleyen ilk kiflidir, fakat ›fl›¤›n tüm özelliklerini elektromanyetik dalgalarla aç›klayan matematiksel kuram› Maxwell gelifltirmifltir. Yaflad›¤› ça¤›n zor koflullar› göz önüne al›nd›¤›nda, Maxwell’in bu buluflunun ne kadar önemli bir keflif oldu¤u hemen fark edilecektir. Çünkü günümüz iletiflim teknolojileri, iflte bu ça¤da gelifltirilen elektromanyetik enerji kuram›na dayan›r.

Radyonun Do¤uflu Bir Alman fizikçi olan Heinrich Rudolf Hertz, 1888 y›l›nda Maxwell’in elektromanyetik kuram›yla, titreflen elektrik yükünün ortaya ç›kard›¤› radyasyon tezini birlefltirir ve radyo dalgalar›n› keflfeder. Fizik biliminde radyo dalgalar›n›n Hertz ölçü birimiyle ölçülmesinde bu keflif yatar. Hertz’in 36 y›ll›k k›sa yaflam›na s›¤d›rd›¤› bulufllar, lambal› radyolar›n ilk ad›mlar›d›r. Hatta günümüzde radyo dalgalar›n›n ölçüm birimi olarak onun ad›, yani Hertz birimi kullan›lmaktad›r. Ard›ndan David Hughes’un, sesleri elektromanyetik ak›ma dönüfltürmeye yarayan mikrofonu bulmas›, radyo tarihinde önemli rol oynam›flt›r. Radyonun ortaya ç›k›fl›nda son noktay› koyan kifli ise, bir ‹talyan fizikçisi olan Guglielmo Marconi’dir. Marconi, kendinden önceki deneylerin belki de en önemli ve son ad›m›n› gerçeklefltiren, kontrollü olarak radyo sinyalini göndermeyi baflaran ilk bilim adam›d›r. 1895 y›l›nda, basit bir radyo vericisi ve al›c›s›yla, çat› kat›ndaki odas›ndan bir kilometre uzakl›ktaki tarlada bulunan erkek kardefline bir sinyal yollamay› baflar›r. Radyo dalgalar›n›n dünyan›n çevresinde dolaflabilece¤ine inanan Marconi, 1901 y›l›nda Atlas Okyanusu üzerinden radyo sinyalleri göndererek tüm dünyay› flafl›rt›r. ‹ngiltere’den yollad›¤› radyo sinyali, 3520 kilometre uzaktaki Kanada’n›n New Foundland bölgesinden al›n›r. Marconi’nin sistemini, k›sa süre sonra, ‹talyan ve ‹ngiliz donanmalar› kullanmaya bafllar. Bu geliflmelerle Marconi, haberleflme sistemlerinin dünya çap›ndaki üreticisi olur ve büyük bir ticari baflar› kazan›r. 1937 y›l›nda yaflama gözlerini yumarken, kendi servetinden çok daha önemli bir miras›, yani radyoyu uygarl›k tarihine b›rakm›flt›r. Marconi, en büyük at›l›m›n› ‹ngiliz Donanmas› ve denizcilik sektörü ile yapt›¤› ticari anlaflmalarla gerçeklefltirir. O dönemin koflullar› düflünüldü¤ünde, denizcilik

Resim 3.1 Guglielmo Marconi

54

Toplum ve ‹letiflim

iletiflim sistemleri aç›s›ndan radyo iyi bir çözüm olarak ortaya ç›km›flt›r. Donanmaya ait gemilerin efl güdümlü olarak manevra yapabilmeleri, ana karadan uzak seferlerde hareket kabiliyetleri için radyo, dönemin en avantajl› seçene¤i olarak görülmüfltür. Yine ayn› flekilde, ticari denizcilik iflletmelerinin de radyoya en az askeri gemiler kadar ihtiyac› vard›r. Ticari aç›dan en uygun yol olarak görünen Kuzey Atlantik’te bulunan ve dönemin denizcilerinin korkulu rüyas› olan buzda¤lar›, ayr›ca sert hava koflullar›, kablosuz iletiflime olan talebi artt›rm›flt›r. Bir anlamda, ulafl›m teknolojisinin geliflmesi, iletiflim araçlar›ndaki ilerlemeyi zorunlu k›lm›flt›r. T›pk›, demiryolu a¤›nda gerçekleflen geliflmelere paralel olarak kablolu telgraf sistemine ihtiyaç duyulmas› gibi, bu kez kablosuz bir iletiflim ortam›, yine farkl› bir ulafl›m arac›yla geliflme imkân› bulmufltur. Tarihte Bir Gün: 1912 y›l›nda yaflanan ve “Titanic Facias›” olarak bilinen deniz kazas›, gemilerde kullan›lan iletiflim sistemlerinin önemini ortaya ç›karm›flt›r. Bir dönemin uygarl›k simgesi olarak sunulan Titanic’in bat›fl›nda telsiz sistemlerinin verimsiz kullan›m›na iliflkin savlar, denizcilik sektörü için radyo dalgalar›n›n anlam›n› gözler önüne sermifltir. Titanic’in batt›¤› gece, buz da¤›na çarpmadan hemen önce, SS Amerika adl› geminin çevredeki buz da¤›na karfl› gemileri uyarmas›na ra¤men, bu bilgiler Titanic’in kaptan köflküne ulaflamam›flt›r. Çarp›flman›n hemen ard›ndan Titanic’in gönderdi¤i imdat mesajlar› ise çok yak›n bir mesafede seyreden SS Kaliforniya adl› geminin telsiz operatörü uyudu¤u için Titanic’te bulunan 2223 kifliden 1500’e yak›n›, okyanusun so¤uk sular›nda hayat›n› kaybetmifltir. ‹flin ilginç yan› ise, yaflanan bu facian›n Marconi’nin ilk k›talar aras› radyo sinyallerini gönderdi¤i bölgede, yani New Foundland’da gerçekleflmesidir.

Önceleri telsiz olarak adland›r›lan radyonun bir kitle iletiflim arac›na dönüflmesi ise, halka radyo sinyalleri arac›l›¤›yla iletiler gönderme düflüncesiyle bafllar. Radyo al›c›lar›n›n sat›lmas› için radyo yay›nlar›n›n yap›lmas› ve halk›n ilgisini çekecek programlar›n üretilmesi gerekmektedir. Bu noktada iki olgu öne ç›kmaktad›r. Bunlardan ilki, bir kitle yaratabilecek kadar çok radyo al›c›s› üretmek ve bu radyolar› tüketicilerin alabilmelerini sa¤lamakt›r. ‹kincisi ise, radyo iletilerini düzenli ve sürekli bir biçime sokarak, radyo yay›nlar› haline dönüfltürebilmektir. Radyo yay›n› demek, bir bak›ma, dinler kitle için haz›rlanm›fl radyo programlar› demektir. Westinghouse fiirketi, Amerika’daki ilk radyo program› yay›nlar›n› bafllatarak, radyo al›c›lar›n› pazara sürmeyi gerçeklefltiren ilk firma olmay› baflar›r. 1923 y›l›na gelindi¤inde Amerika’da yay›n yapan radyo istasyonlar›n›n say›s› 600’ü bulur. 1927 y›l›nda ise, RCA fiirketi, ilk network olan National Broadcasting Company, yani NBC’yi kurar. NBC’nin radyo dünyas›na girmesiyle birlikte, radyo yay›nc›l›¤› daha önce bas›n sektörünün yaflad›¤› bir sorunla karfl›lafl›r. Bu sorun, bir radyo istasyonunun yay›nlar›n› sürdürebilmesi için gerekli ticari gelirin elde edilmesidir. Radyo istasyonlar› da bas›ndaki ticari yap›lanmay› örnek al›r ve bas›nda reklâm sektöründen sonra, radyo reklâm sektörü oluflmaya bafllar. Bu süreç radyo istasyonlar› için kaç›n›lmaz olmufltur. ‹stasyonlar›n dinleyici say›s›n› artt›rmak için

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

N N

3. Ünite - Her Yerdeki Ses: Radyo

K ‹ T A P

birtak›m çal›flmalar gerçeklefltirilir. Bu çal›flmalar iki önemli ana bafll›k alt›nda toplan›r. Bunlardan ilki radyo al›c›s› fiyatlar›n› daha afla¤›ya çekecek yeni ve ucuz tekTELEV‹ZYON nolojiler gelifltirmek, di¤eri ise radyo yay›nlar›n›n kalitesini art›rmak amac›yla program içeri¤i üreten gruplara destek vermektir. http://history.sandiego.edu/GEN/recording.html adresinden radyonun ‹ N Ttarihine E R N E T iliflkin bilgilere ulaflabilirsiniz. Dönemin radyo yay›nlar›ndaki geliflmeler asl›nda ülkelerin siyasal ve ekonomik yap›lanmalar›na göre belirli farkl›l›klar da göstermektedir. Radyo yay›nc›l›¤›n›n yap›lanmas›nda 3 farkl› model ortaya ç›km›flt›r. • Bunlardan ilki yay›nlar›n bütünüyle devletlere ba¤l› kurum ve kurulufllar taraf›ndan yap›ld›¤› tam devletçi modeldir. • ‹kincisinde ise radyo yay›nlar› devlet ve özel sermaye ortakl›¤›nda geliflir ya da devlete ba¤l› bir özerk kurum taraf›ndan yay›nlar yap›l›r. • Üçüncü modelde ise radyo yay›nlar› bütünüyle ticari sermayeye b›rak›l›r ve devlet bu modelde sadece düzenleyici ya da denetleyici bir görev üstlenir. Amerika Birleflik Devletleri’nde daha çok ticari radyolar›n geliflimi gözlenirken, baz› Avrupa ülkeleri ise radyonun ticari yap›lanmas›n› s›n›rlayacak yapt›r›mlar uygulam›flt›r. Örne¤in ‹ngiltere’de BBC istasyonu, devlete ba¤l› bir özerk bir yap›lanmada yay›n yapmas›na ra¤men, demokrasiyi koruma ve kamu yarar›n› gözetme amac›yla tam ba¤›ms›zl›¤› hedef edinmifltir. Günümüzde ba¤›ms›z ve tarafs›z yay›nc›l›¤›n örnek medya kuruluflu olarak BBC’nin gösterilmesinin nedeni, asl›nda bu kanal›n radyo ça¤›ndaki genel tutumuna dayan›r. Lüksemburg radyosu ise dönemin di¤er radyolar›na göre fakl› bir çizgi yakalam›flt›r. Radyo yay›nlar›n› önce vergi yoluyla finanse eden bu ülke, daha sonra reklâma izin verildi¤inde gizli reklâm› yasaklayarak, sadece ücretli ilanlara izin vermifltir. Fransa ve Belçika’da ise kamusal ve özel radyo yay›nc›l›¤›n› bir araya getiren bir yasal düzenleme gerçeklefltirilmifltir. Ticari olarak en h›zl› büyüyen radyo sektörü Amerika Birleflik Devletlerinde gözlenmifltir. Bu ülkede, radyo istasyonlar› sadece say›sal olarak artmakla kalmam›fl, ayn› zamanda radyo al›c›lar›n›n üretimi ve pazarlanmas›nda da önemli geliflmeler sergilenmifltir. Türkiye’de ise 90’l› y›llar›n ortalar›na kadar radyo ve televizyon yay›n› yapma hakk› sadece devlet tekelindedir. Ancak 1994 y›l›nda gerçeklefltirilen düzenlemelerle özel radyo ve televizyon yay›nc›l›¤› yasal bir konuma oturmufltur.

Türkiye’deki ‹lk Radyo Yay›nlar›

N A M A Ç

2

Türkiye’deki ilk radyo yay›nc›l›¤›n›n kurumsal yap›lanmas›n› tan›mlayabilmek.

Türkiye’de radyo yay›nlar›n›n tarihi 1927 y›l›nda kadar dayan›r. 1927 y›l›nda Türkiye Telefon Telsiz Anonim fiirketi (TTTAfi) taraf›ndan yap›lan denemeler Türkiye’de gerçeklefltirilen ilk radyo iletiflimi olarak kabul edilir. TTTAfi’nin yapt›¤› bu deneme yay›nlar› henüz kimsede radyo al›c›s› olmad›¤›ndan her akflam postane binas›n›n kap›s›n›n üzerine yerlefltirilen hoparlör arac›l›¤› ile halka duyurulur. Kâr amac› güden bir flirket olarak devlet deste¤i ile kurulmufl olan TTTAfi yaklafl›k on y›ll›k bir sürede radyo yay›nc›l›¤›na önemli bir ivme kazand›ramaz. Bir bak›ma,

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

55

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

56

Toplum ve ‹letiflim

Türkiye’ye radyonun gelifli, 1927 y›l› göz önüne al›nd›¤›nda hiç de geç say›lamaz. Fakat daha sonra yaflanan duraksama dönemi, radyonun Türkiye’deki geliflimini yavafllatan bir süreç olarak göze çarpmaktad›r. 1936 y›l›nda ise radyo yay›n› yapma izni bir devlet kurumu olan Posta Telgraf Telefon ‹flletmesine (PTT) devredilir. Bu geliflme radyo yay›nlar›n›n do¤rudan devlet kontrolü alt›na geçmesi aç›s›ndan, Türk yay›nc›l›k tarihinde önem tafl›r. Çünkü 1936 y›l›na kadar Türkiye’deki radyo yay›nlar›n› gerçeklefltiren TTTAfi, bir devlet teflekkülü de¤il, özel sermaye ortakl›¤›yla kurulmufltur. 1940 y›l›nda ise Türkiye’deki radyo yay›nlar› izni T.C. Baflbakanl›¤›na ba¤l› olan Matbuat Umum Müdürlü¤üne devredilir. 1946 y›l›na kadar süren bu dönem, radyo yay›nlar›n›n 1946 y›l›nda Bas›n-Yay›n ve Turizm Genel Müdürlü¤ünce yap›lmaya bafllamas›na dek sürer. Altm›fll› y›llarda, Ankara, Adana, Antalya ve Gaziantep illerine kurulan vericilerle yay›n bölgesi daha da geniflletilir. 1961 y›l›nda ülkemizde iki milyona yak›n radyo al›c›s› varken, bu rakam 1980 y›l›nda dört buçuk milyona ulaflm›flt›r. 1964 y›l›nda yay›n yetkisi, TRT yani Türkiye Radyo ve Televizyon Kurumuna aktar›lm›fl ve TRT, tarafs›z radyo yay›nlar› yapmakla görevlendirilmifltir. Fakat yöneticilerinin siyasi iktidarlar taraf›ndan atan›yor olmas›, TRT’nin özerkli¤i ve tarafs›zl›¤›n›n günümüze dek tart›fl›lmas›na neden olmufltur. Ülkemizde radyo ve televizyon yay›n izni uzun süre sadece TRT’ye tan›nm›fl, 20 Kas›m 1994’te gerçeklefltirilen anayasa de¤iflikli¤i ile özel radyo ve televizyon yay›nlar›n›n yap›labilmesi olana¤› sa¤lanm›flt›r. Fakat Türkiye’de yay›nc›l›k üzerinde 64 y›l süren, devlet tekeli, di¤er ülkelerde radyonun televizyona karfl› yaflad›¤› gerilemenin gecikmesine neden olmufltur. Yetmifllerin bafllar›nda toplumun büyük ço¤unlu¤unda televizyon yoktur ve radyo 1970’li y›llar›n sonuna kadar, dönemin hâkim kitle iletiflim arac›d›r. Oysa birçok Avrupa ülkesi o y›llarda renkli televizyon yay›nlar›na bile bafllam›flt›r. Bu nedenle, televizyonun ülkemizde geç yayg›nlaflmas› radyo için bir avantaj sa¤lam›flt›r. Avrupa ve Amerika’n›n 1930’lu y›llarda bafllay›p, 1950’li y›llar›n sonlar›na kadar yaflad›¤› radyo ça¤›, ülkemizde 70’li y›llar›n ortalar›na dek sürmüfltür. 1980 y›l›na gelindi¤inde ise TRT’nin radyo yay›nlar› ülkenin % 90’›na ulaflmaktad›r. Doksanl› y›llar›n bafllar›nda ise yasal bir zemini olmamas›na ra¤men özel radyo ve televizyon yay›nlar› fiilen bafllam›fl ve yaklafl›k 4 y›l Türkiye’de yasal olmayan yay›nlar dönemi yaflanm›flt›r. Bu dönem içinde birçok radyo özel kanal› kurulmufl ve bu radyo kanallar› herhangi bir denetime maruz kalmam›fllard›r. Bu kanallar›n yay›nlar›n› düzenleyecek herhangi bir yasan›n oluflturulamamas›, özel radyolar›n denetimini de imkâns›z k›lm›flt›r. Ancak 13 Nisan 1994 y›l›nda kabul edilen 3984 say›l› Radyo ve Televizyonlar›n Kurulufl ve Yay›nlar› Hakk›nda Kanun ile birlikte, Türkiye’deki özel radyo ve televizyon yay›nc›l›¤› yasal konuma kavuflmufltur. Bu yasayla birlikte yay›nlar›n düzenlenmesi ve denetlenmesi yine bu yasaya dayanarak kurulan Radyo Televizyon Üst Kuruluna devredilmifltir. Bu geliflmeyle birlikte, art›k günümüzde yerel ve ulusal yay›n yapan yüzlerce radyo kanal› ortaya ç›km›fl, tematik radyo istasyonlar› h›zla kurulmufl ve tüm istasyonlar Radyo ve Televizyon Üst Kurulu taraf›ndan denetlenmeye bafllanm›flt›r. Radyo ve Televizyon Üst Kurulu’nun 2006 Y›l› Faaliyetleri Hakk›nda Rapor’una göre, 36’s› ulusal, 102’si bölgesel ve 952’si yerel olmak üzere, 2006 y›l›nda Türkiye’de toplam 1090 lisansl› karasal FM radyo istasyonu bulunmaktad›r.

57

3. Ünite - Her Yerdeki Ses: Radyo

Tablo 3.1 Karasal Analog FM Lisansl› Radyo Say›s› 2006 verileri. Kaynak: www.rtuk.org.tr

K‹TLE ‹LET‹fi‹M ARACI OLARAK RADYO

N A M A Ç

3

Radyonun bir kitle iletiflim arac› olarak yeri ve önemini saptayabilmek.

Radyonun bir kitle iletiflim arac› olarak nas›l kullan›lmaya baflland›¤›n› kavrayabilmek için öncelikle kitle iletiflimi ve kitle iletiflim arac› kavramlar›n› hat›rlayal›m. Kitle iletiflimi demek, ayn› iletinin kitle olarak kabul edilebilecek say›daki al›c›ya, yine bu amaç için gelifltirilmifl araçlar vas›tas›yla iletilmesi sürecidir. ‹flte bu süreç içerisinde kullan›lan araçlar da kitle iletiflim arac› olarak adland›r›l›r. Kitle iletiflim araçlar›n›, iletiflim araçlar›ndan ay›ran temel farkl›l›k ise, kitle iletiflim araçlar›n›n ayn› iletiyi ço¤altarak al›c›lara iletebilme becerilerinde yatar. Telefon, telgraf, mektup gibi bireysel al›c›lar› hedef alan iletiflim araçlar›n›n karfl›s›nda, televizyon, radyo ve gazete gibi bir kitleyi hedef alan ve iletileri bir kitleye ulaflt›rabilecek kadar çok ço¤altabilen araçlar, kitle iletiflim araçlar› olarak kabul edilirler.

Kitle ‹letiflim Araçlar›: Ayn› iletiyi bir kaynaktan, bir kitleye ço¤altma/yayma yoluyla iletilebilmek için tasarlanm›fl iletiflim ortamlar›d›r.

SIRA S‹ZDE

SIRA S‹ZDE

Telefon görüflmeleri neden kitle iletiflimi olarak kabul edilmezler? SIRA S‹ZDE

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M

Fakat iletileri ço¤altabilme yetene¤i iletiflim arac›n› kitle iletiflim arac› olarak D Ü fi Ü N E L ‹ M düzenlilik görmek için yeterli de¤ildir. Ayn› zamanda, iletilerin gönderilmesinde S O R U ve süreklilik de aranan bafll›ca özelliklerdendir.

1

S O R U

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U

Kitle iletiflim araçlar›n›n özellikleri, Bireyden Kitleye adl› birinci ünitenin D ‹ K K A TKitle ‹letiflimi ve Kitle ‹letiflim Araçlar› bölümünde s›ralanm›flt›r. D‹KKAT SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M

N N N N

Kitle iletiflim araçlar›n›n bu özellikleri göz önünde bulunduruldu¤unda, radyo SIRA S‹ZDE bu sürece yatk›n bir iletiflim arac› olarak dikkat çekmifltir. Radyo, iletileri gazeteden çok daha h›zl› bir flekilde ço¤altabilmekte, düzenli ve sürekli yay›n AMAÇLARIMIZ yapabilme konusunda yine gazeteden daha avantajl› olanaklar sunabilmektedir. ‹nsanlar gaAMAÇLARIMIZ zetelerde okuduklar› demeçleri radyoda bizzat demecin sahibinin sesinden canl› olarak duyabilmekte ve böylelikle radyo iletilerini daha güvenilir K ‹ Tiletiler A P olarak alg›layabilmektedir. Bu nedenle radyo kendisinden önce var olan kitle iletiflim araçK ‹ T A P lar›n›n sunmad›¤› kadar güçlü bir ikna gücü yetene¤ini de içinde bar›nd›rmaktad›r.

D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE

SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

‹NTERNET

‹NTERNET

‹NTERNET

58

Toplum ve ‹letiflim

N

Radyo Ça¤› AM AÇ

4

Radyo ça¤› olarak adland›r›lan dönemi tan›mlayabilmek.

1930’lu y›llara gelindi¤inde Türkiye’de radyo henüz yayg›n bir iletiflim arac› haline dönüflmemiflken, Avrupa ve özellikle Amerika’da, büyük ve heybetli görüntüleriyle radyolar evlerin baflköflelerindeki yerini alm›fl, tüm ailenin topland›¤› radyo dinleme saatlerinin do¤mas›na neden olmufltur. Radyo ça¤›, 1920’li y›llar›n bafl›ndan, televizyon yay›nlar›n›n yayg›nlaflt›¤› 1960’l› y›llar›n bafl›na kadar olan dönemi, yani en etkin kitle iletiflim arac› olarak radyonun kullan›ld›¤› y›llar› ifade etmektedir. Kitle iletiflim araçlar› tarihi dikkate al›nd›¤›nda genelde televizyonun tarihsel süreci dikkatle incelendi¤inden, ço¤unlukla radyonun bu alt›n ça¤›n›n önemi gözden kaç›r›l›r. ‹flte radyo günleri ya da radyo ça¤› deyimi, 20’li y›llardan 60’l› y›llara dek süren, popüler programlar›n ve radyo oyunlar›n›n dinlendi¤i, haber saatlerinin kaç›r›lmamas›na özen gösterildi¤i, insanlar›n hayatlar›nda radyonun önemli bir yeri oldu¤u bu dönemi ifade eder.

Prime Time - Drive Time

Yay›n Ak›fl›: Kitle iletiflim araçlar›nda, özellikle radyo ve televizyonda yay›n saatlerinin belirli bir süreklilik arz edecek flekilde farkl› türlerdeki programlarla düzenlenmesidir. Prime Time: Televizyon yay›nlar›n›n en fazla izlendi¤i, anahaber bültenleriyle birlikte bafllayan yay›n ak›fl›n› ifade eden zaman dilimidir. Drive Time: Radyonun en fazla dinlendi¤i saatler olan sabah ifle gidifl ve akflam eve dönüfl saatlerini ifade eden zaman dilimleridir.

Radyo Program Türü: Radyo programlar›n›n farkl› hedef kitlelere yönelik farkl› konu ve biçimlerde s›n›fland›r›lmas›d›r.

Sözü geçen y›llarda radyo, aile üyelerinin bir araya toplan›p yay›nlar› dinledikleri zaman dilimleri yaratm›flt›r. Yine günümüz televizyon yay›nc›l›¤›n›n en önemli zaman dilimi olan prime time kavram›n›n temelleri radyo ça¤›nda yatmaktad›r. Henüz televizyonla tan›flmam›fl olan aileler radyo karfl›s›nda bir araya gelinen özel zamanlar yaratm›flt›r ve dönemin radyo yay›n ak›fllar› da bu saatlere uygun olarak planlanm›flt›r. Dinleyenlerin gündelik yaflam›na uyum sa¤layabilmek üzere gelifltirilen bu yay›n planlamas›, asl›nda yay›n ak›fl› kavram›ndan farkl› bir fley de¤ildir.Bu planlar›n yap›lmas›nda ifl zaman› ile evde zaman geçirilen bofl zaman aras›ndaki ayr›m oldukça belirgindir. Dönemin en yetkin iletiflim arac› olarak televizyonun radyonun yerini almas›yla birlikte, radyo dinleme al›flkanl›¤› televizyon izleme al›flkanl›¤›na dönüflmüfl, en fazla radyo dinlenen zamanlar ise genellikle iflle ev aras› geçen zamanlar olarak belirlenmifltir. Radyonun en ifllevsel kullan›m› art›k evlerin salonlar› de¤il, otomobillerin koltuklar›d›r. Yaflanan bu de¤iflimle birlikte prime time kavram› televizyon için kullan›l›rken, radyo içinse drive time yani sürüfl zaman› kavram› kullan›lmaya bafllanm›flt›r. K›saca drive time, sabah ve akflam saatlerinde, evle ifl aras›nda geçen k›sa yolculuklarda en çok radyo dinlenen zaman› ifade etmektedir.

Radyo Program Türleri ve Popüler Kültür Radyonun kitlelere yay›n yapma ve reklâm arac›l›¤›yla ticari iletiler gönderme olana¤› veren bir kitle iletiflim arac› haline gelme sürecinde, ailenin tüm bireylerinin dinleyebilece¤i, birlikte zaman geçirebilecekleri programlar yapma zorunlulu¤u ortaya ç›km›flt›r. Bu sürecin bir sonucu olarak, radyo yay›nlar› farkl› içeriklerde ve biçimlerde aktar›lan program formatlar›n›n art arda yay›nland›¤› düzenli bir formata kavuflmufltur. Bu format› oluflturan en önemli öge ise, radyo yay›nlar›ndaki tür kavram›d›r.

Haber Saati Radyo ça¤›nda en çok rastlanan program türleri; haber, radyo oyunlar› ve müzik programlar›d›r. Haber verme, radyonun en önemli ifllevlerinden biridir ve bu ifllev

59

3. Ünite - Her Yerdeki Ses: Radyo

SIRA S‹ZDE

SIRA S‹ZDE

radyo istasyonlar›n›n kurulmas›yla birlikte hemen uygulamaya konmufltur. Yaz›n›n bulunmas›yla bafllayan fikir ve bilgilerin dolafl›m›, yeni kitle iletiflim araçlar›yla arD Ü fi Ü N E L ‹ M t›k çok daha h›zl›d›r ve radyo, haber yay›n›na çok uygundur. Gazetelerde okunan birçok haber art›k sesli olarak dinleyenlere aktar›labilmektedir. O dönemde radyoS O R U lar, dinleyiciler için güvenilir, h›zl› bir haber kayna¤›d›r. Radyo teknolojisindeki geliflmelerle birlikte, dinleyici say›s›nda önemli art›fllar sa¤lanm›flt›r. Radyonun bu özelli¤i hemen fark edilir ve radyo istasyonlar› birer haber a¤› D ‹ olarak K K A T çal›flmaya bafllar. Avrupa’da yükselen milliyetçilik hareketleri ve Rusya ile Amerika aras›ndaki so¤uk savafl, dönem boyunca haberin önemini daha da artt›rm›flt›r. ‹kinci DünSIRA S‹ZDE ya Savafl›’n›n sonuna kadar radyonun bu yönü a¤›r basm›fl, gerek savafl öncesinde, gerekse savafl s›ras›nda kitlelere haber tafl›yan en önemli araç olarak yerini korumufltur. Türkiye’de de radyo 70’li y›llara dek haber yay›nc›l›¤› ifllevini gazeteyle AMAÇLARIMIZ birlikte yerine getiren bir kitle iletiflim arac› olmufltur.

N N

Radyo ve radyoculukta haberin önemi konusunda, Sevda Alankufl’un Radyo ve K ‹ derledi¤i T A P Radyoculuk (‹stanbul: IPS ‹letiflim Vakf› Yay›nlar›, 2003) kitab›n› okuyabilirsiniz.

Radyo Oyunlar›

TELEV‹ZYON

Radyo, televizyonun yayg›n olmad›¤› y›llarda haber verme ifllevini gazetelerle, e¤lendirme ifllevini de sinemayla paylaflm›flt›r. Ancak dinlemek okumaktan, evde oturmak ise sinemaya gitmekten daha kolayd›r. Radyo oyunlar›, önce ekonomik ‹NTERNET bunal›m, daha sonra ise savaflla sars›lan Amerikal›lar ve Avrupal›lar için, gündelik s›k›nt›lar› unutman›n yollar›ndan biri olmufltur. Radyo oyunlar›, hikâye, roman ve benzeri metinlerin sesli iletiler halinde kodlanarak radyo program› biçimine dönüfltürülmesiyle yap›lan yay›nlard›r. Radyonun görsel yönü olmad›¤› için, öykü sözler, sesler, efektler ve müzik ögeleri kullan›larak, izleyicilerin hayal güçlerine yönelik olarak haz›rlan›r. Sadece Avrupa ve Amerika’da de¤il Türkiye’de de “Arkas› Yar›n”, “Radyo Tiyatrosu” gibi programlar› dinlemek, radyolu y›llar›n popüler bofl zaman etkinliklerindedir. Ço¤unlukla ses efektleri, diyaloglar ve betimlemelerle dramatize edilmifl öykülerden oluflan radyo oyunlar›, izleyicilerin bir sonraki bölümünü merakla bekledi¤i deneyimlere dönüflmüfltür. Bir roman›n bölümler halinde okundu¤u programlar ise, radyonun yaln›zca bir masal anlat›c›s› olarak de¤il, dinleyiciyi edebiyat eserleriyle buluflturan bir araç olarak ifllev görmesini de sa¤lam›flt›r. Radyo ça¤›n› yaflayanlar›n genellikle s›kl›kla ve özlemle dile getirdikleri radyo oyunlar›, dinleyicinin yarat›c›l›¤›n› çal›flt›rma, hayal güçlerini geniflletme ve dinleyicileri televizyon izleyicilerinden daha özgür b›rakma konusunda önemli bir ifllevi yerine getirdi¤i söylenebilir. Çünkü televizyonda yer alan tüm öykü ve öykü karakterleri, zaman ve mekân özellikleri izleyicilere hem iflitsel hem de görsel olarak aktar›ld›¤›ndan, televizyon izleyicisinin radyo dinleyicisine göre daha pasif ve sadece görsel ve iflitsel bir tan›k olarak s›n›rland›¤› söylenebilir. Fakat bunun karfl›s›nda radyo dinleyicisi, gerek öykünün geçti¤i zaman ve mekân›n betimlenmesinde, gerek karakterlerin görsel kimliklerinin belirlenmesinde do¤rudan sürece kat›lmak durumundad›r. ‹letinin kayna¤›n› ve içeri¤ini göremeyen dinleyicinin zihninde görsel imgeler oluflur. En önemlisi her dinleyici kendi görsel dünyas›n› yarat›r. Böylelikle sözlü bir iletinin milyonlarca farkl› görsel karfl›l›¤› oluflabilir. Dinleyicinin kendi hayal gücüyle ortaya koydu¤u kat›l›m, onu radyoya daha da yak›nlaflt›r›r. Bu kat›l›m izleyicilerin bireysel yarat›c›klar› ve hayal güçlerine hitap etti¤i için, asl›nda radyoda yay›nlanan dramalar›n her izleyici için farkl› izlenimleri, farkl› ya-

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

60

Toplum ve ‹letiflim

rat›m süreçleri vard›r. Televizyon izleyicisinin drama izleme süreci daha çok bir film izleyicisine benzerken, radyo dinleyicisinin dramalara karfl› tutumu daha çok bir roman okuyucusu gibidir. 80’li ve 90’l› y›llarda radyo oyunlar›na olan ilgi azalm›flt›r. 2000’li y›llarda ise radyo tiyatrosu ve arkas› yar›n gibi programlar›n yeniden yay›mlanmaya bafllamas›nda sadece geçmifle duyulan özlem de¤il, radyoya özgü bu program türlerinin günümüzde de ilgi çekebilmesi ve iflitme duyusuna seslenen radyonun her yerde al›c›ya ulaflabilmesi de etkili olmufltur.

Radyo ve Popüler Müzik Müzik, kitle iletiflim arac› olarak radyonun içeri¤inde önemli bir yer tutar. Radyo, iflitsel bir araç oldu¤u için, Radyo ça¤›nda popüler müzik radyo müzik yay›nlar› bu arac›n do¤as›na oldukça uygundur. arac›l›¤›yla kitlelere ulafl›r Bu özellik radyonun ilk dönemlerinde giriflimci kesimler taraf›ndan de¤erlendirilir ve müzik eserlerinin yay›n›na bafllan›r. 1906 y›l›nda Fessender, New York’ta bir müzik yay›n› gerçeklefltirir. 1908 y›l›nda ise bir klasik müzik tutkunu olan De Forest, Eyfel Kulesi’nden bir klasik müzik konser kayd›n› Parislilere dinletir. Bu iki etkinlik radyoda müzik yay›nlar›n›n etkinli¤inin ortaya konmas› aç›s›ndan büyük önem tafl›r. Fakat radyodan müzik eserlerinin yay›mlanmas›, entelektüellerden hiç beklenmedik bir tepkiyle karfl›lafl›r. Yeniden üretim yöntemlerinin eserlerin asl›n› bozdu¤unu öne sürerek, müzik eserlerinin ço¤alt›lmas›na ve yay›mlanmas›na karfl› ç›karlar. Ayr›ca, radyonun tek yönlü iletiflime dayal› yap›s› da Brecht gibi baz› kuramc›lar›n elefltirilerine hedef olur. Örne¤in Brecht, radyonun ilk dönemlerindeki halini bir kakofoniye benzetir ve radyonun sadece nakletme arac› de¤il, ayn› zamanda geri bildirim sürecine aktif olarak dahil olmas› gerekti¤ini belirtir. Fakat süreç çok h›zl› ilerler ve tafllar bir bir yerlerine oturur. Radyonun müzik yay›n›na elveriflli yap›s›, dinleyenlerin onu bir müzik kutusu gibi görmesine yol açar. ‹flte bu y›llarda müzikhol, sinema ve radyo üçgeninde yeni bir e¤lence kültürünün oluflmas›yla birlikte, müzik kay›tlar›, plak üretimi derken, güçlü bir müzik endüstrisinin temelleri at›l›r. Serbest piyasa ekonomisi kitle iletiflim araçlar›n›n kullan›m biçimlerini yönlendirirken, bu kanallar arac›l›¤›yla toplumsal ve kültürel yap›lar›n içine nüfuz eder. Bu süreç, müzik sektörünün geliflimi ve radyo yay›nlar› aras›ndaki iliflki ile de örtüflmektedir. Radyo yay›nlar›nda müzi¤in a¤›rl›k kazanmas›yla birlikte, art›k sadece film y›ld›zlar› de¤il, radyo y›ld›zlar› ve müzik y›ld›zlar› da ortaya ç›kar. Yeni y›ld›zlar radyo ve bas›n arac›l›¤›yla halka tan›t›l›r, 45’likler h›zla piyasaya sürülür. Hem radyonun daha fazla dinlenebilmesi, hem de çok yeni olan müzik sektörünün geliflimini sürdürebilmesi için daha fazla y›ld›za ihtiyac› vard›r ve birçok ismin çok çabuk y›ld›zlaflt›¤› görülür. Kitle iletiflim araçlar›nda yer alan türlere ait s›n›fland›rmalar popüler kültüre hizmet ederler ve popüler olmayan sanatlar taraf›ndan reddedilirler. Popüler kültür ise, her toplumun bir dönem için yayg›n olarak kabul gören fakat her zaman de¤iflime aç›k olan, gelir geçer anl›k kültür anlay›fl› olarak tan›mlanabilir. Popüler kültür ile kitle iletiflim araçlar› aras›ndaki en önemli ba¤, popüler kültür ürünlerinin kitlelere ulaflt›r›lmas›nda en büyük rolü kitle iletiflim araçlar›n›n oynamas›d›r. Resim 3.2

61

3. Ünite - Her Yerdeki Ses: Radyo

Çünkü bir olgunun popüler hale gelebilmesi için öncelikle iletilerin ço¤alt›labilmesi ve efl zamanl› olarak kitleye ulaflt›r›lmas› gerekmektedir. Bir bak›ma, modern popüler kültürün tarihi, kitle iletiflim araçlar›n›n tarihiyle efl zamanl› süregelmifltir. Radyo, popüler kültür kavram›na en önemli katk›y› radyoda yay›nlanan müzik programlar›yla yapm›flt›r. Radyo yay›nlar› ile birlikte müzik eserleri birer tüketim nesnesine dönüflmüfltür. Toplumun gündelik yaflam› içinde yayg›n olarak tüketti¤i kültürel ögeleri ifade eden popüler kültürün oluflumunda müzik yay›nc›l›¤›n›n önemli bir yeri vard›r. Radyo bu süreç içerisinde di¤er kitle iletiflim araçlar› ile birlikte ifllev görmüfltür. Böylelikle, sinema, radyo, müzikholler ve bas›n›n flemsiyesi alt›nda güçlenen bir popüler müzik sektöründen söz etmek mümkün olmufltur. SIRA S‹ZDE Popüler müzik ve radyo aras›ndaki iliflki aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, Türkiye’de de benzer bir süreç yaflanm›flt›r. Ülkemizde popüler müzik sektörünün bir parças› olan gazinolar›n kadrolar›nda s›kl›kla radyoda yetiflen müzisyenler ve ses sanatç›D Ü fi Ü N E L ‹ M lar› yer alm›flt›r. Radyonun o y›llarda, bir müzik dinleme makinesi gibi yayg›nlaflmas›nda, gramofona göre daha ucuz ve kullan›m› kolay bir araç olmas›n›n da etS O R U da sat›n alkisi vard›r. Müzik dinlemek için gramofonun yan›nda müzik plaklar›n› mak gereklidir ve her yeni flark›, yeni bir plak demektir. Oysa çok çeflitli ve güncel müzikleri dinlemek için sadece bir radyo al›c›s›na sahip olmak D ‹ K Kyeterlidir. AT Türkiye’de radyo al›c›lar›n›n yayg›nlaflmas›yla birlikte birçok ses sanatç›s› ayn› zamanda birer film y›ld›z› olarak topluma sunulmufltur. Müzik, sinema ve radyo ile SIRA S‹ZDE birlikte yaz›l› bas›n›n da katk›s›yla Türkiye’ye özgü bir popüler kültür örgüsü meydana getirilmifltir. Bu süreç içerisinde radyo, sinemaya göre daha fazla izleyiciyle buluflabilme, yaz›l› bas›na göre de an›nda iletiflim kurabilme özelli¤inden AMAÇLARIMIZ dolay› ifllevsel bir rol üstlenmifltir.

Popüler Kültür: Her toplumda yayg›n bir flekilde kabul gören kendine özgü kültürel ögelerin bütünüdür.

N N

Türkiye’de radyo yay›nlar›n›n geliflimi ve tarihsel sürecini daha iyiK özümseyebilmek için ‹ T A P Faruk Yener’in Radyo ve Televizyon Günleri: Olaylar, ‹nsanlar, An›lar ( ‹stanbul: Remzi Kitabevi Yay›nlar›, 1999.) adl› kitab›n› okumak yararl› olacakt›r. TELEV‹ZYON

Bu ortam yeni tüketim al›flkanl›klar›n›n yarat›lmas› için bulunmaz bir f›rsatt›r. Sanayi Devrimi ile birlikte bafllayan üretim art›fl›, üretilen bu ürünler için pazar sa¤lama etkinliklerini de beraberinde getirmifltir. Radyonun kitlesel iletiflim gücü, pa‹NTERNET zarlama etkinliklerinde dikkat çekici bir rol oynamaya bafllam›flt›r. Radyo yay›nlar› sayesinde, ailenin tüm bireyleri ayn› anda ve ayn› yerde bulunmakta, hedef kitleye ulaflmak için fazladan çaba harcaman›n gere¤i ortadan kalkmaktad›r. Ö¤rencilik y›llar›nda birçok müzik elefltirisi yazan ve Frankfurt Okulunun en önemli isimlerinden biri olan Theodor W. Adorno, 1941 y›l›nda yay›nlad›¤› Popüler Müzik Üzerine adl› makalesinde bu konuyu ele al›r. Adorno’ya göre popüler kültür ürünleri standartlaflt›r›lm›fl ürünlerdir ve popüler müzik de standartlaflt›r›lman›n en son noktas›na ulafl›ld›¤› durumda sömürülüp tüketilir. Bu nedenle, popüler müzi¤in yap›s› mekaniktir. Çünkü popüler bir müzik eserinde olmas› gereken incelik (detay), popüler müzikte yinelenerek kullan›l›r ve popüler müzik eserinin as›l yap›s›na dokunulmaz. Bu durum dinleyenin ayn›laflt›r›lmas›na neden olur ve dinleyicilerde “sahte bir bireyleflme” duygusu uyand›r›r. Oysa popüler müzik dinleyicileri ayn› çizgide bulunur. Adorno, popüler müzi¤in pasif dinleme yaratt›¤› görüflünü savunur. Popüler müzi¤in sürekli kendini tekrarlayan biçimi dinleyiciyi yarat›c›l›ktan uzaklaflt›r›r. Modern yaflam içerisinde müzi¤in ifl yerlerinde bir kaç›fl noktas› gibi dinlenmesi,

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

62

Toplum ve ‹letiflim

müzik için özel zaman ayr›lmamas›, müzik dinleme edimini önemsizlefltirir ve dinleyenleri yarat›c› bir kat›l›mdan uzak tutar. Yine Adorno’ya göre popüler müzik bir sosyal çimento görevi üstlenir; günlük hayat›n düzenlenmesinde fiziksel uyumun gerçekleflmesini sa¤lar. Fakat bir anlamda da farkl›l›klar› ortadan kald›r›r.

N

B‹R PROPAGANDA ARACI OLARAK RADYO AM AÇ

5

Radyonun bir propaganda arac› olarak nas›l kullan›ld›¤›n› ay›rt edebilmek.

Tarihte Bir Gün Tarih 31 A¤ustos 1939, Almanya’n›n Polonya s›n›r›nda yer alan Gleiwitz adl› küçük bir kasabada, baz› yerel programlar› ve Berlin’den yay›n yapan Alman radyosunun yay›nlar›n› aktaran bir radyo istasyonu bulunmaktad›r. Saat 19:00 sular›nda Polonya üniformas› giymifl iki Alman askeri radyodan içeri girer ve istasyon çal›flanlar›n› etkisiz hale getirdikten sonra, Almanca ve Lehçe sloganlarla bir korsan yay›n gerçeklefltirir. Asl›nda, Hitler’in istihbarat bölümünün çal›flanlar› olan bu iki asker, radyodan ç›k›p gizlice üniformalar›n› de¤ifltirdikten sonra yine radyoya geri dönerler. Fakat bu kez yanlar›nda Polonya üniformas› giydirilmifl bir Yahudi’nin cesedi vard›r. Cesedi radyo istasyonunun kap›s›na b›rak›rlar ve Polonyal›lar›n radyoya bask›n yapt›klar› izlenimi vermeye çal›fl›rlar. Bir gün sonra, olay Alman halk›na, baz› Polonyal› askerlerin bir Alman kasabas›n› bast›klar› ve bir cinayete neden olduklar› fleklinde aktar›l›r. Çünkü Alman halk›n›n mutlak deste¤ine ihtiyaç vard›r. O gün Alman askerleri Polonya’ya girmifllerdir ve Avrupa art›k geri dönülemeyecek bir noktadad›r. Çünkü o gün, Almanlar›n Polonya’ya girmesiyle II. Dünya Savafl› bafllam›flt›r. Bir radyo istasyonunda geliflen bu olay, II. Dünya Savafl› s›ras›nda radyonun oynayaca¤› etkin rolün habercisi niteli¤indedir. Savafl›n ilk sahnesinin mekân› bir radyo istasyonudur.

Propaganda: Latincede “yay›lacak fleyler” anlam›na gelen, belirli bir amaca hizmet eden ve bu amaç d›fl›nda baflka bir hedef gütmeyen profesyonelce ifllenmifl tek yönlü ileti sunumudur.

Kitle iletiflim araçlar›n›n fikirleri yayma ve ikna etme gücü, siyasi iktidarlar›n her zaman ilgisini çekmifl ve bu gücü kendi amaçlar›na uygun bir flekilde kullanmak istemifllerdir. Gazete, radyo ve televizyon modern insan›n içinde yaflad›¤› dünyaya aç›lan pencerelerdir ve bu dünyada olup biteni ö¤renmek için kitle iletiflim araçlar› s›kl›kla kullan›l›r. Bu araçlar› ellerinde bulunduran ya da kontrol edenler, izler kitleye kendi düflünce ve de¤erlerini iletme ve onlar› kendi bak›fl aç›lar›n›n do¤ru oldu¤una inand›rma gücüne sahiptir. Özellikle baflka kaynaklardan gelen iletilerin engellendi¤i ya da s›n›rland›r›ld›¤› durumlarda, kitle iletiflim araçlar›n›n birer propaganda arac›na dönüflmesi oldukça kolayd›r. Radyo, bir propaganda arac› olarak dikkat çekici bir flekilde, ilk kez II. Dünya Savafl›’nda, Naziler taraf›ndan kullan›lm›flt›r. Halk Al›c›s› (Volksempfänger) olarak adland›r›lan ve sadece kendi kanallar›n› alan al›c›lar› düflük maliyetle üretmeyi baflaran Nazi Almanyas›, öncelikle bu arac›n halk taraf›ndan yayg›n bir flekilde kullan›lmas›n› hedeflemifltir. 1939 y›l›nda 9.5 milyon kay›tl› radyo al›c›s›na ulaflan Almanlar, o tarihte Avrupa’n›n en fazla radyo dinleyicisine sahiptir.

63

3. Ünite - Her Yerdeki Ses: Radyo

Böylelikle halk›n›n büyük bir bölümünü dinleyici kitlesine kazand›ran Alman radyolar›, d›fl ülkelere de yay›n yapmakta hiç gecikmez. Berlin’de kurulan k›sa dalga Radyo Merkezinden 53 farkl› dilde yay›n yapmaya bafllayan Almanlar, savafl süresince iflgal ettikleri yerlerde ilk olarak radyo vericilerini çal›fl›r duruma getirirler. Böylelikle düflman flehirlerini sadece askeri olarak de¤il, ideolojik olarak da ele geçirirler. II. Dünya Savafl› s›ras›nda, Nazi örgütlerinin radyo ile gerçeklefltirdikleri iletiflim etkinliklerinde temel amaç, radyonun bir propaganda arac› olarak kullan›lmas›d›r. Radyo arac›l›¤›yla Alman halk›na Nazi ideolojisi sürekli dikte ettirilip, savafl halinde olan bir halk›n morali yüksek tutulurken; di¤er yandan karfl› taraf›n askerleri ve sivil halk›n savaflma direnci, radyo yay›nlar›yla k›r›lmaya çal›fl›lm›flt›r. Hitler, savafl›n bafllar›ndaki askeri ve siyasi baflar›s›n› büyük ölçüde elinde bulundurdu¤u kitle iletiflim araçlar›n› etkin bir flekilde kullanmas›na borçludur. Savafl s›ras›nda Joseph Göbels’i propagandadan sorumlu bakan olarak atamas›, onun kitle iletiflim araçlar›n›n gücünü çok önceden sezmesinin göstergesidir. Yine dönemin en iyi belgesel ve film yönetmenlerinden biri olarak bilinen Leni Riefenstahl’›n Nazi ideolojisi ad›na çekti¤i filmler, bilinçli olarak yürütülen propaganda etkinlikleridir. ‹nsanl›k tarihine felsefe ve sanat›n büyük isimlerini arma¤an eden bir halk›n, Nazizm gibi insanl›k d›fl› bir ideolojiye körü körüne ba¤lanmas›, propaganda amac›yla kullan›lan araçlar›n etkisi üzerinde düflünmeyi gerektirir.

N

Resim 3.3 Adolf Hitler radyodan ulusa seslenirken

Resim 3.4 Leni Riefenstahl’›n Olimpiyat (1938) adl› filmi dönemin propaganda örneklerindendir.

KÖTÜ GÜNLER‹N DOSTU: AC‹L DURUMLARDA RADYO A M A Ç

6

Acil durumlarda radyonun önemini ve ifllevini aç›klayabilmek.

‹kinci Dünya Savafl› sonras›, bir yandan televizyon yay›n› denemeleri yap›l›rken, di¤er yandan daha uza¤a ya da daha temiz ses sinyali gönderme çal›flmalar› devam etmifl ve 1942 y›l›nda radyo yay›nlar› FM band›ndan yay›nlanmaya bafllam›flt›r. Daha önceki Genlik Modülasyonu (AM) yerine, Frekans Modülasyonu (FM) kullan›lmas›, ses kalitesinin artmas› anlam›na gelmektedir ve müzik yay›n› yapan radyolar›n yay›lmas›nda büyük rol oynam›flt›r. Fakat FM yay›nlar› daha k›s›tl› bir alana ulaflabilmektedir. Radyo teknolojisi daha da ucuzlar, daha iyi bir ses kalitesi yakalan›r ve yerel radyolar oluflmaya bafllar. Büyük flirketler ise yerel istasyonlarla rekabet sorununu, verici say›s›n› artt›rarak çözme yoluna gider. K›rkl› y›llar›n sonlar›nda yerel radyo istasyonlar›n›n ço¤almas› dinleyicilerin yaflad›klar› flehirlere, mahallelere ve hatta kendilerine ait olaylar› radyodan dinlemeleri anlam›na geliyordu. Böylelikle radyo, dinleyicisiyle daha yak›n iletiflim kurma imkân› buldu ve gündelik hayatlar›nda karfl›l›¤› olan iletilerle dinleyiciye radyo istasyonunun bir üyesi olduklar› duygusunu verdi. Bu geliflme radyolar aras›ndaki rekabeti artt›r›rken, dinleyicilerin radyoyla neredeyse bireysel iletiflim içine girmesinde etkili oldu.

Genlik Modülasyonu (AM): Gönderilmek istenen iflarete ba¤l› olarak tafl›y›c› dalgan›n genli¤inin de¤ifltirilmesidir. Frekans Modülasyonu (FM): Gönderilmek istenen iflarete ba¤l› olarak tafl›y›c› dalga frekans›n›n s›kl›¤›n›n de¤ifltirilmesidir.

64

Toplum ve ‹letiflim

Amerikal›lar›n 1947 y›l›nda transistorlu radyoyu bulmas›yla radyonun geliflim sürecinde ciddi bir de¤iflim yaflanm›flt›r. Transistorlar, radyo al›c›lar›n›n fiyatlar›n› inan›lmaz bir flekilde ucuzlatm›fl ve radyolar›n boyutlar›n› hayal edilemeyecek kadar küçültmüfltür. Japonya’da kurulan Tokyo Telekomünikasyon MühenResim 3.5 dislik fiirketi, 1954 y›l›nda transistorun lisans›n› Amerikal›larPilli radyolar sesi her yere tafl›d› dan sat›n alm›fl ve radyolar› neredeyse cebe s›¤acak boyutlarda üretmeyi baflarm›flt›r. Transistorlu radyolar›n üretilemeye bafllanmas›yla, radyo al›c›lar›n›n say›s›nda ciddi bir art›fl yaflanm›fl, radyonun en geliflmifl oldu¤u Amerika Birleflik Devletleri’nde, II. Dünya Savafl› sonunda hane bafl›na yaklafl›k 1,5 radyo düflerken, bu say› transistorlu radyo sat›fllar›n›n bafllad›¤› y›llarda iki kat›na ç›km›flt›r. Radyo kullan›m›n› yayg›nlaflt›ran bir di¤er etkense, radyo al›c›lar›n›n pille çal›flabilir hale gelmesidir. Ellili y›llar›n ortalar›na rastgelen bu geliflme, radyonun sadece evlerde kullan›labilmesi zorunlulu¤unu ortadan kald›rm›fl, radyo frekanslar›n›n ulaflabildi¤i her yerde bir radyo al›c›s›n›n çal›flabilmesini sa¤lam›flt›r. fiehir elektrik flebekesine ihtiyaç duymayan pilli radyolarla, radyo dinlemek belli bir mekânda s›n›rlanan etkinlik olmaktan ç›km›flt›r. Bunun yan›nda sadece radyo al›c›lar›n›n de¤il, radyo vericilerinin de kolay sat›n al›nabilir nesnelere dönüflmesiyle, amatör radyoculuk ad› verilen yeni bir kavram ortaya ç›km›flt›r. Amatör radyo kavram› önceleri daha çok Türkçede amatör telsizcilik olarak tan›mlanan iletiflim yöntemi formunda bafllam›fl ve daha sonra düzenli radyo yay›n› yapabilen donan›mlar›n ucuzlamas›yla özellikle Avrupa ve Amerika’da bir hobi arac›na dönüflmüfltür. Radyonun geçirdi¤i bu teknolojik evrim, sadece al›c›lar›n de¤il, vericilerin de çok ucuza sat›n al›nabilir olmas›, birçok kullan›c›y› radyo yay›n› yapmaya heveslendirmifl, bu geliflme de amatör radyolar›n ortaya ç›kmas›na yol açm›flt›r. Tarihte Bir Gün: Birçok devlet, s›n›rlar› içerisindeki korsan radyo yay›nlar›n› durdurmakta güçlük çekmezken, yay›n teknolojisindeki geliflmeler s›n›rlar› ve yasal engelleri zorlamaya bafllam›flt›r. Küçük bir gemiyle Avrupa’ya yay›n yapan ve bir Hollanda radyosu olan Radyo Veronica, yay›nc›l›k tarihine bir ilk olarak geçmifltir. Radyo Veronica, 1960’ta Hollanda’da yay›na geçen ve özel radyolara iliflkin yasal düzenlemelerin gecikmesinden dolay› 14 y›ldan fazla korsan radyo kimli¤iyle yay›n yapan ve mücadelesinin bir bölümünü Hollanda karasular›n›n d›fl›nda bir gemiden yay›n yaparak gerçeklefltiren radyo kanal›d›r. Bu olayla birlikte, sadece yay›nc›l›k aç›s›ndan de¤il, yay›n denetim yöntemleri aç›s›ndan da önemli de¤iflimler yaflanm›fl ve kablosuz yay›nc›l›k birçok ülkede yay›n iznine ba¤lanm›flt›r.

Amatör radyo, kifli ya da kurumlar›n, devlet kontrolü ve büyük medya flirketleri d›fl›nda gerçeklefltirdikleri amatör yay›n etkinli¤idir. Bu kavram›n ortaya ç›k›fl›y-

3. Ünite - Her Yerdeki Ses: Radyo

la birlikte birçok devletin, radyo yay›nlar›n› kontrol alt›na almaya yönelik giriflimlerinin artt›¤› görülmüfltür. Baz› yay›nlar›n devlet ideolojisine ters düflmesi, toplumun genel ahlak yap›s›na zarar verme ihtimali gibi nedenlerle, radyo yay›nlar› birçok ülkede kanunlar çerçevesinde yeniden düzenlenmifltir. Fakat bu düzenlemeler, yasal çerçevenin d›fl›ndaki yay›nlar›n gerçekleflmesine, korsan radyolar›n ortaya ç›kmas›na engel olamam›flt›r. Al›c›lar›n›n küçük ve tafl›nabilir olmas›, pille çal›flabilme olana¤›n›n sa¤lanmas›, ses dalgalar›n›n yay›l›m gücü, vericilerin ucuzlu¤u, radyoyu acil durumlarda kullan›ma en elveriflli iletiflim arac› haline getirmifltir. Ola¤anüstü hallerde, savafllarda ve do¤al afetlerde radyo hep ön plana ç›km›flt›r. Bu tür durumlarda topluluklar›n koordinasyon ve organizasyon güçlerini artt›r›r. Afet sonras› ilk yard›m hizmetleri ve acil duyurular için radyo en elveriflli ortamd›r ve bu tür durumlarda ilk olarak radyo sistemi devreye sokulur. Basit jeneratörlerle kolayca iflletilebilen istasyonlar›n yay›nlar›, yine küçük bir pille çal›flabilen cep radyolar›nca rahatl›kla dinlenebilir. Günümüzde müzik seti, tafl›nabilir kasetçalar ve hatta cep telefonlar›yla tümleflik olarak üretilen radyolar, acil durumlarda her an kullan›labilecek iletiflim ortamlar›d›r. Türkiye’nin 1999 y›l›nda yaflad›¤› iki büyük depremde, ulusal elektrik flebekesi devre d›fl› kalm›fl, televizyon yay›nlar› durmufl, telefon santralleri ve cep telefonlar› çal›flamaz hale gelmifltir, Fakat basit jeneratörler kullanarak yay›n yapan birkaç ulusal radyo kanal› depremle ilgili bilgileri, haberleri ve yard›m isteklerini ülkenin dört bir yan›na duyurmufltur. Ayr›ca, toplumun depreme haz›rl›kl› olmas› için önerilen deprem çantas›nda, bulunmas› gereken tek kitle iletiflim arac›n›n radyo olmas› dikkat çekicidir. Radyonun acil durumlarda ilk olarak baflvurulan kitle iletiflim arac› olmas›n›n nedenleri flu bafll›klar alt›nda toplanabilir: • Radyo vericileri kurman›n ve bu vericilerle yay›n yapman›n maliyeti oldukça düflüktür. • Ses sinyalleri çok uzak mesafelere ve genifl alanlara kolayl›kla gönderilebilir. • Radyonun canl› yay›n özelli¤i, kitlesel haberleflmenin h›zl› biçimde gerçekleflmesini mümkün k›lar. • Radyo vericileri, jeneratör ve akü gibi enerji kaynaklar›yla, tüm koflullarda çal›flabilecek teknolojiye sahiptir. • Radyo al›c›lar›, kolay tafl›nabilen ve çeflitli enerji kaynaklar›yla hemen hemen her yerde çal›flabilen ucuz cihazlard›r.

GÜNÜMÜZDE RADYO

N A M A Ç

Günümüzde radyo olgusunun temel özelliklerini aç›klayabilmek.

7

Radyonun Teknolojik Yönü Günümüzdeki radyo yay›nlar› ele al›nd›¤›nda, yap›lan yay›nlar›n birkaç farkl› ba¤lamda incelenmesinde fayda vard›r. Bunlardan ilki, radyo yay›nlar›n›n teknik alt yap›s›n› oluflturan teknolojik formdur. Günümüzde radyo yay›nlar› sadece karasal de¤il, ayn› zamanda uydudan ve internetten de yay›n yapmaktad›r. Radyolar›n teknolojik yap›s› incelendi¤inde afla¤›daki üç farkl› yay›n flekli ön plana ç›kmaktad›r:

65

66

Bit: Biliflimde kullan›lan s›f›rlar ve birlerin bir araya gelmesiyle meydana gelen en küçük nümerik veri birimidir.

Toplum ve ‹letiflim

• Karasal ve Kablo Radyo Yay›nlar› • Analog ve Say›sal Uydu Radyo Yay›nlar› • ‹nternet Radyo Yay›nlar› Karasal yay›nlar, radyonun ilk bulunuflundan günümüze dek süregelen, yeryüzünde herhangi bir yerde bulunan bir radyo vericisinden yay›lan elektromanyetik dalgalar›n, yine yeryüzünde bulunan radyo al›c›lar› taraf›ndan al›narak ses iletilerine dönüfltü¤ü yay›n sistemidir. Bu sistem radyo için geçerli oldu¤u gibi, televizyon yay›nlar› için de ayn› mant›k içerisinde çal›fl›r. Karasal yay›nlarda, yay›n›n yap›ld›¤› vericinin bulundu¤u ülkenin, bölgenin ve flehrin s›n›rlar›, radyo vericisinin gücü ve kapsama alanlar› önem tafl›r. Ayn› flekilde daha önce belirtildi¤i gibi FM/AM bantlar›n›n kullan›mlar› ve k›talar aras› karasal yay›nlar da ayn› kapsam içerisinde de¤erlendirilir. Karasal yay›nlardaki en önemli etken ise yay›n›n yap›ld›¤› frekanslar ve bu frekanslardaki yay›nlar›n gücüdür. Analog ve say›sal uydulardan yap›lan radyo yay›nlar› ise, karasal radyo yay›nlar›ndan farkl›l›klar içerir. Daha geliflmifl olan uydu yay›nlar›nda, yay›n yapabilen radyo say›s› karasal yay›nlara göre çok daha fazlad›r. ‹letiler yeryüzünden uzayda bulunan uydulara aktar›l›r ve bu uydular taraf›ndan yine yeryüzünün belirli bölgelerine yans›t›l›r. Uydular›n kapsama alanlar› karasal vericilere göre çok daha genifltir ve iletilerde kay›plar çok daha azd›r. Özellikle iletilerin say›sal verilere dönüfltürüldü¤ü say›sal yay›nc›l›k teknolojisinde radyo yay›nlar›n›n ses kalitesi çok az kay›pla al›c›lara iletilir. Karasal yay›nlarda, yeryüzündeki da¤, tepe gibi fiziksel engeller radyo sinyallerini engellerken, uydu yay›nc›l›¤›nda ise bu engellemeler söz konusu de¤ildir. Kablo yay›nlar›nda ise radyo iletileri bir kablo a¤› taraf›ndan al›c›lara iletilir ve yüksek maliyet dezavantaj›na karfl›n, yüksek ses kalitesi ve fiziksel engellerle karfl›laflmamas› önemli avantajlar›d›r. Internet radyo yay›nlar› ise hem karasal yay›nlardan, hem de uydu yay›nlar›ndan daha farkl› bir teknolojik süreçte gerçeklefltirilir. Internet yay›nlar› bütünüyle say›sal ortamlarda gerçekleflir ve iletilerin yay›lmas› internetin teknolojik taban›na dayan›r. Internet radyolar›nda iletilerin belirli bir hedefi ya da kapsama alan› yoktur. Yay›nlar ancak iletiyi kodlayan taraf›ndan s›n›rland›r›labilir ya da al›c› s›n›rlamas› olmadan yay›mlanabilir. Radyo yay›n› internette bulunan radyonun sayfas›na ulafl›lmas›yla al›nmaya bafllar. Internet radyolar› di¤er radyo yay›nlar›na göre bireyseldir. Hatta basit bir bilgisayara sahip herkesin internetten radyo yay›n› yapabilme olana¤› oldu¤unu söylemek yanl›fl olmayacakt›r. Internet radyolar›ndaki ses kalitesi ise, veri iletim h›z›n› belirleyen “saniyede aktar›lan bitler ve megabitler” ile belirlenir. Di¤er yay›n sistemlerine göre internet radyolar› iletileri neredeyse hiç kay›ps›z olarak aktar›r.

Radyonun Yasal Yönü Günümüzde radyo yay›nlar›na, televizyon ve internet yay›nlar›yla birlikte birçok ülkede yasal düzenlemeler getirilmifltir. Bu düzenlemeler iki temel üzerine oturur. Bunlardan ilki radyo yay›nlar›n›n dinleyicilere net ve sorunsuz bir flekilde iletilmesini düzenleyen teknik düzenlemelerdir. Bu düzenlemelerde öncelikle karasal yay›nlar›n yay›n kapsama alanlar› ve frekanslar› dikkate al›n›r. Örne¤in Radyo ve Televizyon Üst Kurulu, Türkiye’deki radyo yay›nlar›n›, yay›n kapsama alan›na göre üçe ay›rm›flt›r. Ulusal, bölgesel ve yerel olmak üzere yap›lan bu ayr›m, radyo kanallar›n›n hangi ölçekte yay›n yapabilece¤ini tan›mlar. Ayr›ca, her kapsam için belirli say›daki radyo kanal›na izin verilir ve izin verilen radyo kanallar›na frekans tahsisleri yap›l›r. Yap›lan bu düzenlemeler, dinleyicilerin sorunsuz bir flekilde alabile-

67

3. Ünite - Her Yerdeki Ses: Radyo

ce¤i en fazla radyo yay›n› say›s›na ulaflabilmesi amaçlan›r. Frekans tahsisi, sadece yay›n frekanslar›n›n düzenlenmesi anlam›n› tafl›maz, ayr›ca bu tahsis s›ras›nda verilen yay›n lisanslar› ile kanallar yasal olarak yay›n yapabilme olana¤›na kavuflur. TRT-FM bir ulusal radyo kanal› m›d›r?

SIRA S‹ZDE

Radyo yay›nlar› sadece teknik olarak de¤il, yap›lan yay›nlar›n içeri¤i konusunD Ü fi Ü N E L ‹ M ünitesinde da da belirli düzenlemeler ile denetlenmektedir. Medyada Düzenleme de belirtildi¤i gibi, yap›lan tüm yay›nlar anayasa çerçevesinde belli ilkelere, kurallara ba¤l› s›n›rlar içinde gerçeklefltirir. S O R U Türkiye’de gerçeklefltirilen radyo yay›nlar› hangi kurum taraf›ndan SIRA denetlenmektedir? S‹ZDE D‹KKAT

Radyo yay›nlar›nda getirilen bir baflka s›n›rlama ise, radyo sahiplerinin ekonoD Ü fiülke ÜS‹ZDE N E L ‹radyo M SIRA mik ve siyasi iliflkileri do¤rultusunda gerçekleflmektedir. Birçok ve televizyon sahiplerinin bu etkinlik d›fl›nda ticari bir etkinli¤e girmesini ya da siyasi SIRA bir partiyle iliflkisini yasalarla engellemifltir. Bu engellemelerdeki radyo ya S O amaç, RS‹ZDE U AMAÇLARIMIZ da televizyon gibi çok güçlü iletiflim araçlar›n›n siyasi amaçlar için kullan›m›n› engellemek ve kitle iletiflim araçlar› hissedarlar›n›n bu araçlar sayesinde di¤er ticaret D DÜ fi‹ KÜ NK EALT‹ M etkinliklerinde büyük karlar yapmas›na engel olmakt›r. Hatta baz› ülkelerde bireyK ‹ T A P ler ancak bir kitle iletiflim arac›n›n hissedar› olabilir fakat bu kurumun hisselerinin S O S‹ZDE R U SIRA belirli bir yüzdesinden fazlas›na sahip olamaz.

2

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

3

N N

TELEV‹ZYON

N N

Bu konuda daha ayr›nt›l› bilgi için Medyada Düzenleme ünitesinin Tekelleflme D ‹ K K A T bölümüne AMAÇLARIMIZ bak›n›z! SIRA S‹ZDE

N N

‹ N T E Riçeri¤inin NET Uydu yay›nlar›n›n denetimi söz konusu oldu¤unda, yay›nlar›n deneK ‹ T A P timi herhangi bir farkl›l›k içermese de, teknik düzenlemeler karasal yay›nlara göre farkl›l›klar içermektedir. Çünkü uydu yay›nlar›n›n teknik denetimi karasal yay›nlaAMAÇLARIMIZ ra göre çok daha zordur. Uydu yay›nlar›n›n yap›ld›¤› ülkelerle, bu yay›nlara maruz TELEV‹ZYON kalan ülkeler ço¤unlukla farkl› s›n›rlar, farkl› co¤rafyalar ve hatta farkl› k›talarda K ‹ T Ayay›n›n P olabilmektedir. Bu nedenle ço¤u zaman, yay›n›n yap›ld›¤› ülkeyle, al›nd›¤› ülkelerin yasal düzenlemeleri örtüflmedi¤i için, uydu yay›nlar›ndaki yasal dü‹NTERNET zenlemeleri uygulamaya geçirmek oldukça güçtür. ‹nternetten yay›n yapan radyolar ise genel olarak medyadaki ve T E L E düzenlemeler V‹ZYON ilkelere göre ele al›nmakla birlikte, bu düzenlemeleri takip etmek, internetin teknik altyap›s› nedeniyle güçleflmektedir. 2000’li y›llarda daha da önem kazanan, yasal düzenlemeyle ilgili çal›flmalara karfl›n, internetten radyo ve televizyon yay›nla‹NTERNET r›n› düzenleyecek ve düzenlemeleri takip edecek uygulamalar› hayata geçirecek teknik altyap›lar yeni yeni oluflturulmaktad›r.

Radyonun Toplumsal Yönü Radyo, yirminci yüzy›l›n ikinci yar›s›nda ortaya ç›kan ve görsel iletiflim avantaj›n› elinde bulunduran televizyona ra¤men, günümüzde de varl›¤›n› sürdürebilmektedir. Telgraf, teleks ve ça¤r› cihazlar› gibi birçok iletiflim arac› kendinden sonraki teknolojilerle birlikte önemini yitirirken, radyo hayatta kalmay› baflarm›flt›r. Günümüzde radyo, genç kuflaklar›n da ra¤bet etti¤i bir kitle iletiflim arac›d›r. Radyonun günümüze dek varl›¤›n› koruyabilmesi ve geçen zamana karfl› direnerek ayakta kalabilmesinin bafll›ca nedeni, onun “her yerdeki ses” olma özelli¤inde sakl›d›r.

SIRA S‹ZDE

SIRA S‹ZDE D‹KKAT DSIRA Ü fi Ü NS‹ZDE EL‹M

SIRA S O RS‹ZDE U AMAÇLARIMIZ D ÜD fi‹ ÜK NK EALT‹ M K ‹ T A P S O S‹ZDE R U SIRA

TELEV‹ZYON D‹KKAT AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE ‹NTERNET K ‹ T A P AMAÇLARIMIZ TELEV‹ZYON K ‹ T A P ‹NTERNET TELEV‹ZYON

‹NTERNET

68

Tematik Yay›nc›l›k: Genel izleyici yerine, belirli bir hedef kitleye yönelik olarak, belirli bir tema üzerinde uzmanlaflm›fl yay›nc›l›kt›r.

Toplum ve ‹letiflim

Radyo dinleyicisi televizyon izleyicisine göre daha özgürdür. Sadece dinleme eylemine ihtiyaç duyan radyoya karfl›n, televizyon hem görsel hem de iflitsel bir dikkat gerektirir. Bu nedenle, radyo dinlerken baflka fiziksel ya da düflünsel iflleri yapmak mümkünken, televizyon, izleyicisine bu olana¤› tan›maz. Ço¤u ifl yerinde televizyon izlemek yasak olmas›na karfl›n, radyo dinlemeye herhangi bir s›n›rl›l›k getirilmemesinin bafll›ca nedeni budur. Ayn› flekilde, trafikte araç kullan›rken televizyon seyretmek ya da gazete okumak mümkün de¤ilken, radyo dinlemek mümkündür ve günümüzde birçok otomobil üreticisi, araçlar›n› en geliflmifl radyo ve ses sistemleriyle donatmaktad›r. Marshall McLuhan bu nedenle radyoyu s›cak bir kitle iletiflim arac› olarak görmüfltür. McLuhan, kitle iletiflim araçlar›n› s›cak ve so¤uk iletiflim araçlar› olarak iki farkl› kategoride ele almaktad›r. S›cak iletiflim araçlar›, al›c›n›n bir duyusuna yüksek düzeyde seslenir ve al›c›n›n tek duyusunun önemli bir ifllev yükledi¤i iletiflim süreci gerçekleflir. So¤uk iletiflim araçlar› ise, al›c› ile kurdu¤u iletiflim sürecinde, birden fazla duyuya hitap eder ve izleyicinin iletiflim sürecine yüksek düzeyde kat›l›m›n› gerektirir. Bu nedenle, sadece iflitme duyusuna hitap eden radyo ve yaln›zca görme duyusuna seslenen foto¤raf, s›cak iletiflim araçlar› olarak adland›r›l›rken; hem göze, hem de kula¤a hitap eden televizyon, so¤uk bir iletiflim arac› olarak kabul edilmektedir. Günümüz radyo yay›nc›l›¤›, radyo ça¤›nda yap›lan yay›nlardan çok daha farkl› özellikler sergilemektedir. Öncelikle, günümüzde radyo al›c›lar› art›k evlerin salonlar›nda en fazla nostaljik birer mobilya olarak yer alabilirler. Evlerdeki etkin kitle iletiflim art›k radyo de¤il televizyondur. Böylelikle radyo, aile bireylerinin bir araya gelerek dinledikleri bir araç olmaktan ç›km›fl, kendine özgü dinleme zamanlar›n›n olufltu¤u farkl› bir yap›ya bürünmüfltür. Radyolar›n ifllevsel kullan›m alanlar› evlerin salonlar›ndan otomobillerin ön konsollar›na tafl›nm›fl, kiflisel kasetçalarlar ya da disk çalarlar›n fazladan bir özelli¤i olarak pazara sunulmufl, hatta cep telefonlar›n›n içine girerek tümleflik bir araç halini alm›flt›r. Radyo dinlemek art›k bireyseldir. Bu geliflmeler büyük medya kurulufllar›n› da yeniden yap›lanmaya yöneltmifl ve medya kurulufllar› birden fazla radyo istasyonu iflletmeye bafllam›flt›r. Bu nedenle radyolar› birbirlerinden ay›ran temel yay›n alanlar› ortaya ç›km›fl, birçok istasyon belirli konularda uzmanlaflmaya yönelmifltir. Dinleyicilerin seçtikleri radyo istasyonlar›, onlar›n genel özelliklerini de yans›tmaya bafllam›fl ve bunun bir sonucu olarak, dinleyicilerin zevklerine, özelliklerine göre, farkl› içeriklerde yay›n yapan radyo istasyonlar› yayg›nlaflm›flt›r. Radyo, art›k sadece bir müzik makinesi de¤il, tematik yay›nc›l›¤›n geçerli oldu¤u bir kitle iletiflim arac›d›r. Haber radyosu, yabanc› müzik radyosu, yerli müzik radyosu, rock radyosu, klasik müzik radyosu, sohbet radyolar› gibi, belirli bir konu üzerinde yo¤unlaflm›fl radyo istasyonlar› tematik radyoculu¤a verilebilecek örneklerdendir.

3. Ünite - Her Yerdeki Ses: Radyo

69

Özet

N AM A Ç

1

N AM A Ç

2

N AM A Ç

3

N A M A Ç

4

Radyonun nas›l ortaya ç›kt›¤›n› aç›klayabilmek. 1750’l› y›llara kadar, daha çok elle tutulur ve gözle görülür nesneleri aç›klamaya çal›flan bir bilim dal› olan fizik, elektrik enerjisinin keflfiyle birlikte elektromanyetik kavram› üzerinde yo¤unlaflmaya bafllar. James Clerk Maxwell, 1850’li y›llarda elektrik ve manyetik enerjiler üzerinde gerçeklefltirdi¤i çal›flmalar sonucunda, elektrik alanlar›n›n sadece iletkenlerde de¤il, uzaydaki nesnelerde de olufltu¤unu saptar. Bir Alman fizikçi olan Heinrich Rudolf Hertz, 1888 y›l›nda Maxwell’in elektromanyetik kuram›yla, titreflen elektrik yükünün ortaya ç›kard›¤› radyasyon tezini birlefltirir ve radyo dalgalar›n› keflfeder. Radyonun ortaya ç›k›fl›nda son noktay› koyan kifli ise, bir ‹talyan fizikçisi olan Guglielmo Marconi’dir. 1895 y›l›nda, basit bir radyo vericisi ve al›c›s›yla ilk radyo iletiflimini gerçeklefltirir. Türkiye’deki ilk radyo yay›nc›l›¤›n›n kurumsal yap›lanmas›n› tan›mlayabilmek. Türkiye’deki radyo yay›nlar›n›n tarihi 1927 y›l›nda Türkiye Telefon Telsiz Anonim fiirketi’nin gerçeklefltirdi¤i ilk denemelere dek uzan›r. Daha sonra radyo yay›nlar› yapma izni 1936 y›l›nda Posta Telgraf Telefon ‹flletmesine, 1940 y›l›nda Matbuat Umum Müdürlü¤üne, 1946 y›l›nda ise Bas›n Yay›n ve Turizm Müdürlü¤üne devredilir. 1964 y›l›nda yay›n yetkisi TRT’ye aktar›l›r ve ancak 1994 y›l›nda geçeklefltirilen Anayasa de¤iflikli¤i ile Türkiye’de özel radyo yay›nc›l›¤› yasal bir zemine oturur. Radyonun bir kitle iletiflim arac› olarak yeri ve önemini saptayabilmek. Radyo, ayn› iletiyi bir kitleye iletebilecek kadar ço¤altabilen ve bu iletileri ayn› anda aktarabilen bir araç olmas›ndan dolay› bir kitle iletiflim arac›d›r. Fakat radyoyu bir kitle iletiflim arac› haline getiren temel özellikler bununla s›n›rl› de¤ildir. Radyo yay›nlar›n›n süreklili¤i, belli bir ak›fla sahip olmas›, dinler kitlede bir ba¤l›l›k yaratabilecek program türleri oluflturmas› gibi özellikleri, radyoyu bir kitle iletiflim arac› yapar. Radyo ça¤› olarak adland›r›lan dönemi tan›mlayabilmek. Amerika ve Avrupa’da yaflanan Radyo Ça¤› ile Türkiye’de yaflanan aras›nda tarihsel farkl›l›klar vard›r. 1920 ile 1960 y›llar› aras›nda yaflanan, he-

N AM A Ç

5

N AM A Ç

6

N A M A Ç

7

nüz televizyonun etkin bir kitle iletiflim arac›na dönüflmedi¤i ve toplumun radyoyu haber, e¤lence, bilgi kayna¤› olarak yo¤un biçimde kulland›¤› dönem Radyo Ça¤› olarak adland›r›l›r. Bu dönem Türkiye’de 50’li y›llardan 70’li y›llar›n bafl›na dek sürmüfltür. Radyonun bir propaganda arac› olarak nas›l kullan›ld›¤›n› ay›rt edebilmek. Radyonun ifllevlerini ve etkileme gücünü fark eden birçok ideoloji onu bir propaganda arac› olarak kullanma yoluna gitmifltir. Dinler kitlenin büyüklü¤ü, radyo teknolojisinin iletileri an›nda ve birçok al›c›ya ayn› anda iletmeye olanak vermesi, sesteki etkileyici ögelerden yararlanabilme radyonun bir propaganda arac› olarak kullan›lmas›na zemin haz›rlam›flt›r. Dünya tarihi radyonun bir propaganda arac› olarak kullan›ld›¤› dönemlere tan›kl›k etmifltir. Acil durumlarda radyonun önemi ve ifllevini aç›klayabilmek. Radyo al›c›lar›n›n küçük ve tafl›nabilir olmas›, pille çal›flabilmesi, ses dalgalar›n›n yay›l›m gücü, vericilerin ucuzlu¤u, radyoyu acil durumlarda kullan›ma en elveriflli iletiflim arac› haline getirmifltir. Ola¤anüstü hallerde, savafllarda ve do¤al afetlerde radyo hep ön plana ç›km›flt›r. Bu tür durumlarda topluluklar›n koordinasyon ve organizasyon güçlerini artt›r›r. Afet sonras› ilk yard›m hizmetleri ve acil duyurular için radyo en elveriflli ortamd›r ve bu tür durumlarda ilk olarak radyo sistemi devreye sokulur. Basit jeneratörlerle kolayca iflletilebilen istasyonlar›n yay›nlar›, yine küçük bir pille çal›flabilen cep radyolar›nca rahatl›kla dinlenebilir. Bu nedenle radyo acil durumlarda kullan›labilecek en ifllevsel kitle iletiflim arac› olarak önem tafl›maktad›r. Günümüzde radyo olgusunun temel özelliklerini aç›klayabilmek. Günümüzdeki radyo yay›nlar›, yay›nlar›n gerçeklefltirildi¤i teknolojik ortama, yay›nlar›n al›nabildi¤i kitlenin boyutlar›na ve yasal yap›lar›na göre farkl›l›klar içermektedir. Tüm radyo yay›nlar›n› tek bir ölçüt içerisinde de¤erlendirmek art›k oldukça güçtür. Çünkü birçok radyo farkl› teknolojik ortamda, farkl› kitlelere ve farkl› içeriklerde yay›nlar gerçeklefltirmektedir. Bu yay›nlar›n sadece yasal yap›lar› de¤il, toplumsal ç›kt›lar› da farkl›l›klar içerir.

70

Toplum ve ‹letiflim

Kendimizi S›nayal›m 1. Radyo dalgalar›n› keflfeden ve günümüzde de ad› radyo dalgalar› ölçüm birimi olarak kullan›lan bilim adam› kimdir? a. James Clerk Maxwell b. Heinrich Rudolf Hertz c. Guglielmo Marconi d. Michael Faraday e. Benjamin Franklin 2. Türkiye’de ilk radyo yay›nlar› hangi kurum ya da kurulufl taraf›ndan gerçeklefltirilmifltir? a. PTT b. TRT c. Türkiye Telefon Telsiz Anonim fiirketi d. Türkiye Radyo ve Televizyon Üst Kurulu e. Ulaflt›rma Bakanl›¤› 3. II. Dünya Savafl›’nda radyoyu propaganda arac› olarak yo¤un bir flekilde kullanan ülke afla¤›dakilerden hangisidir? a. Fransa b. Türkiye c. Rusya d. Almanya e. ‹talya 4. Afla¤›dakilerden hangisi radyonun afet durumlar›nda en çok kullan›lan kitle iletiflim arac› olmas›n›n nedenlerinden biri de¤ildir? a. Çok s›n›rl› olanaklarda dahi çal›flabilecek bir teknolojiye sahip olmas›. b. Toplumun büyük ço¤unlu¤unda pillerle çal›flabilecek radyolar›n bulunmas›. c. Genifl alanlara yay›n yapabilme özelli¤ine sahip olmas›. d. Gerek kurulmas› gerekse iflletilmesi aç›s›ndan ucuz bir kitle iletiflim arac› olmas›. e. Tüm radyo çal›flanlar›n›n sivil savunma konusunda e¤itimli olmalar›. 5. McLuhan’›n radyoyu s›cak bir iletiflim arac› olarak adland›r›lmas›n›n nedeni afla¤›dakilerden hangisidir? a. Radyo dinleyicilerinin genelde s›cakkanl› insanlar olmalar›. b. ‹lk radyo al›c›lar›ndan sesin duyulabilmesi için lambalar›n›n ›s›nmalar›n›n beklenmesi. c. Radyonun sadece iflitme duyusuna hitap etmesi. d. Radyo yay›nlar›n›n ifl performans›n› artt›rmas›. e. Radyonun canl› yay›n yapabilme özelli¤ine sahip olmas›.

6. Tematik yay›nc›l›k nedir? a. Genel izleyici yerine, belirli bir hedef kitleye yönelik olarak, belirli bir tema üzerinde uzmanlaflm›fl yay›nc›l›kt›r. b. Belirli bir izleyici yerine, genel izleyiciye yönelik olarak belirli konularda yap›lan yay›nc›l›kt›r. c. Hedef kitle seçimini dikkate almadan yap›lan yay›nc›l›kt›r. d. Birçok tema üzerine 24 saat kesintisiz yap›lan yay›nc›l›kt›r. e. Bütün temalar üzerine programlar›n yer ald›¤› uluslararas› yay›nc›l›kt›r. 7. Karasal yay›nc›l›k nedir? a. Tar›m ve su ürünleri üzerine yap›lan yay›nc›l›kt›r. b. Bir ülkenin deniz sular› dikkate al›nmadan sadece karasal bölümlerine yap›lan yay›nc›l›kt›r. c. Elektromanyetik iletilerin yeryüzünde bulunan bir radyo vericisinden yine yeryüzündeki al›c›lar taraf›ndan al›nmas› ve ses sinyallerine dönüfltürülmesinden oluflan yay›nc›l›kt›r. d. Ancak uydu al›c›lar› ile al›nabilen radyo yay›nlar›d›r. e. Bir ülkenin baflka ülkeleri hedef alarak yapt›¤› uluslararas› yay›nc›l›kt›r. 8. Hollanda’da yay›n yapan Radyo Veronica’n›n radyo yay›nc›l›¤› aç›s›ndan önem tafl›mas›n›n nedeni afla¤›dakilerden hangisidir? a. ‹lk yay›n› gerçeklefltiren radyo istasyonudur. b. Yasad›fl› yay›n yapar duruma düflmesi nedeniyle Hollanda karasular› d›fl›ndan yay›n yaparak yasal mücadeleye giren ilk radyo istasyonudur. c. Yapt›¤› yay›nlardaki kötü içerik bir gemiden yay›n yapan ve daha sonra Hollandal›lar taraf›ndan bat›r›lan radyo istasyonudur. d. Radyo yay›n› yaparak iki k›tay› geçen ilk radyo istasyonudur. e. ‹lk uydu yay›n› yapan radyo istasyonudur. 9. Afla¤›dakilerden hangisi radyonun bir kitle iletiflim arac› olmas›n›n nedenlerinden biridir? a. Ucuz bir teknoloji olmas›. b. Pille çal›flabilmesi. c. Cepte tafl›nabilmesi. d. ‹letileri ayn› anda bir kitleye ulaflt›rabilmesi. e. Bireysel bir iletiflim arac› olmas›. 10. “Drive time” kavram› nedir? a. Radyolar›n en fazla dinlendi¤i sabah ifle gidifl ve akflam iflten dönüfl saatlerini ifade eder. b. ‹lk radyo yay›nlar› dönemini ifade eder. c. Radyonun en fazla dinlendi¤i y›llar› ifade eder. d. Amatör radyo kullan›m›n› ifade eder. e. Radyoda canl› yay›n zamanlar›n› ifade eder.

3. Ünite - Her Yerdeki Ses: Radyo

71

Yaflam›n ‹çinden

“

Televizyon icat edilmeden önce Tafl›nabilir pilli radyolar ç›kt›¤› zaman bu büyük bir devrim say›lm›flt›. Art›k radyo yay›nlar› da¤ tepelerinde dünyadan kopmufl bir hayat yaflayan köylülere ulaflacakt›. Köylü, okuma yazma bilmese bile dünyadan haberdar olacakt›. Üçüncü dünya ülkeleri aya¤a kalkacak, çalkant›lar birbirini izleyecek, topraks›z köylüler, sömürülen halklar ayaklanacakt›. Bu minval üzere çok kitap ve makale yaz›ld›, çok fley söylendi. Kim bilir, 1960’lardaki, 70’lerdeki halk hareketlerinde ve sömürgecili¤e baflkald›ran milliyetçi solcu hareketlerde belki radyonun gerçekten pay› olmufltur. Ama bir fleyi çok iyi an›ms›yorum. 1950’lerin bafllar›nda Anamur köylüleri ‘ajans haberlerini’ dinlemek için köylerinden efleklerine biner, saatlerce yol gittikten sonra radyosu olan kahvenin önünde haber dinlemenin zevkine var›rlard›. Bir taraftan bakkaldan ald›klar› çarfl› ekme¤iyle helvay› yer, bir taraftan da Kore savafl›n›n haberlerini dinler, Kunuri Muharebesi’ndeki kahramanl›klar›m›z› tart›fl›rlard›. (Daha fakir olanlar›n helva almaya gücü yetmezdi. Onlar, ev ekme¤inin içine kat›k olarak çarfl› ekme¤ini koyarak yerdi.) Kasabada bir radyo vard›, ama yaylada o da yoktu. Yayladaki en iyi haber kayna¤› çerçilerdi. fiimdi süpermarket ve hipermarketler dünyas›nda çerçinin ne oldu¤unu kimse an›msamaz elbette. Çerçi, bir çeflit ayakl› dükkân gibi bir fleydi. Bir efle¤in veya at›n üzerine incik boncuklar›, kumafllar›, taktak helva denilen ve yerken diflinizi k›racak kadar sert olan sar› renkte bir helvay›, tuzu, flekeri.. koyup yaylalarda dolaflarak ticaret yapan kiflilerdi çerçiler. Yaylaya gelir gelmez efleklerini koyu

bir a¤aç gölgesine çeker, mallar›n› indirir, çevresinde toplanan kad›nlara ve çocuklara sat›fla bafllarlard›. Gerçi çerçilerin verdi¤i haberler daha çok yöresel nitelikte olurdu, ama gene de haber ihtiyac›n› bir ölçüde karfl›lard› san›r›m. Ben radyoyla tan›flt›¤›mda ilkokul ikinci s›n›fta olmal›yd›m. Babam kolunun alt›nda küçücük bir AGA marka radyoyla geldi bir gün. Bütün aile heyecanla radyonun çevresinde topland›k. Parazitler aras›nda bir flark›n›n izlerini yakalamak hepimizi pek mutlu etmiflti. Gerçi bu radyonun ufak olmas›n› babam içine sindiremedi. Bir marangoza radyoyu daha büyük gösterecek bir konsol yapt›rd›. ‹lk zamanlar en merak etti¤im fley, radyonun içindeki küçük adamlara kimin yiyecek ve içecek verdi¤iydi. Herhalde herkes uykudayken yap›yorlard› bu ifli. Zamanla radyoya ve parazitlerine al›flt›k. Yaflam›m›z›n önemli bir parças› haline geldi. Y›lbafllar›n›, büyük ikramiye çekilifllerini onu dinleyerek kutlad›k, izledik. Macarlar› futbolda 3-1 yenmemizi... Süveyfl Savafl›’n›... Ruslar›n Macaristan’› iflgalini... 1950 seçimlerini... Kore Savafl›’n›... Menderes’in ‘beflufl bir çehre ile uçaktan iniflini...’ Vatan Cephesi’ne iltihaklar›... Hayali Küçük Ali’nin skeçlerini... Moskova’n›n sesi olan ‘Bizim Radyo’yu... Alpaslan Türkefl’in davudi sesiyle okudu¤u 27 May›s bildirisini... 27 May›s’› izleyen darbe giriflimlerini... Sonra... Televizyon icat oldu. Her fley de¤iflti iflte. Yeni bir dönem bafllad›. Kaynak: Türker Alkan, 15 Nisan 2007.

Marshall McLuhan (1911–1980) Kitle iletiflimi üzerine düflünceleri, teknoloji, araçlar, toplumsal ve kültürel olgular hakk›ndaki yaklafl›mlar›yla bilim ve sanat çevrelerini etkilemifl Kanadal› medya kuramc›s›. “Araç iletidir” diyerek toplumlar›n biçimlenmesinde iletiflimin içeri¤inden çok iletiflim arac›n›n kendisinin, arac›n do¤as›n›n etkili oldu¤una dikkat çeker. ‹letiflim araçlar›n›, her bir arac›n gerektirdi¤i biliflsel sürece göre so¤uk ya da s›cak araçlar olarak s›n›fland›r›r. Tüm araçlar›n “insan›n psiflik ya da fiziksel yetilerinin uzant›s›” oldu¤unu söyler. ‹nsan›n, araçlar›n› biçimlendirdi¤ini ve araçlar›n da insan› biçimlendirdi¤ini ileri sürer. Elektronik araçlar›n iletiflimi h›zland›rmas› ve “insanlar› birbirine ba¤›nt›lamas›” ile dünyan›n küresel bir köye dönüfltü¤ünü savunur.

”

72

Toplum ve ‹letiflim

Okuma Parças› Yüz Y›l›n Radyosu ‹letken bir ortam kullanmaks›z›n, bir noktadan di¤erine hava yoluyla ses iletme fikri üzerinde bilim adamlar› ve mucitler 19. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren tart›flmaya, deneyler yapmaya bafllad›lar. Elektromanyetik bir sinyalin havada tafl›nabilece¤ine iliflkin teoriyi ‹skoç matematikçi ve fizikçi Maxwell ortaya att›, Alman fizikçi Hertz bu radyo dalgalar›n› bulan ve ileten ilk bilim adam› oldu. Hertz’in bu önemli buluflunu izleyen y›llarda frekans birimi de onun ismiyle an›lmaya bafllanm›fl, ancak buluflun “kayma¤›n› yemek” ona de¤il, bir ‹talyan’a, Guglielmo Marconi’ye k›smet olmufltur. Hertz bir teorik fizikçidir; buluflunun pratikteki kullan›m› onu hiç ilgilendirmez, hatta radyo dalgalar›n›n iletiflimde kullan›lamayaca¤›n› öne sürer. Ama bir mucit ve ayn› zamanda da aç›kgöz bir ifladam› olan Marconi ayn› fikirde de¤ildir. Hertz’in buluflunu ele al›r, gelifltirir ve 1896’da, yeni yüzy›la girmeye birkaç y›l kala ilk “telsiz” sinyali iletmeyi baflar›r. O zamanlarda radyo “telsiz” olarak adland›r›lmaktad›r, “radyo” kimli¤ini kazanmas›na henüz vakit vard›r. Herhalde Marconi’nin bile akl›na buluflunun günün birinde flark›lar, haberler, oyunlar, reklamlar vb iletmekte kullan›laca¤› gelmemektedir. Marconi’nin o dönemdeki düflüncesi telsizinin deniz tafl›mac›l›¤›nda mesaj iletmek· amac›yla kullan›labilece¤i ve ona iyi para kazand›raca¤› yolundad›r ... Hakl› ç›kar. Ülkesinde umdu¤u ilgiyi göremeyen 23 yafl›ndaki genç Marconi önce ‹ngiltere’de bir flirket kurar, ard›ndan Amerika’ya aç›l›r, I. Dünya Savafl› ile birlikte de tam bir ticari baflar›ya kavuflur. Marconi’nin telsizi art›k deniz ve denizafl›r› iletiflimin ve de savafl sanayiinin vazgeçilmez bir parças› haline gelmifltir. ‹talyan giriflimcimiz baflar›ya do¤ru emin ad›mlarla yürümekteyken, kimi Amerikal› bilim adamlar› da halka, “dinleyici”ye yönelik yay›n yapma deneylerinin, yani bugün anlad›¤›m›z anlam›yla radyonun peflindedirler. Fessenden kendi gelifltirdi¤i cihazla bu tür yay›nlar›n ilkini 1906’da gerçeklefltirir. Yay›n keman sololar›ndan ve ‹ncil’den okunan pasajlardan oluflmaktad›r; dinleyiciler ise New York liman›nda telsiz al›c›s›na sahip gemiciler olmufltur. Gemicilerin ço¤u gaipten sesler duyduklar›n›, meleklerin flark› söyledi¤ini san›rlar. De Forest ise al›c› cihaz› daha da gelifltirir, ses ve müzik iletimini iyilefltirir. Ayn› zamanda bir klasik müzik tutkunu olan De Forest 1908’de Eiffel Kulesi’nden yapt›¤› yay›nla bir klasik müzik konser kayd›n› Parislilere dinletir. ‹ki y›l sonra, ünlü tenor Caruso’nun konserini opera binas›n-

dan canl› olarak New Yorklulara aktar›r. Bu ilk deneme yay›nlar›n› çok küçük bir dinleyici grubu alabilmifltir elbette... Radyo kendisini kitlelere, milyonlarca, giderek milyarlarca dinleyiciye mal edecek patlamas›n› I. Dünya Savafl› ertesinde gerçeklefltirir. Radyonun ticari potansiyeli Amerikal›lar taraf›ndan keflfedilir. Radyo üretimi bir sanayi dal› olmaya do¤ru yola ç›kar, radyo yay›nlar›n›n reklam iletmek için de kullan›labilece¤inin fark›na var›l›r. Düzenli yay›n yapan ilk radyo istasyonu 1920’de faaliyete geçer, birkaç y›l içerisinde yüzlerce radyo istasyonu aç›l›r. Radyo sat›fllar› da giderek artar, k›sa zamanda milyonlara ulafl›r. 1930’larda radyo art›k sadece Amerika’da de¤il, Avrupa’da da tam bir kitle iletiflim arac› olma özelli¤ini kazanm›flt›r. Bütün ailenin etraf›na toplanarak kulak kesildi¤i, yay›nlad›¤› “radyo tiyatrolar›” ile onlar› neflelendiren, müzikleriyle dans ettiren, yavafl yavafl yaklaflmakta olan II. Dünya Savafl›’na iliflkin verdi¤i “havadis”leri ç›t ç›kmaks›z›n dinleten, adeta ailenin bir ferdi haline gelmifltir... Woody Allen’›n güzel filmine ilham veren “radyo günleri” yaflanmaktad›r art›k. Amerikal›lar radyoya tamamen ticari bir meta olarak yaklafl›r ve radyo istasyonlar›n›n kurulmas›ndan radyo yay›nlar›n›n yap›lmas›na de¤in bütün radyoculuk iflini özel sektörün eline b›rak›rken, Avrupa’da daha de¤iflik e¤ilimler öne ç›kar. Devletler bir biçimde radyoculu¤a müdahale etme gere¤i ve iste¤i duymaktad›r. Verici-al›c› istasyon a¤›ndan oluflan altyap› ço¤unlukla PTT’ler taraf›ndan kurulur. Yay›nc›l›k ifli bir süre özel flirketler taraf›ndan yürütülse de k›sa zaman sonra ülkeler kendi s›n›rlar› içerisinde yap›lan yay›nlar› çeflitli biçimlerde devlet kontrolüne al›r. K›ta bir ucunda ‹ngiliz yay›n kuruluflu BBC’nin kamu yarar›n› gözeten ba¤›ms›z ve tarafs›z yay›nc›l›k anlay›fl›n›n yer ald›¤›, di¤er uçta Sovyetler Birli¤i’nin rejim propagandas›n› yürütmekle görevlendirdi¤i partizan radyoculu¤un bulundu¤u bir yelpaze içinde çeflitli yay›nc›l›k modellerine kavuflur. Bu modeller, Amerikan ticari yay›nc›l›k anlay›fl› ile birlikte, dünya co¤rafyas›n›n di¤er bölgelerinde de geliflmeye bafllayan radyoculu¤a örnek olufltururlar. Radyo kimi zaman diktatörlüklerin sürdürülebilmesi için bir propaganda arac› ve savafl 盤›rtkanl›¤› yapan bir borazan, kimi zaman s›k›c› bir “belletmen” ya da e¤lenceli bir “müzik kutusu”, kimi zaman reklam verenlerin elinde bir oyuncak ya da “bilgilendirme, e¤itme, e¤lendirme” ifllevlerini dengeli biçimde yerine getirmeye çal›flan kamusal bir iletiflim arac› olarak kullan›l›r.

3. Ünite - Her Yerdeki Ses: Radyo

II. Dünya Savafl›’n›n ertesinde, kendilerini çal›flmaya ve zenginleflmeye veren dünya devletlerinin ve halklar›n›n en önemli iletiflim araçlar›ndan biridir radyo. Ancak, flimdi tehlikeli bir rakip vard›r karfl›s›nda. Televizyon ad› verilen bu rakip araç, görüntü üstünlü¤ünü kullanarak radyonun egemenli¤ini tehdit etmektedir. 1950’lerde Amerika’da, 1960’larda da Avrupa’da bu kez televizyonlu günler yaflanmaya bafllanacakt›r, ama yine de bu dönemde radyo hem sat›fllar›n›, hem de dinlenirli¤ini art›rmay› becerir. Programc›l›k geliflir, yeni yay›n biçimleri ortaya ç›kar, dinleyici kitlesinde çeflitlenmeler oluflur. Radyoculuk aç›s›ndan birkaç önemli yenili¤e ba¤l›d›r bu geliflmeler: radyo cihaz› giderek ucuzlamakta ve küçük ve kullan›fll› hale gelmektedir. Bafllang›çta kullan›lan lambal› radyolar›n yerini 1950’lerde transistorlu radyolar almaktad›r art›k. Bir baflka yenilik FM tekni¤inin radyoculukta yayg›n biçimde kullan›lmaya bafllamas›d›r. Böylelikle yay›n kalitesi çok artm›fl, stereo yay›nlara bafllanabilmifl, çok say›da yeni radyo istasyonu aç›labilmifltir. Manyetik bantla kay›t ve yay›n yapma olana¤› da canl› veya plaktan programc›l›k yapma zahmetini ortadan kald›rm›fl, radyo programc›l›¤›n› kolaylaflt›rm›fl ve programc›lar›n halk›n içine girebilmesine izin vermifltir. Böylelikle radyo, gücünden ve dinlenirli¤inden bir fley kaybetmeden geliflimini sürdürebilmifltir. Ancak dinlenme biçimlerinde önemli de¤ifliklikler yaflanm›flt›r. Devasa lambal› radyolar›n etraf›nda toplanan büyük aile foto¤raf› de¤iflmifltir art›k. Aile fertlerinin her biri kendi küçük radyolar›n› dinleyebilmektedir. Radyo arabalara, iflyerlerine, mutfaklara, çocuk odalar›na da girmifltir. Haber, spor, müzik gibi belirli türler üzerine uzmanlaflan, dinleyici kitlenin isteklerine göre çeflitlenen radyolar h›zla yayg›nlaflmaktad›r. Radyo 1970’lerde Avrupa’da ciddi bir de¤iflim daha geçirir. Teknolojik olmaktan ziyade toplumsal nitelikte bir de¤iflimdir bu. 1960’lar›n sonlar›ndan itibaren dünyada boy göstermeye bafllayan savafl sonras› gençkuflak, ye-

73

ni toplumsal taleplerle ortaya ç›kmakta, yeni siyasal ak›mlar, çeflitli gençlik gruplar› isteklerini seslendirmektedirler. Bu hareket, Avrupa’n›n genelinde devlet tekeli alt›nda tutulmakta olan ve merkezi bir yap›s› olan radyoculu¤un yavafl yavafl çözülmesine neden olacakt›r. “Özgür radyo” slogan› alt›nda bafllang›çta yasal olmayan pek çok radyo istasyonu aç›l›r Avrupa’n›n dört bir yan›nda. Bu radyolar özellikle gençlik taraf›ndan sahiplenilir, zaman içerisinde yasal kimliklerini kazan›rlar. Avrupa’da radyo, böylelikle, merkezi ve tekelci yap›y› k›rmaya bafllar, yerelleflir ve radyo istasyonlar›n›n say›s› ola¤anüstü boyutlara ulafl›r. Bu geliflme peflinden kaç›n›lmaz biçimde ticarileflmeyi de getirir; finansman sorunuyla karfl› karfl›ya kalan Avrupal› radyo giriflimcileri ve toplumsal ve ekonomik taleplere cevap vermeye çal›flan yönetimler, bu noktada Amerikan patentli ticari ve rekabetçi modelin Avrupa’da da egemen olmas›n›n yollar›n› açarlar. Aralar›nda Türkiye’nin de yer ald›¤› Avrupa ülkeleri 80’leri ve 90’lar› bu dönüflümün heyecan›yla, kimi zaman güzellikleri, kimi zaman da sanc›lar› ve olumsuzluklar›yla geçirir. Radyo koca bir yüzy›l›, gündemi izleyerek ve belirleyerek, böylelikle gündemde kalmay› baflararak ard›nda b›rak›yor. 21. yüzy›la merhaba dedi¤imiz flu günlerde, teknolojideki yenilikler nedeniyle iletiflim araçlar› son derece h›zl› bir biçimde de¤iflir ve yeni yeni iletiflim biçimleri ortaya ç›karken radyo insanl›¤›n ilk göz a¤r›lar›ndan biri olarak yine dinlenirli¤ini sürdürüyor, canl›l›¤›n› koruyor. Rakipleri karfl›s›nda o da bofl durmuyor, CD gibi, DAT gibi sesini güzellefltiren yeni teknolojik ilaçlar al›yor; uydu yoluyla, kablo yoluyla daha çok insana sesini duyurmaya çal›fl›yor; bilgisayarlar› ve dijital yay›n teknolojilerini kullanarak kendini yeniliyor. Eski dost, yüz y›l›n radyosu, ses getirmeye devam ediyor. Kaynak: Cem Pekman, ‹stanbul Radyosu: An›lar Yaflant›lar. Haz: A. Dinç, Ö. Cankaya, N. Ekinci, ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nlar›, 2000.

Theodor W. Adorno (1903 - 1969) Frankfurt Okulu’nun üyelerinden biri olan Alman düflünür Adorno, kapitalizmin, insanlar› edilgin k›lmak ve siyasete kay›ts›zlaflt›rmak için “kültür endüstrisi”nin ürünleriyle besledi¤ini savunur. Statükonun korunmas›nda kültürün rolünü vurgular. Adorno’ya göre, daha güç anlafl›lan, elefltirel sanat, insan› toplumsal hayat hakk›nda sorular sormaya yönlendirirken kültür endüstrileri standartlaflt›r›lm›fl, incelikli olmayan, duygusal ürünlerle insanlarda “yanl›fl gereksinimler” yarat›r. “Kültür endüstrisi birer birer flirketlerden ya da sat›labilir nesnelerden ba¤›ms›z olarak halkla iliflkilere, kendi bafl›na “itibar” üretimine yönelmifltir.”

74

Toplum ve ‹letiflim

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

Yararlan›lan Kaynaklar

1. b

Adorno, T.W. (2003). “Kültür Endüstrisini Yeniden Düflünürken”. Çev: B. O. Do¤an. Cogito. S.36 Alankufl, S. (der.). (2003). Radyo ve Radyoculuk. ‹stanbul: IPS ‹letiflim Vakf› Yay›nlar›. Aziz, A. (1989) Elektronik Yay›nc›l›kta Temel Bilgiler. Ankara: TRT Bas›m ve Yay›n Müdürlü¤ü Yay›nlar›, No: 210. Barbier, F. ve C. B. Lavenir. (2001). Diderot’dan ‹nternete: Medya Tarihi. Çev: K. Eksen, ‹stanbul: Okyanus Yay›nlar›. Batur, E. (2000). “Büyülü Kutu ‹stanbul Radyosu”. ‹stanbul Radyosu: An›lar Yaflant›lar. Haz: A. Dinç, Ö. Cankaya, N. Ekici. ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nlar›. De Fleur, M. L. ve S. Ball-Rokeach. (1982). Theories of Mass Communication. New York & London: Longman Inc.. Gülizar, J. (1985). “Türkiye Radyolar›”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi. ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›. Jeanneney, J-N. (1998). Bafllang›c›ndan Günümüze Medya Tarihi. ‹stanbul: Çev: E. Atuk. ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nlar›. Kocabaflo¤lu, U. (1985) “Radyo”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi. ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›. McLuhan, M. ve B. R. Powers (2001). Global Köy. Çev: B. Öcal Düzgören, ‹stanbul: Scala Yay›nlar›. Mutlu, E. (1991). Televizyonu Anlamak. Ankara: Gündo¤an Yay›nlar›. Öngören, M. T. (1985). “Televizyon”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi. ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›. Storey, J. (2000). Popüler Kültür Çal›flmalar›: Kuramlar ve Metotlar. Çev: K. Karaflahin, ‹stanbul: Babil Yay›nlar›. Yener, F. (1999). Radyo ve Televizyon Günleri. ‹stanbul: Remzi Kitabevi Yay›nlar›.

2. c 3. d

4. e

5. c 6. a 7. c 8. b

9. d 10. a

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Radyonun Do¤uflu” konusunu yeninden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye’deki ‹lk Radyo Yay›nlar›” konusunu yeninden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bir Propaganda Arac› Olarak Radyo” konusunu yeninden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kötü Günlerin Dostu: Acil Durumlarda Radyo” konusunu yeninden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Günümüzde Radyo” konusunu yeninden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Günümüzde Radyo” konusunu yeninden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Günümüzde Radyo” konusunu yeninden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kötü Günlerin Dostu: Acil Durumlarda Radyo” konusunu yeninden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bir Kitle ‹letiflim Arac› Olarak Radyo” konusunu yeninden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Prime Time - Drive Time” konusunu yeninden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 ‹ki bireyin telefon görüflmeleri uzaktan iletiflim kapsam›na girse de bu süreç içerisinde iletilerin bir kitleyi hedef almamas› ve ço¤alt›lmamas› nedeniyle, gerçekleflen iletiflim kitle iletiflimi de¤ildir. Telefon görüflmelerinde al›c› bir kitle de¤il bireydir ve iletilen mesajlar da ço¤alt›lmamaktad›r. Bu nedenle telefon görüflmeleri kitle iletiflimi de¤ildir. Ancak, bir radyo program›na telefon arac›l›¤›yla ba¤lanarak konufltu¤umuzda kitle iletiflimi sürecinde yer al›r›z. Bu durumda, al›c›lar iletileri bir radyo istasyonunun yay›n› arac›l›¤›yla dinledikleri için, bireysel de¤il kitlesel bir iletiflim söz konusudur ve iki kiflinin telefonla konuflmas›ndan çok farkl›d›r. S›ra Sizde 2 TRT-FM, tüm Türkiye’yi kapsayacak bir alana yay›n yapt›¤› ve yay›n lisans›n› da bu flekilde ald›¤› için, bir ulusal radyo kanal›d›r. S›ra Sizde 3 Türkiye’de gerçeklefltirilen radyo yay›nlar›, Türkiye Radyo ve Televizyon Üst Kurulu taraf›ndan denetlenmektedir.

4

Düfl mü, Gerçek mi?: Sinema

... filmler, sosyal gerçekli¤in flu ya da bu flekilde infla edilmesine zemin haz›rlayan psikolojik durufllar›, dünyan›n ne oldu¤una ve ne olmas› gerekti¤ine iliflkin ortak düflünceyi yönlendirerek toplumsal kurumlar› ayakta tutan daha genifl bir kültürel temsiller sisteminin parças›d›r. Michael Ryan ve Douglas Kellner

Amaçlar›m›z

N N N N N

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra, bir kitle iletiflim arac› olarak sineman›n özelliklerini aç›klayabilecek; sinema teknolojisinin geliflimindeki bafll›ca evreleri s›ralayabilecek; film endüstrisinin temel ögelerini ve iflleyiflini aç›klayabilecek; seyirci kavram›n› tart›flabilecek; popüler sineman›n bafll›ca özelliklerini anlatabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.

75

76

Toplum ve ‹letiflim

Örnek Olay Chaplin, insan›n iç dünyas›n›n yaflant›s›n›n uçucu gerçekli¤ini, büyüleyici bir sadelikle, herkesin anlayabilece¤i bir dil kullanarak kenar mahallelerin güldürü destan› anlat›m› üzerinde kurar. Onu “manevi k›lavuz” olarak isimlendirmek edebi bir mübala¤a de¤ildir. Herkes bilir: Filmleri ola¤anüstü derecede ac›kl›d›r. Fakat duygular›m›z›n bu alt üst oluflu hiçbir flekilde duygusal olarak nitelenemez. Üstün nitelikli bir fleydir bu. Bu duygu; hayat› tan›yan, halk› seven ve daha iyi bir gelece¤e inanan bir sanatç›n›n kafas›ndan, derin ve ince becerili çal›flmas›ndan do¤maktad›r. Chaplin hayata, üzücü yanlar›n› da ak›ldan ç›karmadan kararl›l›k ve aç›k kalplilikle bakmaktad›r. Hiçbir zaman kiflisel düflüncelerini aç›klamad›¤› do¤rudur. Ne var ki gerçek sanatç› olarak gerçek hayat›n bir bölümünü yaflatmakta, canland›rmaktad›r. Hayat›n güçlü ve zay›f yönlerini, komik ve ac›kl› kiflileri tüm kar›fl›k iliflkileri içinde gösterir. Filmlerini ans›yacak olursak görünüflte gams›z güldürüleri, hokkabazl›klar› aras›ndan akl›n›za hemen, tüm insanc›l gerçekçili¤iyle sanatç›n›n fikirleri gelecektir. ‹lk bafllarda yapt›¤› çok k›sa filmlerin bir ço¤u belle¤imde. Bu filmlerin kahraman›, melon flapkal› bir küçük adam, ayaklar›n› sürükleyerek yürür, tek bafl›na, kendine hayatta bir yol açmaya u¤rafl›r. Bir saman çöpünü tafl›maya çal›flan bir kar›ncay› and›r›r: Tökezlenir, çukurlara düfler, kurtulur kurtulmaz gerisin geriye kayar; ama say›s›z engelleri inan›lmaz bir inatla aflarak yoluna devam eder. Küçük adam mutlulu¤u arar. Belki bunu bile de¤il, mutluluk sözcü¤ü çok kuvvetli. Güvenli¤i arar, bunun da en az›na raz›d›r: Hayat›n küçük, ufac›k fleylerinde güvenlik. ‹stedi¤i, arad›¤›, sokaktaki her adam›n arzular›ndan farkl› de¤ildir. Çocukça bir safl›kla, karfl›laflt›¤› kimselere bu soruyu sorar ve de¤iflmez biçimde ret cevab› al›r. Elde etmek için inan›lmaz bir güç harcad›¤› hâlde her zaman elinden kaçan güvenlik, bir türlü ona kavuflamaz. Kaynak: Pudovkin, Charles Chaplin (fiarlo) içinde, M. Martin, Ankara: Bilgi Yay›nevi, 1972.

Anahtar Kavramlar • • • • •

Anlat›m Araçlar› Üretim Da¤›t›m Gösterim A¤ Tabaka ‹zlenimi

• • • •

Gerçeklik ‹zlenimi Özdeflleflme Tür Filmi Y›ld›z ‹mgesi

‹çerik Haritas›

Toplum ve ‹letiflim

Düfl mü, Gerçek mi?: Sinema

• B‹R K‹TLE ‹LET‹fi‹M ARACI OLARAK S‹NEMA • S‹NEMANIN DO⁄UfiU VE TEKNOLOJ‹K GEL‹fi‹M‹ • F‹LM ENDÜSTR‹S‹ • SEY‹RC‹ • POPÜLER S‹NEMA

4. Ünite - Düfl mü, Gerçek mi?: Sinema

N

77

B‹R K‹TLE ‹LET‹fi‹M ARACI OLARAK S‹NEMA A M A Ç

1

Bir kitle iletiflim arac› olarak sineman›n özelliklerini aç›klamak

Sinema hem bir sanat hem de bir kitle iletiflim arac›. Sanat özelli¤ini kendine özgü bir dili olmas›ndan al›yor. Her sanat›n oldu¤u gibi sineman›n da duygu ve düflünceleri anlatmak için kulland›¤› araçlar var. Çerçeve içindeki görüntü, kurgu, kamera hareketleri, ›fl›kland›rma, ses, oyuncu ve dekor sineman›n anlat›m araçlar›. Bu araçlar›n estetik bir bütünü oluflturmak için yarat›c› bir biçimde kullan›lmas› sinemay› sanat yap›yor. Sinema sanatç›lar› ilk y›llardan bafllayarak sineman›n anlat›m zenginli¤ini keflfetmeye çal›flt›lar. Örne¤in, Kuleflov’un deneyi, kurgunun anlam yaratmada bir yöntem oldu¤u düflüncesinden do¤mufltu. Kuleflov, hiçbir duygu ifadesi iletmeyen bir erkek yüzünün yak›n çekim görüntüsünü ve bir tabak çorbay› art arda ekleyip gösterir ve seyirciye sorar: “Bundan ne anlad›n›z?” Seyirci cevap verir: “Adam›n aç oldu¤unu...”. Ayn› yüz görüntüsünü bu kez oyuncak ay›s›yla oynayan bir çocuk görüntüsüyle birlikte gösterir. Seyirci, yüzün sahibi olan adam›n çocu¤u seyretmekten memnun oldu¤unu söyler. Sonra yafll› bir kad›n›n cesedini ve adam›n yüzünü arka arkaya gösterdi¤inde seyirci adam›n yafll› kad›n›n ölümüne üzüldü¤ünü söyler. Bu ve benzer denemeler sinema sanat›n›n anlam iletme gücünü keflfetmeye yard›mc› olmufltur. Sinema ayn› zamanda bir kitle iletiflim arac›d›r. Filmler haber vermedikleri, olaylar› canl› yay›nlamad›klar› hâlde, sinemay›, kitlesel bir iletiflim biçimi olarak nitelendirmemizin bafll›ca nedenleri flunlard›r: • Seyircinin kolay tüketti¤i popüler filmler y›¤›nlara ulafl›r. Sineman›n ilk dönemlerinden bugüne, filmler, yaln›zca kendi co¤rafyalar›nda de¤il dünyan›n pek çok yerinde kitlelerle ulaflmaktad›r. Pazarlama yöntemleri, kültürel yay›lma gibi etkenleri göz ard› ederek düflünecek olursak; filmlerin, insanlar› gerçek hayattan kopart›p kurmaca bir dünyan›n gerçekli¤ine inand›rmas›; insan›n yerel ve evrensel kayg›lar›n›, çat›flmalar›n›, etkileyici biçimde anlatmas› bu filmleri y›¤›nlarla buluflturan nedenlerdendir. • Sinema, kitlelere ucuz bir e¤lence sunar. Her s›n›ftan insan›n yaln›zca bilet paras› ödeyerek elde edebilece¤i bir e¤lence biçimidir. Özellikle ABD’deki gibi büyük film endüstrileri, e¤lence endüstrileri olarak geliflmifltir. • Sinema, görüntü ve ses teknolojilerini kitlesel ortamlarda (salonlar, aç›k alanlar vb.) iletileri gönderebilecek flekilde kullan›r. Sineman›n 19. yüzy›ldaki bofl zaman etkinli¤i kal›plar›n› de¤ifltirerek kitle e¤lencesine dönüflmesi, filmlerin çok say›da seyirci taraf›ndan ayn› anda ve ortamda izlenmesini sa¤layan teknolojiyle mümkün olmufltur. Bu teknoloji; perde, yans›tma cihaz› ve ses sisteminden oluflur. • Film seyretmek insan›n bofl zaman etkinliklerinden biridir. Televizyonun yayg›nlaflmas›na, ülkemizde 70’li y›llar›n ortalar›na, kadar, sinemaya gitmek en popüler bofl zaman etkinliklerinden biri hatta belki de en yayg›n olan›yd›. Günümüzde, yeni iletiflim teknolojileri seçenekleri çeflitlendirse de sinema salonuna giderek ya da evdeki bilgisayar, televizyon, DVD oynat›c›s› gibi cihazlarda film seyretmek hâlâ popüler bir bofl zaman etkinli¤idir.

Kurmaca: Gerçeklikten izler tafl›yan ama gerçeklikle birebir örtüflmeyen anlat›lard›r.

78

Toplum ve ‹letiflim

• Sinema, medya kültürünün bafll›ca ögelerinden biridir. Medya kültürü, gazete, dergi, kitap, televizyon, radyo, sinema, internet ve di¤er ço¤altma teknolojilerinde belli zamanlarda belli konular›n, kiflilerin, sunufl biçimlerinin, düflüncelerin yer almas›yla oluflur. Her konuda kamuoyu yaratan, gündemi, e¤ilimleri ve tarzlar› belirleyen iletiler bütün medya içeriklerine yay›l›r. Sinema da bu kültürün önemli bir parças›d›r. Örne¤in; küresel ›s›nma konusu Oscar töreninde, bu konuda yap›lm›fl filmde, televizyon, gazete haberlerinde, dergi kapaklar›nda, konserlerde ve bunlar›n televizyon ya da internet üzerinden yap›lan yay›nlar›nda, tüm dünyaya pazarlanan DVD kopyalar›nda, radyo programlar›nda, internet sayfalar›ndaki reklamlarda, yaz› ve haberlerde yer alm›flt›r. Konunun sunufl biçimi, popülerlefltirilmesi günümüzün medya kültürüne bir örnektir. • Sinema, di¤er kitle iletiflim araçlar›ndaki içeriklerden biridir. Film endüstrisinin ç›kt›lar› televizyon, gazete, radyo, ‹nternet ve dergilerin içerikleri aras›nda yer al›r. Örne¤in; gösterime girecek bir filmin konusu, oyuncular› ve yap›m sürecine iliflkin enformasyon, televizyon ve radyo haberlerinde, sohbet ve e¤lence programlar›nda, gazetelerin kültür, sanat, magazin sayfalar›nda, dergilerde, ‹nternet sitelerinde yer al›r. Baflka bir deyiflle sinema endüstrisiyle ilgili çok say›da enformasyon, kitle iletiflim araçlar›n›n içeri¤inde yer ve zaman kaplar. • Di¤er kitle iletiflim araçlar› ve ortamlar› film endüstrisinin ürünlerinin kitlelere ulaflmas›nda rol oynar. Film endüstrisinin ç›kt›lar› di¤er kitle iletiflim araçlar›yla kitlelere duyurulur. Filmlerin pazarlanmas›nda kullan›lan yöntemler ve araçlar di¤er kitle iletiflim araçlar›n›n özelliklerine göre tasarlan›r. Filmin fragman› televizyon programlar›nda gösterilir, internet sitelerinde izlenebilir, filmin müzi¤i (soundtrack) CD’lere bas›l›p sat›labilir; radyo ve televizyonda yay›mlanabilir; müziklerin video klipleri televizyonda gösterilebilir ve internette görülebilir. Filmle ilgili her tür enformasyonun televizyon haberlerinden dergi sayfalar›na kadar pek çok içeri¤e girmesi sa¤lan›r. • Filmler uzmanlaflm›fl kifliler taraf›ndan pahal› ve karmafl›k teknolojiler kullan›larak üretilir. Sinema filmleri, ister geleneksel teknolojiyle ister say›sal film teknolojisiyle üretilsin film endüstrileri ve popüler sinema, uzmanlaflmaya dayal›d›r. Filmlerin maliyetlerini karfl›layacak kaynaklar›n bulunmas›ndan gösterimin yap›lmas›na kadar her tür ifl, uzmanlaflm›fl ve ya da teknolojiyi kullanabilen kiflilerce gerçeklefltirilir. • Sinema; üretimi, da¤›t›m› ve gösterimiyle bir endüstridir. Her bir alan, kendi içinde oldukça kapsaml› ve uzmanl›¤a dayanan ifl kollar›n› bar›nd›r›r. Yan› s›ra, her bir ifl kolu olmadan ya da her bir endüstriyel alan olmadan di¤eri ifl göremez. Her biri, teknolojinin üretimiyle, gelifltirilmesiyle yak›ndan iliflkilidir. Örne¤in; optik ve elektronik teknolojiler filmlerin üretiminde kullan›lan kameralar›, gösterimde kullan›lan ses ve yans›tma cihazlar›n›, da¤›t›mdaki pazarlama yöntem ve araçlar›n› do¤rudan etkiler ve besler. • Sinema, toplumlar›n pek çok konudaki modalar›n› etkiler. Filmlerdeki oyuncular›n saç biçimleri, giyim tarzlar›, yürüme ve konuflma biçimleri, duygular›n› ifade ederken kulland›klar› mimikler ve benzeri özellikleri, sineman›n ilk günlerinden beri, kitleler taraf›ndan rol modelleri olarak görülmüfl ve taklit edilmifltir. Ev içi düzenlemeleri, al›flkanl›klar›, arabalar, müzik ve daha pek çok alandaki modalar filmlerle yay›lm›fl hatta bafllam›flt›r.

79

4. Ünite - Düfl mü, Gerçek mi?: Sinema

N

S‹NEMANIN DO⁄UfiU VE TEKNOLOJ‹K GEL‹fi‹M‹ A M A Ç

2

Sinema teknolojisinin geliflimindeki bafll›ca evreleri s›ralamak

Yüz y›l› aflk›n bir süredir toplumlar›n ilgi odaklar›ndan biri olan sinema daha ilk günlerinde e¤lenceli ve ilginç bir bulufl olarak ticaret sahnesindeki yerini alm›flt›r. Sineman›n öncüsü foto¤raft›r. Foto¤raf bir tek dura¤an görüntüden oluflur; sinema filmi ise art arda dizilmifl görüntülerden. Resim 4.1 Bin sekiz yüz seksenlerde, nesnelerin Optik oyuncaklar hareketli görüntü yan›lsamas› yarat›yordu. görüntülerini bir film üzerine daha sonra da özel bir k⤛t üzerine kopyalayarak sabitlemek mümkündü. Hareket hâlindeki bir nesnenin de foto¤raf› çekilebiliyor hareketin bir ân› “imge” olarak k⤛t üzerinde kal›yordu. Ancak, foto¤raf›n yeniden üretti¤i gerçeklik dura¤an bir gerçeklikti. Oysa, insan hareketin taklidinin, yani nesneyi hareket ederken kaydetmenin ve bu kayd› görmenin yollar›n› aramaktayd›. Bu aray›fl›n izleri on dokuzuncu yüzy›l›n optik oyuncaklar›nda belirginleflir. Hareket yan›lsamas› yaratan optik oyuncaklar insan›n sinemaya evrilen merak›n›n ortaya ç›kard›¤› örneklerdir. Sineman›n ortaya ç›kmas› için foto¤raf›n yan› s›ra pek çok bilgi ve deneyin bir araya gelmesi gerekmifltir. A¤ tabaka izlenimi denen bir göz kusurunun fark edilmesi de sineman›n do¤uflunda foto¤raf kadar belirleyici bir yere sahiptir. ‹nsan gözü bir nesneye bakt›¤› zaman a¤ tabaka üzerinde o nesnenin imgesi oluflur, nesne yok oldu¤unda ya da göz baflka bir nesneye çevrildi¤inde ilk imge k›sa bir süre gözün a¤ tabakas› üzerinde kal›r. Buna a¤ tabaka izlenimi denir. Dura¤an resimleSIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE re belli bir h›zla art arda bak›ld›¤›nda göz her bir resim aras›ndaki bofllu¤u imgenin a¤ tabaka üzerinde belli bir süre kalmas› nedeniyle doldurabilmektedir. Böylece nesne hareket ediyormufl gibi görülür. Örne¤in, koflan bir anlarD Ü fiat›n Ü N E Lde¤iflik ‹M D Ü fi Ü N E L ‹ M da çekilmifl foto¤raflar› art arda ve belli bir h›zla gözümüzün önünden geçirildi¤inde at kofluyormufl gibi görürüz. Bu bir yan›lsamad›r ve sinema bu yan›lsama ile foS O R U S O R U to¤raf› bir araya getirme düflüncesinden do¤ar. ‹ K K A Tyüz resimleri Bu bölümün sayfalar›n› h›zla çevirdi¤inizde sayfalar›n sa¤ yan›ndakiD gülen hareketli bir görüntü izlenimi verecektir.

SIRA S‹ZDE

N N

Thomas Edison, 1888’de ilk film kameras›n› gelifltirir. Bu kamerayla çekilen ve kimyasal ifllemlerden geçirildikten sonra Kinetoskop ad› verilen bir kutunun içine yerlefltirilen film, kutunun üzerindeki delikten bak›ld›¤›nda AMAÇLARIMIZ seyredilebilmektedir. Bu hareketli görüntünün yeni ve ilginç bir bulufl olman›n ötesine geçerek kitlelerin e¤lencesi haline geliflinde en büyük ad›m görüntünün duvara (perdeye) yans›K ‹ T1895 A P y›l›nda Pat›lmas›yla at›l›r. Lumiere Kardefller halka aç›k ilk film gösterisini ris’te yaparlar. Hareketli görüntüyü ayn› anda birden çok kiflinin seyredebilmesin-

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

‹NTERNET

AMAÇLARIMIZ

N N

K ‹ T A P

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

80

Toplum ve ‹letiflim

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

de ticari bir potansiyel bulundu¤unu fark eden Edison, Vitaskop ad›ndaki gösterim ayg›t›n› sat›fla sunar. Thomas A. Edison ‹ N T E R N ve E T bulufllar› hakk›nda daha fazla bilgiye ulaflmak için http://edison.rutgers.edu sitesinden yararlanabilirsiniz.

‹NTERNET

Resim 4.2 ‹lk y›llarda kullan›lan bir film kameras› SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

N N

‹mgeler hareketlidir ama hâlâ sessizdir. 1889’da gelifltirilen bir ses sistemiyle 1922’de haber filmleri sonra da öykülü filmler sese kavuflur. Caz fiark›c›s› adl› filme sesli bölümler eklendi¤inde y›l 1927’dir. Birkaç y›l içinde ABD’deki sinema saSIRA S‹ZDE lonlar› sesli film gösterimi yapacak donan›m› kurmaya bafllar. Sinema teknolojisinin gerçekli¤e benzemek yolunda yaln›zca M eksi¤i kalm›flt›r: renk. O da 1930’larda baflar›l›r ve renkli film D Ü fi Ü N E L ‹bir 1950’li y›llarda standart hâle gelir. Hareket, ses, renk; hayat›n görsel kayd›, asl›na benzer biS O R U çimde gerçeklefltirilir. Ancak, sinema teknolojisindeki geliflmeler bununla s›n›rl› kalmaz. Film endüstrisi, özellikle televizyoD‹KKAT nun yayg›nlaflmaya bafllamas›yla azalan bilet sat›fllar›n› yeniden ço¤altmak için yenilik aray›fl›na girer. Sinerama, Sinemaskop, 3 SIRA S‹ZDE Boyutlu film gibi teknikler bu aray›fl›n ürünleridir ve pek çok ülkede kullan›l›r. Bu teknikler öncekinden genifl ya da derinlikli bir görüntü sa¤layarak gerçeklik yan›lsamas›n› büyültmeye AMAÇLARIMIZ yönelmifltir. Ancak, hem üretim hem de gösterim maliyeti yüksek oldu¤undan ömürleri k›sa sürer. Yirminci yüzy›l›n son çeyre¤inde bilgisayar teknolojisinin film yap›m sürecinde yo¤un K ‹ T A P olarak yer al›fl› gerçekli¤in taklidini de¤il ama filmlerin düflsel çerçevesini büyük ölçüde geniflletir. Özel efektler, etkileflimli film, hatta oyuncular›n yerini alan, bilgisayar ortam›nda üretilTELEV‹ZYON mifl sanal figürlere dayal› filmler elektroni¤i sinemaya tafl›yan örneklerdir.

http://www.precinemahistory.net sitesinde sinema tarihine iliflkin de¤iflik bilgileri ve gö‹NTERNET rüntüleri bulabilirsiniz. Sineman›n ülkemizde yüz y›l› tamamlayan varl›¤›, ABD, Fransa ve ‹ngiltere gibi ülkelerden farkl› olarak teknolojinin ortaya ç›kar›lmas› ve gelifltirilmesini kapsamaz. ‹lk film gösterimine ve çekilen ilk filmin hangisi oldu¤una iliflkin belirsizlikler vard›r. Sinematograf Amerika ve Avrupa’yla ayn› y›llarda ‹stanbul’a gelmifltir. ‹lk gösterinin 1896 ya da 1897 y›l›nda ‹stanbul’da yap›ld›¤› kabul edilmektedir. ‹lk sinema salonunun 1908 y›l›nda Beyo¤lu’nda aç›ld›¤› ama bundan önceki y›llarda da Tepebafl› Tiyatrosunda film gösterilerinin sürdürüldü¤ü belirtilmektedir. Sineman›n Türkiye’ye girdi¤i ve bir e¤lence biçimi olarak kendini kabul ettirdi¤i ilk y›llarda hem seyirci hem de gösterim mekânlar› Beyo¤lu ve ‹stanbul’un di¤er birkaç semtiyle s›n›rl› kalm›flt›r. Sineman›n Türkiye’de kitlesel bir e¤lence hâline gelifli kentleflmeyle ve ard›ndan yerli film üretiminin ço¤almas›yla söz konusu olmufl, 50’li y›llardan bafllayarak popüler bir e¤lence kimli¤i kazanm›flt›r.

81

4. Ünite - Düfl mü, Gerçek mi?: Sinema

N

F‹LM ENDÜSTR‹S‹ A M A Ç

3

Film endüstrisinin temel ögelerini ve iflleyiflini aç›klamak

Ard›nda önemli bir teknolojik birikim ve tüketici potansiyeli olan bir sektörün endüstrileflmesi kaç›n›lmazd›r. Sinema da k›sa süre içinde ana kaynaklar›, yan ifl kollar› ve maddi girdileriyle büyük bir endüstriye dönüflür. Film endüstrisinin üç temel ögesi vard›r: üretim, da¤›t›m ve gösterim. Her bir öge çeflitli ifl kollar›n› ve süreçleri kapsar. Günümüzde en güçlü sinema endüstrisine sahip olan ABD’de büyük flirketlerin yan› s›ra daha küçük sermayeli ba¤›ms›z yap›mc›lar da son y›llarda faaliyet göstermektedir.

Üretim

Resim 4.3 Günümüzde kullan›lan geliflmifl kameralar

Sinema filmlerinin üretimi, uzmanlaflm›fl emek gücüne ve para kaynaklar›n›n kullan›m›na dayal›d›r. Yap›mc› flirket kendi kaynaklar›n› kullanarak ve filme para yat›racak baflka yap›mc›lar bularak filmi finanse eder. Üretimin uzmanlaflm›fl eme¤ini ise senaryo yazar›, yönetmen, görüntü yönetmeni, oyuncu, sanat yönetmeni, kamera,›fl›k ve ses operatörleri, dekor ve kostüm uygulay›mc›lar›, set iflçileri, elektrik teknisyenleri oluflturur. Kimi filmlerde özel efekt uzmanlar› ya da bilgisayar operatörleri de ifle kat›l›rlar. Bir filmin üretimi pek çok karmafl›k ifllem ve yarat›c› çal›flmayla gerçekleflir. Kimi filmler yüksek maliyetlidir. Kalabal›k oyuncu, y›ld›z kadrosu, özel efektler, büyük dekorlar, pahal› kostümler filmin maliyetini yükselten ögelerdendir. Titanik, Yüzüklerin Efendisi, Matrix, Karayip Korsanlar› gibi filmler maliyeti yüksek büyük yap›mlard›r. Dünya film pazar›nda büyük prodüksiyonlar›n yan›nda küçük bütçeli filmler de üretilir ve dolafl›ma girer. ‹ster yüksek isterse düflük maliyetli olsun bir filmin üretim süreci üç temel aflamadan oluflur: Ön haz›rl›k, çekim, kurgu. Filmin üretimi öykünün gelifltirilmesi ve senaryonun yaz›lmas›yla bafllar. Filmi finanse edecek kifli ya da kurulufllar›n bulunmas›ndan sonra ön haz›rl›k aflamas›nda mekânlar, oyuncular belirlenir, dekor ve kostümler haz›rlan›r, provalar yap›l›r. Çekim aflamas›, senaryonun, yönetmenin istekleri do¤rultusunda kamera önünde oynand›¤› ve filme çekildi¤i aflamad›r. Ayr› zaman ve mekânlarda çekilen film parçalar› kurgu denilen ifllemle senaryodaki s›raya göre birlefltirilir, ses ve görüntü efektleri, müzik eklenir. Filmin seyirciye gösterilecek son hâlini ald›¤› bu aflamaya post prodüksiyon denir. Film, farkl› uzmanl›klara sahip kiflilerin bir araya gelip ifl birli¤i yaparak ortaya ç›kard›klar› bir üründür. fiekil 4.1’de bir filmin üretimindeki bafll›ca ifllevlerin neler oldu¤unu ve bu ifllevleri kimlerin üstlendi¤ini görmektesiniz.

Kurgu: Farkl› zaman ve mekânlarda çekilmifl görüntülerin bir anlam, öykü ve harekette süreklilik oluflturacak biçimde art arda eklenerek birlefltirilmesidir.

82

Toplum ve ‹letiflim

fiekil 4.1 Film ortak bir çal›flmayla gerçeklefltirilir. Kaynak: Berger, 1995: 147

Bir ülkede belli bir dönemde üretilen film say›s› sektördeki geliflmeler, seyircinin talebi, toplumsal, ekonomik koflullar gibi pek çok etmene ba¤l›d›r. Türk sinemas›n›n film üretimi 1960’larda ve 70’li y›llar›n ilk yar›s›nda yüksek say›lara ulaflm›flt›r (bkz. Tablo 4.1). Altm›fllar, kente göçün ivme kazanmas›yla birlikte nüfusun büyük kentlerde yo¤unlaflmaya bafllad›¤› y›llard›r. Sinema sektörü yaln›zca Ankara, ‹stanbul ve ‹zmir gibi büyük kentlerden de¤il Türkiye’nin farkl› bölgelerinden gelen talepler do¤rultusunda da film yaparak halk›n bafll›ca e¤lencesi hâline gelmifltir. O dönemde film da¤›t›m pazar› 6 bölgeye ayr›lm›flt›: Adana, ‹zmir, Ankara, Samsun, Marmara, Zonguldak, ‹stanbul. ‹flletmeciler kendi bölgelerindeki sinema salonlar›nda en çok ifl yapan filmlerin benzerlerini film yap›mc›lar›na ›smarlamakta, böylece benzer öykülerin anlat›ld›¤›, ayn› y›ld›zlar›n oynad›¤› filmler tekrar tekrar üretilmekteydi. Bu iflleyifl filmlerin estetik de¤erini önemsemeyen, y›ld›zlara, iflletmecilere ve seyirciye ba¤›ml› popüler bir sineman›n yükselifline neden olmufltu. Ancak, bu sistem içinde, çok say›da, birbirine benzeyen filmin yan› s›ra Kanun Nam›na, Ac› Hayat, Sevmek Zaman›, Haremde Dört Kad›n, Gurbet Kufllar› gibi sinema tarihimizin kilometre tafllar› olmufl, daha yüksek estetik ve teknik düzeye ç›kabilmifl filmler de yap›lm›flt›r. Bu alt›n dönemin 70’li y›llar›n ikinci yar›s›nda sona ermesinin bafll›ca nedenleri flöyle s›ralanabilir: • Televizyon yay›nlar›n›n bafllamas› ve yayg›nlaflmas› • Ekonomik bunal›m • Dövizdeki art›fla koflut olarak film hammaddesinin pahal›laflmas› • Siyasal kargafla ve terör • Filmlerin seyircinin de¤iflen beklentilerine ve be¤enilerine karfl›l›k verememesi Tablo 4.1’de görülebilece¤i gibi, 1940’ta 4 olan film say›s› 60’l› y›llarda 200’e ulaflm›fl, bu say›, ekonomik, toplumsal ve sektörel nedenlerle 80’li ve 90’l› y›llarda 100’ün alt›nda kalm›flt›r. Seyirci say›s› da 1978’de 58.2 milyondan 1994’te 0,3 milyona düflmüfltür (Scognamillo, 1998: 425).

4. Ünite - Düfl mü, Gerçek mi?: Sinema

83 Tablo 4.1 Türkiye’de de¤iflik y›llarda çekilen film say›lar› Kaynak: Scognamillo, 1998: 191,424; Özgüç, 1995: 33, 1997: 24.

Türkiye’deki film sektörü 80’lerin sonlar›na do¤ru, kendini film ve seyirci say›s›n›n düflüflüyle gösteren bir bunal›ma girmifltir. Büyük yabanc› flirketlerin Türkiye’de film da¤›t›m ve gösterimine bafllamas›, salon iflletmecileriyle yapt›klar› anlaflmalar sonucunda yerli filmlerin gösterime girecek salon bulamamas›, yap›mc›lar›n uzun metrajl› film yapmaktan kaç›n›p video yap›mlara yönelmeleri; sektörün film yap›m›nda kullan›lan yeni ve nitelikli teknolojiyi izleyememesi; sinema salonlar›n›n azalmas›, salonlardaki gösterim teknolojilerinin yetersizli¤i (Evren, 2003-2004), yaklafl›k on y›l süren bu dönemin özellikleri olarak s›ralanabilir. Türkiye’deki film sektörü güçlü bir sermaye ve endüstriyel yap›n›n üzerine kurulmad›¤› için ekonomik sorunlardan etkilenmifltir. Üretilen film say›s›nda 80’li y›llarda görülen düflüfl bunun göstergelerinden biridir. Ancak, 2000’li y›llarda hem yerli filmlerin izleyici say›s› artm›flt›r hem de daha çok say›da yerli film salonlarda gösterilmeye bafllam›flt›r.

Da¤›t›m Üretilen filmlerin hem ülke içinde hem de ülke d›fl›ndaki gösterimlerinin gerçekleflmesi için bir da¤›t›m zinciri kurulur. Bir da¤›t›m firmas›n›n üstlendi¤i ifller flunlard›r: • Filmin tan›t›m›n› ve reklam›n› yapmak • Filmin gereken say›da kopyas›n› haz›rlatmak. • Salon sahipleriyle ba¤lant› kurmak ve filmi salonlara ulaflt›rmak • Filmi ço¤alt›m ve gösterim haklar›n› sat›n alan televizyon, video kaset ve video disk flirketlerine ulaflt›rmak.

SIRA S‹ZDE

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M

D Ü fi Ü N E L ‹ M

S O R U

S O R U Toplum ve ‹letiflim

D‹KKAT

D‹KKAT Filmin pazarlanmas› da¤›t›m aç›s›ndan çok önemlidir. Salon iflletmecileriyle ve de¤iflik ülkelerin da¤›t›m flirketleriyle olan ba¤lant›lar›n, filmleri festivallere, yar›flSIRA S‹ZDEyan› s›ra seyirciye duyurulmas› sürecine de önemli bütçeler aymalara götürmenin r›lmaktad›r. Film gösterime ç›kmadan önce ve gösterimi s›ras›ndaki pazarlama faaliyetleri, hedef kitlelere filmin tan›t›lmas›n›, filme iliflkin merak ve beklenti yarat›lAMAÇLARIMIZ mas›n›, kitlelerin filmi seyretmeye ve yan ürünleri sat›n almaya ikna edilmesini içerir. Filmin afifli, müziklerinden oluflan CD (soundtrack), gazete ve dergilerde, televizyon ve radyo programlar›nda filmle ilgili haberler, söylefliler, sinemalarda ve teK ‹ T A P levizyon kanallar›nda gösterilen tan›t›m filmi pazarlama yöntem ve malzemelerinden baz›lar›d›r.

84

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

N N

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE

TELEV‹ZYON

1

D Ü fi Ü N E L ‹ M ‹NTERNET

Ü fi Ü N E L ‹ M Festivaller D‹ Nve da filmin pazarlanmas›nda önemli bir ifllev üstlenir. T E Ryar›flmalar NET http://www.festival-cannes.fr/index.php/en, http://www.oscars.org/, http://www.altinportaS Ositelere R U kal.org.tr/ gibi bakarak konuyu bu aç›dan inceleyebilirsiniz.

S O R U

Tablo D ‹ K 4.2 KAT Da¤›t›m fiirketlerinin 2006 Y›l› Pazar Paylar› (‹zleyici SIRA S‹ZDE Say›s›na Göre)

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

Türkiye’de 90’l› y›llardan bafllayarak Warner Bros, UIP gibi Amerikan flirketleri film SIRA S‹ZDE da¤›t›m pazar›nda önemli bir pay elde etmifllerdir. Bu durum Avrupa ülkelerinin de yaAMAÇLARIMIZ flad›¤› bir soruna, Amerikan sinemas›n›n egemenli¤ine neden olmufltur. Son y›llarda ise, K ‹ T A P yerli filmlerin seyirci say›s›ndaki art›fla paralel olarak yerli film da¤›t›mc›lar›n›n pazarTELEV‹ZYON da ilk iki s›ray› ald›klar› görülmektedir. Tablo 4.2’ye bak›ld›¤›nda, 2006 y›l›nda da¤›‹NTERNET t›m pazar›n›n neredeyse tamam›n›n 4 flirket aras›nda paylafl›ld›¤› görülür. Bunlardan ilk ikisi bu yüksek paylar› yerli filmlerin da¤›t›m›ndan elde etmifltir. D‹KKAT

N N

Kaynak: Ural, altyaz›, 59, 2007.

AMAÇLARIMIZ

Filmin afiflinde SIRAseyircinin S‹ZDE filmi izlemeye ikna edilmesiyle ilgili hangi ögeler bulunmaktad›r?

Gösterim Seyirci ile filmi buluflturan sinema salonlar›, televizyon, video, cd flirketleri gösterim zincirinin halkalar›d›r. Yirminci yüzy›l›n bafllar›nda ABD’deki kentlerde yayg›nlaflan ve Nickelodeon ad› verilen ilk sinema salonlar› sonraki y›llarda yerlerini büyük ve gösteriflli salonlara b›rak›r. Bu tip salonlar›n infla edilmesinde seyirci say›s›n›n art›fl›n›n yan› s›ra seçkinleri sinemaya çekme düflüncesi de etkili olmufltur. 20. yüzy›l›n son çeyre¤inde ise özellikle al›flverifl merkezlerinin içinde ya da yak›n›nda çok salonlu sinemalar yayg›nlaflm›flt›r. Salonlar küçülmüfl, koltuk say›lar› azalm›fl ama salonlar›n say›s› ço¤alm›flt›r. Seyirciye ayn› anda birden çok film seçene¤i sunan bu sinemalar ve son y›llarda büyük kentlerde aç›lan ufak DVD salonlar› da gösterim tarz›ndaki yeniliklerdir.

4. Ünite - Düfl mü, Gerçek mi?: Sinema

85

Türkiye’deki salon say›s› 1960’l› y›llar›n sonlar›nda 1000 civar›ndad›r. 70’li y›llar›n sonlar›nda ise salonlar kapanmaya bafllar, salon say›s› 300’e dek düfler. 1995 y›l›nda yap›lan bir araflt›rmaya göre o tarihte ülkemizde 363 sinema salonu, 153.069 koltuk vard›r. Yirmi üç ilde ise sinema salonu yoktur. Son y›llarda, Avrupa ve Amerika’daki gösterim tarzlar› bizde de geçerli olmufl, 800-900 kiflilik büyük salonlar›n yerini 300-400 hatta daha az koltuklu küçük salonlar almaya bafllam›flt›r. Günümüze yaklaflt›kça salon say›s›n›n artt›¤› gözlenmektedir. Koltuk say›s›ndaki art›fl salonlar›n art›fl h›z›na paralel de¤ildir (bkz. Tablo 4.3). Çok salonlu sinemalara ve salonlar›n küçülmesine do¤ru olan bu e¤ilim seyircinin film seçeneklerini ço¤altmaktad›r. Türkiye’de 90’lar›n bafl›nda ticari faaliyete bafllayan Amerikan flirketleri ve onlarla rekabet eden yerli flirketler çok say›da filmin gösterime girmesini sa¤lam›flt›r. Salon say›s›ndaki ço¤alma hem film arz›n› karfl›lamakta hem de gifle gelirlerini garantilemektedir. Ancak, bir film pazarlama stratejisi olarak yar›y›l, bayram tatilleri gibi dönemlerde özellikle belli yafl gruplar›n› hedefleyen ya da türü, oyuncular›, konusu ve tan›t›m› nedeniyle sat›fl garantisi olan filmler çok say›da kopyayla da¤›t›lmakta, ayn› sinema kompleksinin birden fazla salonunda gösterilmektedir. Bu da farkl› seçenekler arayan seyircinin sinemaya gitmemesi ya da bu tür filmlerle yetinmek zorunda kalmas›na neden olmaktad›r. Di¤er yandan, ev sinemas› sistemlerinin geliflmesi, DVD seçeneklerinin ço¤almas›, DVD oynat›c›lar›n ucuzlamas›, bilgisayarlar›n film seyretme amac›yla kullan›labilmesi ise bu duruma bir seçenek oluflturmakta, bireylerin kendi be¤enilerine göre kiflisel tercihlerini yapabilmelerini de sa¤lamaktad›r. Tablo 4.3 Gösterimde yeni tarz: küçük salonlu sinema kompleksleri. Kaynak: http://www.tv8.com. tr/scripts/news/detail. asp?NewsID=61303& page=detail&type= news

Film yap›mc›lar› ve da¤›t›mc›lar› gelir beklentilerini yaln›zca sinema salonlar›ndaki gösterim üzerine kurmamaktad›r. Filmlerin televizyonda gösterim haklar›n›n sat›fl›ndan, DVD, VCD formatlar›nda bas›l›p ço¤alt›lmas›ndan, hatta internet üzerinden izlemelerden de büyük kazanç sa¤lamaktad›r. Dünyan›n en güçlü film endüstrisine sahip ABD kaynakl› yap›mlar›n sadece salonlardan elde ettikleri gelirler (bkz. Tablo 4.4.) bile endüstrinin büyüklü¤ünü sergilemektedir.

86

Toplum ve ‹letiflim

Tablo 4.4 Bütün dünyadaki gösterimlerden elde edilen gelirler. Kaynak: http://us.imdb.com/ boxoffice/alltimegross?region= world-wide, 10 A¤ustos 2007

Ülkemizdeki sinema sektörü zay›f bir alt yap›ya sahiptir. Seyirci kayb› ve film say›s›ndaki azalmayla ortaya ç›kan her ekonomik bunal›m geçici çözümlerle atlat›lmaya çal›fl›lm›flt›r. Bugün, yaln›zca film endüstrisi güçlü olmayan ülkelerde de¤il, köklü bir sinema gelene¤ine sahip olan Avrupa ülkelerinde de Amerikan filmlerinin egemenli¤inden söz edilmektedir. Amerikan flirketlerinin da¤›t›m a¤lar› kurarak yabanc› bir ülkenin film pazar›na hakim olmalar›, öncelikle kendi filmlerini gösterime sokmalar› seyircinin hem kendi ülkesinde yap›lm›fl filmlerle hem de farkl› kültürlerin ürünleriyle karfl›laflmas›n› büyük ölçüde engellemektedir. Yan› s›ra, Hollywood’un temsil etti¤i Amerikan yaflam biçiminin ve ideolojisinin yayg›nlaflmas›na da katk›da bulunmaktad›r. Avrupa ülkeleri bu egemenli¤i k›rmak, s›n›rlamak ve kendi endüstrilerini korumak için baz› önlemler almaktad›rlar. Örne¤in, Avrupa’n›n en güçlü sinema endüstrisine sahip olan Fransa’da biletlerden kesilen verginin, video sat›fllar›ndan elde edilen gelirin bir bölümü ile televizyon kanallar›n›n gösterim için ödedi¤i ücretler film yap›m›n› desteklemeye ayr›lmaktad›r (Branegan, 1995: 45). Türkiye’de üretilen her film sinema salonlar›nda gösterilme flans› bulamamaktad›r. Özellikle 90’larda Amerikan filmlerinin gösterimde önceli¤i kapmas› ve yerli filmlerin kalitesizli¤i, pek az say›da filmin seyirciyle buluflmas›na neden olmufltur. 1993 y›l›nda Türkiye’deki sinemalarda 154 film gösterilmifl, bunlardan yaln›zca 11’i yerli filmler olmufltur. Türk sinemas›n›n Amerikan filmleriyle rekabet etmeye yönelik aray›fllar› zaman zaman baflar›l› olmufltur. Ancak, 1993 y›l›nda Amerikal›’n›n, 1996’da Eflk›ya’n›n, 2000’de Vizontele’nin elde etti¤i ticari baflar› ender örnekler olarak kalm›fl, yerli filmler ço¤u kez salon bile bulamam›flt›r. Yine de bu filmler se-

4. Ünite - Düfl mü, Gerçek mi?: Sinema

87

yircinin yerli filme gitmeme yönündeki e¤ilimini bir ölçüde de olsa de¤ifltirmifl, y›llard›r sinema salonuna gitmeyen de¤iflik yafl ve gelir gruplar›ndan seyircilerin yeniden “Türk filmi”yle bar›flmas›nda etkili olmufltur. ‹ki binli y›llara gelindi¤inde ise, yerli filmlerin seyirci say›s›nda büyük bir art›fl görülmüfl, listelerde ilk s›ralar› yerli filmler almaya bafllam›flt›r. Tablo 4.5 2006’da seyirci yerli filmleri tercih etti. Kaynak: Ural, altyaz›, 59, 2007.

Uydu al›c›lar› ya da abonelik sistemiyle çok say›da televizyon kanal›n› seyretme olana¤›na, bu kanallar›n›n bir gecede çok say›da yerli dizi ve film göstermesine karfl›n Türkiye’deki yerli film seyircisinin art›fl› sektördeki canlanman›n göstergesidir. Filmlerin üretiminde ve pazarlanmas›nda yeni yöntemler, teknolojiler kullan›lmaya bafllanm›flt›r. Var olan yap›mc›lar›n yan› s›ra film üretimine yat›r›m yapan ya da belli ölçülerde katk›da bulunan kifli ve kurumlar bulunmufltur. Popüler sinema, bu ticari çevrimin sa¤lanmas›yla hayatta kalabilmektedir. Tablo 4.6 2006 Y›l› Seyirci Say›lar› (‹lk On Film) Kaynak: Ural, altyaz›, 59, 2007.

88

Toplum ve ‹letiflim

Ba¤›ms›z Sinema Dünyadaki film endüstrileri ve film sektörleri büyük sermayeli yap›m flirketlerinin ve yap›mc›lar›n, genifl bir a¤a sahip da¤›t›m flirketlerinin ve sinema salonu zincirlerinin elindedir. Bu örgütlenme biçimi, çok fazla say›da seyirciyi çekmeyi hedefleyen bir anlay›flla birlikte var olur. Yüksek maliyetli ve büyük kazanç sa¤lamas› beklenen filmler bu endüstrilerin bafll›ca ç›kt›lar›d›r. Pek çok ülkede bu güçlü endüstrilerin d›fl›nda da film yap›lmaktad›r. Bu türden filmler ba¤›ms›z filmler olarak adland›r›l›r. Yönetmenlerin, büyük yap›m flirketlerine ve dolay›s›yla onlar›n biçimlendirmelerine, seçimlerine ve isteklerine ba¤l› olmadan, kendi tercihleri do¤rultusunda, onlar› destekleyen kifli ve kurumlar›n katk›s›yla, küçük bütçelerle yapt›klar› filmler ba¤›ms›z sinema kavram› içinde de¤erlendirilirler. Ba¤›ms›z filmler her ülkede de¤iflik dönemlerde var olmufltur. Ancak, ba¤›ms›z sinema terimi, ABD’de, 1980’lerden bafllayarak yapt›klar› filmlerde hem dünyaya bak›fl aç›s›yla, de¤erleri, olay ve olgular› yorumlay›fllar›yla hem de anlat›m biçimleriyle klasik popüler sineman›n d›fl›nda örnekler vermifl Jim Jarmush, Quentin Tarantino, Steven Soderbergh gibi yönetmenlerin filmlerini nitelemek için kullan›lmaya bafllam›flt›r. King (2005), ba¤›ms›z sineman›n üç aç›dan ana ak›m sinemadan uzaklaflt›¤›n› belirtir: 1. Bütçe: Ba¤›ms›z filmler, büyük Hollywood flirketlerinin d›fl›ndaki son derece düflük bütçeli bir üretim çevresinde yap›l›r. 2. Biçem: Ba¤›ms›z filmler, ana ak›m Hollywood tarz›n›n uzlafl›mlar›n› bozan biçimsel anlat›m yöntemleri uygular. 3. Politik Durufl: Ba¤›ms›z filmler, toplumsal sorunlarla ilgili, Hollywood’da çok ender rastlanan ayk›r›, meydan okuyan bak›fl aç›lar› sunar. Büyük flirketler de zaman zaman ba¤›ms›z filmlere yat›r›m yapmaktad›r. Baz› sanatç›lar ise, uzun y›llar ba¤›ms›z filmler yapt›ktan ve tan›nd›ktan sonra büyük bütçeli yap›mlar›n da yönetmenli¤ini üstlenmifllerdir. Ba¤›ms›z sinema, büyük flirketlerin istekleri ve ticari kararlar› do¤rultusunda yap›lan, ço¤unlukla popüler, kitlelere yönelik, çok kazand›ran filmlere seçenek oluflturmaktad›r. Bu filmlerde farkl› anlat›m biçimleri kurulabilmekte, farkl› görüfller, politik ve cinsel tercihler, egemen ideolojilere muhalif düflünceler ifade edilebilmektedir. Türkiye’de de 90’l› y›llarda film yapmaya bafllayan, büyük yap›m-da¤›t›m flirketlerinden ya da geleneksel yap›mc›lardan para almadan çal›flan yönetmenler Ba¤›ms›zlar olarak nitelendirilmektedir (Evren, 2003-2004). Nuri Bilge Ceylan, Zeki Demirkubuz, Reha Erdem, Dervifl Zaim gibi ba¤›ms›z yönetmenler farkl› ifllerden kazand›klar›yla ya da de¤iflik kaynaklardan bulduklar›yla filmler üretmifl, Yeflilçam filmlerindeki anlat›m, konu, oyuncu, y›ld›z, pazarlama al›flkanl›k ve kurallar›n›n d›fl›na ç›karak, ço¤unlukla kendi senaryolar›n› yazarak kendi meselelerini anlatm›fllard›r.

N

SEY‹RC‹ AM AÇ

4

Seyirci kavram›n› tart›flmak

Sinema, insan›n bireyleflme ve yaln›zlaflma döneminin kitle sanat› ve iletiflim ortam›d›r. Sanayi Devrimiyle birlikte, yüz yüze iliflkilerin, ev içi üretimin, k›r hayat›n›n egemen oldu¤u toplumsal yap› de¤iflmifl, nüfus kentlere, fabrikalar›n çevrelerine toplanm›fl, gündelik hayat ifl zaman› ve bofl zaman olarak ayr›lm›flt›r. Kalabal›klar içinde yaflayan, üretti¤ine yabanc›laflan insan›n ritüelleri, e¤lence biçimleri de de¤iflmifltir. Sinemaya gitmek de bu yeni e¤lencelerden biridir.

4. Ünite - Düfl mü, Gerçek mi?: Sinema

Sineman›n ilk y›llar›nda seçkinler e¤lence ihtiyaçlar›n› tiyatro ve operayla karfl›larken gelir ve e¤itim düzeyi düflük, çal›flan s›n›f sinemay› ye¤lemekteydi. ABD’de ‹ngilizce bilmeyen göçmen iflçiler için sinema en ucuz ve kolay e¤lenceydi. Filmler gösterilme yeri, biçimi ve konular› bak›m›ndan müzikhol, vodvil e¤lencelerinin karakterini tafl›yordu. Film seyircisi de bu tür popüler e¤lence biçimlerinin müflterisiydi. Sonraki y›llarda okuryazar seçkinler de film seyircisi oldular. Di¤er yandan, popüler sinema yükseliflini sürdürürken kolay tüketilmeyen, esteti¤i, konular› ve düflünsel tavr›yla farkl› olan filmler de kendi seyircisini buluyordu. Seyirci, oldukça farkl› gruplardan insanlar›n oluflturdu¤u heterojen bir kalabal›kt›r. Sinemaya giden birey hem kendi ekonomik, kültürel grubunun hem de seyirci kitlenin bir üyesidir; toplumsal konumu ve rolleri sinema salonunda da sürer. Hauser (1984)’e göre; seyirci kitlesini oluflturan bireylerin aralar›ndaki tek ba¤ sinema salonlar›n› doldurmalar› ve film bitince yeniden topluma kar›flmalar›, tek ortak yanlar› ise bir tek s›n›fsal ya da kültürel çevreye ait olmamalar›d›r. Bir araya gelmeleri de ayr›lmalar› kadar kolayd›r. New York’taki insanla Eskiflehir, Rio de Jeneiro, Hong Kong ya da Londra’daki insan ayn› filmi seyretmek için sinemaya gitmektedir. Her biri farkl› kültürlere, yaflam koflullar›na sahiptir. Film bafllad›¤›nda farkl›l›klar ikinci plana düfler, benzerlikler öne ç›kar. Örne¤in, bilinmeyenden korkmak, âfl›k olmak, onaylanma, be¤enilme arzusu duymak evrensel boyutta paylafl›lan duygulard›r. Seyirci toplulu¤u içinde yer alman›n belli bir filmi seyreden grubun içinde bulunma, bir ritüelin parças› olma duygusu verdi¤i söylenebilir. Sinemaya gitmek, bofl zaman etkinli¤i olarak genellikle aile ve arkadafllarla birlikte yap›lan bir eylemdir. Film endüstrisi, geçici bir süre için bir araya gelmifl, farkl› özelliklere sahip insanlar›n hofluna gidecek filmler yapma aray›fl› içindedir. Ne kadar çok insan sinema salonuna getirilebilirse kazanç o kadar çok olacakt›r. Bu nedenle, ortalama bir zevk, alg› ve e¤itim düzeyine seslenir. Gifle gelirlerini garantileme çabas› endüstriyi, belli özellikteki seyirciye, örne¤in gençlere, çocuklara ya da korku filmi seven seyirciye yönelik film üretmeye, bir anlamda uzmanlaflmaya da yöneltmektedir. Harry Potter, Amerikan Pastas›, Testere, Küp gibi filmler bu e¤ilimin örnekleridir. DVD oynat›c›lar, tafl›nabilir ya da masaüstü bilgisayarlar, geliflmifl mp3 çalarlar ya da avuç içi bilgisayarlar (PDA) gibi bireyselleflmifl araçlarla da film seyretme olana¤› vard›r. Bu nedenle sinema seyircisini art›k yaln›zca salonlarda film seyreden kitle olarak tan›mlayamay›z. Seyirci, salonlara toplanmadan da kitleyi oluflturabilmektedir. Bu konuda önemli olan fludur: Film endüstrisi üretim, da¤›t›m ve gösterim stratejilerini bir yandan seyircinin genel e¤ilimlerine ve filmleri sinema salonlar›nda tüketen kitlelere göre belirler. Di¤er yandan, farkl› gelir, e¤itim, yafl grubu, tüketim al›flkanl›¤›, yaflam biçimi özelliklerine ve filmleri bireyselleflmifl cihazlar arac›l›¤›yla tüketme e¤ilimine sahip bireylere çekici gelebilecek ürünler de sunar. Film seyretmek, bireyin ruhsal dünyas›ndaki boflluklar› dolduran, psiflik nedenleri ve etkileri olan, zihinsel süreçleri harekete geçiren bir eylemdir. Film seyretmenin insana ne tür hazlar verdi¤ini tart›flan araflt›rmac›lar›n üzerinde durduklar› bafll›ca kavramlar kaç›fl ve özdeflleflmedir. • Özdeflleflme: Seyircinin kendisini filmdeki karakterlerin yerine koymas›d›r. Seyirci, filmle ve karakterle uzakl›¤›n› zaman zaman rafa kald›rarak, unutarak karakterle özdeflleflmekten haz duyar. Onlar›n bafl›na gelen iyi fleyleri, yaflad›klar› zorluk ve mücadeleleri, öfke, nefret, sevgi gibi duygular›n› kendisinin yaflad›¤› fleylermifl gibi hisseder ve baflka birinin kimli¤ine bürünerek gerçek hayat›n d›fl›na ç›kar. Özdeflleflmeyle elde edilen doyum seyirci-

89

90

Toplum ve ‹letiflim

nin filmi gerçekmifl gibi al›mlamas›n› ve sinema endüstrisinin sundu¤u fantazyalar›n tüketimini kolaylaflt›r›r. • Kaç›fl: ‹nsanlar sorunlar›ndan, gündelik hayatta kendilerini s›kan gerçeklerden, katlanmakta zorland›klar› koflullar›ndan uzaklaflmak için popüler e¤lencelere yönelirler. Film seyretmenin ard›ndaki güdülerden biri de gerçeklikten kaçmakt›r. Bu e¤ilimin yaln›zca alt gelir gruplar›na özgü olmamas›, daha yüksek gelir düzeyine sahip bireylerin de popüler e¤lencelerin ve dolay›s›yla filmlerin tüketicisi olmalar› insan›n uzaklaflmak istedi¤i gerçekli¤in iflsizlik, yoksulluk, yar›na iliflkin kayg›lar›n yan› s›ra ruhsal karmaflalar›, yabanc›laflma, de¤er yitimi, tüketim odakl› hayat›n getirdi¤i doyumsuzluklar gibi sorunlar› da kapsad›¤›n› düflündürmektedir. Di¤er yandan, filmler baflka insanlar›n deneyimlerini, hayat tarzlar›n›, hayat› alg›lama biçimlerini görme olana¤› verir. Bu deneyim, bireyin ufkunu geniflleterek onu de¤iflmeye, geliflmeye özendiren olumlu bir rol de oynayabilir. Çünkü filmler, gerçekli¤i dolayl› biçimde anlatan, insan›n evrensel ve yerel çat›flmalar›n› konu eden kurmacalard›r.

N

POPÜLER S‹NEMA AM AÇ

5

Anlat›: Öykünün bir film öyküsü olarak düzenlenmifl biçimi, yap›s›d›r.

Popüler sineman›n bafll›ca özelliklerini anlatmak

Popüler sinema terimi, kitlelere çekici gelen, kolay anlafl›lan ve yayg›n olarak tüketilen filmleri, bunlar›n üretim, da¤›t›m ve gösteriminde egemen olan tarzlar›, seyircinin al›flkanl›klar›n› ve beklentilerini, film y›ld›zlar›n›n magazinlere tafl›nan özel hayatlar›n›, tür filmlerini, k›sacas› medya kültürünün bir parças› olarak sineman›n bütün ögelerini ifade eder. Film endüstrisinin çarklar›n› döndüren, büyük ölçüde, popüler filmlerle onlar›n di¤er kitle iletiflim araçlar›nda ve e¤lence pazar›ndaki uzant›lar›d›r. Popüler sinema kâra yönelik, ticari sektörlerin ürünüdür. Bu nedenle ayn› zamanda medya kültürünün tüketicisi olan büyük seyirci kitlelerini hedef al›r. Film flirketleri olabildi¤ince çok seyirciyi sinema salonuna getirebilecek, VCD, DVD kopyalar›, video oyunlar›, tiflörtler, dergiler, oyuncaklar gibi yan ürünleri sat›n almaya güdüleyecek, e¤lendirecek filmler üretmeye çal›fl›rlar. Yüksek kâr beklentisi onlar› sat›fl garantisi olan filmler yapmaya yöneltir. Tür filmleri ve anlat› kal›plar›, y›ld›z oyuncular, gerçeklik izlenimi sat›fl› belli ölçülerde garantilemenin bafll›ca yollar›d›r.

Tür Filmi Sineman›n yüz y›l› aflan tarihi boyunca, flirketlerin peflinde kofltu¤u ticari baflar›y› sa¤layan baz› modeller ortaya ç›km›flt›r. Tür filmi bunlardan biridir. En basit tan›m›yla, tür filmleri, “yineleme ve çeflitleme yoluyla, benzer öyküleri benzer durumlardaki benzer karakterlerle anlatan ticari filmlerdir” (Grant, aktaran Abisel, 1995: 23). Bir türün filmlerinde, biçem, anlat› ve yap› benzerlikleri vard›r. Örne¤in, korku filmlerinde öykünün canavar-kurban-kahraman üçlüsü üzerine kurulmufl olmas›, mezarl›k, orman, kasvetli flato gibi ›ss›z, ürkütücü mekânlar, kurban› izleyen biri varm›fl duygusunu veren kayd›rmal› çekimler, tehlikenin yaklaflt›¤› izlenimini yaratan müzik, ortak ya da s›k tekrarlanan ögelerdendir. Kovboy filmlerinde iyinin kötüyü alt etmesi, kanyonlardaki uzun takip sahneleri, silahlar, barlar, kasaban›n merkezinde yap›lan düello, çiftlikler, kovboylar, flerif, kötü adam›n siyah giysili olmas› ise bu türün geleneklerindendir.

91

4. Ünite - Düfl mü, Gerçek mi?: Sinema

Tarihte Bir Gün Georges Méliès 1902 y›l›nda “Aya Seyahat” adl› bir film çeker. On bin frank harcanarak yap›lan 14 dakikal›k film, bilim adamlar›n›n bir füzeyle aya gitmesini anlatmaktad›r. Ay, gözleri, burnu, a¤z› olan bir yüz biçiminde gösterilmifltir. Füze ay›n gözüne inifl yapar. Ayl›lar füzeyle gelen bilim adamlar›n› kovalarlar. Onlar da dünyaya geri döner. Aya Seyahat, ticari de¤er tafl›yan ilk film ve bilim kurgu türünün ilk örne¤i olarak kabul edilir. Öykülü filme öncülük eden Méliès film hilelerini bulan ilk kifli olarak da tarihteki yerini alm›flt›r.

Tür filmleri Amerikan sinema endüstrisinin iflleyifli içinde ortaya ç›km›fl zamanla dünyadaki di¤er sinema sektörleri de bu türlerin kal›plar›n› kullanmaya bafllam›flt›r. Güldürü, melodram, korku, gerilim, bilim kurgu, müzikal, kovboy, serüven, polisiye, savafl filmleri ve kara film bafll›ca türlerdir. Bir türü di¤erlerinden ay›rt etmemizi sa¤layan, türe kimli¤ini veren ögeleri flöyle s›ralayabiliriz: • olay örgüsü • durumlar • karakterler • karakterlerin giyim ve davran›fl biçimi SIRA S‹ZDE • müzik • diyaloglar D Ü fi Ü N E L ‹ M • öykünün geçti¤i mekân • nesneler, araçlar S O R Uvb.) • görsel biçem (›fl›kland›rma, kamera aç›lar›, hareketleri, kurgu Bu ögelerin belli biçimlerde bir araya getirilmesi belli kal›plar› yarat›r. Bu kal›plar da türe kimli¤ini verir, türü tan›mlar. Bir türün farkl› filmlerinde anD ‹ K Ktekrarlanan AT lat›sal ögeler (tema, düflünce, olay örgüsü, karakter vb.), ikonografik ögeler (giyim tarz›, nesneler, mekân vb.), biçem ögeleri (müzik, ›fl›kland›rma, kamera hareketleSIRA S‹ZDE ri, kurgu vb.) türün ay›rt edici özelliklerini ortaya ç›kar›r. Film endüstrisi ile tür filmleri aras›nda bir ba¤›nt› var m›d›r?

SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

N N

2

D Ü fi Ü N E L ‹ M Sinema ve Tür filmleriyle ilgili daha ayr›nt›l› bilgi edinmek için Nilgün Abisel’in K ‹Popüler T A P Türler (‹stanbul: Alan Yay›nc›l›k, 1995) adl› kitab›ndan yararlanabilirsiniz. S O R U

K ‹ T A P

SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ

DKÜ fi‹ ÜTN EAL ‹ M P S O R U

Tür filmleri, 20. yüzy›l›n ortalar›ndan bafllayarak araflt›rmac›lar›n çekT E L E V ‹ Z dikkatini YON mifl, genelde popüler sinema, özelde tür filmleri elefltirel çal›flmalar›n konusu olD‹KKAT mufltur. Filmlerdeki toplumsal ve kültürel göstergelerin, ruhbilim ve toplumbilim çerçevesinde yap›lan çözümlemeleri temel bir yarg›y› ortaya ç›karm›flt›r: Tür film‹ N T E RS‹ZDE NET SIRA leri egemen ideolojileri yeniden üretir. Bir toplumda egemen olan ekonomik, toplumsal, kültürel kavramlar, düflünceler, pratikler tür filmlerinde do¤allaflt›r›l›r, meflAMAÇLARIMIZ

SIRA S‹ZDE

N N

TELEV‹ZYON D‹KKAT

‹SIRA N T E RS‹ZDE NET

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

92

Söylem: Toplumsal, kültürel olarak kurulan ifade tarz›d›r.

Toplum ve ‹letiflim

rulaflt›r›l›r, do¤rulan›r. Böylece var olan toplumsal sistemin insana en uygun, içinde yaflan›labilecek en iyi sistem oldu¤u, çat›flma ve sorunlar›n bu sistem içinde çözülebilece¤i söylenir. Hollywood’da yap›lan tür filmlerinin “Amerikan rüyas›n›, egemen Amerikan mitlerini ve ideolojilerini tutundurma” e¤ilimi gösterdi¤ini savunan Ryan ve Kellner, bu filmlerde tekrarlanan söylemleri kan›t olarak gösterir: [Tür filmlerinde] para ve baflar› önemli de¤erlerdir; heteroseksüel romantik aflk, evlilik ve aile do¤ru toplumsal iliflki biçimleridir; devlet, polis ve adalet sistemi iktidar›n ve otoritenin meflru kaynaklar›d›r; fliddet, sistemi tehdit eden fleyleri yok etmenin yolu olarak hakl› gösterilir; Amerikan de¤erleri ve kurumlar›, toplum için yararl› olduklar› söylenerek övülür (1998: 359).

Türkiye’de, 80’li y›llardaki popülerli¤ini 90’larda televizyon kanallar›nda sürdürmüfl fiaban filmleri egemen ideolojinin kendini yeniden üretmesinde sineman›n üstlendi¤i role iyi bir örnektir. fiaban tipini Kemal Sunal ’›n canland›rd›¤› güldürü türündeki bu filmler alt ekonomik tabakan›n üyesi olan kahraman›n toplumsal statüsündeki de¤iflmeyle sonuçlan›r. Yoksul kahraman, zenginli¤e, sevdi¤i k›za ulaflmas›n›, sayg›n bir birey olarak kabul görmesini engelleyenlerle mücadele eder, sonunda, rastlant›lar›n da yard›m›yla, amac›na ulafl›r. fiaban filmleri iyi/kötü, güçlü/güçsüz, zengin/yoksul, köylü/kentli çat›flmalar› üzerine kuruludur. Kahraman›n bafl›na gelen kötü fleylerin sorumlusu genellikle üst s›n›f› temsil eden kötü, güçlü, zengin ve kentli kiflilerdir. Böylece bu filmler sistemi de¤il yoksul insanlar› afla¤›layan ya da yoksulluktan kurtulmalar›n› engelleyen zenginleri, güçlüleri elefltirir. Alt ve üst tabakalar aras›ndaki çeliflkileri, uçurumlar›, bunlardan kaynaklanan sorunlar› yaratan sistem sorgulanmaz, tam tersine olumsuzluklar ve kötüler saf d›fl› b›rak›larak sisteme olan güven tazelenir (Bayram, 1990). Bir baflka örnek de romantik aflk› ve evlili¤i toplumsal aç›dan kabul edilebilir, do¤ru iliflki tarzlar› olarak konumland›ran ve kad›n-erkek iliflkilerindeki egemen toplumsal de¤erleri onaylayan romantik güldürü filmleridir. Ülkemizde sineman›n en popüler e¤lence biçimi oldu¤u 60’larda ve 70’lerin ilk yar›s›nda Yeflilçam’›n yapt›¤› pek çok romantik güldürü filmi, kente göç, nüfus art›fl›, kad›nlar›n e¤itim ve çal›flma olanaklar›ndan daha fazla yararlanmas› gibi itici güçlerle de¤iflmeye bafllayan ya da de¤iflme potansiyeline sahip kad›n-erkek iliflkilerini konu al›r. Bu filmlerin öyküleri, geleneksel ataerkil de¤erlerle yeni de¤erler aras›nda bir uzlaflmayla biter. Romantik güldürülerin kad›n ve erkek kahramanlar› biraz tuhaf, asi ya da deli dolu davranan kifliler olarak betimlenir. Romantik aflk her ikisinin de toplumsal normlara uygun olmayan özelliklerini törpüler ve evlili¤e uygun hâle getirir. Örne¤in; evlenmekten, tek eflli ve ba¤›ml› bir hayattan kaçan erkek kahraman kad›na duydu¤u aflk nedeniyle sonunda evlenmeye gönüllü olur; ba¤›ms›z ruhlu, özgüvenli, fl›mar›k davran›fllar› olan kad›n kahraman ise ayn› nedenle uyumlu, ba¤›ml› bir kad›na dönüflür. Böylece, bu filmler geleneksel cinsiyet rollerini onaylar, kad›n erkek iliflkisinde evlili¤i kabul edilebilir tek iliflki biçimi olarak sunar (Bayram, 2002). Ancak, di¤er yandan, sineman›n anlat›m olanaklar› o kadar zengindir ki, türlerin anlat› kal›plar› içinde bile farkl› söylemler kurmak mümkün olabilmektedir. Egemen ideolojileri ve toplumsal kurumlar› elefltiren tür filmleri bu olana¤› kan›tlayan örneklerdir. Filmleri dikkatli çözümlemek egemen ideolojiye en yak›n gibi görünen türlerde bile karfl›t bir söylem kurulabilece¤ini ortaya koymaktad›r. Örne¤in, korku filmleri genelde, tutucu, ataerkil ve kad›na yönelik fliddet yanl›s› bir zih-

SIRA S‹ZDE

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M

D Ü fi Ü N E L ‹ M

S O Gerçek R U 4. Ünite - Düfl mü, mi?: Sinema

niyetin sözcülü¤ünü yaparken baz› korku filmleri ise oldukça Dradikal ‹ K K A T muhalif bir tav›r sergilemifl, geleneksel Amerikan de¤erleri ve kurumlar›n› elefltirmifltir. George Romero’nun Yaflayan Ölüler üçlemesi, tür filminin egemen ideolojiye karfl›t bir SIRA S‹ZDE söylem kurmas›na iyi bir örnek olarak kabul edilir. Romero, bu filmlerinde ataerkil toplumsal iliflkilerin yaratt›¤› gerilimleri, muhafazakâr siyasi liderlerin peflinden giden halk›, kapitalist toplumun tüketim ve al›flverifl tutkusunu elefltirmektedir. AMAÇLARIMIZ (Ryan ve Kellner, 1997: 282-283).

S O R U 93 D‹KKAT

N N

Popüler filmlerin söylemlerine iliflkin daha çok bilgiyi ve çözümlemeyi K ‹ Ryan T A Pve Kellner’in Politik Kamera: Ça¤dafl Hollywood Sinemas›n›n ‹deolojisi ve Politikas› (Çev: E. Özsayar, ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›, 1997) adl› kitab›nda bulabilirsiniz.

Y›ld›zlar

TELEV‹ZYON

Bir film afiflinde dikkatimizi çeken ilk fley genellikle y›ld›z oyunculard›r. Pek ço¤umuz, hangi filmi seyredece¤imize karar verirken filmin y›ld›zlar›na bakar›z. Y›ld›z, TERNET seyirciyi filme ba¤layan bafll›ca ögelerden biridir. Y›ld›z olarak‹ N nitelendirilen kifliler sinema d›fl›ndaki alanlarda da var olsalar da y›ld›z olgusunun ortaya ç›kmas›nda film endüstrisinin önemli bir rolü olmufltur. 1920’lerde endüstrileflme sürecindeki sinema sektörü, oyuncunun da bir sat›fl ögesi hâline getirilebilece¤ini ve bu yolla maddi kazanc›n yükselebilece¤ini keflfetmifl, oyunculardan y›ld›zlar yaratmaya bafllam›flt›r. Y›ld›z, toplumun sevdi¤i, ilgilendi¤i kiflidir; toplumun ortak dedikodu nesnesidir (Alberoni, 1979: 85). Film y›ld›zlar› “imaj” oluflturma ve pazarlama yöntemleriyle yarat›larak topluma sunulur. Bir y›ld›z imgesi kitle iletiflim araçlar›ndaki iletiler arac›l›¤›yla infla edilir. Bunlar, tutundurma, reklam, roller, elefltiriler, yorumlar fleklinde grupland›r›l›r (Butler, 1998: 348). • Tutundurma ve reklam: Oyuncuyla yap›lan gazete, dergi röportajlar›, oyuncunun sevilen televizyon programlar›na konuk olmas›, rol ald›¤› filmlerin, kazand›¤› ödüllerin duyurulmas›, fiziksel çekicili¤ini sergileyen foto¤raflar›n yay›mlanmas› gibi iletiler y›ld›z›n topluma sevdirilmesini, gündemde kalmas›n› sa¤lar. • Roller: Oyuncunun filmlerde canland›rd›¤› karakterler de y›ld›z imgesinin bir parças›d›r. • Elefltiri-yorum: Oynad›¤› rollere, oyunculuk becerilerine iliflkin de¤erlendirmeleri içeren elefltiri ve yorumlar oyuncu ile y›ld›z imgesini birbirine ba¤lar ve imgeyi gündemde tutma ifllevi görür. Her oyuncu y›ld›z olamaz. Toplumu o kiflinin peflinden sürükleyecek özelliklerinin olmas› gerekir. Baflka deyiflle; oyuncunun özelliklerine dayanarak oluflturulan imge, toplumun ilgi duyaca¤›, izlemekten konuflma konusu yapmaktan hofllanaca¤› nitelikte olmal›d›r. Y›ld›z ile toplum aras›ndaki ba¤ s›radan bir hayranl›k ba¤› olman›n ötesine geçer. Bu ba¤›n odak noktas›nda toplumun önemsedi¤i, de¤er verdi¤i ya da ancak bir baflkas›na yükleyerek özdeflleflip onaylayabilece¤i bir kimlik özlemi vard›r. Türk sinemas›n›n iki y›ld›z›, Cahide Sonku ile Türkan fioray y›ld›z ile toplum aras›ndaki iliflkinin sinema perdesindeki, dergi kapaklar›ndaki görüntülerden daha derin bir anlam tafl›d›¤›n› ortaya ç›karmaktad›r: Sinemam›z›n ilk y›ld›z oyuncusu Cahide Sonku Bat›l›, Avrupal› bir kad›n imgesiyle parlam›flt›. Büker ve Uluya¤c› (1993: 19) ‘ya göre, Sonku modern Türkiye Cumhuriyeti’nin öne ç›kard›¤› de¤erlere uygun olan Bat›l› kad›na benzemekteydi. Altm›fll› y›llarda y›ld›zlaflan Türkan fioray ise farkl› bir de¤erler sisteminin, kapitalist ideolojinin y›ld›-

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

‹mge: Zihinsel olarak ya da görme duyusu arac›l›¤›yla oluflan görüntü, resim.

94

Toplum ve ‹letiflim

z› olmufltu. Güçlü Anadolu kad›n›n›n, özverili annenin, kolay ele geçirilemez cinselli¤in simgesiydi. Y›ld›zlar film endüstrisinin önemli bir parças›d›r. Seyircinin filmle ba¤›n› kuran bafll›ca ögelerden biridir. Yap›mc›lar filmin sat›fl› garantileyecek vaatlere sahip olmas›n› ister. Bunlar›n bafl›nda film oyuncular› gelir. Oyuncular, hem filmdeki görüntüleriyle hem de di¤er kitle iletiflim araçlar›nda kendilerinden söz ettirme biçimleriyle filmin sat›fl›n› büyük ölçüde etkilerler. Di¤er yandan, kimi y›ld›z oyuncular, senaryoda de¤ifliklik yapt›rabilecek, yönetmene müdahale edebilecek, di¤er oyuncular›n belirlenmesinde söz sahibi olabilecek kadar güçlüdür. Türk sinemas›nda bir dönem “fioray Kanunlar›” olarak bilinen, Türkan fioray’›n filmin yap›m› ve içeri¤i konusundaki taleplerini bildiren bir dizi kural y›ld›z›n sektörde kendi kurallar›n› (ya da onu yönlendirenlerin belirledi¤i kurallar›) film yap›mc›lar›na kabul ettirebilecek ölçüde etkili olabilece¤ini gösteren örneklerdendir. Pek çok y›ld›z›n benzer kurallar› vard›r ama bu kurallar toplumdaki de¤iflmelerle, seyircinin farkl›laflan beklentileriyle yeniden biçimlenebilir. Yine ayn› örnekle aç›klayal›m: 1980’lerde kad›nlar›n bireysel ve toplumsal haklar›n› kamusal alanda örgütlü biçimde ifade ve talep etmeleriyle ivme kazanan kad›n hareketi sinemada da yans›s›n› bulmufl, kad›n›n kimlik sorunlar›n› ele alan filmler çekilmifltir. Bunlardan biri olan Mine (1982), fioray’›n kanunlar›n› de¤ifltirmeye bafllad›¤›n›n habercisi olmufltur.Y›llar boyunca filmlerde soyunmayan, öpüflmeyen y›ld›z, Mine’de canland›rd›¤› karakterin ve senaryonun gere¤i olarak bu kural›n› y›km›fl, de¤iflmeyi talep eden gruplar› önemsedi¤ini ve de¤iflen topluma uyum sa¤layabilece¤ini göstermifltir.

Gerçeklik ‹zlenimi Film endüstrisi, seyirciyi perdenin/ekran›n içine çekecek, iki saat boyunca gözünü perdeye dikmesini, içinde hofllanma, ac›ma gibi duygular uyanmas›n› sa¤layacak yöntemler arar. Gerçeklik izlenimi yaratmak bu yöntemlerden biridir. Öyküdeki olaylar öyle bir biçimde anlat›l›r ki, seyrettiklerimizin gerçekten olup bitti¤ini zannederiz. Bu yan›lsamaya gerçeklik izlenimi denir. “Perdede yans›malar ve gölgelerden baflka hiç bir fley yoktur ama seyirci perdede gördüklerinin gerçekten oldu¤u düflüncesine kap›l›r” (Williams, 1980: 177). SIRA S‹ZDE

3

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O Raraçlar›: U Anlat›m Bir sanat dal›nda duygular›, düflünceleri ifade etmek için kullan›lan araçlard›r. D‹KKAT Sinemada, kamera hareketleri, çerçeve içindeki görüntü, kurgu, ›fl›k, ses, SIRA dekor, S‹ZDEkostüm, müzik, oyuncu.

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

A¤ tabaka izlenimini SIRA S‹ZDEan›msay›n ve gerçeklik izlenimiyle karfl›laflt›r›n. Gerçeklik izlenimini ortaya ç›karan anlat›m biçiminin bafll›ca özellikleri flunlard›r: D Ü fi Ü Naraçlar› EL‹M • Anlat›m gizlenir: Perdedeki görüntünün kamera, oyuncular, ›fl›k gibi araçlarla ortaya ç›kt›¤›n›, gördüklerimizin bir senaryoya dayal›, kurulmufl fleyler S O R Uoldu¤unu unutmam›z istenir. Baflka deyiflle; anlat›m araçlar›n› gizlemek bize film seyretti¤imizi unutturur, seyrettiklerimizi gerçekmifl gibi kabul ederiz. Ifl›¤›n, kamera ve oyuncular›n hareketlerindeki süreklili¤in, k›D‹KKAT sacas›, gördü¤ümüz her fleyin kusursuz ve do¤al görünmesi, filmin çizilmemifl, temiz bir görüntüsünün olmas›, oyuncular yan›m›zda konufluyor, kap› SIRA S‹ZDE ard›m›zdan kapan›yor duygusunu uyand›ran ses sistemleri de gerçeklik izlenimini güçlendirir. • Olaylar neden-sonuç iliflkisi içinde anlat›l›r: Olaylar belirli nedenlere ba¤laAMAÇLARIMIZ nabilen sonuçlar›n ortaya ç›kmas›yla geliflir ve sona erer (serim-dü¤üm-çözüm). Olaylar›n art arda getiriliflinde neden-sonuç iliflkisine ba¤l› bir s›ra izlenmesi, “sonra ne olacak” sorusunu sordurur. Nedensellik zinciK ‹ Tseyirciye A P

N N

TELEV‹ZYON

4. Ünite - Düfl mü, Gerçek mi?: Sinema

riyle birbirine ba¤lanm›fl olay örgüsü mant›¤› “insan ediminin taklididir” (Mast, 1983: 13). • Anlat›m karmafl›k de¤ildir: Olay örgüsünün ard›l yap›s›, belirsizlik ve karmafl›kl›ktan uzak durulmas› gerçeklik izleniminin ortaya ç›kmas›n› kolaylaflt›r›r. Örne¤in, anlamay› zorlaflt›racak geriye dönüfl ve rüya sahnelerine geçifller belirginlefltirilir ya da bu sahnelerin rengi de¤ifltirilir. • Seyircinin karakterlerle özdeflleflmesi sa¤lan›r: Karakterlerin, özellikle de öykünün kahramanlar›n›n seyircide ac›ma, be¤enme, onaylama gibi duygular uyand›rmas› onlarla özdeflleflmesini kolaylaflt›r›r. Seyirci kendini karakterin yerine koyar, onun sevinçlerini, üzüntülerini, mücadelesini paylafl›r ve onun bafl›na gelenler sanki kendi bafl›na gelmifl gibi hisseder. Özdeflleflme, filmin gerçekmifl gibi kabul edilmesini sa¤layan ögelerden biridir.

95

96

Toplum ve ‹letiflim

Özet

N A M A Ç

1

N A M A Ç

2

Bir kitle iletiflim arac› olarak sineman›n özelliklerini aç›klamak Sinemay›, kitlesel bir iletiflim biçimi olarak nitelendirmemizin bafll›ca nedenleri flunlard›r: Seyircinin kolay tüketti¤i popüler filmler y›¤›nlara ulafl›r; sinema, kitlelere ucuz bir e¤lence sunar; görüntü ve ses teknolojilerini kitlesel ortamlarda (salonlar, aç›k alanlar vb.) iletileri gönderebilecek flekilde kullan›r; film seyretmek insan›n bofl zaman etkinliklerinden biridir; sinema, medya kültürünün bafll›ca ögelerinden biridir; sinema, di¤er kitle iletiflim araçlar›ndaki içeriklerden biridir; di¤er kitle iletiflim araçlar› ve ortamlar› sinema endüstrisinin ürünlerinin kitlelere ulaflmas›nda rol oynar; filmler uzmanlaflm›fl kifliler taraf›ndan pahal› ve karmafl›k teknolojiler kullan›larak üretilir; sinema, üretimi, da¤›t›m› ve gösterimiyle bir endüstridir; toplumlar›n pek çok konudaki modalar›n› etkiler. Sinema teknolojisinin geliflimindeki bafll›ca evreleri s›ralamak Sineman›n ortaya ç›k›fl›n› haz›rlayan pek çok öge vard›r. Optik oyuncaklar, foto¤raf›n bulunuflu, a¤ tabaka izlenimi denen göz kusurunun fark edilmesi gibi pek çok bilgi ve deneyin bir araya gelmesi gerekmifltir. Edison, 1888’de ilk film kameras›n› gelifltirir. Bu kameralarla çekilen filmler Kinetoskop ad› verilen kutular yard›m›yla izlenmifltir. Sineman›n yeni ve ilginç bir bulufl olman›n ötesine geçerek kitlelerin e¤lencesi haline geliflinde en büyük ad›m görüntünün duvara (perdeye) yans›t›lmas›yla at›l›r. Lumiere Kardefller halka aç›k ilk film gösterisini 1895 y›l›nda Paris’te yaparlar. 1922’de sesli film, 1930’larda renkli filmin gelifltirilmesiyle sinema teknolojisinin temel evrimi tamamlan›r. Yirminci yüzy›l›n son çeyre¤inde bilgisayar teknolojisinin sinema sektörüne de uyarlanmas›yla bu evrim yeni bir yön kazanm›flt›r. Sineman›n Türkiye’de kitlesel bir e¤lence haline gelifli kentleflmeyle ve ard›ndan yerli film üretiminin ço¤almas›yla söz konusu olmufl, 50’li y›llardan bafllayarak popüler bir e¤lence kimli¤i kazanm›flt›r.

N A M A Ç

3

Film endüstrisinin temel ögelerini ve iflleyiflini aç›klamak Film endüstrisi üretim, da¤›t›m ve gösterim sektörlerinden oluflur. Her biri çeflitli ifl kollar›n›, süreçleri ve ifllevleri kapsar. Filmlerin üretimi uzmanlaflm›fl emek gücüne ve para kaynaklar›n›n kullan›m›na dayal›d›r. Yap›mc›lar filmi finanse eder. Üretimin uzmanlaflm›fl eme¤ini ise senaryo yazar›, yönetmen, görüntü yönetmeni, oyuncu, sanat yönetmeni, kamera,›fl›k ve ses operatörleri, özel efekt uzmanlar›, bilgisayar operatörleri, dekor ve kostüm uygulay›mc›lar›, set iflçileri, elektrik teknisyenleri oluflturur. Bir filmin üretimi pek çok karmafl›k ifllem ve yarat›c› çal›flmayla gerçekleflir. Filmlerin hem ülke içinde hem de ülke d›fl›ndaki gösterimlerinin gerçekleflmesi için bir da¤›t›m zinciri kurulur. Filmin pazarlanmas› da¤›t›m aç›s›ndan çok önemlidir. Film gösterime ç›kmadan önce ve gösterimi s›ras›ndaki pazarlama faaliyetleri, hedef kitlelere filmin tan›t›lmas›n›, filme iliflkin merak ve beklenti yarat›lmas›n›, kitlelerin filmi seyretmeye ve yan ürünleri sat›n almaya ikna edilmesini içerir. Seyirci ile filmi buluflturan sinema salonlar›, televizyon, video, cd flirketleri gösterim zincirinin halkalar›d›r. Yirminci yüzy›lda yayg›n olan büyük sinema salonlar›n›n yerini günümüzde küçük ve çok salonlu sinema kompleksleri almaya bafllam›flt›r. Seyirciye ayn› anda birden çok film seçene¤i sunan bu sinemalar ve son y›llarda büyük kentlerde aç›lan ufak DVD salonlar› da gösterim tarz›ndaki yeniliklerdir.

4. Ünite - Düfl mü, Gerçek mi?: Sinema

N AM A Ç

4

Seyirci kavram›n› tart›flmak Seyirci, oldukça farkl› gruplardan insanlar›n oluflturdu¤u heterojen bir kalabal›kt›r. Sinemaya giden birey hem kendi ekonomik, kültürel gruplar›n›n hem de seyirci kitlenin bir üyesidir; toplumsal konumu ve rolleri sinema salonunda da sürer. Günümüzde, bireyselleflmifl araçlar›n film seyretme olana¤› vermesi nedeniyle seyirci kavram› yaln›zca salonlarda film seyreden kitleyi ifade etmemektedir. Seyirci, salonlara toplanmadan da kitleyi oluflturabilmektedir. Film endüstrisi üretim, da¤›t›m ve gösterim stratejilerini bir yandan seyircinin genel e¤ilimlerine ve filmleri sinema salonlar›nda tüketen kitlelere göre belirler. Di¤er yandan, farkl› gelir, e¤itim, yafl grubu, tüketim al›flkanl›¤›, yaflam biçimi özelliklerine ve filmleri bireyselleflmifl cihazlar arac›l›¤›yla tüketme e¤ilimine sahip bireylere çekici gelebilecek ürünler de sunar. ‹nsanlar› film seyretmeye yönelten nedenleri tart›flan araflt›rmac›lar›n üzerinde durduklar› bafll›ca kavramlar kaç›fl ve özdeflleflmedir.

N AM A Ç

5

97

Popüler sineman›n bafll›ca özelliklerini anlatmak Film endüstrisinin çarklar›n› döndüren, büyük ölçüde, popüler filmlerle onlar›n di¤er kitle iletiflim araçlar›nda ve e¤lence pazar›ndaki uzant›lar›d›r. Popüler sinema kâra yönelik, ticari sektörlerin ürünüdür. Bu nedenle ayn› zamanda medya kültürünün tüketicisi olan büyük seyirci kitlelerini hedef al›r. Türlerin anlat› kal›plar›ndan, y›ld›z oyuncular›n seyirci üzerindeki etkisinden ve filmlerin gerçeklik izlenimi oluflturmas›ndan yararlanmak sat›fl› garantilemenin bafll›ca yollar›d›r.

98

Toplum ve ‹letiflim

Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi sineman›n ortaya ç›kmas›nda etkili olmam›flt›r? a. Foto¤raf›n bulunuflu. b. A¤tabaka izlenimi ad› verilen göz kusurunun fark edilmesi. c. Optik oyuncaklar. d. Okur-yazar say›s›n›n artmas›. e. Nesnelerin hareketini kaydetme iste¤i. 2. Afla¤›dakilerin hangisinde, film endüstrisinin ögeleri do¤ru olarak s›ralanm›flt›r? a. Üretim-yay›n-sansür b. Da¤›t›m-yay›n-bask› c. Üretim-da¤›t›m-gösterim d. Gösterim-salon-sansür kurulu e. Üretim-oyuncu-yay›nevi 3. Özdeflleflme nedir? a. Seyircinin filmin konusunu sevmesidir. b. Filmin öyküsünün seyircinin yafl grubuna uygun olmas›d›r. c. Seyircinin kendisini filmdeki karakterin yerine koymas›d›r. d. Yap›mc›n›n yüksek kazanç beklentisidir. e. Filmlerin ortak biçem özellikleridir. 4. Afla¤›dakilerden hangisi popüler filmlerin özelliklerinden biri de¤ildir? a. Kitlelere çekici gelmeleri b. Sinema sanat› e¤itimi alm›fl kiflilerin anlayabilece¤i filmler olmalar› c. Medya kültürünün bir parças› olmalar› d. Kazanca yönelik ticari bir sektörün ürünü olmalar› e. Kolay tüketilmeleri 5. Afla¤›dakilerden hangisi bir türe kimli¤ini veren ögelerden de¤ildir? a. Olay örgüsü b. Karakterler c. Mekan d. Diyaloglar e. Enformasyon

6. Afla¤›dakilerden hangisi kitle iletiflim arac› olarak sineman›n özelliklerinden biri de¤ildir? a. Popüler filmlerin kitlelere ulaflmas› b. Kitlelere ucuz bir e¤lence sa¤lamas› c. Bofl zaman etkinli¤i olmas› d. Ucuz ve kullan›m› kolay teknolojilere dayanmas› e. Bir endüstri olmas› 7. Sineman›n öncüsü afla¤›dakilerden hangisidir? a. Radyo b. Kitap c. Foto¤raf d. Magazin e. Televizyon 8. Sinema hangi y›llarda Türkiye’de popüler bir e¤lence hâline gelmifltir? a. 1920 b. 1930 c. 1940 d. 1950 e. 1980 9. Afla¤›dakilerden hangisi, filmlerin tan›t›m ve reklam›ndan sorumludur? a. Yönetmen b. Da¤›t›m flirketi c. Senaryo yazar› d. Ulaflt›rma sorumlusu e. Salon iflletmecileri 10. Afla¤›dakilerden hangisi ba¤›ms›z filmlerin özelliklerinden biridir? a. Büyük bütçeli olmalar› b. Egemen ideolojiyi yans›tmalar› c. Yap›mc›lar›n isteklerine göre yap›lmalar› d. Ana ak›m sineman›n uzlafl›mlar›n› tekrarlamalar› e. Muhalif görüflleri ifade etmeleri

4. Ünite - Düfl mü, Gerçek mi?: Sinema

99

Yaflam›n ‹çinden

“

“Gelmeyeceksiniz diye çok korktum...” Ad› Vasfiye (1985) Ad› Vasfiye, At›f Y›lmaz’›n en sevilen filmlerinden biridir. Film, Y›lmaz’›n beraber çal›flt›¤› Bar›fl Pirhasan’›n senaryosunu, Atilla Özdemiro¤lu’nun dönemin ço¤u At›f Y›lmaz filminde karfl›m›za ç›kan özgün müzi¤ini ve seksenlerin hayalimize kaz›nan bir sürü filminde içli d›fll› oldu¤umuz Müjde Ar’› bir araya getirir ve parçal› yap›s›na karfl›n ak›c›l›¤›n› her dakika koruyan hikâye anlat›m›yla Türk filmi seyircilerinin tekrar tekrar izledi¤i unutulmaz filmlerden biri olur. Ad› Vasfiye, bir sabah, konu s›k›nt›s› çeken bir yazar›n bir pavyon flark›c›s›n›n burufluk afifline bakarken dald›¤› hayalle bafllar ve karfl›s›na ç›kan dört erke¤in anlatt›¤› Vasfiye (Müjde Ar)’yi konu al›r. Her hikâyedeki kad›n de¤ifltikçe içindeki hikâyeyi de de¤ifltirir ve Vasfiye, bu hikâyelerin dinleyicisi olan yazar kadar seyirci için de bulan›klafl›r. Yazar gibi biz de tam Vasfiye’yi buldu¤umuzu sand›¤›m›z anda onu kaybederiz. Bir sonraki hikâyede yer yer önceliklere dair imalarla karfl›laflsak bile, Vasfiye’nin yeniden infla ediliflini ve farkl› kad›n kimliklerini temsil ediliflini bir bulmacan›n peflinden gider gibi izleriz ‘gerçek’ Vasfiye’ye ulaflabilmek için. At›f Y›lmaz, 80 ortalar›na denk gelen Aaahh Belinda!.. ya da Hayallerim, Aflk›m ve Sen gibi kimi filmlerinde baflvurdu¤u bir usulü bu filmde çok daha ileri götürerek film dünyas›n›n kurmaca niteli¤ini kendini yans›tan bir anlat›mla sürekli gündeme getirir. Yazar karakteriyle seyircinin konumunun yer yer özdefllefltirilmesi farkl› Vasfiyeler aras›nda dolafl›rken yazar kadar seyirci için de Vasfiye’nin hayalini elzem, gerçe¤ine ulafl›lmas›n› da bir o kadar olanaks›z k›lar. Bir anlamda, filmin kurmaca dünyas›n›n kendini her f›rsatta belli eden karmafl›kl›¤› ve her bir erke¤in gözünden anlat›lan hikâyelerdeki üslup farkl›l›¤›, Vasfiye ve onun farkl› temsil biçimleri üzerinden Türk sinemas›n›n farkl› dönemlerini ça¤›r›r hâle gelir. ‹lk hikâyede Emin’in anlatt›¤› Vasfiye’yle Yeflilçam filmlerinin iki âfl›¤›n›n ortas›na düflüveririz, genç ve saf k›z sevdi¤i adama kaçar, jandarma basar. ‹kinci hikâyede köyden kasabaya geçilir ve yetmifllerden sek-

senlere uzanan erotik filmler kufla¤›na yakalanm›fl gibi hissederiz. K›rm›z› dekolte elbise ile pencereden sarkan, ‹¤neci Rüstem karakterinin fantezilerine hitap eden bir Vasfiye vard›r karfl›m›zda. Bir sonraki bölümde yafl›n› bafl›n› alm›fl Haflmet karakteriyle evlenip evinin kad›n› olan, yün h›rkas›yla fasülye ay›klay›p Orhan Gencebay flark›lar› dinleyen Vasfiye, Türk sinemas›ndaki arabesk furyas›n› yans›t›r. Son hikâyedeki Doktor Fuat karakteri ise bu kez seksen ortalar›nda -At›f Y›lmaz’›n kendisinin bafl›n› çekti¤i bir dizi filmde- karfl›m›za ç›kan kad›n›n aflk ve cinsellik hayat›na dair taleplerini dile getirmeye ve kendini ifade etmeye bafllad›¤› ama iliflkilerinin muhakkak ç›kmaza girdi¤i bir temsil biçiminin içine yerlefltirir Vasfiye’yi. K›sacas› At›f Y›lmaz, Ad› Vasfiye’yle Türk sinemas›n›n bir tür anlat›m krizine girdi¤inin tart›fl›ld›¤› seksenlerin orta yerinde Türk sinemas›n›n farkl› dönemlerinin ve anlat›m kal›plar›n›n bir tür resmi geçidini sunar bize. Böylelikle, ‘hangi Vasfiye?’ sorusu ‘hangi Türk sinemas›?’ sorusu olarak da düflünülebilir hale gelir. Filmin sonunda Vasfiye’yi bulamayan yazar, burufluk afiflli duvar›n önünde yürümeye devam ederken “Bulmad›m ama bulaca¤›m, bulaca¤›m...” der. At›f Y›lmaz, Türk sinemas›n›n seyircisiyle ba¤lar›n›n inceldi¤i bir dönemde aslolan›n bir hayalin peflinden gidebilmek oldu¤unu gösterir ve hâlâ o hayalin peflinden gitmeye devam edebilece¤imiz bir deneyim sunar Ad› Vasfiye’yle. Kaynak: Övgü Gökçe, altyaz›, 52, 2006.

”

100

Toplum ve ‹letiflim

Okuma Parças› Korku Sinemas› Korku filmleri, sineman›n en uzun ömürlü ve en çok ilgi gören türünü oluflturur. Sinema endüstrilerinin girdi¤i krizlerden etkilenmeyen, istenirse çok ucuza mal edilen, dünyan›n her yerinden tercih edilen filmlerdir bunlar. Ancak bu özellikleri -popülerlik, düflük maliyet- türün aleyhine ifllemifl, fliddete verilen a¤›rl›¤›n yaratt›¤› tepkiyle birlikte türün uzun süre görmezden gelinmesine neden olmufltur. Korku filmleri, ciddiye al›n›p incelenmeye baflland›ktan sonra da, daha çok olumsuz elefltirilerin hedefi halene gelmifltir. Korku filmleri, popüler kültür ürünlerine ve popüler filmlere yönelik olumsuz yaklafl›mlar›n özellikle de seyircinin “yanl›fl” yönde etkilenebilece¤ine iliflkin endifleleri bar›nd›ran yaklafl›mlar›n en kolay ve rahat biçimde sald›rabilece¤i bir türdür. Ancak yak›n y›llarda, farkl› de¤erlendirmelere de rastlanmakta, bu filmlerin muhalif ögeler de içerebilece¤i, en az›ndan toplumsal kayg› ve gerilimleri en net biçimde ortaya koymakta oldu¤u ileri sürülebilmektedir. Alttürlerinin çoklu¤unun yan› s›ra, bilim-kurmaca türünün baz› ögelerini tafl›yan bir grup melez filmi kapsad›¤› için korku sinemas›, s›n›fland›rma aç›s›ndan sorun yaratmaktad›r. Korku sinemas›n›n ay›r›c› özelliklerinden biri, yaln›zca Amerikan sinemas›n›n bir ürünü olmay›p Avrupa sinemas› taraf›ndan gelifltirilmifl olmas›d›r. Ancak Hollywood, 1930’larla birlikte birçok korku filmi üretmifl ve türün vazgeçilmezli¤ine büyük bir katk›da bulunmufltur. Avrupa ülkelerinin sinema endüstrilerinin son on befl y›lda iyice zay›flamas›, Amerikan sinemas›n› bugün, bu türün de tek sahibi yapm›fl görünmektedir. Hollywood, korku sinemas›n›n ticari aç›dan en garantili tür oldu¤unu, yetmiflli y›llar›n bafl›ndan seksenlerin ortalar›na dek fieytan (The Exorcist, William Friedkin 1973), Jaws (Steven Spielberg, 1975) gibi çok iyi gifle baflar›s› kazanan örnekler arac›l›¤›yla kan›tlam›flt›r. Bu durum türün, “süprüntü” say›l›p bir yana at›lm›fl olan eski örneklerini de kapsayan genifl bir elefltirel ilginin oda¤› haline gelmesine neden olmufltur. Korku filmlerinin herhangi bir ülkenin tarih ve co¤rafyas›yla kesin ba¤lar› yoktur. Bu nedenle, her ülke sinemas› kendi korku filmlerini yapm›fl -Alman sessiz sinemas›, ‹talyan, Japon ve ‹ngiliz sinemalar›- ve bunlar birbirini etkilemifl, alttürleri zenginlefltirmifltir. Vampirlerin kayna¤› Transilvanya olsa bile, bunlar dünyan›n her yan›na da¤›ld›klar›ndan kuflaklar boyu de¤iflik ülkelerde ortaya ç›kabilmektedir. Korku sinemas›, temel korku ve

kayg›lara yaslan›r ve bu yüzden de dünyan›n neresinde olsa seyirci bulabilmektedir. Zaman afl›nd›rmas›na u¤rayan tarzlar›n de¤iflmesi, yeni biçimlerin oluflmas› ya da eskilere modern korkular›n eklenmesiyle zenginleflerek kendini tazelemektedir. Amerikan sinemas›, teknolojik olanaklar› baflar›yla devreye sokarak, özel görsel iflitsel etki yöntemlerinin biçimsel olarak yenilenmesine katk›da bulunmaktad›r. Bütün bunlara karfl›n bu tür, sineman›n en küçümsenen, tehlikeli ve zararl› bulunup en çok elefltirilen, en çok sansüre u¤rayan türüdür. Korku türü, do¤aüstü ve esrarl› fleylerle ilgilendi¤inden, do¤rudan toplumsal terimlerle ele al›nmas› güçleflmekte ve tür bir anlamda marjinal hâle gelmektedir. Yukar›da da vurguland›¤› gibi korku sinemas›, uzun y›llar boyu, bütün popülerli¤ine karfl›n film elefltirisi taraf›ndan görmezden gelinmifltir. Christine Gledhill bu durumun nedenini, “Korku filmi mekanizmalar›n›n, klasik Hollywood’un ciddi elefltirel yaklafl›mlar› hak etti¤ini göstermeye çal›flanlar›n temel ald›¤› varoluflsal/ahlaki dramalar›n gelifltirilmesi konusunda hiçbir malzeme” sa¤lamamas›na ba¤lamaktad›r. Halbuki, korku sinemas›n›n arkas›nda, bat› kültürünün çok eskilerden kalma mitleri, bat›l inançlar› -vampir, kurt adam, fleytan, büyücü- ve edebi bir gelenek -Hofffman, Poe, Stevenson, Stoker- vard›r. Mary Shelley’in Frankenstein: Ya da Modern Prometheus (1818) adl› ünlü kitab›n›, bir akflam yüksek sesle okunan Alman hayalet öykülerinin ard›ndan girdi¤i iddia üzerine yazd›¤› bilinmektedir. Ayn› gecenin bir baflka ürünü ise, Dr. John Polidori’nin Vampir (1819) adl› yap›t›d›r. Her iki roman›n birkaç y›l sonra tiyatro uyarlamalar› yap›lm›fl ve bunlar Londra’da sahnelenmifltir. Yirminci yüzy›l›n bafl›nda, endüstrileflmifl kapitalist toplumlarda, bilim ve teknolojinin geliflmesinden duyulan ürküntü, kentsel yaflam›n yaln›zlaflan bireylerinin endifleleriyle birleflmifl; salg›n hastal›klar›n önlenmesi ve insan hayat›na daha fazla de¤er verilmesine karfl›n dinsel inançlar›n sars›lmas›, ölüm korkusunun niteli¤ini etkilemiflti. S›n›fsal konumunu yitirme, baflar›s›z olma gibi kayg›lar, eski tarz dayan›flman›n yerini alan rekabete dayal› iliflkiler ve kentsel yaflam›n kendine özgü suçlar›yla tehlikeleri, ölüm korkusuyla birlikte yaflam korkusunu da gündeme getirdi. Böylece yeni bir edebî yaklafl›m ortaya ç›kt› ve yazarlar, modern yaflama karfl› duyulan güvensizli¤in yaratt›¤› endifleleri dile getirirken pagan döneme ait korkular› da yeniden canland›rd›lar. Uzak ülkelerdeki do¤al ortamlar›ndan kopar›larak ken-

4. Ünite - Düfl mü, Gerçek mi?: Sinema

te getirilen yarat›klar -”yabanc›”, “öteki”-, yaflam›n s›rr›na akl›n› takarak tüm do¤al dengeleri altüst etmeye çal›flan bilim adamlar› -”düzenin bozulmas›”-, s›n›fsal z›tl›klar›n yaratt›¤› efsaneler -”kan emici soylular”- ve kiflili¤in bölünmesi -içimizdeki “öteki”- gündeme geldi, fantastik ögelerle zenginlefltirilerek aktar›ld›. Gotik edebiyat›n, on sekizinci yüzy›l›n sonlar›nda endüstri devrimi ‹ngiltere’sinde ortaya ç›kmas›, bu aç›dan bak›ld›¤›nda bir rastlant› de¤ildir. Nitekim Hoggarth da, 1700’lerde Londra’n›n ara sokaklar›n›, izbe meyhanelerini betimledi¤i tafl bask› ve karakalem çal›flmalar›yla, ayn› ürkütücü atmosferi resim alan›na tafl›m›flt›r. … Korku filmlerinde de, öteki tür filmlerinde görülen geleneksel dramatik yap› geçerlidir. Yani, çevrenin ve karakterlerin tan›t›lmas›ndan sonra, ilk küçük çat›flmalar, sorunlar do¤ar ve geliflirler. Bu süreç boyunca fliddete dayal› sald›r›lar ya da tehlike belirtici gerilimler ortaya ç›kar. Daha sonra gerilim doruk noktas›na ulafl›r ve bu noktada fliddetin yo¤unlu¤u da artar. Çat›flma korku filmlerinde de, westernlerde oldu¤u gibi fliddet kullan›larak çözülür. Bundan sonra yeniden dengesini bulan ortam›n, büyük bir tehlikeden kurtuluflun sa¤lad›¤› rahatl›¤›n bir ölçüde tad› ç›kar›l›r. Korku filmlerinin dramatik grafi¤i, büyük bir depremin öncesi ve sonras›ndaki sismografik iflaretlere benzemektedir ve çat›flmadan sonra da küçük sars›nt›lar devam edebilir. Çat›flman›n çözülmesi aç›s›ndan önemli olan noktalardan biri, kurtuluflun karmafl›k bilimsel yollarla de¤il çok s›radan basit bir yoldan elde edilmesidir. Birçok silah›n yok edemedi¤i uzayl›lar› ateflle yakmak, bakteriyle yok etmek, yürüyen bitkileri suyla ›slatmak yeterlidir. Yakarak yok etmenin yan› s›ra zamanla patlama, havaya uçurma da a¤›rl›k kazanm›flt›r. Psikopatlar›n yok edilmesi ise her türlü ayg›t›n kullan›lmas›yla olabilmektedir ve ateflli silahlardan çok -özellikle çat›flman›n evin içinde gerçekleflti¤i filmlerde- kesici aletler kullan›lmaktad›r. Ancak bu genel modele uymayan ve sonuçta belirli bir yenilgi, tümüyle kurtulamam›fll›k duygusu yaratan örnekler de vard›r. Bu durumun en çarp›c› örneklerinden ilki Rosemary’nin Bebe¤i’nin finalidir. Burada annenin bebe¤ini görmeye gidifliyle yükselen gerilim, onun gözlerinin seyirciye gösterilmesiyle t›rmand›¤› yerde kal›r ve film biter. Ayn› flekilde, Mars’tan Gelen Tehlike’nin ikinci çevriminin (Invasion of the Body Snatchers, Philip Kaufman, 1978) finalinde de tehlikenin giderilmesi mümkün olmad›¤›ndan gerilim, çat›flmaya dönüflemeden ulaflt›¤› en üst noktada kalmaktad›r. …

101

Korku filmlerinde “çevre’nin çok çeflitli olmas›, tüm kapal› ve aç›k mekanlar›n kullan›lmas›, kaç›n›lmaz olarak bu filmlerin görsel niteliklerini de etkilemektedir. Ancak d›fl mekânlar bile kullan›lsa, en az›ndan olaylar›n geliflim çizgisindeki bir noktadan itibaren; yani flirin, düzenli, p›r›l p›r›l bir küçük kasaban›n derinliklerindeki tehlikenin ilk iflaretleri al›nd›ktan sonra, belirli bir “kapal›l›k/yal›t›lm›fll›k” duygusu yaratmak zorunludur. Gündüz çekimleri yerini geceye, d›fl mekânlar iç mekânlara, odalara, bodrumlara, mahzenlere b›rak›nca; orman›n a¤açlar› iyice s›klaflacak, kamera gökyüzünü görüntülemez olacakt›r. Bu film türünde ürtütücü bir atmosferin, gerilimli anlar›n yarat›lmas› her fleyden önemli oldu¤undan, mizansen, kamera kullan›m› ve ›fl›k-gölge düzenlemelerine iliflkin görsel uylafl›mlar, nesnelere iliflkin ikonografik uylafl›mlardan daha fazla önem tafl›r. Silahlar, forkurdayan pipetler ve yan›p sönen ›fl›klar›yla laboratuvar ayg›tlar›, kasvetli görünüfllü evler, banyolar, haçlar ve ç›plak kad›n gövdeleri, ancak özel bir tarzda görüntülendiklerinde korku filmine ait ikonlar hâline gelir. Bunlar›n d›fl›nda kalabilecek tek öge canavar›n kendisidir. Canavar›n fiziksel “anormal”li¤i onu do¤rudan korku sinemas› ikonografisinin temel tafl› hâline getirmektedir. ‹ri cüsseli, yüzü maskeli psikopatlar› da ayn› gruba koymak mümkündür. Kötülü¤ün böyle biçimsel bir ipucu vermedi¤i, günlük yaflam›n s›radanl›¤› üzerine infla edilmifl olan filmlerde ise her fley sinematografik tüm yollar› kullanarak tehlikeyi “sezdirme”ye kalmaktad›r. Bankta oturan kad›n›n arkas›ndaki tele konan kufllar›n say›s› yavafl yavafl artar, kamera bir mekân›, insan gözüyle olan iliflkisini keserek al›fl›lmam›fl bir tarzda görüntülemeye bafllar, alacakaranl›kta a¤aç dallar› rüzgârdan e¤ilir, perdeler uçuflur ya da garaj›n kap›s› kapan›r, telefon kablosunun kesik oldu¤u yak›n çekimle gösterilir. Korku filmleri duygusal etkiye yöneldi¤inden gerilimleri, floklar› infla etmek üzere her türlü olana¤› ayn› anda sonuna dek ancak belirli bir zamanlama ilkesine ba¤l› olarak kullanmak durumundad›r. Böylece, fliddetli ›fl›k-gölge z›tl›klar›, ani ayr›nt› çekimler, abart›l› alt ve üst aç› kullan›mlar›, odadan odaya geçen karakteri arkadan izleyen kayd›rmalar, çok genifl aç›l› öznel çekimle bozulan görüntüler ve tehlikeyi son ana dek kurbana de¤il yaln›zca seyirciye göstermek üzere düzenlenmifl mizansenler, karakterlerin çerçeveye flafl›rt›c› tarzlarda girifli vb. ile korku filmlerinin görsel dünyas› infla edilmektedir. Ayr›ca, canavar›n, do¤aüstünün ya da psikopat›n farkl› dünyas›n›, karabasanlar›, sanr›lar› görsellefltirmek için, öteki türlere oranla daha fazla tek-

102

Toplum ve ‹letiflim

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› nik atraksiyona bafl vurulmaktad›r. Bu konuda, son y›llarda, bilgisayar canland›rma tekniklerinden büyük ölçüde yararlan›lmakta ve yepyeni olanaklarla çarp›c› etkiler yarat›lmaktad›r. Bütün bu de¤iflik kullan›mlar zamanla uylafl›m hâline gelmekte ve bir sahnenin ilk görüntüleri, seyirciye biraz sonra ne olaca¤›na iliflkin belirli bir fikir vermektedir. Zaman kullan›m› bu noktada iyice önem kazanmakta ve gerilim fazla uzad›¤›nda sonuçtaki etki tümüyle ortadan kalkmaktad›r. Korku sinemas›n›n bir baflka özelli¤i de, ses ve müzik kullan›m›na da en az görüntü denli özel bir a¤›rl›k vermek durumunda olmas›d›r. Otuzlu y›llardaki korku filmi patlamas›n›n arkas›nda sesli filme geçilmifl olmas›n›n büyük etkisi vard›r. Müzi¤in filmin geriliminin, temposunun düzenlenmesindeki katk›s› d›fl›nda, özellikle ses etkileriyle -nefes h›fl›rt›s›, kalp at›fl›, yaklaflan ayak sesi, g›c›rdayan bir merdiven, rüzgar›n u¤ultusu, elektrikli h›zar›n gürültüsü, hatta kesilen etin ç›kard›¤› ses- korku filmlerinin görmeye yönelik etkinli¤ine iflitme duyusu da kat›lm›fl ve korkutucu, tiksindirici etkilerin dozu iyice artt›r›lm›flt›r. Kaynak: Nilgün Abisel, Popüler Sinema ve Türler, ‹stanbul: Alan Yay›nc›l›k, 1995.

1. d

2. c 3. c 4. b 5. e 6. d

7. c

8. d

9. b 10. e

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sineman›n Do¤uflu ve Teknolojik Geliflimi” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Film Endüstrisi” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “ Seyirci” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Popüler Sinema” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tür Filmi” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bir Kitle ‹letiflim Arac› Olarak Sinema” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sineman›n Do¤uflu ve Teknolojik Geliflimi” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sineman›n Do¤uflu ve Teknolojik Geliflimi” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Film Endüstrisi” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ba¤›ms›z Sinema” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.

4. Ünite - Düfl mü, Gerçek mi?: Sinema

103

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›

Yararlan›lan Kaynaklar

S›ra Sizde 1 Afifller filme iliflkin pek çok fley söyler. Örne¤in; filmin ad›, yönetmeni, oyuncular›, slogan›, elefltirmenlerin yorumlar›ndan al›nt›lar, foto¤raf, illüstrasyon gibi görsel içerik afiflin bafll›ca ögeleridir. Bütün bu ögeler filmin türü, atmosferi hakk›nda bir fikir oluflturur. Filmin seyirciye vaat ettiklerine dikkat çeker. Bir y›ld›z›n çekici ve merak uyand›ran görüntüsü, filmin slogan› ve di¤er ögeler seyirciyi ikna etmek için ak›lda kal›c› ve çarp›c› biçimde düzenlenir. Siz de film afifllerini inceleyerek pazarlamada nas›l bir etkisinin olaca¤›n› tart›flabilirsiniz.

Abisel, N. (1995). Popüler Sinema ve Türler. ‹stanbul: Alan Yay›nc›l›k. Alberoni, F. (1979) “The Powerless ‘Elite’: Theory and Sociological Research on the Phenomenon of the Stars”, Sociology of Mass Communication, D. McQail (ed.). London: Penguin Books. Bayram, N. (1990). Geleneksel Anlat›lar ve Söylen: Türk Güldürü Filmleri Üzerine Yap›sal Bir Çözümleme. Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi. Bayram, N. (2002). Yeflilçam Romantik Güldürüleri ve Kültürel Temsiller. Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi. Berger, A. A. (1995). Essentials of Mass Communication Theory, Thousand Oaks: Sage Publications. Branegan, J. (1995). “Avrupa Hollywood’a Karfl›”, çev: Ersan Congar, Antrakt. (43) : 44-46. Butler, J.G. (1998). “The Star System and Hollywood”. The Oxford Guide to Film Studies. J. Hill, P.C. Gibson (eds.) Oxford: Oxford University Press. Büker S., C. Uluya¤c›. (1993). Yeflilçam’da Bir Sultan. ‹stanbul: Afa Yay›nlar›. Evren, B. (2003-2004). “Türk Sinemas›nda Yeni Bir Dönem: BA⁄IMSIZ S‹NEMACILAR”. Antrakt. (7576): 14-18. Hauser, A. (1984). Sanat›n Toplumsal Tarihi. çev: Y. Gölünü, ‹stanbul: Remzi Kitabevi. Kellner, D. (1998). “Hollywood Film and Society”. The Oxford Guide to Film Studies. J. Hill, P. C. Gibson (eds.) Oxford: Oxford University Pres. King, G. (2005). American Independent Cinema. London: Tauris and Company. Mast, G. (1998). Film Cinema Movie : A Theory of Experience. Chicago: University of Chicago Pres. Özgüç, A. (1995). “Türk Sinemas›nda 1994”, Antrakt. (41): 32-37. Özgüç, A. (1997). “Türk Sinemas›nda 1996”, Antrakt. (61): 24-26. Ryan M., D. Kellner. (1997). Politik Kamera : Ça¤dafl Hollywood Sinemas›n›n ‹deolojisi ve Politikas›. çev: E. Özsayar, ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›. Scognamillo, G. (1998). Türk Sinema Tarihi. ‹stanbul: Kabalc› Yay›nlar›. Ural, K. (2007). “2006 Box Office Raporu: Yerliler tam gaz...”. altyaz›. (59): 62-63. Williams, C. (1980). Realism and the Cinema. London: Routledge and Kegan Paul. Yavuz, S. (1996). “Salonlar Artarken Koltuk Say›lar› Azal›yor”, Antrakt, (53): 29-32.

S›ra Sizde 2 Film endüstrisinin sundu¤u filmler ne kadar çok say›da seyirci taraf›ndan izlenirse kazanç da o kadar büyük olacakt›r. Endüstrinin bafll›ca hedefi kazanmakt›r. Tür filmleri y›llarca denenmifl formüllere dayan›r. Seyircinin sevdi¤i kal›plar› tekrarlayan filmlerin yüksek gifle geliri sa¤layaca¤› varsay›l›r. Tür filmlerinin seyirciye vaat etti¤i hazlar hem bu kal›plar› tekrarlamalar›ndan hem de bu kal›plara dayanan farkl› filmler ortaya ç›kmas›ndan kaynaklan›r. Güldürü türündeki filmler çok seviliyorsa endüstri bu tür içinde çeflitlemeler yapmaya yönelir. S›ra Sizde 3 An›msayaca¤›n›z gibi, a¤ tabaka izlenimi gözün bir kusuruyla iliflkilidir. Göz, bir hareketin kronolojik olarak birbirini izleyen anlar›nda çekilmifl dura¤an görüntülerine art arda belli bir h›zla bakt›¤›nda hareketi bir bütün olarak kesintisiz biçimde görüyormufl izlenimi do¤ar. Gerçeklik izlenimi ise sineman›n anlat›m araçlar›n›n kullan›lma tarz›yla, anlat›sal ögelerin düzenlenme biçimiyle iliflkilidir.

Evdeki Dünya: Televizyon

5

E¤er yak›n çevremizdeki insanlar› izleyip dinleyebiliyorsak, televizyonu da izleyip dinleyebiliriz. Radyo ve televizyonun yayg›n çekicili¤i büyük ölçüde, bu arac›s›z eriflim duygusundan kaynaklan›r. Gerçek arac›lara dikkat edilmelidir, ancak, ço¤u kez onlar› gözden kaç›rmak kolayd›r. Bize sunulan, bir al›c› ve dü¤meden oluflan televizyondur: biz onu açabilir, kapatabilir ya da kanallar› de¤ifltirebiliriz. Tarihi boyunca yay›nc›l›k ola¤an tan›nabilir sosyal iletiflim düzenine bu anlamda hofl bir seçenek oluflturmufltur. Raymond Williams

Amaçlar›m›z

N N N N N N

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; televizyonun nas›l ortaya ç›kt›¤›n› ve ilk televizyon yay›nlar›n›n nas›l gerçeklefltirildi¤ini ö¤renebilecek; Türkiye’de televizyon yay›nlar›n›n nas›l bafllad›¤›n› ve nas›l geliflti¤ini aç›klayabilecek; televizyonun bir kitle iletiflim arac› olarak özelliklerini saptayabilecek; televizyona yönelik elefltirilerden haberdar olabilecek; televizyonda canl› yay›n kavram›n›n önemini kavrayabilecek; haber ve infotainment kavramlar›n› aç›klayabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.

105

106

Toplum ve ‹letiflim

Örnek Olay Tarih 11 Eylül 2001, Türkiye saatiyle saat 16.00 civar›nda televizyonlar normal yay›n ak›fl›n› keserek, Amerika Birleflik Devletleri’ndeki New York kentinin simgesi olan, Dünya Ticaret Merkezi binalar›n› göstermeye bafllad›. Kulelerin birinden yo¤un duman yükseliyordu. ‹lk dakikalarda ne olup bitti¤i anlafl›lamam›flt›. Söylentilere göre, bir yolcu uça¤› kaza sonucu binaya çarpm›fl ve binada mahsur kalanlar kurtar›lmaya çal›fl›l›yordu. Olayla ilgili yorumlar aktar›l›rken, canl› yay›ndaki görüntüde bir baflka uçak belirdi. Milyonlarca insan›n gözü önünde ikinci uçak sa¤lam olan di¤er gökdelene çarpt›. ‹kinci uça¤›n çarpmas›yla, olay›n asl›nda kaza de¤il, bir terör eylemi oldu¤u birkaç saniye içinde ortaya ç›km›fl, tüm dünyada televizyonlar› karfl›s›ndaki milyonlarca kifli dehflete düflmüfltü. Ülkenin di¤er eyaletlerinden gelen haberler, kaç›r›lm›fl ve havada olan baflka uçaklar›n varl›¤›n› da gösteriyordu. Bu arada iki bina yar›m saat arayla, yine tüm dünyadaki izleyiciler televizyonlar›n›n karfl›s›ndayken çöktü. ‹nsanlar bu dakikalar› soluklar›n› tutarak izlediler. Yeryüzünün süper gücü Amerika, canl› yay›nda, milyonlar›n gözü önünde kan kaybediyor, yetkililer flaflk›nl›klar›n› gizleyemiyorlard›. Yaklafl›k 2-3 saat süren canl› yay›nda, bir uçak Amerika’n›n beyni Pentogon’a, bir di¤er uçak ise bir al›flverifl merkezine çarpt›r›lm›flt›. Bir baflka uçak ise Beyaz Saray’a do¤ru ilerliyordu. O gün yaflananlar bizlere televizyonun ne derece güçlü bir ayg›t oldu¤unu yeniden hat›rlatt›. Öncelikle, televizyon yay›nlar› sayesinde tüm dünya, ayn› anda ve canl› olarak seri terör eylemlerini sanki bir film gibi izledi. Fakat yaflananlar kurmaca de¤il gerçekti. Bu canl› yay›n s›ras›nda tüm dünyada zaman neredeyse durdu. Kafalar kar›flt›, dehflet dakikalar› yafland›. Dünya tarihinde belki daha büyük terör olaylar› yaflanm›flt›, fakat hiçbiri bu derece etkili olmam›flt›. ‹lk uçaktan yaklafl›k yar›m saat sonra, ikinci uça¤›n di¤er kuleye çarpmas› büyük bir olas›l›kla tesadüf de¤ildi. Bu süre içerisinde televizyon ekiplerinin olay yerine gelece¤i ve televizyonlar›n canl› yay›na girece¤i biliniyordu. Bir baflka deyiflle, terör eylemi, televizyon yay›nlar› dikkate al›narak planlanm›fl olabilirdi. Görüldü¤ü gibi, art›k sadece gündelik hayat de¤il, savafl ve terör de televizyonun etkisi alt›nda. Bu nedenle, televizyonun etkilerini, toplumsal, ekonomik ve kültürel rolünü anlamaya çal›flmak, bireylerin yaflad›klar› ça¤› sorgulamas› aç›s›ndan büyük önem tafl›yor.

Anahtar Kavramlar • • • • •

Televizyonun Tarihçesi Canl› Yay›n Stereotip Televizyon ve Aile Tematik Yay›nc›l›k

• • • •

Tüketim Kültürü Kültür Endüstrisi Televizyon ve fiiddet Infotainment

‹çerik Haritas›

Toplum ve ‹letiflim

Evdeki Dünya: Televizyon

• TELEV‹ZYONUN KISA TAR‹HÇES‹ • TÜRK‹YE’DE TELEV‹ZYON YAYINLARI • B‹R K‹TLE ‹LET‹fi‹M ARACI OLARAK TELEV‹ZYON • CANLI YAYIN: fi‹MD‹ BURADA VE ANINDA • TELEV‹ZYONDA HABER‹N YEN‹ YÜZÜ: INFOTA‹NMENT

107

Ünite 5 - Evdeki Dünya: Televizyon

TELEV‹ZYONUN KISA TAR‹HÇES‹

N A M A Ç

1

Televizyonun nas›l ortaya ç›kt›¤›n› ve ilk televizyon yay›nlar›n›n nas›l gerçeklefltirildi¤ini ö¤renmek.

Ses iletilerinin elektromanyetik sinyallere dönüfltürülmesi, radyonun bulunmas›yla birlikte baflar›lm›flt›. Televizyon için art›k yap›lmas› gereken fley, görüntülerin elektromanyetik ortama aktar›lmas›yd›. ‹rlandal› bir telgraf operatörü olan Joseph May, 1873 y›l›nda gerçeklefltirdi¤i deneyler sonucunda televizyonun keflfinin ilk ad›mlar›n› atm›fl oldu. May, kendi üretti¤i selenyum çubuklar›n›n günefl ›fl›¤›na karfl› tepki verdi¤ini ve fotoelektrik bir etki yaratt›¤›n› fark etti ve günefl ›fl›¤›ndaki de¤iflimleri elektromanyetik sinyallere dönüfltürmeyi baflard›. ‹flte bu geliflme, t›pk› radyo teknolojisinde oldu¤u gibi sadece sesin de¤il, görüntülerin de elektromanyetik dalgalarla iletilebilece¤ini ispatlam›fl oldu. Televizyon teknolojisini kim keflfetti sorusunun yan›t› ise radyonun keflfinden çok daha karmafl›k. Çünkü farkl› ülkelerde yaflayan farkl› bilim adamlar›n›n televizyon teknolojisini gelifltirmek için yapt›klar› çal›flmalar, bu keflfin gururunu sadece bir kifliye vermeyi zorlaflt›rmakta. Fakat bu süreç içerisinde baz› geliflmeler var ki, televizyon tarihinde bu geliflmeleri ortaya ç›karan bilim adamlar›n› göz ard› etmek do¤ru olmayacakt›r. Televizyon teknolojisinin ortaya ç›k›fl›nda üç önemli geliflme öne ç›kar. Bunlardan ilki mekanik televizyon çal›flmalar›, di¤eri katot ›fl›n tüplerinin keflfi ve sonuncusu ise elektronik televizyon üzerine çal›flmalard›r. fiekil 5.1 Nipkow’un Mekanik Televizyon Sistemi

Mekanik televizyon çal›flmalar›nda en kayda de¤er ilerlemeyi Alman bilim adam› olan Paul Nipkow gerçeklefltirmifltir. Nipkow, spiral biçimde delinmifl selenyum hücrelerinden oluflan bir disk üretmifl ve bu araca döner disk ad›n› vermifltir. Bu arac›n içinde, kenarlar›ndan bafllayarak helezonik bir flekilde yerlefltirilen kare delikler vard›r. Bu deliklerden geçirilen elektrik ›fl›nlar› dönerek taranmakta ve bu taranan yerler ›fl›k ve gölge olarak, görüntü flekline dönüflmektedir. ‹ngiltere’de ise John Logie Baird, Nipkow’un döner diskini gelifltirmifl ve 1920’li y›llarda günümüz elektronik televizyon sisteminin ilk ad›mlar›n› atm›flt›r. Charles Francis Jenkins, Baird’in ‹ngiltere’de gerçeklefltirdi¤i çal›flmalar› efl zamanl› olarak Amerika’da hayata geçirir. Radiovision olarak adland›rd›¤› sistemiyle hareket eden siluet görüntüleri elde eder.

108

Toplum ve ‹letiflim

Resim 5.1

Öte yandan, televizyon ekranlar›n›n çal›flma prensibinin dayand›¤› katot ›fl›n tüplerinin temelleri ise, Baird ve Televizyon Sistemi 1897 y›l›nda bir Alman bilim adam› olan Karl Ferdinand Braun taraf›ndan at›lm›flt›r. Birinci Dünya Savafl› s›ras›nda Rus ordusunda radyo uzman› olarak çal›flan Zworykin, 1919 y›l›nda Amerika’ya göçmüfl ve 1923 y›l›nda ikenoskop (icenoscope) ad›n› verdi¤i ve elektronik taramada kullan›lan arac› gelifltirerek, ilk kez elektronik taramayla görüntü yay›n›n› gerçeklefltirmifltir. Bu araç, tarama ifllemini sat›r sat›r ve çok çabuk yapmakta ve sürekli bir resim geçiyor izlenimi vermektedir. ‹flte bu geliflmeler, günümüz televizyon teknolojisinin temellerini oluflturmas› aç›s›ndan büyük önem tafl›maktad›r. Tabii ki, televizyonun bulunuflunda katk›da bulunan baflka bilim adamlar› da olmufl, denemelerin çeflitli¤i günümüzde farkl› ülkelerde farkl› televizyon sistemlerinin kullan›lmas›na yol açm›flt›r. Televizyonun farkl› ülkelerdeki bilim adamlar›n›n efl zamanl› deneyleri ile bulunmas›nda oldu¤u gibi, ilk televizyon yay›nlar› da, yine çok yak›n zaman aral›klar›yla farkl› ülkelerde gerçeklefltirilmifltir. ‹lk denemelere 1935 y›l›n›n Mart ay›nda Almanlar taraf›ndan baflland›¤› söylenmektedir. Yine 1935 y›l›n›n kas›m ay›nda, Paris’te de bir televizyon stüdyosu kurulmufl ve bu stüdyodan test yay›nlar›na bafllanm›flt›r. Fakat bu yay›nlar henüz televizyon teknolojisinin test edilmesiyle s›n›rl› oldu¤undan fazla dikkat çekmemifltir. 1936 Berlin Olimpiyat Oyunlar›’nda ise durum oldukça farkl›d›r. Almanlar›n gelifltirdi¤i kamera kullan›larak bir televizyon yay›n› gerçeklefltirilmifl, bu yay›nla birlikte ilk kez bir toplumsal etkinlik canl› olarak yay›mlanm›flt›r. Yine 1936 y›l›nda Londra’da televizyon yay›n›na bafllanm›fl, hatta bu yay›nlar 1939 y›l›na dek sürmüfltür. Fakat II. Dünya Savafl›’n›n bafllamas›yla yay›nlara ara verilmifltir. ‹lk televizyon yay›nlar› günümüzdekinden oldukça farkl›d›r. Ekranda oluflan görüntü kalitesi hayli kötü ve siyah beyazd›r. Henüz kay›t teknolojisi geliflmedi¤inden, gerçeklefltirilen ilk yay›nlar›n kay›tlar› yap›lamam›flt›r. Ayr›ca, II. Dünya Savafl›, radyonun geliflimine ne derece h›z kazand›rm›flsa, televizyonun geliflimini de o Tarihte Bir Gün Montreal’de yap›lan 1976 Olimpiyatlar› televizyon yay›nlar›yla dünyan›n pek çok yerinden izlendi. Yar›flmalar› takip edenler, 14 yafl›ndaki Romen jimnastikçi Nadia Comaneci’nin yedi kez 10 tam puan alarak madalyalar› toplamas›na ve y›ld›zlaflmas›na tan›k oldular. Bütün dünya bas›n› bu küçük sporcudan söz etti. Kanada’n›n CBC televizyonu, ço¤unu canl› yay›nlar›n oluflturdu¤u 175 saatlik bir yay›n maratonu gerçeklefltirdi. Dünyan›n çeflitli ülkelerinden 70 yay›n kuruluflu Montreal Olimpiyatlar›n›n görüntülerini CBC televizyonundan alarak yay›nlad›lar. Bu yay›nlar arac›l›¤›yla Olimpiyatlar 1 milyar insana ulaflt›. CBC, 1976 Montreal Olimpiyatlar›n› yay›nlayabilmek için 103 kamera, 83 video kay›t cihaz›, 19 yay›n arabas› kulland›.

109

Ünite 5 - Evdeki Dünya: Televizyon

derecede yavafllatm›flt›r. Savaflla birlikte a¤›r bir yük alt›na giren devletler, televizyon gibi yeni bir kitle iletiflim arac›n› gelifltirmek için ne maddi ne de manevi bir güç bulabilmifllerdir. Televizyonun teknolojik evrimini tamamlamas› ve yayg›n bir flekilde kullan›lmaya bafllanmas› için, önce savafl›n bitmesi gerekmifltir. ‹kinci Dünya Savafl›’ndan sonra televizyon üzerine yap›lan çal›flmalar h›z kazan›r. Farkl› ülkelerde gelifltirilen teknolojiler sayesinde, farkl› televizyon sistemleri uygulamaya sokulur. Bu sistemler sadece görüntünün oluflturulmas› ve iletilmesi ile ilgili teknik konular› kapsam›flt›r. Teknolojinin evrimi kadar önemli olan kurumsal yap›lanman›n temelleri ise, radyonun geliflimi ile birlikte zaten oluflmufl durumdad›r. Televizyon yay›nlar› da radyonun geliflim çizgisini izler. Hatta radyo yay›n› yapan birçok kurum ya da flirket, kendi televizyon kanallar›n› kurmakta gecikmez. Avrupa’da ise özel giriflim televizyonlar›ndan çok, devlet televizyonlar› gündemdedir ve t›pk› radyo yay›nlar›nda oldu¤u gibi, televizyon yay›nlar› da devletlerin kontrolü alt›nda geliflmifltir. Devletçi bir anlay›fl içinde yap›lanan Avrupa televizyon yay›nlar›, bu nedenle ulusal model olarak adland›r›l›r. Ayr›ca birçok Avrupa ülkesinde televizyon yay›nlar›nda teknolojik geliflim Amerika Birleflik Devletleri’ndeki kadar h›zl› olmam›fl, bunun yan›nda Amerika’da televizyon al›c›lar›n›n say›s›nda da h›zl› bir art›fl yaflanm›flt›r. Örne¤in, Amerika Birleflik Devletleri’nde 1956 y›l›nda 450 kanal ülkenin neredeyse tamam›na yay›n yaparken, Fransa’da nüfusun sadece % 41’ine, ‹ngiltere’de ise % 80’ine televizyon yay›nlar› ulaflabilmektedir. Yine Amerika’da ilk renkli televizyon yay›nlar› 1950’li y›llarda gerçeklefltirilirken, birçok Avrupa ülkesi renkli yay›na geçebilmek için 1960’l› y›llar›n sonlar›na dek beklemek durumunda kalm›flt›r. Televizyonun teknolojik evriminin farkl› ülkelerde ve farkl› bilim adamlar›nca sürdürülmesi, modern televizyon sistemlerindeki farkl›l›klar› da beraberinde getirmifltir. PAL, SECAM ve NTSC olarak adland›r›lan bu ayr›m›n temelinde ise görüntünün oluflturulmas›ndaki farkl›l›klar yatmaktad›r. Örne¤in, Fransa d›fl›nda birçok Avrupa ülkesinde 625 sat›r say›s› ile yay›n yapan PAL standard› kullan›l›rken, Franfiekil 5.2 Dünyada Kullan›lan Yay›n Standartlar›n›n Da¤›l›m›

Kaynak: http://stjarnhimlen.se/tv/tv.html

110

Toplum ve ‹letiflim

s›z sistemi olarak bilinen ve daha az tercih edilen SECAM standard› ise yine 625 sat›r say›s›nda görüntü üretmesine ra¤men renklerin oluflturulmas›nda di¤erlerinden farkl› bir sistem kullan›r. Amerika, Japonya ve baz› Asya ülkelerinde kullan›lan NTCS sisteminde ise sat›r say›s› 525’dir. 2000’li y›llara gelindi¤inde ise hâlâ tüm dünya ülkelerini bir araya getirecek bir yay›n standard› hayata geçirilememifltir.

TÜRK‹YE’DE TELEV‹ZYON YAYINLARI

N AM AÇ

2

Türkiye’de televizyon yay›nlar›n›n nas›l bafllad›¤›n› ve nas›l geliflti¤ini aç›klamak.

Türkiye’de televizyon yay›nlar›, Avrupa’dan da geç bafllam›flt›r. Türkiye’de ilk televizyon çal›flmalar› 1953 y›l›nda ‹stanbul Teknik Üniversitesinin Elektronik Laboratuar›nda gerçeklefltirilmifltir. Henüz yeni bir teknolojinin denemeleri olarak nitelenebilecek bu çal›flmalar›n, Türk televizyonculuk tarihi için önemli bir yeri vard›r. O y›llarda sadece Beyo¤lu bölgesinde izlenebilen ve 15 günde bir, 60 dakika süreyle yap›lan bu yay›nlar bir e¤itim televizyonu niteli¤indedir. Fakat kurumsal yay›nc›l›¤a geçifl süreci içerisinde, televizyon yay›nlar›n› gerçeklefltirecek personelin yetifltirilmesi aç›s›ndan ciddi bir rol üstlenmifltir. Düzenli olarak televizyon yay›nlar›n› gerçeklefltirmesi amac›yla 1963 y›l›nda Türkiye Radyo Televizyon Kurumu kurulmufl ve 2 Ocak 1964’te yay›mlanan Türkiye Radyo Televizyon Kurumu Kanunu ile televizyon yay›nlar›n› yapma yetkisi TRT’ye devredilmifltir. 1967 y›l›nda Alman hükümetinin yapt›¤› yard›mla, TRT Ankara Televizyonu 31 Ocak 1968 tarihinde deneme yay›nlar›na ve 31 Aral›k 1968’de ise resmi yay›nlara bafllam›flt›r. Bu dönemde sadece Ankara ili içinde gerçeklefltirilen yay›nlar, 1972 y›l›ndan bafllayarak yavafl yavafl di¤er illere de ulaflm›flt›r. 1977 y›l›na gelindi¤inde ise ülkenin % 60’›na televizyon yay›nlar› iletilebilir hale gelmifltir. Türkiye’de renkli televizyon yay›nlar›na ise ancak 1 Temmuz 1984 tarihinde geçilebilmifltir. Türk toplumu, ikinci televizyon kanal› ile 1986 y›l›nda buluflmufltur. TRT3’ün yay›na geçme tarihi ise, 1989’dur. Türkiye televizyon yay›nlar› konusundaki en h›zl› at›l›mlar 90’l› y›llara denk gelir. 1990 y›l›n›n mart ay›nda, Magic Box Star Televizyonu’nun Almanya’dan uydu arac›l›¤›yla yapt›¤› yay›nlarla, Türkiye özel televizyon yay›nc›l›¤›yla tan›fl›r. Bu döneme kadar TRT yay›nlar›n› izleyen Türk halk› için yay›na bafllayan bu yeni kanal, asl›nda çok önemli de¤iflimlerin sinyallerini de beraberinde tafl›maktad›r. O y›llarda Türkiye s›n›rlar› içerisinde özel televizyon yay›nlar› yapmak yasakt›r, fakat bu yasak teknolojinin olanaklar› kullan›larak delinmifltir. 20 Kas›m 1994’te gerçeklefltirilen anayasa de¤iflikli¤i ile özel televizyon yay›nlar›n›n önündeki yasal engellerin kald›r›lmas›yla birlikte, birçok televizyon kanal› yay›na bafllar. 90’l› y›llarda neredeyse her y›l bir iki televizyon kanal› kurulur ve bunlardan baz›lar› birkaç y›ll›k k›sa yay›n hayatlar›ndan sonra yay›nlar›n› sona erdirir. 1993 y›l›nda ilk kez flifreli bir kanal yay›na bafllar. fiifreli yay›nlar bu kanala üye olan ve televizyonlar›n› kod çözücü bir ayg›ta ba¤layarak, ayl›k ödeme yapanlar taraf›ndan izlenebilmifltir. 1999 y›l›nda ise, farkl› bir yay›n platformu devreye girer. Bu platform tek bafl›na bir kanal yay›n› de¤il, birçok televizyon ve radyo kanal›n› içine alan say›sal bir uydu yay›n paketini içerir. Ayl›k ücret karfl›l›¤›nda televizyon yay›nlar›n› izleyicilere ulaflt›r›r. Bu yay›nlar›n görüntü ve ses kalitesi di¤er yay›nlara göre daha yüksektir. 2006 y›l›na gelindi¤inde ise Türkiye’de 23’ü

111

Ünite 5 - Evdeki Dünya: Televizyon

ulusal, 16’s› bölgesel ve 213’ü yerel olmak üzere toplam 252 televizyon kanal› yay›n yapmaktad›r. Karasal Televizyon Lisans Tipi

SIRA S‹ZDE

Yay›nc› Kurulufl Say›s› D Ü fi Ü N E L ‹ M

Ulusal Televizyon

23

Kaynak: S O R U www.rtuk.org.tr

S O R U

Bölgesel Televizyon

Tablo 5.1 SIRA S‹ZDE Karasal Analog Lisansl› Televizyon Kanal› Say›s› D Ü fi 2006 ÜNEL‹M verileri.

16 D‹KKAT

D‹KKAT

Yerel Televizyon

TOPLAM

213

SIRA S‹ZDE

252

AMAÇLARIMIZ

N N

K ‹ T A Phem TRT’nin ‹smail Cem’in TRT’de 500 Gün (‹stanbul: Cem Yay›nevi, 1976) adl› kitab›nda hem de bir dönem Türkiye’sinin hikayesini bulabilirsiniz.

N

B‹R K‹TLE ‹LET‹fi‹M ARACI OLARAK TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON A M A Ç

3

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

Televizyonun bir kitle iletiflim arac› olarak özelliklerini saptamak. ‹NTERNET

Televizyon yay›nlar›, kendinden önceki ses, görüntü üretme ve aktarma sistemlerinin izlerini tafl›sa da televizyon görüntüsü, sinema ve foto¤raftan farkl› bir flekilde oluflur. Foto¤raf ve sinema, bir yüzey üzerine ›fl›k yans›t›lmas›yla gerçekleflen kimyasal bir süreç sonucunda görüntü üretirken, televizyon teknolojisi görüntüyü ›fl›kl› bir yüzeyde elektronik olarak oluflturur. Televizyon ekran› görüntüsü, farkl› renk tonlar›nda yan›p sönebilen küçük piksellerin bir araya gelmesiyle görünebilir hal al›r. Bu süreçteki en önemli ayr›m, sadece televizyona özgü olan, görüntü ve sesi ayn› anda üretebilme ve iletebilme özelli¤idir. ‹flte bu özellik, televizyonun bir kitle iletiflim arac› olarak di¤er kitle iletiflim araçlar›ndan farkl›l›¤›n› ortaya ç›kar›r. Televizyon (television), Yunanca tele (uzak) ve Latince visio’dan gelen vision (görüfl) kelimelerinin birleflimiyle uzagörüm, uzaktan görüntü anlam›na gelen bir terimdir. ‹lk kez “Scientific America” dergisinin 1907 Haziran say›s›nda kullan›lm›flt›r. Televizyon; hem ses, hem de hareketli görüntüyü milyonlarca kifliye ayn› anda iletebilmektedir. Yani görsel ve iflitsel olarak kodlanan iletiler ayn› anda milyonlarca al›c›ya ulaflmaktad›r. Bu özellik, televizyona daha önce hiçbir kitle iletiflim arac›nda olmayan bir güç kazand›rm›flt›r. Televizyonun bu gücü, dünyada olup bitenleri an›nda evimize getiren, salonlar›m›zdan kilometrelerce uzaktaki çevreyi gözetlememizi sa¤layan farkl› bir boyut oluflturur. Televizyonu ça¤›n en yetkin kitle iletiflim arac› haline dönüfltüren ögeler k›saca flu flekilde s›ralanabilir: • Televizyon, sesli ve hareketli görüntüler üretir. • Televizyon, üretti¤i görsel ve iflitsel iletileri kaynaktan çok uzak mekânlara aktarabilir.

‹NTERNET

112

Toplum ve ‹letiflim

Reklam: ‹nsanlar› gönüllü olarak belli bir davran›flta bulunmaya ikna etmek, dikkatlerini bir ürüne ya da hizmete çekmeye çal›flmak veya belirli bir görüflü ya da tutumu benimsemelerini sa¤lamak amac›yla oluflturulan; iletiflim araçlar›ndan yer ya da süre sat›n almak yoluyla sergilenen veya baflka biçimlerde ço¤alt›l›p da¤›t›lan ve bir ücret karfl›l›¤› oluflturuldu¤u belli olan duyurudur.

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

1

• Televizyonun aktard›¤› görsel ve iflitsel iletiler uzak mekânlarda bulunan ve bir kitle oluflturacak kadar çok al›c› taraf›ndan ayn› anda izlenebilir. • Televizyon taraf›ndan yay›nlanan görsel ve iflitsel iletiler, yay›nlar› alan televizyon al›c›s› say›s› kadar ço¤alt›lm›fl (yeniden üretilmifl) olur. Böyle bir görüntü teknolojisini, bir kitle iletiflim arac› haline dönüfltüren süreçte, radyonun kitle iletiflim arac› olarak ald›¤› yol, televizyon için bir k›lavuz oluflturmufl; ilk televizyon yay›nlar›n›n yap›s› da radyo yay›nlar›na öykünülerek ortaya ç›kar›lm›flt›r. Örne¤in, televizyon program türlerinin oluflturulmas›nda, radyoda hâlihaz›rda var olan yap› kullan›lm›fl, radyo haberleri televizyon yay›nlar›yla görsel bir hal alm›fl, müzik programlar› video kliplere dönüflmüfl, radyo oyunlar› ise televizyon dizileri flekline dönüflmüfltür. Televizyonun bu derece yayg›n bir kitle iletiflim arac› olmas›n›n bir di¤er nedeni ise, izleyicilerin yay›nlara ulaflabilmesi için sadece bir televizyon al›c›s› ve bir anten edinmelerinin yeterli olmas›d›r. Örne¤in, gazete okumak için her gün gazete sat›n almak, film izlemek içinse sinema salonuna gitmek ve bir sinema bileti edinmek gerekmektedir. Oysa bir al›c› edindikten sonra, pek çok televizyon yay›n›n› hiçbir ücret ödemeden izlemek mümkündür. fiifreli yay›nlar›n ço¤ald›¤› günümüzde bile, yay›nlara ücret ödemeden izlenebilecek birçok televizyon kanal› vard›r. Asl›nda, pek çok televizyon yay›n›n›n görünüflte ücretsiz izlenebilmesinin alt›nda farkl› nedenler yatmaktad›r. Televizyon yay›nlar›n›n gerçekleflmesi için belirli harcamalar yap›lmakta ve bu harcamalar›n büyük bölümü televizyonda yay›nlanan reklamlardan elde edilen gelir ile karfl›lanmaktad›r. Mal ve hizmet üreten firmalar da reklâm harcamalar›n› satt›klar› ürünlerden ç›karmaktad›r. Yani k›sacas› televizyon yay›nlar›n›n bedeli, sat›n ald›¤›m›z tüm ürünlerin içinde gizli bir pay olarak bize yans›maktad›r. Günümüz televizyon yay›nc›l›¤›nda reklamlar sadece reklam kuflaklar›nda m› yer al›r? SIRA S‹ZDE Türkiye’de özel televizyon yay›nlar›n›n ço¤almas›, serbest pazar ekonomisi uyD Ü fi Üyükselifle NEL‹M gulamalar›n›n geçti¤i bir döneme rastlar. Televizyonun kitle iletiflim arac› olarak cazip özelliklerinin fark edilmesiyle birlikte, evlerin salonlar›ndaki en özel bölümlerde yerini televizyonlar al›r. Televizyon, ilk olarak ailelerin S O R radyolar›n U akflam saatlerindeki ev yaflamlar›n› de¤ifltirmifltir. Çünkü ilk yay›nlar akflamüstü bafllamakta ve üç dört saat sonra sona ermekteydi. ‹lk y›llarda, gerek yap›m ve yöD‹KKAT netim, gerekse yay›n aktarma sürecindeki güçlükler nedeniyle 24 saat yay›n yap›lam›yordu. Haberleri, dizileri izleyebilmek amac›yla bir araya gelen ve yay›nlar›n S‹ZDE insanlar için televizyon, salonlar›n baflköflesinde a¤›rlanan bafllamas›n›SIRA bekleyen önemli bir konuktu. Günümüzde ise, her saat aç›k olan, yaflam›n do¤al bir parças› haline gelmifl bir araçt›r. AMAÇLARIMIZ Görsel-iflitsel oluflu nedeniyle güçlü bir kitle iletiflim arac› olan televizyon, toplumsal kurumlar›n, yaflam biçimlerinin, de¤erlerin, bofl zaman al›flkanl›klar›n›n de¤ifliminde önemli K ‹ T A bir P rol oynamaktad›r. Bu rol çerçevesinde, toplumsal iliflkilerde ve özellikle aile iliflkilerinde yaflanan de¤iflimler öne ç›kmaktad›r. Aile yap›s›nda yaflanan de¤iflimler flu bafll›klarla özetlenebilir: • AileT Eiçindeki iliflkilerin ve hiyerarflik yap›n›n çözülmesi. L E V ‹ Z Y O geleneksel N • Aile içerisinde, kad›n ve erke¤in rollerine bak›fl aç›s›n›n de¤iflmesi. • Toplumun daha fazla tüketmeye özendirilmesiyle, tüketim al›flkanl›klar›n›n de¤iflmesi ve çal›flmaya daha çok zaman ay›rarak birlikte geçirilen zaman›n ‹NTERNET azalmas›.

N N

113

Ünite 5 - Evdeki Dünya: Televizyon

• Evlerde bulunan televizyon al›c›lar›n›n, televizyon kanallar›n›n ve program çeflidinin ço¤almas›yla; aile bireylerinin ayr› odalarda, farkl› programlar seyretmesi ve böylece aile içi iletiflimin azalmas›. Al›c› say›s›n›n h›zla artmas› ve yay›n saatlerinin uzamas›yla birlikte televizyon SIRA S‹ZDE yay›nc›l›¤›nda iki farkl› olgunun gitgide geliflti¤i gözlenir. Bunlardan ilki televizyon yay›n ak›fl›d›r. Televizyon bu konuda da radyoda var olan yay›n ak›fl› flablonunu temel al›r ve gelifltirir. Radyo ça¤›ndan kalma bir al›flkanl›k olan akflamlar› ailece D Ü fi Ü N E L ‹ M radyo dinleme al›flkanl›¤›n›n yerini birlikte televizyon izleme eylemi al›r. Modern yaflam›n ritmi televizyonda prime time ad› verilen bir kufla¤›n ortaya ç›kmas›na yol S O R U açar.

SIRA S‹ZDE Yay›n Ak›fl›: Televizyonda yay›nlanacak farkl› türlerdeki programlar›n D Ü fi Ü N E L ‹ M yay›n s›ralar›, saatleri ve sürelerinden oluflan planlamad›r. S O R U

Prime time kavram›n› an›msamak için Her Yerdeki Ses: Radyo ünitesinde, D ‹ K K A T Prime TimeDrive Time bölümünü yeniden okuyunuz. SIRA S‹ZDE

N N

Fakat televizyon yay›nlar›n› oluflturan temel yap› tafl› sadece yay›n ak›fl› de¤il, bu yay›n ak›fl› içinde gerçeklefltirilen yay›nlar›n özellikleriyle de iliflkilidir. Çünkü bu süreç içerisinde televizyon program türleri kavram› ön plana ç›kar. Yine radyoAMAÇLARIMIZ da oldu¤u gibi, sinemadaki film türlerinin ayr›mlamalar›ndan da faydalanarak televizyonda farkl› program türleri yap›lmaya bafllan›r. Televizyonun ifllevleri göze al›‹ T A P narak yap›lan bu ayr›mlamada birçok yeni tür ortaya ç›kar veK yay›nlar›n çeflitlili¤i sa¤lan›r. Örne¤in, televizyonun e¤lendirme ifllevine karfl›l›k e¤lence programlar›, e¤itici ifllevini yerine getirebilmek için e¤itim programlar› ve haber verme ifllevini T E L E gibi V ‹ Z Y Obirçok N yerine getirebilmek için de haber programlar›n›n oluflturulmas› farkl› program türü televizyon yay›n ak›fl› içinde yer al›r.

N

Kültür Endüstrisi ve Televizyon A M A Ç

4

D‹KKAT

‹NTERNET

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

Televizyona yönelik elefltirilerden haberdar olmak.

Bir kitle iletiflim arac› olarak televizyon, tüketim kültürüne yönelik elefltirilerin hedeflerinden biridir. Bu elefltiriler genelde, Frankfurt Okulu olarak an›lan, Theodor W. Adorno, Herbert Marcuse, Erich Fromm, Max Horkheimer gibi kuramc›lar›n temsil etti¤i bak›fl aç›s›na dayan›r. Frankfurt Okulu’na göre; Sanayi Devrimi ile ortaya ç›kan tüketim kültürü, yaflam›n tüm katmanlar›nda etkin olarak rol oynamakta, ço¤alt›m teknolojilerinin geliflmesiyle birlikte, sadece mal ve hizmetler de¤il, müzik, sanat, haberleflme ve e¤lence gibi kültürel etkinlikler de birer tüketim nesnesine dönüflmektedir. Frankfurt Okulu temsilcileri bu olguyu kültür endüstrisi olarak adland›r›r ve kitle iletiflim araçlar›n› da bu kültür endüstrisinin bir parças› olarak görür. Kitle iletiflim araçlar›, kültür endüstrisinin toplumun bütün katmanlar›n› içine almas›nda ve varl›¤›n› sürdürebilmesinde rol oynamaktad›r. Kültür Endüstrisi, Frankfurt Okulun’dan, Max Horkheimer ve Theodor Adorno taraf›ndan gelifltirilen ve kullan›lan ana kavramlardan biridir. Kültürün kendisinin bir endüstri ve kültür ürünlerinin de metalar haline geldi¤ini ifade eder. Kültür endüstrisi kavram›, gündelik yaflam›n s›k›c›l›¤›na karfl› geçici bir kaç›fl olana¤› sunmas› karfl›s›nda bireylerin oyalanma ve zihinsel uzaklaflma sürecine girerek sistemin süreklili¤ini sa¤lamas›na destek oldu¤unu vurgular.

Tüketim Kültürü: Temelleri Sanayi Devrimi’nin üretimtüketim-yeniden üretim ilkesine dayanan, üretimden çok tüketimi hedef alan ve sadece ihtiyaçlar›n de¤il, arzular›n da tatmin edilmeye çal›fl›ld›¤› kültürel ortamd›r.

114

Toplum ve ‹letiflim

Televizyon: Küresel Köy Evlerdeki televizyon al›c›lar›n›n, yay›n yapan kanallar›n say›s› artt›kça; televizyon bofl zaman› daha fazla dolduran bir kitle iletiflim arac› haline gelmifltir. Televizyon, bireylerin serbest zamanlar›n› doldurmada daha önceki kitle iletiflim araçlar› ile k›yaslanamayacak kadar etkin ve talepkârd›r. Ayr›ca sadece iflitme duyusunu de¤il, görme duyusunu da sürekli meflgul ederek, izleyiciyi belirli bir konuma sabitler. Yaflanan teknolojik geliflmeler, yay›n maliyetlerinin ucuzlamas›na neden olmufl, bu ise yay›n saatlerinin artmas› sonucunu do¤urmufltur. Ayn› zamanda bir yandan da uzmanlaflm›fl yay›nlar gerçeklefltirilmeye bafllanm›flt›r. Bu yay›nlar; haber, ekonomi, spor, müzik, sanat, moda, e¤lence gibi ana temalar üzerinde yo¤unlaflan yay›nlard›r ve bu nedenle tematik yay›nlar olarak adland›r›r. Tematik yay›nlar›n ortaya ç›kmas›nda, geliflen teknoloji, televizyon al›c›lar›n›n ucuzlamas› ve evlerdeki al›c› say›s›n›n ço¤almas›, izleyicinin tüketim al›flkanl›klar› ve tercihlerine göre s›n›fland›r›lmas› e¤ilimi etkili olmufltur. Günümüz toplumunda birey, sanayi öncesi toplumlarda oldu¤u gibi birkaç de¤iflkenin de¤il, pek çok farkl› de¤iflkenin etkisindedir. Toplum ve birey iliflkisi de tek yönlü de¤il, çok yönlüdür. Bir televizyon izleyicisi; bir ülke vatandafl›, bir müziksever, bir seçmen, bir aile üyesi, bir çal›flan vb. gibi, farkl› kimlikleriyle toplumdaki rolünü almakta ve televizyon yay›nlar›yla bu kimlikler pekifltirilerek sürecin devaml›l›¤› sa¤lanmaktad›r. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda, televizyon, izleyicilerine tek boyutlu olarak yaklaflmaz. ‹zleyiciyi, kimi zaman bir baba, kimi zaman ise bir spor kulübü taraftar› gibi konumland›r›r. Fakat tüketim kültürü içinde bu roller ve kimliklerden biri di¤erlerinden her zaman daha can al›c› bir öneme sahiptir. Bireyin hangi rolüne seslenirse seslensin, televizyonun üstü örtük biçimde hedefledi¤i, bir ürünün potansiyel müflterisi olma alt kimli¤idir. SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

2

SIRAFutbol S‹ZDE Ligini yay›nlayan spor kanallar› birer tematik kanal m›d›r? Türkiye Birinci

Televizyonun tüm dünyada yayg›nlaflmas›n›n, küresel bir enformasyon a¤› D Ü fi Ü N E L ‹ M oluflturmas›n›n bireylerin dünyay› alg›lay›fl›n› da de¤ifltirdi¤i söylenebilir. Art›k sadece yak›n çevreye ait yerel bilgilere de¤il, dünyada olup biten pek çok fleyin bilS Oolana¤› R U gisine ulaflma vard›r. Böylelikle televizyon, bireylerin kendilerini yaln›zca yaflad›klar› çevre, kent, toplum içinde de¤il, dünya içinde konumland›r›p, alg›lamalar›na zemin Marshall McLuhan, bu gerçe¤i Küresel Köy adl› kitab›nda D ‹ K Khaz›rlar. AT dile getirmifltir. McLuhan’a göre, kitle iletiflim araçlar›, oluflturduklar› enformasyon a¤›yla birlikte, ülkeler aras›ndaki fiziksel mesafeleri ortadan kald›rm›fl, kültürel etSIRA S‹ZDE kileflimlerin gerçekleflmesinde önemli rol oynam›fl ve iletiflim s›n›rl›l›klar›n› ortadan kald›rarak dünyay› küresel bir köy haline dönüfltürmüfltür. Dünyada yaflanan ekonomik geliflmelerden, politik çat›flmalara kadar, olup biAMAÇLARIMIZ ten her fley televizyonla birlikte, ayn› anda, birçok evin oturma odas›na aktar›lmaktad›r. Birey olarak bu enformasyon ak›fl›ndan uzak kalmak çok zordur. Bireyler art›k eskisinden K ‹ Tçok A Pdaha fazla enformasyona maruz kalmakta, bir bak›ma enformasyon bombard›man› içinde yaflamlar›n› sürdürmektedir. Postman, bu bilgi kirlili¤ini dezenformasyon olarak adland›r›r. Yine Postman’a göre dezenformasyon, “yan›lt›c› (yersiz, parçal› veya yüzeysel) enformasyon, yani insanda bir fley T E L E V ‹ Z ilgisiz, YON hakk›nda bilgi sahibi olma illüzyonu yaratan, oysa asl›nda insan› bilgilenmekten uzaklaflt›ran enformasyon demektir.” (Postman, 1994:119)

N N

‹NTERNET

Ünite 5 - Evdeki Dünya: Televizyon

115

Bir ‹deolojik Ayg›t Olarak Televizyon Televizyonun görsel-iflitsel bir araç olmas›, izleyiciyi edilgenlefltirmesi, iletiflim kuramc›lar›n›n üzerinde durdu¤u konulardan biridir. Bu etkinin sadece fiziksel olarak gerçekleflti¤i düflünülmemelidir. Televizyon izleyicilerinin sadece fiziksel olarak de¤il, ayn› zamanda alg›sal ve düflünsel olarak da edilgenleflti¤i savunulmaktad›r. ‹zleyiciler, televizyon yay›nlar›nda her gün karfl›laflt›¤›m›z çeflitli konulardaki kan› önderlerine ihtiyaç duyar hale gelmifltir. ‹zleyici bir bak›ma kendi düflünce ve mant›k zincirini, yine kendi eliyle bu medyatik kan› önderlerine teslim etmektedir. Televizyonun görsel-iflitsel bir araç olmas›ndan ve canl› yay›n olana¤›ndan kaynaklanan gücü nedeniyle, televizyonla ilgili tart›flmalar bir sistem elefltirisine do¤ru yönelmifltir. Daha önce de söylenildi¤i gibi, televizyonun geliflim süreci, Avrupa ve Amerika’da serbest pazar ekonomisinin uygulanmas› süreciyle efl zamanl› olarak ilerlemifltir. Geçerli olan sosyoekonomik ve politik sistem varl›¤›n› korumak ve pekifltirmek için televizyondan yararlan›rken, medya sektörü de bu ortamda daha rahat güçlenme olana¤› bulmaktad›r. Kitle iletiflim araçlar›n› kontrol edenlerin, kültürel, siyasal ve ekonomik iktidar› elde etmek aç›s›ndan önemli bir güce sahip olduklar› ve bu yolla toplumu yönlendirecekleri düflüncesi, elefltirilerin boyutunu geniflletmektedir. Bu konudaki en a¤›r elefltiriler Louis Althusser’in yaklafl›m›nda bulunabilir. Bu bak›fl aç›s›na göre, televizyon var olan toplumsal düzeni her koflulda olumlamaktad›r. Althusser’in ‹deoloji ve Devletin ‹deolojik Ayg›tlar› adl› kitab›nda belirtti¤i göSIRA S‹ZDE rüfle göre; televizyon bireyleri a¤›r bir enformasyon bombard›man›na tutarak gerçek anlamda birey olma özelliklerinin kaybolmas›na neden olmakta; böylelikle yönetenler, televizyonu kendi söylemlerini olumlayan bir bask› Darac› kullanÜ fi Ü N Eolarak L‹M maktad›r. Bu noktada, çok kanall› televizyon yay›nlar›n›n içerik olarak birbirinden çeflitli ve demokratik bir medya yap›lanmas›n› temsil etti¤i düflünülebilir. Fakat S O R U farkl› kanallar›n, ayn› ideolojik yaklafl›m› yans›tt›¤› durumlarda çok seslilik yan›lsamas› ortaya ç›kmaktad›r. Televizyon yay›nlar› bireylerin serbest zamanlar›n› mümkün Doldu¤unca doldur‹KKAT makta, böylelikle kiflileri birey yapan temel özelliklerden biri olan kendini ve dünyay› sorgulama yetisini kaybettirdi¤i savunulmaktad›r. Televizyon, var olan ideoloSIRA S‹ZDE jik sistemi olumlayarak toplumsal düzenin bekçili¤ini yapmakta ve bunu örtük bir flekilde gerçeklefltirmektedir. Böylelikle kendilerine ve yaflad›klar› ortama yabanc›laflan bireylerin var olan toplumsal düzene karfl› olas› muhalif tutumlar› bafltan AMAÇLARIMIZ engellenmektedir.

N N

K ‹ 1984) T A P adl› roman›, George Orwell’in , 1984 (Çev: Nuran Akgören, ‹stanbul: Can Yay›nlar›, bu konuda daha derin düflünmenizi sa¤layacakt›r.

Televizyon Dizilerinde Stereotipler

TELEV‹ZYON

Televizyon dramlar› da t›pk› di¤er programlar gibi bir program türü olarak ortaya ç›kar. Televizyon bu dramlarda t›pk› sinemada oldu¤u gibi karakterler oluflturur ve bunu yaparken ço¤unlukla stereotiplerden yararlan›r. Televizyon dünyas›nda ka‹NTERNET rakterlerin izleyiciler taraf›ndan daha kolay tan›mlanabilmesi için, belirli formüller do¤rultusunda oluflturulan ve basmakal›p özelliklerle vurgulanan stereotipler kullan›l›r. Dizilerdeki karakterlerin ço¤unu bu stereotipler oluflturur. Stereotip, toplumsal gruplar aras›ndaki farkl›l›klar› kategorize etmek amac›yla, belirli toplumsal gruplardaki kiflilerin tümünü temsil eden ve bu temsil iliflkisi basite indirgenmifl fiziksel özelliklerle kurulan, klifle karakterlerdir.

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

116

Toplum ve ‹letiflim

Örne¤in; Amerikan dizilerinde, stereotiplerin oluflturulmas›nda, hem kad›n, hem de erkek karakterler aç›s›ndan belirlenmifl ayr›mlar vard›r. Genellikle orta s›n›ftan, beyaz bir erkek olan ana karakter, lider ruhlu, cesur, yetenekli ve güçlü bir kiflilik sergiler. Bu özellikleriyle dizideki en olumlu nitelikler, erkek ana karaktere yüklenir. Erkek stereotiplerinde üç temel özellik yayg›nd›r: Erkeklere kad›nlardan daha fazla ve çeflitli roller da¤›t›lmaktad›r. Televizyonda görünen erkek roller genelde kad›n rollerden daha fazlad›r ve erkek karakterler, rollerinde gerçeklefltirdikleri mesleklerde kad›nlardan daha deneyimli ve profesyonel bir tav›r sergiler. ‹kincisi ise, erkek karakterleri zeki, bask›n, güçlü, fliddete yatk›n, rekabetçi ve h›rsl› kiflilik özellikleriyle gösterirler. Erkek karakterler genelde daha mant›kl› ve ak›ll›d›r. Asabi halleri d›fl›nda duygular›n› d›flar›ya vurmazlar; duygusal davran›fllar yerine mant›kl› bak›fl aç›lar›yla olaylara yaklafl›rlar. Üçüncü olarak ise, olumlu erkek stereotipleri, baflkalar›n›n yapt›¤› zararlar› gidermeye, hasarlar› onarmaya çal›flan bir özellik sergilerler. Onlar “iyi” olarak adland›r›labilecek insanlard›r ve sosyal kurallara ayk›r› davran›fllardan kaç›n›rlar. Fiziksel olarak güçlü, yap›l› ve hareketlidirler. Kad›nlar ise Amerikan dizilerinde iki farkl› stereotip özellikleri sergiler. E¤er kad›n karakter bekârsa, genelde bir seks objesi olarak gösterilir. Fiziksel olarak çekici, genç, ihtirasl› ve arzulanan bir kad›nd›r. Fakat kad›n bir anneyse, bilgece davran›fllar sergiler, koruyucu yönü a¤›r basar. Yafll› erkek karakterler genelde komik rollerde yer al›r ve çok yafll› olanlar ise inatç›, aptalca ve normalin d›fl›nda davran›fllar sergiler. Birer stereotip olarak ailelerin televizyonda sunumuna gelince, bu konuda önemli bir de¤iflimin yafland›¤› gözlenmektedir. Aile komedilerinde, yetiflkin aile üyeleri günümüzde eskisine oranla daha aç›k fikirli, kiflisel iliflkilerde duygulara daha fazla önem veren bir tav›r sergilemektedir. Ayr›ca günümüzde yetiflkinlerin çocuklar›yla yaflad›klar› çat›flmalar daha fazla vurgulanmaya ve karakterler bu yönde oluflturulmaya bafllanm›flt›r. Bu nedenle, televizyonun günümüzde sundu¤u aile yap›s›, geçmiflte oldu¤undan daha fazla çat›flmalarla doludur ve aile bireyleri aras›nda geçmifle oranla ciddi bir uyumsuzluk söz konusudur. Ayr›ca, günlük yaflam› yönlendirmede ve çocuklar›n›n sosyal hayatlar›n› düzenlemede eskisine oranlar daha pasif bir görünüm sergilemektedir. Televizyonda dizilerdeki stereotipler bir tehlikeyi de beraberinde tafl›r. Bu karakterlere yüklenen özellikler, toplumda stereotiplerin temsil ettikleri sosyal gruplar hakk›nda kal›p yarg›lar›n oluflmas›na neden olur. Oysa toplumun tüm üyeleri farkl› bireysel özellikler ve farkl› kimliklerle toplum içinde yer al›r. Bu bireyleri sterotiplerle kategorilere ay›rmak, bir sosyal grubun tüm üyelerine ayn› özellikleri yüklemek, daha sonra de¤ifltirilmesi zor olan kal›plaflm›fl yarg›lar›n oluflmas›na neden olacakt›r.

Televizyonda fiiddet Televizyonun etkileri üzerine yap›lan tart›flmalar; haber programlar›, diziler, reklâmlar ve müzik videolar›ndaki fliddet ögelerini ve cinsel içerikli görüntüleri de kapsamaktad›r. Bu tart›flmalar 1950’li y›llarda bafllam›fl olmas›na ra¤men, televizyonda yer alan fliddetin, izleyicileri nas›l etkiledi¤i konusunda farkl› yaklafl›mlar hâlâ geçerlidir. Örne¤in, televizyon üzerine ilk araflt›rmalar› gerçeklefltiren kifliler olarak bilinen E. E. Maccoby ve Paul Lazersfeld, 1955 y›l›nda, Amerikan toplumunda artan fliddet olaylar›n›n en önemli nedenlerinden birinin, televizyonda yay›mlanan fliddet görüntüleri oldu¤unu savunmufllard›r.

Ünite 5 - Evdeki Dünya: Televizyon

Resim 5.2 Amerikan Kaiser Aile Vakf›’n›n, 2-18 yafl aras›nda 3000 Amerikan çocuk ve genciyle Televizyon izleyicisi fliddet içeren yapt›¤› Kas›m 1999 tarihli araflt›rma, günügörüntülerle s›k karfl›laflmaktad›r. müzde çocuklar ile televizyon aras›ndaki ba¤›n ne derece güçlendi¤ini aç›kça göstermektedir. Bu araflt›rmaya göre, çocuk izleyiciler bir günün % 64’ünü televizyon karfl›s›nda geçirmektedirler. 2-7 yafl aras› çocuklar›n % 32’sinin kendi odalar›nda yine kendilerine ait bir televizyonlar› bulunmakta ve bu oran 8-18 yafl grubu çocuk ve gençlerde ise % 64’e ç›kmaktad›r. Oysa 1970 y›l›nda bu oran›n sadece % 5 oldu¤u bilinmektedir. 1970 y›l›nda, evlerinde birden fazla televizyon al›c›s› olan ailelerin oran› sadece % 35’tir ve bu oran, neredeyse 1999 y›l›nda kendilerine ait bir televizyon al›c›s› olan çocuklar›n oran›na eflittir (http://kff.org). Bu verilerin de gösterdi¤i gibi, çocuklar›n televizyon izleme süre ve olanaklar› gün geçtikçe ço¤alm›fl, bunun sonucu olarak da daha fazla fliddet görüntüsü ile karfl› karfl›ya kalmalar› olas›l›¤› artm›flt›r. Oysa herhangi bir insan›n gerçek hayatta bu kadar çok fliddete tan›kl›k etme olas›l›¤› son derece düflüktür. Televizyondaki fliddetin etkilerini aç›klamaya çal›flan üç önemli kuram, di¤erlerinin aras›nda öne ç›kmaktad›r: Bunlar; ö¤renme ve kolaylaflt›rma kuram›, ar›nma kuram› ve uyar› kuram› olarak adland›r›l›r. Ö¤renme ve kolaylaflt›rma kuram›na göre, televizyon birçok konuda “ö¤retici” bir araç rolü oynamakta, gençlere bir model olarak örnek oluflturmaktad›r. Bu nedenle, televizyonda gösterilen birçok öge gibi, fliddet de ö¤renilebilen bir kavramd›r. ‹zleyiciler, fliddetin hangi flekillerde uygulanabilece¤ini televizyondan rahatl›kla ö¤renebilirler ve ö¤rendikleri bu bilgileri her an gerçek hayatta uygulayabilirler. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda televizyon, ö¤renilebilen fliddeti uygulamaya geçirmeyi “kolaylaflt›r›c›” bir araç olarak öne ç›kmaktad›r. Ar›nma kuram›na göre ise, insanlarda var olan fliddet duygular›, televizyonda izledikleri fliddet içerikli görüntüler ile yat›flmakta ve izleyiciler fliddet ihtiyaçlar›n› bu tür görüntülerle tatmin etmektedir. Televizyon, “fliddet duygular›n›n a盤a ç›kmadan doyurulmas›” ifllevini görmekte ve böylelikle, fliddet görüntüleriyle kendi duygular›n› bast›ran izleyiciler, gerçek hayatta fliddet uygulamaya ihtiyaç duymamaktad›r. Uyar› kuram› ise, televizyonda yer alan fliddetin, izleyicilerin içlerinde gizli kalm›fl fliddet duygular›n› “uyararak a盤a ç›kard›¤›n›” ileri sürmektedir. Bu sava göre, televizyonda fliddet görüntülerine maruz kalan izleyiciler uyar›lmakta, bir bak›ma fliddet uygulamaya yönlendirilmektedir.

N

CANLI YAYIN: fi‹MD‹ BURADA VE ANINDA A M A Ç

Televizyonda canl› yay›n kavram›n›n önemini kavramak.

5

Bir kitle iletiflim arac› olarak televizyonun cazip bir ayg›t olmas›n›n en önemli nedenlerinden biri de, görsel-iflitsel iletileri efl zamanl› olarak üretebilmesinde ve ay-

117

118

Toplum ve ‹letiflim

n› anda yay›mlayabilmesinde sakl›d›r. Televizyondaki bilgi ak›fl›, di¤er kitle iletiflim araçlar› ile karfl›laflt›r›lamayacak kadar h›zl›d›r. Böylelikle, farkl› toplumlar birbirlerine ait bilgilere an›nda ulaflabilme olana¤› kazanm›flt›r. Bu nedenle televizyon, bilgi dolafl›m› aç›s›ndan tüm mesafeleri ortadan kald›rm›fl, hem de bu ifllevi canl› olarak yerine getirebilmeyi baflarm›flt›r. Görüntü ve sesi canl› olarak iletebilmesi, televizyonu di¤er kitle iletiflim araçlar›ndan önemli ölçüde farkl›laflt›r›r. Bir gazete haberi ile bir televizyon haberi aras›nda önemli farkl›l›klar vard›r. Gazete haberini okurken, okunan haberdeki olay›n bitti¤ini ya da o olaya iliflkin bilgilerin geçmiflte kald›¤›n› biliriz. Bu haber bizi çok fazla heyecanland›rmaz, çünkü haberin etki süresi bitmek üzeredir. Oysa bir televizyon haberinde, k›sa bir süre önce gerçekleflmifl ya da o anda gerçekleflmekte olan bir olay› aktarmak mümkündür. Canl› yay›nda ise habere konu olan olay, izleyicilerin gözleri önünde geliflir. Bir spor karfl›laflmas›ndan farks›z olarak olay›n geliflimi, sadece izleyiciler için de¤il, haber sunucular› ve hatta yorumcular› için bile belirsizdir. Canl› yay›n özelli¤inden dolay›, televizyonda yay›nlanan iletilerin di¤er kitle iletiflim araçlar›nda iletilen mesajlardan önemli bir farkl›l›¤› vard›r. Harold Laswell, kitle iletiflimi sürecinde kullan›lan arac›n iletinin içeri¤ini de etkiledi¤ini vurgulamak için flu ifadeyi kullanm›flt›r; “kim, kime, hangi araçla ve nas›l bir etkiyle, ne söylüyor”. Günümüzde televizyon yay›nlar›n›n canl› yay›n özelli¤ine dayal› olarak pek çok program yap›lmaktad›r. Bu programlar›n dayand›¤› temel nokta, canl› yay›n ideolojisinin aç›kça ortaya ç›kt›¤›, gündelik yaflam›n naklen izleyicilere sunulmas›yla ilgilidir. Örne¤in, Biri Bizi Gözetliyor gibi baz› yar›flma programlar› canl› yay›n ideolojisi üzerine yap›land›r›lm›flt›r. Gündelik hayat›n 24 saat kesintisiz ve canl› olarak yay›nland›¤› bu programlar gözetleme e¤ilimine dayan›r. Televizyonun canl› yay›n ideolojisi, sadece an›nda iletilen salt enformasyon görüntüleri ile ilgili de¤ildir. Bu ideoloji, ayn› zamanda teleResim 5.3 vizyonun biçimsel yap›s›n› da içine al›r. Canl› Yay›n: fiimdi, Burada, An›nda. Canl› yay›n izleyicileri, bir bak›ma kendi yaflamlar›n›n süreklili¤ini televizyonun canl› yay›nlar› sayesinde hisseder. Televizyondaki canl› yay›nlar› izleyebildi¤i sürece, izleyici kendi varl›¤›n› kendisine kan›tlam›fl olur. Bu nedenle, televizyon y›ld›zlar›n›n yaflamlar›n› kaybetmeleri, televizyonun ölümsüzlük ideolojisini zedeler. Ölen bir y›ld›z›n yerinin çok çabuk dolaca¤›n› bilmemize ra¤men, bu olay bize “ölüm” kavram›n› hat›rlat›r ve kendi ölümümüz konusunda endiflelenmemize yol açar. Oysa tüketim kültürünün temel destekleyicisi olan televizyonda ölümsüzlük ideolojisi hâkimdir.

Ünite 5 - Evdeki Dünya: Televizyon

TELEV‹ZYONDA HABER‹N YEN‹ YÜZÜ: INFOTAINMENT

N A M A Ç

6

Haber ve infotainment kavramlar›n› aç›klamak.

Haber kavram› televizyonla ortaya ç›kan bir olgu de¤ildir; fakat televizyonla birlikte yeni bir boyut kazanm›flt›r. Bu yeni boyutu aç›klayabilmek için, haber kavram›yla birlikte an›lan gerçek kavram› üzerinde durmak gerekir. Gerçeklik haber için en önemli ögelerden biridir. Yüz yüze iletiflimde, çevremizdeki insanlara iliflkin bir haber duydu¤umuzda, edindi¤imiz bilgilerin gerçekli¤ini sorgular›z. Gerçekli¤ine ikna oldu¤umuz, inanmak istedi¤imiz bilgileri gerçek, inanmad›klar›m›z› ise söylenti, dedikodu olarak de¤erlendiririz. Fakat iflin içine bir kitle iletiflim arac› girdi¤inde karfl›m›za yeni bir gerçeklik kavram› ç›kmakta. Öncelikle, böyle bir ortamda karfl›laflt›¤›m›z gerçeklik, kendi gördü¤ümüz ve duydu¤umuz ya da yak›nlar›m›z›n süzgecinden geçen gerçeklikten çok farkl›d›r. Çünkü bu kez, alg›lad›¤›m›z gerçekli¤i kendi yöntemleri, s›n›rl›l›klar› ve güçleri izin verdi¤i ölçüde bize aktaran, bir kitle iletiflim arac›d›r. Televizyon teknolojisini ele ald›¤›m›zda, haber de¤eri olan herhangi bir gerçekli¤in ç›plak gözle alg›lanmas› ile bu gerçekli¤in televizyondan izlenmesi aras›nda önemli farkl›l›klar oluflur. Bu farkl›l›k öncelikle, görüntüleri üreten kameradan ve bu kameray› kullanan operatörden kaynaklan›r. Bizler herhangi bir olay› ç›plak gözle izlerken ve diledi¤imiz aç›dan olaya bakma özgürlü¤üne sahipken, ayn› olay›n televizyondaki yans›mas›, kameraman›n seçti¤i aç› ile s›n›rl›d›r. ‹flte kameraman›n seçti¤i bu aç›, onun yaflanan bu gerçekli¤e katt›¤› yorum olarak kabul edilebilir. Bu nedenle, ç›plak gözle görülen gerçeklikle, ekranda izlenen gerçeklik aras›nda farkl›l›klar vard›r. Ekranlarda izlenen, salt gerçeklik de¤il, kurgusal gerçekliktir. Televizyon haberlerinde izlenen gerçekli¤in biçimlendirilmesinde rol oynayan sadece kameraman de¤ildir. Ekranda izlediklerimiz, çekimler aras›ndan seçilmifl, ay›klanm›fl ses ve görüntü efektleriyle süslenmifl ve üzerine metin eklenmifl iletilerdir. ‹flte haberin çekilmesinden ekrana yans›t›lmas›na dek izlenen süreçte gerçekleflen tüm müdahaleler, gerçekli¤in yeniden biçimlendirildi¤ini göstermektedir. Fakat bunun önüne geçilmesi hemen hemen imkâns›zd›r. Sürecin bu flekilde geliflmesi, televizyon teknolojisinin hâlihaz›rdaki görüntüleri yeniden üreterek oluflturma özelli¤ine dayan›r. Bu noktada televizyon sadece görüntüyü yeniden oluflturmaz, ayn› zamanda görüntülerin içerdi¤i gerçekli¤e iliflkin alg›lamay› da de¤iflime zorlar. Televizyon, bir olay› hem görsel, hem iflitsel ve hem de canl› olarak iletebilme özelli¤ine sahiptir. Bu özellikler televizyondan edinilen bilgilere inanma e¤ilimini artt›r›r. Bir olay› ilk olarak ve ayr›nt›l› biçimde televizyonda izleyen bireyin, televizyonda yer almayan bir bilgi ya da olaya inanmayacak, gösterilen olay› gerçek olarak kabul etmeyecek duruma gelmesi; televizyonun kendi bafl›na bir onaylay›c›, bir kan› önderi konumuna yerleflmesi; günümüz düflünürlerinin tart›flt›¤› ve vurgulad›¤› bir olgudur. Bilindi¤i üzere televizyon yay›nc›l›¤› ticari bir etkinliktir. Devlete ba¤l› yay›n kurulufllar› da, hem yat›r›mlar›na, hem de izlenme oranlar›n›n yüksek olmas›na büyük önem vermektedir. Bu rekabet ortam›nda televizyon kanallar›, sadece dizi ve benzeri programlarda de¤il, haberlerde de en çok izlenen kanal olmak için yar›flmaktad›r.

119

120

Toplum ve ‹letiflim

Televizyon habercili¤inde izleyici çekmek için pek çok yöntem kullan›lmaktad›r. Haber programlar›n› e¤lenceli hale getirmek ya da haberlerin içine e¤lendirici bölümler yerlefltirmek de bu yöntemlerden biridir. Bu anlay›fl öyle geçerli bir hale gelmifltir ki, ‹ngilizce information (malumat) ve entertainment (e¤lence) kelimelerinin birleflmesinden oluflan ve infotainment olarak adland›r›lan yeni bir kavram ortaya ç›km›flt›r. Infotainment, haber bülteni format›n›n Resim 5.4 televizyonun e¤lendirme iflleviyle bir arada kullan›ld›¤› yeni haber sunum biçimidir. Bu Televizyon haberleri e¤lenceye mi dönüflüyor? yeni haber format›nda, klasikleflmifl haber sunumunun yan›nda, magazin, moda, ve güncel konulara farkl› yaklafl›mlar gibi e¤lencelik haber biçimleri de yer al›r. Infotainment kavram›yla yeni bir boyut kazanan günümüz haber yay›nc›l›¤›, haber ve e¤lence aras›ndaki s›n›r›n belirsizleflti¤i ve haber bültenlerinin gösteri ve e¤lence format›na dönüfltü¤ü konusunda önemli elefltirilere hedef olmaktad›r. Günümüz infotainment haber yay›nc›l›¤›, izler kitlenin ölüm, savafl, fliddet, terör ve çevre kirlenmesi gibi olaylar karfl›s›ndaki duyarl›l›¤›n›n azalmas›na, kavramlar›n içlerinin boflalmas›na etki etti¤i gerekçesiyle elefltirilmektedir. Yine bu elefltirilere göre, haberin de¤eri zay›flat›lmakta, örne¤in, bir ölüm haberinin ard›ndan gösterilen e¤lendirici bir olayla birlikte, ölüm kavram›n›n içi boflalt›lmaktad›r.

Raymond Williams (1921-1988) Kültür tarihçisi ve kuramc›s›. ‹deoloji ve kültür aras›ndaki iliflkileri ele ald›¤›, edebiyat, sinema, tiyatro hakk›ndaki estetik ve kültürel meseleleri tart›flt›¤› yaz› ve kitaplar›yla kültür çal›flmalar›na önemli katk›lar› olmufltur. Edebiyat› egemen ideoloji ile estetik biçim aras›ndaki karmafl›k iliflkileri de kapsayan toplumsal sürecin bir ifadesi olarak görür. 1960’larda kitle iletiflimi de ilgi alan›na girmifltir. “Televizyon: Teknoloji ve Kültürel Biçim” adl› kitab›, televizyon hakk›ndaki bafll›ca kuramsal çal›flmalardan biridir. Williams, bu kitab›nda, kitle iletiflim arac› olarak televizyonun özellikleri hakk›nda var olan düflünceleri tart›flm›fl; televizyon programlar›na ve yay›n ak›fl›na iliflkin ayr›nt›l› bir inceleme yapm›flt›r. Raymond Williams’› di¤er pek çok kuramc›dan ay›ran özelli¤i ise, elefltirel ve kuramsal çal›flmalar yapt›¤› alanlarda ürün vermifl olmas›d›r: Hem edebiyat kuramc›s› hem de romanc›d›r; hem tiyatro tarihçisi hem de oyun yazar›d›r; hem televizyon ve kitle iletiflimi hakk›nda yazm›fl hem de pek çok televizyon program›nda yer alarak arac›n kendisine de çeflitli biçimlerde katk›da bulunmufltur.

Ünite 5 - Evdeki Dünya: Televizyon

121

Özet

N AM A Ç

1

N A M A Ç

2

N A M A Ç

3

N A M A Ç

4

lu’na göre; Sanayi Devrimi ile ortaya ç›kan tüketim kültürü, yaflam›n tüm katmanlar›nda etkin olarak rol oynam›fl; müzik, sanat, haberleflme ve e¤lence gibi kültürel etkinlikler de birer tüketim nesnesine dönüflmüfltür. Althusser ise; yönetenlerin, kitle iletiflim araçlar›n› kendi söylemlerini olumlayan bir bask› arac› olarak kullanma olana¤› buldu¤unu belirtmifltir. McLuhan, televizyonun oluflturdu¤u enformasyon a¤›yla birlikte, fiziksel mesafelerin ve iletiflim s›n›rl›l›klar›n›n ortadan kalkmas›yla, dünyan›n küresel bir köy haline dönüfltü¤ünü savunmufltur. Televizyon, stereotipleri izleyicilerin karakterleri daha kolay alg›layabilmesi için kullanmaktad›r, fakat bu karakterler izleyicilerde kal›p yarg›lar›n oluflmas›na, baz› sosyal guruplar›n yanl›fl alg›lanmas›na neden olmufltur. Televizyondaki fliddet içerikli iletilerin etkileri bafll›ca üç kuramla aç›klanmaktad›r: Ö¤renme ve kolaylaflt›rma kuram›, Ar›nma kuram›, Uyar› kuram›.

Televizyonun nas›l ortaya ç›kt›¤›n› ve ilk televizyon yay›nlar›n›n nas›l gerçeklefltirildi¤ini ö¤renmek. Paul Nipkow, John Logie Baird, Charles Francis Jenkins gibi birçok Avrupal› ve Amerikal› bilim adam›n›n efl zamanl› olarak gerçeklefltirdikleri çal›flmalar sonucunda, görüntüleri elektromanyetik olarak oluflturabilen ve iletebilen bir ayg›t icat edilmifltir. Önceleri resimli radyo olarak an›lan ve günümüzde televizyon olarak adland›r›lan bu ayg›t, II. Dünya Savafl›’n›n ard›ndan önce Amerika’da, daha sonra ise Avrupa’da h›zla yayg›nlaflm›flt›r. Televizyon ad› verilen bu ayg›t üretti¤i ses ve görüntüleri efl zamanl› olarak çok uzak mesafelere aktarabilme özelli¤ine sahiptir. Türkiye’de televizyon yay›nlar›n›n nas›l bafllad›¤›n› ve nas›l geliflti¤ini aç›klamak. Türkiye’de ilk televizyon çal›flmalar› 1953 y›l›nda ‹stanbul Teknik Üniversitesi’nin Elektronik Laboratuar›ndan gerçeklefltirilmifltir. Yaklafl›k 10 y›l süren geliflim süreci sonunda, 2 Ocak 1964’te yay›mlanan Türkiye Radyo Televizyon Kurumu Kanunu ile televizyon yay›nlar›n› yapma yetkisinin TRT’ye verilmesiyle düzenli televizyon yay›nlar›na bafllanm›flt›r. Türkiye ilk özel televizyon ile 1990 y›l›nda tan›flm›fl ve 94 y›l›nda gerçeklefltirilen yasal düzenlemelerin ard›ndan yeni özel televizyon kanallar›n›n kurulmas›yla süreç devam etmifltir. Televizyonun bir kitle iletiflim arac› olarak özelliklerini saptamak. Televizyon al›c›lar›n›n ve izleyicilerinin h›zla artmas›yla birlikte, televizyon sadece bir kitle iletiflim arac› olmaktan ç›k›p, yaflam› düzenleyen, de¤iflimleri tetikleyen ve destekleyen bir ortam halini al›r. Düzenli televizyon yay›nlar›n›n gerçeklefltirilmesi, televizyonda tür kavram›n›n oluflmas› ve yay›nlarda düzenli ve sürekli bir ak›fl›n sa¤lanmas›yla, televizyon bir kitle iletiflim ortam› haline dönüflmüfltür. Televizyona yönelik elefltirilerden haberdar olmak. Televizyonun, bir kitle iletiflim arac› olmaktan öte, bir kültür endüstrisi ögesi halini almas›, kuramc›lar taraf›ndan elefltirilmifltir. Frankfurt Oku-

N AM A Ç

5

N A M A Ç

6

Televizyonda canl› yay›n kavram›n›n önemini kavramak. Televizyon, görsel-iflitsel iletileri, özellikle olaylar›, e¤lence ve spor etkinliklerini canl› yay›nlayabilme özelli¤i ile di¤er kitle iletiflim araçlar›ndan daha etkin bir konuma gelmifltir. fiimdiki anda olan bitenin çok uzak mesafelerdeki insanlara görsel ve iflitsel olarak an›nda ulaflabilmesi izleyicinin, gerçe¤i televizyon arac›l›¤›yla bildi¤ini düflünmesine, televizyonda gördü¤ü her fleyin gerçek oldu¤unu kabullenmesine de yol açmaktad›r. Haber ve infotainment kavramlar›n› aç›klamak. ‹ngilizce information (malumat) ve entertainment (e¤lence) kelimelerinin birleflmesinden oluflan infotainment kavram›, ana haber bülteninden sonra gelen prime time kufla¤›na dek izleyiciyi ekran karfl›s›nda tutabilmek için, izleyiciyi s›kmadan, e¤lendirerek haber vermeyi ifade eder. Bu e¤ilim, haber ile e¤lence aras›ndaki s›n›r›n belirsizleflmesine, izler kitlenin ciddi olaylar karfl›s›ndaki duyarl›l›¤›n azalmas›na, kavramlar›n içlerinin boflalmas›na etki etti¤i gerekçesiyle önemli elefltirilere hedef olmufltur.

122

Toplum ve ‹letiflim

Kendimizi S›nayal›m 1. II. Dünya Savafl›’n›n televizyon yay›nlar›na etkisi ne flekilde olmufltur? a. Televizyon programlar›n› ço¤altm›flt›r. b. Televizyonun geliflimini h›zland›rm›flt›r. c. Televizyon sistemleri üzerine yap›lan araflt›rmalar›n kesintiye u¤ramas›na yol açm›flt›r. d. Renkli televizyonun bulunuflunu sa¤lam›flt›r. e. Televizyonda ilk kez ticari reklâmlar yay›mlanmaya bafllanm›flt›r. 2. Dünyay› küresel bir köy olarak tan›mlayan kuramc› afla¤›dakilerden hangisidir? a. Herbert Zettl b. Joseph May c. Paul Nipkow d. Marshall McLuhan e. Pierre Bourdieu 3. Infotainment nedir? a. ‹ngilizce independent (ba¤›ms›z) ve entertainment (e¤lence) kelimelerinin birleflmesinden ortaya ç›kan, ba¤›ms›z haberi ifade eden bir kavramd›r. b. Belgesel programlara verilen bir add›r. c. ‹ngilizce information (malumat) ve entertainment (e¤lence) kelimelerinin birleflmesinden ortaya ç›kan, haberlerin e¤lendirici ö¤elerle verilmesini ifade eden bir kavramd›r. d. Tarafs›z haberi ifade eden bir kavramd›r. e. Haber sunucular›n›n ortak ad›d›r. 4. Televizyonda fliddet üzerine gelifltirilmifl ar›nma kuram› hangi görüflü savunur? a. fiiddet görüntülerine maruz kalan izleyiciler, sald›rgan duygular›n› doyurarak fliddetten uzaklafl›rlar. b. fiiddet görüntüleri izleyicilerin fliddet duygular›n› tetikleyerek, onlar› fliddet uygulamaya yöneltir. c. ‹zleyiciler fliddeti televizyondan ö¤renir ve uygular. d. Televizyondaki fliddet, izleyicilerin fliddet uygulamas›n› kolaylaflt›r›r. e. Televizyondaki fliddet ile gerçek hayattaki fliddetin hiçbir iliflkisi yoktur.

5. Televizyonu, yönetenlerin ideolojik bir ayg›t› olarak gören kuramc› kimdir? a. Louis Althusser b. Marshall McLuhan c. George Orwell d. Herold Laswell e. Paul Lazersfeld 6. Afla¤›dakilerden hangisi televizyonun bir kitle iletiflim arac› haline dönüflmesini sa¤layan özelliklerinden biri de¤ildir? a. Eflzamanl› ve an›nda yay›n yapabilmesi b. Belirli bir yay›n ak›fl›na sahip olmas› c. Pahal› bir sistem olmas› d. Belirli program türlerinin ortaya ç›kmas› e. Bir kitleye yay›n yapabilmesi 7. Afla¤›dakilerden hangisi televizyon reklâmlar›n›n özelliklerinden biri de¤ildir? a. ‹kna etmek b. Mal ve hizmetleri tan›tmak c. Davran›fl ve tutum de¤iflikliklerine yönlendirmek d. S›kça tekrarlardan kaç›nmak e. Dikkat çekmek 8. Afla¤›dakilerden hangisi Frankfurt Okulu’nun önde gelen kuramc›lar›ndan biridir? a. Louis Althusser b. Marshall McLuhan c. George Orwell d. Harold Laswell e. Theodor W. Adorno 9. Televizyonda yay›nlanacak farkl› türlerdeki programlar›n yay›n s›ralar›, saatleri ve sürelerinden oluflan planlamaya ne ad verilir? a. Yay›n Ak›fl› b. Yay›n Süresi c. Yay›n Süreklili¤i d. Etkileflimli Yay›n e. Tematik Yay›n 10. Türkiye’de ilk özel televizyon yay›nlar›na hangi y›lda bafllanm›flt›r? a. 1986 b. 1987 c. 1988 d. 1989 e. 1990

Ünite 5 - Evdeki Dünya: Televizyon

123

Yaflam›n ‹çinden

“

Televizyon Körlü¤ü 12 Eylül’den sadece 8 hafta sonrayd›. Gazetelerin birinci sayfas›nda “Katili ö¤renmek için aranacak telefon numaralar›” yaz›l›yd›. Ararsan›z, Dallas dizisinin kahraman› JR’› kimin vurdu¤unu ö¤renebilecektiniz. Kanl› bir iç savaflta on binlerce evlad›n› topra¤a gömen ülke, bir askeri darbeden iki ay sonra ekran bafl›na geçmifl, kendi evlatlar›n›n de¤il, JR’›n katilini soruflturuyordu. Benim için “televizyon körlü¤ü”nün milad› oras›d›r. *** 12 Eylül’den sonra renklendirildi televizyon... Yay›n saatleri art›r›ld›. Askeri yönetim, hem propagandas›n› hem uyutma kampanyas›n› o kutudan yürüttü. Sonra Özal’la özel kanallar aç›ld›. Beyin y›kayan bir borazana dönüflmüfl “kamu yay›nc›l›¤›”n›n tekeli k›r›ld›; yay›n ortam› piyasan›n insaf›na b›rak›ld›. O güne kadar yasak, tehlikeli, ay›p bilinen ne varsa 20 y›l boyunca ekrandan ya¤d›r›ld›: Kan, fliddet, küfür, seks, arabesk, dansöz, kumar... Y›llar y›l› dünyaya tek siyah beyaz kutudan bakmaktan bunalm›fl toplum, bu rengarenk flenli¤i görünce ak›n ak›n ekran bafl›na topland›. Bu izleyici, reklamc›ya sat›ld›. Ve öldüresiye bir düzey düflürme yar›fl› bafllad›. En çok izlenen, en berbat› sunand›. “Dünyan›n en çok televizyon seyreden toplumu” böyle yarat›ld›. *** Milli E¤itim Bakanl›¤›’n›n bir raporu, günlük TV izleme süremizi 3.5 saatten 4 saate ç›kararak - ABD ile birlikte - “Dünyan›n en telekolik halk›” taht›na oturdu¤umuzu bildiriyor.

20 y›lda ekrana kilitlenmifl 50 milyon insan yaratt›k her yafltan... Halk›m›z ne efline, ne sevdi¤ine, ne çocu¤una ay›rd›¤› vakti beyazcama veriyor. Peki seyretti¤i ne? Rating yar›fl›n›n seyrine göre kah yerli film, kah reality show, kah yar›flma, kah yerli dizi... Bafl›nda kesek⤛d›yla çocukken u¤rad›¤› tecavüzü balland›rarak anlatan kad›nlar, bir turnike bafl›nda kendisiyle dalga geçen sunucuya “Biraz yard›m” diye yalvaran yoksullar, hangi kaynana hangi gelini seçecek, hangi pop star aday› elenecek, ünlüler çiftli¤inden ilk kim gidecek diye uykusu kaçanlar, ...ve ekrandan kovulan (veya kal›p günbegün çamura bulanan) usta haberciler, belgeselciler, yay›nc›lar... TV seyircisi patlarken kitap okuru yok oluyor. Bir Japon y›lda 25 kitap okurken, Türkiye’de 6 kifliye y›lda ancak bir kitap düflüyor. *** Son 20 y›l›n televizyon yöneticileri bu tabloya bak›p “Biz ne yapt›k?” diye dövünüyor mudur, yoksa eseriyle övünüyor mudur acaba? Evlerine sokmayacaklar› adamlar› star yaparken, abazanlara gezi program› satarken, kaliteli yap›mlara inatla kap›y› kaparken “Yayd›¤›m›z fliddet ileride bizi de vurur, cehaleti övmek çocuklar›m›z›n gelece¤ine mal olur, bunca saçmal›¤› izleyen bir toplum hepten aptal olur” diye düflünmüfller midir? Yoksa “Bizim iflimiz sinekleri cama yap›flt›rmakt›; onlar da bu kadar hevesle yap›flmasayd›” m› diyorlard›r. Onlar ne derse desin; kesin olan bir fley var ki, onar›m› kuflaklar sürecek bir tahribat yaflad›k son 20 y›lda... Müsebbiplerinden insaf beklemek safl›k olur. Yap›lacak fley, durumdan rahats›z olan yay›nc›lar›n, izleyicilerin örgütlenmesi ve yeni bir yay›nc›l›k anlay›fl›n› zorlamas›d›r. Son TV seyircisi de körleflmeden... Kaynak: Can Dündar, 26 Ekim 2004.

“

124

Toplum ve ‹letiflim

Okuma Parças› Bir Kitle ‹letiflimsizlik Arac› Olarak Televizyon Günümüzde medya, ister olumlu ister olumsuz yönde olsun, toplumu, tart›flmas›z bir etkileme gücüne sahiptir. Medyan›n günümüz toplumlar›n›n zihinsel hayat›na hükmeden bir konumu vard›r. Medyan›n tarihsel geliflimi içinde, toplumsal sorunlar›n çözümü, toplumun e¤itilmesi ve bilgilendirilmesi, kültürün gelifltirilmesi, bireyler aras›nda sa¤l›kl› iletiflimin kurulmas›, toplumda huzur ve daha insani bir düzenin sa¤lanmas› gibi ifllevlerle ortaya ç›kmas›na ra¤men, günümüzde birçok sorumlulu¤u ve ahlaksal ilkeleri yerine getirmedi¤i, tam tersine birçok toplumsal soruna kaynakl›k etti¤i görülmektedir. Bugün, medyan›n kendisinin, toplumsal sorunlar›n çözümüne katk›da bulunmaktan çok, temel bir toplumsal sorun haline geldi¤ini söyleyebiliriz. fiöyle ki: Medya, • ‹nsanlar›n hayat›n gerçekli¤ine, do¤aya, topluma yabanc›laflmas›na, • Toplum içindeki bireylerin kendi kendilerine yabanc›laflmas›na, • Bireyler aras›nda fliddetin ve sald›rganl›¤›n daha da yayg›nlaflmas›na, • Toplumsal olaylar›n oluflumunu, provoke ve manipüle etmesine, • Savafllar›n oluflumuna ve desteklenmesine zemin haz›rlamas›na, • Psikolojik sorunlar›n›n artmas›na ve bunlar›n toplumsal sorun haline gelmesine • Tekilleflme ve toplumsal duyars›zlaflmaya, • Ç›karc›l›¤›n, güvensizli¤in ve kuflkuculu¤un artmas›na, • ‹nsanlar›n adalet kavram›na olan güvenlerinin yitirilmesine, • Toplumda ahlaki dejenerasyonun meflrulaflmas›na, • Toplumsal ve kültürel de¤erlerin (din, milliyetçilik, ailesel de¤erler gibi), bireylerin üzerinde, sömürü malzemesi olarak kullan›lmas›na, • fiiddet, seks ve cinselli¤in afl›r› imajinasyonla ön plana ç›kart›larak, sömürü ve tüketim malzemesi haline getirilmesine, • Bireylerin, duygu ve düflünce dünyalar›na müdahale edilmesine, sömürülmesine ve bir mübadele arac› olarak bunun üzerinden ç›kar sa¤lanmas›na, • Toplumda gruplaflmalar, kamplaflmalar; ideolojik, siyasi, dinsel önyarg›lar oluflturulmas›na,

• Toplumsal ve ekonomik eflitsizliklerin meflrulaflt›r›lmas›na, • ‹nsanlar›n yanl›fl bilgilendirilmesine ve cehaletin artmas›na, • Ve genel olarak, kültürel kirlili¤in her alanda artmas›na neden olmaktad›r. Bu ba¤lamda, medyay› ciddi sorgulamalara, analizlere tabi tutmak gerekir. Günümüzde, medyaya karfl› elefltiriler bulunmas›na ra¤men, bu elefltirilerin ço¤unun çözüm üretmekten ve ciddiyetten uzak olduklar› görülüyor. Çünkü elefltirilerin kayna¤›n›, bizzat medyan›n kendisi olmakla birlikte, genel olarak, ekonomik ba¤›ml›l›k iliflkisi içinde iletiflim sektörü oluflturmaktad›r. Medya yap›lan birçok elefltiriyi, kendisini düzeltmek için de¤il, var olan konumunu yeniden üretmek ve yaflatmak için kullanmaktad›r. Medyay›, gerçek anlamda elefltiriye tabi tutup sorgulayan ciddi bir muhalif gücün en az›ndan flimdilik ortal›kta görünmedi¤i aç›kt›r. Medyay› oluflturan güçlerden en önemlisi kuflkusuz televizyondur. Televizyonu, medyay› oluflturan di¤er araçlardan daha önemli k›lan, bünyesinde birçok etkileme unsurunu (görüntü, ses, müzik, hareketlilik) bir arada bar›nd›r›yor olmas›d›r. Televizyon için yap›lan birçok tan›m›n, art›k günümüzde geçerlili¤ini yitirdi¤ini söylemek mümkündür. Televizyon için yeni ve gerçekçi tan›mlar›n yap›lmas› gerekmektedir. Günümüzde televizyon, tüm insanl›¤›n toplumsal hayat›n› etkileyen, belirleyen en güçlü ayg›tt›r. ... Kaynak: Tahir Karabo¤a (http://ilef.ankara.edu.tr/id/ yazi.php?yad=3192)

Ünite 5 - Evdeki Dünya: Televizyon

125

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

Yararlan›lan Kaynaklar

1. c

Althusser, L. (1991). ‹deoloji ve Devletin ‹deolojik Ayg›tlar›. Çev: Y. Alp ve M. Öz›fl›k, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›. Aziz, A. (1989). Elektronik Yay›nc›l›kta Temel Bilgiler. Ankara: TRT Bas›m ve Yay›n Müdürlü¤ü Yay›nlar›, No:210. De Fleur, M. L., Rokeach S.B. (1982). Theories of Mass Communication. New York&London: Longman Inc. Güleryüz, K. (1983). Televizyonun Etkileme Süreci ‹le ‹lgili Savlar. Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi Yay›nlar›. Gürsoy, T. (1999). Reklam Terimleri ve Kavramlar› Sözlü¤ü. I. Bas›m, ‹stanbul: Adam Yay›nlar›. Hicketheir, K. (1996). Bisiklet, Otomobil, Televizyon: Gündelik Eflyalar›n Kültür Tarihi. Der: W. Ruppert, Çev: M. Tüzel, ‹stanbul: Kabalc› Yay›nevi. http://archives.cbc.ca/IDC-1-41-1289-7333/sports/olym pics_cbc Jeanneney, J-N. (1998). Bafllang›c›ndan Günümüze Medya Tarihi. Çev: E. Atuk, ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nlar›. K›l›ç, L. (1995). “Ço¤alt›m Arac›ndan Sanat Ortam›na”, Video Sanat›: Elefltirel Bir Bak›fl. ‹stanbul: Hil Yay›nlar›. McLuhan, M. ve B. R. Povers (2001). Global Köy. Çev: B.Ö. Düzgören, ‹stanbul: Scala Yay›nlar›. Oskay, Ü. (1993). Kitle ‹letifliminin Kültürel ‹fllevleri. ‹stanbul: Der Yay›nlar›. Postman, N. (1994). Televizyon Öldüren E¤lence. Çev: O. Ak›nhay, ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›. Williams, R. (2003). Televizyon: Teknoloji ve Kültürel Biçim. Çev:A.U. Türkba¤. Ankara: Dost Kitabevi Yay›nlar›.

2. d 3. c

4. a

5. a

6. c

7. d

8. e 9. a

10. e

Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Televizyonun K›sa Tarihçesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Farkl› Televizyon Elefltirileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Televizyonda Haberin Yeni Yüzü: Infotainment” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Kültür Endüstrisi ve Televizyon” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Kültür Endüstrisi ve Televizyon” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Bir Kitle ‹letiflim Arac› Olarak Televizyon” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Bir Kitle ‹letiflim Arac› Olarak Televizyon” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Farkl› Televizyon Elefltirileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Bir Kitle ‹letiflim Arac› Olarak Televizyon” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Türkiye’de Televizyon Yay›nlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Günümüz televizyon yay›nc›l›¤›nda reklâmlar sadece reklâm kuflaklar›nda yer almazlar. Reklâm kuflaklar›n›n d›fl›nda yay›mlanan birçok dizi, televizyon flovu, film gibi türlerin içerisinde “sanal reklâm uygulamas›” ad› alt›nda gizli reklâmlar yay›mlanmaktad›r. Gizli reklâm ise, reklâm kuflaklar›nda yer almayan ve reklâm dilini kullanmayan fakat yine de özendirme ve yönlendirme amac›yla mal ve hizmetlerin aç›k marka ad› kullan›larak izleyiciye sunulmas› süreci olarak tan›mlanabilir. S›ra Sizde 2 Evet tematik kanallad›r. Çünkü bu kanallar sporseverleri hedef alan yay›nlar›yla, spor temas› üzerine kurulu yay›n yaparlar ve di¤er temalara neredeyse hiç yer vermezler. Zaten bu kanallar›n kurulufl amaçlar› da bunlarla s›n›rl›d›r. Bu özellikleri bu tür kanallar› birer tematik kanal olarak tan›mlamam›z› sa¤lar.

Becerikli F@reyle Uzaklara: ‹nternet

6

Video, etkileflimli ekran, mültimedya, internet, sanal gerçeklik: Karfl›l›kl› etkileflim bizi her yandan tehdit ediyor. Her yerde mesafeler birbirine kar›fl›yor, her yerde mesafe ortadan kald›r›l›yor: Cinsiyetler aras›nda, z›t kutuplar aras›nda, sahneyle salon aras›nda, eylemin baflkahramanlar› aras›nda, özneyle nesne aras›nda, gerçekle gerçe¤in sureti aras›nda bir mesafe yok art›k. Jean Baudrillard

Amaçlar›m›z

N

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra, yeni bir iletiflim ve enformasyon teknolojisi olan internet hakk›nda temel bilgilere sahip olacak ve Web 2.0, yeni medya, sosyal medya, sosyal paylafl›m a¤› olgular›n› aç›klayabilecek, internet ortam›ndaki hizmet ve uygulamalar› aç›klayabilecek, sosyal medyay› mümkün k›lan ve farkl› bir kamusal alan olarak internetin özelliklerini de¤erlendirebilecek, sanal cemaat ve sanal kimlik olgular›n› aç›klayabilecek, ça¤›n en önemli teknolojik yenili¤i olarak internetin her fleyi olumlu de¤ifltirebilecek bir sihirli de¤nek olup olmad›¤›n› tart›flabilecek, internetin sosyo-ekonomik etkilerini ay›rt edebilecek bilgi ve becerileri kazanabileceksiniz.

N N N N

127

128

Toplum ve ‹letiflim

Örnek Olay Haberi en h›zl› nereden al›yoruz? NTVMSNBC.com Türkiye'de 18-40 yafl grubundaki internet kullan›c›s› gençlerin önemli k›sm› son dakika haberleri için art›k TV'ye koflmuyor. Peki, ilk adres hangisi? ‹nternetle birlikte sadece e¤lence de¤il bilgi alma al›flkanl›klar›m›z›n da kökten de¤iflti¤ini art›k bilmeyen yok. Yeni Medya Düzeni Konferans› 2011 öncesinde yafllar› 18-40 aras›nda de¤iflen kiflilerin kat›l›m›yla gerçeklefltirilen araflt›rmada, son dakika haberlerini ald›¤›m›z birincil kayna¤›n Twitter oldu¤u ortaya ç›kt›. Youth Holding taraf›ndan Do¤ufl Yay›n Grubu için gerçeklefltirilen araflt›rmaya, yüzde 97’si lise ve üstü e¤itime sahip genç bir kitle kat›ld›. Kat›l›mc›lar›n yüzde 80’i ansiklopedik bilgiye ihtiyaç duyduklar›nda Wikipedia’y› kulland›¤›n› söylerken, aralar›nda bas›l› yay›nlar›n arflivlendi¤i kütüphanelere hiç u¤ramam›fl olanlar›n bulunmas› dikkat çekti. Örneklem kitlenin neredeyse tamam› haber takibinde interneti yo¤un olarak kullan›rken, ‘son dakika’ haberlerine ulaflmada öncelikle sosyal a¤lar› tercih ediyor. Kat›l›mc›lar›n yüzde 60’› bu tür haberleri Twitter’dan ö¤renirken, ikinci s›rada yüzde 52 ile haber siteleri geliyor. ‘Son dakika haberi’ kaynak s›ralamas›nda Facebook yüzde 30 ile üçüncü, TV’lerdeki altbantlar yüzde 16 ile dördüncü s›rada bulunuyor. TV’yi yüzde 8 ile cep telefonu haber – SMS ve yüzde 5 ile radyolar izliyor. URL: http://www.ntvmsnbc.com/id/25284330/ 3 Ekim 2011 Evden e-posta cevaplamak mesaiye girecek Brezilya’da çal›flma saatleri d›fl›nda e-postalar›n› cevaplayan çal›flanlara mesai ücreti verilecek. Mobil cihazlar bilgi ak›fl›n› kolaylaflt›rd› ancak bu durum özellikle beyaz yakal› çal›flanlar›n iflini zorlaflt›rd›. Telefondan e-posta cevaplayan çal›flanlar, mesaiyi böylelikle eve de tafl›maya mecbur kald›lar. Bilgi Ça¤›'n›n haberine göre Brezilya’da art›k, çal›flma saatleri d›fl›nda e-postalar›n cevaplayan çal›flanlara ek mesai ücreti verilecek. Böyle çal›flanlar da mobil mesainin hakk›n› alacak. Di¤er Ülkelere Örnek Olacak Geçti¤imiz aylarda hayata geçen çal›flan dostu uygulaman›n dünya çap›nda h›zla artan mobil mesaiye dikkat çekece¤i ve çal›flanlar nezdinde de bu durumun fark edilmesini sa¤layaca¤› düflünülüyor. Çal›flanlar› iflkolik olmaya sürükleyen mobil ifl kavram›n›n etkilerinin daha iyi görülmesi için Brezilya’da uygulanan bu politikan›n di¤er ülkelere örnek olmas› bekleniyor. (Birgün Gazetesi, 23 Ocak 2012)

Anahtar Kavramlar • • • • •

Sanal Kimlik Sanal Cemaat Siber Alan Nettafl Teknolojik Belirleyicilik

Toplum ve ‹letiflim

Becerikli F@reyle Uzaklara: ‹nternet

• • • •

Enformasyon Toplumu Kamusal Alan Sosyal Paylafl›m A¤lar› Sosyal Medya • ‹NTERNET, YEN‹ MEDYA, SOSYAL MEDYA VE A⁄ TOPLUMU NED‹R? • ‹NTERNET ORDAMINDAK‹ H‹ZMET VE UYGULAMALAR • SOSYAL A⁄LAR, SANAL CEMAATLER VE SANAL K‹ML‹KLER • ‹NTERNET S‹H‹RL‹ B‹R DE⁄NEK M‹? • ‹NTERNET‹N SOSYO-EKONOM‹K ETK‹LER‹

Sayfa Tasar›m: ‹smail

6. Ünite - Becerikli F@reyle Uzaklara: ‹nternet

129

‹NTERNET, YEN‹ MEDYA, SOSYAL MEDYA VE A⁄ TOPLUMU NED‹R?

N A MA Ç

1

Yeni bir iletiflim ve enformasyon teknolojisi olan internet hakk›nda temel bilgilere sahip olmak ve Web 2.0, yeni medya, sosyal medya, sosyal paylafl›m a¤lar› olgular›n› aç›klamak.

Ortaya ç›k›fl› yaklafl›k k›rk y›l, yayg›n olarak kullan›lmaya bafllanmas› ise henüz onbefl yirmi y›ll›k bir geçmifle sahip olmas›na ra¤men internet çok k›sa bir süre içerisinde toplumsal ve kültürel alanda çok önemli bir cazibe merkezi haline geldi. Geride b›rakt›¤›m›z 20. yüzy›l›n son y›llar›nda Dünya’da ve Türkiye’de bafl döndürücü bir h›zla hayat›m›za giren bu yeni iletiflim ve enformasyon arac›, 21. Yüzy›l›n geride b›rakt›¤›m›z ilk 10 y›l›nda flimdiden çok önemli bir yer edinmifl ve milyarlarca insan›n yaflam›nda vazgeçilmez bir konuma gelmifl durumda. ‹letiflim teknolojilerinde devrim olarak nitelendirilen radikal de¤iflimler sonucunda ortaya ç›kan internet ve yeni medya 21. yüzy›la her anlamda damgas›n› vurmufl durumda. Sosyal medya hayat›m›z›n her alan›n› sar›p sarmalad›. ‹nternete eriflerek e-posta ile iletiflim kurmak, MSN’de sohbet etmek, internet üzerinden al›flverifl (e-al›flverifl) yapmak, çevrimiçi veya çevrimd›fl› dijital oyun oynamak, mp çalar kullanmak vb. sanal uzamda gerçekleflen edimlerle yeni medya geleneksel medyan›n kaplad›¤› yeri ve zaman› alarak- yaflam›n ak›fl›n›n do¤al bir parças› haline geliyor (Binark, 2007:5). Sadece bir iletiflim ve enformasyon arac› olarak de¤il, ayn› zamanda bir kültür, kimlik, siyaset ve ekonomi alan› ve arac› olarak de¤erlendirilen internet, 2000’li y›llarda toplumsal, kültürel ve siyasal yaflamda her geçen gün daha kritik bir rol oynuyor. ‹nternetin günümüzde toplumsal kurumlar› ve gündelik yaflam› nas›l etkiledi¤i, de¤ifltirdi¤i ve dönüfltürdü¤üne dair süregelen tart›flmalarda flüphesiz bir görüfl birli¤i söz konusu de¤il. Yaflad›¤›m›z dönemin en merkezi olgusu ve yaflam tarz› olmaya bafllam›fl olan bu iletiflim arac›na sadece umut verici ya da sadece kayg› verici bir geliflme olarak bakmak yerine, internetin içerdi¤i “umut” ve “kayg›” potansiyelini bir arada anlamaya çal›flmal›y›z. Toplumsal iletiflimin gelece¤ine dair salt kayg›lar tafl›maktansa, öncelikle, bu yeni kitle iletiflim ve enformasyon arac›n›n do¤as›n› ve potansiyel gücünü kavramal›y›z. ‹flte, bu ünitede, ça¤›m›z›n simgesi haline gelen internetin modern toplumsal yaflam› de¤ifltirme ve dönüfltürme potansiyelini anlamaya çal›flaca¤›z. Bunun içinse, öncelikle internetin ne oldu¤unu kavramam›z gerekmektedir. ‹nternet, basitçe üzerinde sörf yapt›¤›m›z engin bir deniz midir? Facebook gibi sosyal paylafl›m a¤lar›nda ya da sosyal medya ortamlar›nda eski ve/veya yeni arkadafllarla fikirlerin, duygular›n, haberlerin, resimlerin, müzik parçalar›n›n ya da videolar›n karfl›l›kl› paylafl›ld›¤› bir mecra m›? Birbirinden heyecanl› ve renkli oyunlar oynanan bir saha m›? Art›k internet eriflimine de sahip olan cep telefonlar›, ak›ll› cep telefonlar›, avuç içi bilgisayarlar, tablet bilgisayarlar ya da kameralarla çekilen milyonlarca görüntünün yüklendi¤i ve izlenebildi¤i devasa bir arfliv mi? On binlerce müzik parças›n›n ya da kliplerin rahatl›kla masaüstü, dizüstü, tablet ya da avuç içi bilgisayarlara veya cep telefonlar›na indirilebildi¤i eflsiz bir kaynak m›? Yüzlerce ödev sitesinden ö¤rencilerin ödev “kopyalad›klar›” bir kaynak m›? Yoksa bir baflka yerde bulunamayacak kadar yo¤unlukta pornografik materyale kolayca ulafl›labilen bir yer mi? Hava ve yol durumundan, son dakika haberlerine, yol haritas›ndan görüntülü ve ücretsiz telefon görüflmesi imkân›na kadar ak›ll› cep telefonlar›na indirilen s›n›rs›z uygulama ile hayat› kolaylaflt›ran bir mucize mi?

Enformasyon: Enformasyon (information) terimi genellikle bilgi (knowledge) ile efl anlaml› olarak kullan›lmaktad›r. Ancak enformasyon (ya da malumat) ile bilgi aras›nda önemli bir farkl›l›k söz konusudur. Enformasyon terimi ‘çi¤’, özgül ve pratik olan› anlatmak için kullan›lan bir terimdir. Bilgi ise ‘piflmifl’, ifllenmifl ve düflünce ile sistemlefltirilmifl olan› ifade etmektedir.

Yeni Medya: Gazete, televizyon ve radyo gibi ‘geleneksel’ medyadan farkl› olarak dijital kodlama sistemine sahip olan ve kullan›c›lar›na etkileflim olana¤› sa¤layan cep telefonlar›, tablet ve avuç içi bilgisayarlar, oyun konsollar› vb internet eriflimli iletiflim araçlar›

130

Toplum ve ‹letiflim

Evet, internet tüm bunlar› içeriyor, ama interneti sadece bu özellikleriyle tan›mlamak ve interneti sadece bu çerçevede anlamaya çal›flmak oldukça yan›lt›c› olsa gerek. Zira insanlar art›k binlerce kilometre uzaktan köylerindeki mezarl›¤› “sanal olarak” ziyaret edip, kaybettikleri yak›nlar›n›n mezar› bafl›nda dua okutabiliyor (http://www.cnnturk.com/2004/yasam/diger/12/20/sanal.alemde.mezarlik.ziyareti/59472.0/index.html). Ya da internette tan›fl›p evlenen bir çift boflanmaya karar verdi¤inde, internet üzerinde birlikte oynay›p kazand›klar› paralar›n nas›l paylafl›laca¤› sorusu/sorunu hâkimlerin önüne ilk defa geliyor. Dolay›s›yla, internetin yaflad›¤›m›z dünyay› ve bizi nas›l etkileyece¤ini anlamak için öncelikle internetin gücünü ve potansiyelini, bir iletiflim arac› olmas›n›n yan›nda mümkün k›ld›¤› yeni medya ve sosyal medya arac›l›¤›yla nas›l bir kültür ya da yaflam tarz› oluflturdu¤unu ve oluflturaca¤›n› anlamam›z gerekiyor. Zira ça¤›m›z›n önemli kuramc›lar›ndan Manuel CasA¤ Toplumu: Bireysel, tells’in (1996) kavramsallaflt›rmas›yla art›k a¤ toplumunda yafl›yoruz. “A¤ toplumu” toplumsal, yerel ve küresel ya da “a¤lar toplumu” (network society) kavram›, günümüzde enformasyon ve iletia¤lar›n, iletiflim düzeylerinin flim teknolojileri alan›nda yaflanan bafl döndürücü geliflmelerin toplumsal alan› ve iç içe oldu¤u ve birbirlerini eflzamanl›, s›n›rs›z bir iliflkileri dönüfltürücü etkisine iflaret ediyor. Enformasyonu, bilgiyi, gösterge ve iletidüzlemde kesti¤i yeni leri üretme ve paylaflma yollar›m›z›n de¤iflmesi, iletiflim kurma, kimlik olufltuma pratoplumsal örgütlenme modelini ifade eder tiklerimizin farkl›laflmas› vurgulan›yor. Castells’in (2004: 441) sözleriyle, “küresel eriflime sahip, bütün iletiflim araçlar›n› fiekil 6.1 birlefltiren, karfl›l›kl› etkileflim potansiyeline sahip yeni bir elektronik iletiflim sisteminin ortaya ç›k›fl› kültürümüzü ebediyen de¤ifltiriyor ve de¤ifltirmeye devam edecek.” fiimdi öncelikle internetin ne oldu¤una, ne tür bir ihtiyaca karfl›l›k ve nas›l ortaya ç›kt›¤›na bakal›m. Basit ve teknik bir tan›mlamayla, internet, dünya üzerindeki yüz milyonlarca bilgisayar a¤›n› birbirine ba¤layan çok büyük bir bilgisayar a¤›d›r, yani, bir a¤lar a¤›d›r. Kaynaklar› ve enformasyonu birbirleriyle paylaflmak üzere birlefltirilmifl bilgisayar (ya da donan›m›) Kaynak: Behiç Ak, www.internet.cep.iletiflim.com grubuna “a¤” ad› verilmektedir. Örne¤in, bir gazetedeki bilgisayarlar, çal›flanlar›n ayn› sistemi ve dosyalar› kullanabilmeleri için bir a¤ fleklinde birbirleriyle ba¤lant›l›d›r. ‹ki tür bilgisayar a¤› söz konusudur. Gazete örne¤indeki gibi, yani k›sa mesafelerde iletiflim için kullan›lan ve birkaç kilometreyle s›n›rl› olan a¤lara “yerel a¤lar” ad› verilmektedir. Çok uzak mesafeler aras›ndaki iletiflimi mümkün k›lan ve on binlerce kilometrelik bir co¤rafyaya uzanan a¤lara ise “genifl alanl› a¤lar” denilmektedir. Kamu kurumlar›, üniversiteler ve flirketler gibi büyük organizasyonlar a¤a do¤rudan ba¤lant› sa¤larlarken, evlerinden ve kiflisel ofislerinden a¤a girmek isteyen kullan›c›lar önceleri internete telefon hatlar› ve analog modemler arac›l›¤›yla ba¤lan›rken, günümüzde analog modemlerin yerini daha h›zl› dijital (ADSL) modemler alm›flt›r. Özetle, giderek karmafl›klaflan bilgisayarlar›n geliflmesi ve bunlar›n uluslararas› noktalar› birbirine ba¤layan otomatikleflmifl ve dijitalleflmifl bir telekomünikasyonlar sistemiyle birlefltirilmesi sonucunda internet ortaya ç›km›flt›r. Yani, iletiflim araçlar›,

131

6. Ünite - Becerikli F@reyle Uzaklara: ‹nternet

bilgisayar sistemleri ve telekomünikasyon sistemlerinin bir araya gelmesi interneti mümkün k›lm›flt›r. Günümüzde özellikle mobil internet ayg›tlar›yla hemen hemen her yerden internete eriflilebilmektedir. Kablosuz a¤ ba¤lant›s›n› destekleyen cep telefonlar›, ak›ll› cep telefonlar›, avuç içi bilgisayarlar, tablet bilgisayarlar, tafl›nabilir oyun konsollar›, dizüstü bilgisayarlar, hatta ak›ll› televizyonlar gibi cihazlarla kullan›c›lar istedikleri zaman istedikleri yerden internete ulaflabilmektedir. ‹kinci nesil internet hizmetleri’nin, yani Web 2.0 tabanl› etkileflimli uygulaman›n ortaya ç›kmas›yla birlikte sosyal paylafl›m a¤lar› ola¤anüstü bir flekilde yayg›nlaflm›flt›r. Henüz 2004 y›l›nda gelifltirilen Web 2.0 internet kullan›c›lar›n›n ortaklafla ve paylaflarak yaratt›klar› bir mecray› mümkün k›lm›flt›r. Kendisi de bir Web 2.0 olan Vikipedi’nin tan›m› ile Web 2.0, “ikinci nesil internet hizmetlerini, toplumsal iletiflim sitelerini, vikileri, iletiflim araçlar›n›, folksonomileri yani internet kullan›c›lar›n›n ortaklafla ve paylaflarak yaratt›¤› sistemi tan›mlar.” “Twitter, Facebook ve di¤er sosyal paylafl›m a¤lar›n›n kendi üreticilerini yine tüketicileri aras›ndan oluflturabilmesine olanak sa¤layan internet teknolojisinin temelinde Web 2.0 tabanl›, etkileflimli uygulama yatar. Web 2.0’›n etkileflimli taban› sosyal paylafl›m a¤lar›nda yer alan ziyaretçileri hem kullan›c› hem de içeri¤i ve ak›fl› oluflturan özneler olarak tek bir a¤da toplar” (Cemilo¤lu-Altunay, 2010). Sosyal paylafl›m a¤lar›, kullan›c›lar›n bir a¤ ya da site içinde bütün internet kullan›c›lar›na aç›k ya da yar› aç›k bir profil oluflturmalar›na, ayn› a¤/site içerisinde ba¤lant› içinde olduklar› di¤er kullan›c›lar›n profillerini karfl›l›kl› etkileflim içinde takip etmelerine imkan veren web tabanl› servislerdir. Kullan›c›lar›n›n medya içeri¤ini oluflturmas›na imkân veren, medya içeri¤inin tüketicisinin ayn› zamanda üreticisi olabilmesini mümkün k›lan, kullan›c›lar›na karfl›l›kl› paylafl›m imkân› sa¤layan Web 2.0 uygulamas›yla birlikte herkesin Facebook, Twitter, Friendfeed, Google+ gibi platformlar ve bloglar (web günlü¤ü) arac›l›¤›yla kolayl›kla bilgi ve görüfllerini paylaflmas›yla sosyal medya ortaya ç›km›flt›r. Bafllang›çta Web 2.0 olarak an›lan bu ortamlar bugün yayg›n bir flekilde sosyal SIRA S‹ZDE medya olarak an›lmaktalar. Farkl› bir ifadeyle, Web 2.0 geleneksel medya yerine yeni bir medya kavram›n›, yani sosyal medyay› milyarlarca insan›n hayat›n›n “olmazsa olmaz”› haline getirdi. ‹çlerinde en popüleri olan Facebook y›l›nda D Ü fi Ü N E L ‹2004 M okulun ö¤rencilerinden 20 yafl›ndaki Mark Zuckerberg taraf›ndan Harvard Üniversitesi ö¤rencilerinin kendi aralar›nda iletiflim kurmalar› ve ileti paylaflmalar› için S O R U kurulmufltu. 2011 sonu itibar›yla 800 milyondan fazla üyesi olan bu sosyal paylafl›m a¤› bugün Dünya’da en çok ziyaret edilen 2. sitedir. 2012 sonunda 1 milyar KKAT üyeye/kullan›c›ya ulaflaca¤› öngörülen Facebook’un, 2011 sonuD ‹itibar›yla ABD’de 157 milyon kullan›c›s› varken, yaklafl›k 35 milyon internet kullan›c›s›n›n oldu¤u Türkiye’de bu sitenin 30 milyon üyesi bulunmaktad›r. Di¤erSIRA birS‹ZDE deyiflle, Türkiye’deki internet kullan›c›lar›n›n % 85’i bu a¤›n üyesidir.

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

N N

Sosyal paylafl›m siteleri, sosyal a¤lar geçici bir moda m›, yoksa iletiflim biçimimizi kal›c› AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE bir biçimde de¤ifltiren yeni bir yap›lanma m›?

1

ÜT NAE Ldaha KD Ü‹ fiilgili P‹ M kapsamDünya’da ve Türkiye’deki en popüler toplumsal paylafl›m a¤› Facebook l› bilgi için A. Toprak vd.’nin Toplumsal Paylafl›m A¤›. Facebook: “Görülüyorum Öyleyse Var›m!,” (‹stanbul: Kalkedon Yay›nlar›, 2009) kitab›n› okuyabilirsiniz. S O R U

TELEV‹ZYON

Çok eskiden de¤il, henüz 1995 y›l›nda Dünya’da evlerinden internete eriflim D‹KKAT imkân›na sahip kullan›c› say›s› 1 milyonken, bu say› 2002 y›l›nda yaklafl›k 550 milyon, 2007 y›l›nda da 1.1 milyara ulaflm›flt›r. Haziran 2011 itibar›yla Dünya’da inter‹ N T E RS‹ZDE NET SIRA net kullan›c› say›s› 2,1 milyar› geçmifltir. AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

N N

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE

DKÜ fi‹ ÜTN EAL ‹ M P S O R U TELEV‹ZYON D‹KKAT

‹SIRA N T E RS‹ZDE NET

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

132

Toplum ve ‹letiflim

Tablo 6.1 Dünya’da ‹nternet Kullan›c› Say›s›ndaki Art›fl Kaynak: http://www.internetworldstats.com/stats. htm

SIRA S‹ZDE

2

Tablo D Ü fi Ü N6.2 EL‹M Dünya’da en çok internet kullan›c›s›n›n S O R U oldu¤u 15 ülke (2010) D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

Y›l

Kullan›c› Say›s›

1995

1 milyon

2002

550 milyon

2007

1.1 milyar

2011

2.1 milyar

Yine 2011 y›l› verilerine göre, Dünya’daki toplam internet kullan›c›lar›n›n % 12’si ABD’de bulunmaktad›r. ABD nüfusunun % 78’i (yaklafl›k 240 milyon ABD’li) ‹nternete evlerinden eriflime sahiptir. 18 y›ll›k internet geçmifli olan Türkiye’de ise, Haziran 2011 itibar›yla 11 milyon ADSL abonesi ve yaklafl›k 35 milyon internet kullan›c›s› oldu¤u, yani Türkiye nüfusunun % 44,4’ünün internet eriflimine sahip oldu¤u bilinmektedir. Tablo 6.2’de de görüldü¤ü gibi, Türkiye Dünya’da en çok internet kullan›c›s› olan 12. ülke konumundad›r. ABD nüfusunun % 78’i internet kullan›c›s› durumundayken, 420 milyon internet kullan›c›yla Dünya’da en çok internet kullan›c›s›n›n oldu¤u Çin’de nüfusun ancak % 36,3’ü internet eriflimine sahiptir. Bu oran Japonya’da % 78,4, Kanada’da % 80, ‹ngiltere’de ise % 82’dir. Avrupa Birli¤i nüfusunun ise % 67,3’ü do¤rudan internet eriflimine sahiptir. Dünya’da en çok internet kullan›c›s› olan ilk 15 ülke içinde olmas›na ra¤men, bu oran, Hindistan’da ise % 8,4, Endonezya’da % 18.6 dur. Görüldü¤ü gibi, geliflmifl ülkeler ile azgeliflmifl ve geliflmekte olan ülkeler aras›ndaki eflitsizlik durumu internet kullan›m›nda da aç›k bir flekilde kendini göstermektedir. SIRA S‹ZDEfarkl›l›klar›n neden oldu¤u eflitsizlikler nelerdir? ‹nternete eriflimdeki

D Ü fi Ü N E L ‹ M

420.0

Ç‹N

239.9

SABD O R U 99.1

JAPONYA

D‹KKAT H‹ND‹STAN

81.0 75.9

BREZ‹LYA

N N

SIRA S‹ZDE

65.1

ALMANYA

AMAÇLARIMIZ

BR‹TANYA

K ‹ T A P

51.4

FRANSA K ‹ T A P

‹NTERNET

44.6 44.0

N‹JERYA

TELEV‹ZYON

59.7

RUSYA AMAÇLARIMIZ

KUZEY

TKORE ELEV‹ZYON

39.4

TÜRK‹YE

35.0

‹RAN

33.2

‹NTERNET

MEKS‹KA

30.6

‹TALYA

30.0

0

50 100 150 Kullan›c› say›s› (Milyon)

200

250

SIRA S‹ZDE

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M

D Ü fi Ü N E L ‹ M

SIRA S‹ZDE 6. Ünite - Becerikli F@reyle Uzaklara: ‹nternet S O R U

SIRA S‹ZDE 133 S O R U

D Ü fi Ü N E L ‹ M

D Ü fi Ü N E L ‹ M D‹KKAT

‹nternete iliflkin ‘eflitsizlik’ tart›flmas›yla ilgili olarak Funda Baflaran’›nD ‹“‹nternetin EkonoKKAT mi Politi¤i” isimli makalesinde (‹nternet, Toplum, Kültür (Der.) Mutlu Binark ve Bar›fl S O R U K›l›çbay, Ankara: Epos yay›nlar›, 2005 içinde, s.32-52) daha fazla bilgiye ulaflabilirsiniz. SIRA S‹ZDE

N N

‹nternetle ilgili çeflitli ve en güncel istatistikler için http://www.internetworldstats.com/stats. D‹KKAT htm adresine bakabilirsiniz. AMAÇLARIMIZ

‹nternetin K›sa Tarihçesi

SIRA S‹ZDE

N N

K ‹ Tç›k›fl›nda A P Di¤er birçok iletiflim teknolojisinde oldu¤u gibi internetin ortaya da askeri hedefler ve amaçlar belirleyici olmufltur. So¤uk savafl döneminin AMAÇLARIMIZ bir ürünü olan internet, ilk kez Amerika Birleflik Devletleri’nde ve esas olarak askeri amaçlar T E L E V ‹ Z Y Projeleri ON do¤rultusunda kullan›lmak üzere gelifltirilmifl, 1969’da “‹leri Araflt›rma YeSIRA S‹ZDE K ‹ T A çeflitli P rel A¤›” (ARPANET) olarak bafllam›flt›r. ABD Savunma Bakanl›¤›’nca askerî birimler ve üniversitelerin iflbirli¤iyle gelifltirilen ve bugün ilkel bir iletiflim a¤› olarak hat›rlanan bu yerel a¤, savafl ve hatta nükleer sald›r› koflullar›nda D‹ NÜTfiEÜRNNE LEyok ‹TM olmayaT Einternet L E V ‹ Z Y O Ngibi teknocak bir sistem oluflturma ihtiyac›na yönelik planlanm›flt›r. Yani, lojik bir devrimin ortaya ç›kmas›nda ABD’nin milli güvenlik, savunma ve küresel S O R U hâkimiyet kayg›lar›n›n belirleyici oldu¤u söylenebilir.

D‹KKAT AMAÇLARIMIZ

SIRA S‹ZDE K ‹ T A P AMAÇLARIMIZ TELEV‹ZYON KSIRA ‹ TS‹ZDE A P

D‹ NÜTfi EÜ RN N E LE‹TM TELEV‹ZYON S O R U

‹NTERNET

‹NTERNET D‹KKAT

‹nternet’in ortaya ç›kmas›na ABD’nin milli güvenlik ve savunma ihtiyaçlar› D ‹ Kneden K A T olmufltur. 1970’lerde özellikle elektronik posta, uzak veri tabanlar›naSIRA eriflim ya da dosya S‹ZDE transferi gibi çeflitli amaçlar için kullan›lan internet, 1982 y›l›nda bütün a¤lar›n bir araya gelerek bir “a¤lara¤›” infla etmelerini öngören ‹letim Denetim Protokolü/‹nternet Protokolünün (TCP/IP) imzalanmas›yla ana fleklini kazanm›flt›r. AMAÇLARIMIZ 1984’de Alan ‹sim Sistemi (DNS) kullan›lmaya bafllanm›fl, böylece dört rakam grubuyla de¤il, do¤rudan isimle/adresle ba¤lant› kurulmufltur. 1992’de ise “Dünya Çap›nda K ‹ ve T Aticari P A¤” anlam›ndaki www ile birlikte internet bugünkü fleklini alm›fl flirketler ile kiflisel kullan›c›lar› da içerecek flekilde milyonlarca insan›n kullan›m›na aç›lm›flt›r. Dünya Çap›nda A¤ sayesinde internetin hem kullan›m› kolaylaflm›flt›r hem de TELEV‹ZYON geliflimi h›zlanarak kullan›c› say›s› ola¤anüstü artm›flt›r. Bugün internet dünyan›n hemen hemen her köflesindeki milyonlarca/milyarlarca bilgisayar sayesinde bu bilgisayarlar› kullanan yüz milyonlarca/milyarlarca insan için flimdiye kadar varolan iletiflim ortamlar›ndan oldukça farkl› bir iletiflim or‹NTERNET tam› yaratm›flt›r. Ayr›ca, son derece geliflmifl, karmafl›k bilgisayarlar›n üretilmesi ve bunlar›n uluslararas› noktalar› birbirine ba¤layan dijitalleflmifl bir iletiflim sistemiyle birlefltirilmesi küreselleflme sürecine ivme kazand›ran etkenlerden biri olmufltur. Di¤er taraftan, art›k küresel ölçekli olan internet, telefon ve fax gibi yine küresel ölçekli baflka a¤larla da geçit kap›lar› arac›l›¤›yla ba¤lanabilmektedir. Bütün bunlar, internetin nerede bafllay›p nerede bitti¤i sorusunu yan›tlamay› güçlefltirmifl ve siber alan/siber uzam metaforuyla anlat›lmaya çal›fl›lan yeni bir soyutlama düzeyini beraberinde getirmifltir.

S O R U SIRA S‹ZDE

N N

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON Siber alan/uzam: ‹lk kez ünlü bilim kurgu yazar› William Gibson’›n 1984 tarihli Neuromancer adl› ‹ N T E R bir NET roman›nda kulland›¤› terimdir. Günümüzde yayg›n olarak dünya çap›ndaki internetin yaratt›¤› ve say›lar› yüz milyonlar› bulan internet kullan›c›lar›n›n dâhil oldu¤u yer anlam›nda kullan›lmaktad›r.

134

Toplum ve ‹letiflim

N

‹NTERNET ORTAMINDAK‹ H‹ZMET VE UYGULAMALAR AM AÇ

2

Çoklu ortam: Yaz›l› metin, resim, grafik, müzik, hareketli görüntü gibi birçok ortam›n bir arada sunumuna ve ba¤lant›l› metin uygulamalar›na olanak tan›yan ve böylelikle ayr› bir ortam yaratan teknolojik yenili¤e çoklu ortam ad› verilmektedir. Ba¤lant›l› metin: Bir bölüme ya da resme bir t›klamayla ulaflmay› sa¤layan ba¤lant›larla donat›lm›fl metinlere ba¤lant›l› metin denilmektedir. Site: Bir kifli veya kurum taraf›ndan belirli bir adres içinde bir araya getirilen tüm www sayfalar›. Blog: Kiflisel sayfa. Hiç bir bilgisayar dili bilmeden bir kaç kutunun içini doldurarak kolayla yay›nlanabilen kiflisel sayfalar verilen ad.

SIRA S‹ZDE

3

‹nternet ortam›ndaki hizmet ve uygulamalar› aç›klamal›

2004 y›l›nda Web 2.0 tabanl› etkileflimli uygulamaya geçilene kadar internet üzerinde kullan›c›lar›n büyük ço¤unlu¤unun yararland›¤› hizmetler dört kategoride toplanmaktayd›. • E-posta (e-mail) servisleri di¤er internet kullan›c›lar›na ve çeflitli kurumlara çok ucuz ve h›zl› bir flekilde mesaj gönderilmesini sa¤lar. • ‹nternetten yararlanman›n bir di¤er yolu da dosya aktar›mlar›d›r. ‹nternet küresel düzeyde bir multimedya, yani çoklu ortam kütüphanesine dönüflmüfltür ve bu kütüphane internet eriflimine sahip herkesin kullan›m›na 24 saat aç›kt›r. Bunlar, ba¤lant›l› metin ba¤lar› olarak bilinir. www sayfalar› bir kitaptaki sayfalara benzese de dikkatle bak›ld›¤›nda baz› sözcüklerin ya da resimlerin alt› çizili ya da vurgulanm›fl oldu¤u görülür. Bilindi¤i gibi, internet üzerinden yaz›l› metinlerden resimlere, yaz›l›mlardan müzik kliplerine kadar bilgisayar›n›za kopyalayabilece¤iniz dosyalar içeren milyonlarca site vard›r. A¤ üzerinden bu dosyalar› aktarman›n yoluna Dosya Aktarma Protokolü (TFP) denir. • Üçüncüsü, enformasyon aramaya ve kaynaklara eriflmeye yard›m eden etkileflimli seyrüsefer hizmetleridir. • Dördüncü kategori ise, laflama (chat), forum ve haber gruplar› (newsgroup) hizmetleridir. Bu hizmetler kapsam›nda iletiflim iki farkl› flekilde gerçekleflmektedir: a. Bir kifliden di¤er bir kifliye/siteye ya da birden çok say›daki kifliye ileti göndermek fleklindeki efl zamanl› olmayan (asenkronik) iletiflim (e-posta, egrup, haber gruplar›, blog vb). b. Bir kifli ile di¤er bir kifli ya da kifliler aras›nda efl zamanl› (senkronik) olarak gerçekleflen iletiflim. ‹kinci nesil internet hizmetlerinin, yani Web 2.0’›n 2004 y›l›ndan itibaren yayg›nlaflmas›yla, web hizmetlerinde sadece kullan›c›lar›n kat›l›m› sa¤lanmam›fl, ayn› zamanda site ve kullan›c›lar›n iflbirli¤i yapmas› da mümkün hale gelmifltir. Facebook, Wikipedi, YouTube, Flickr, Ekfli Sözlük vb. siteler ikinci nesil internet hizmetlerine örnek oluflturur. Dolay›s›yla, internet hem kifliler aras› hem de kitle iletiflimine imkân veren yeni medya ortam›d›r ve bu özelli¤iyle geleneksel medyadan önemli bir flekilde farkl›laflmaktad›r. ‹nternette ilgi alanlar›n›z›n ortak oldu¤u insanlarla iliflki kurmak ve görüfl al›fl-veriflinde bulunmak için kat›labilece¤iniz çok çeflitli sosyal medya ortamlar›, sosyal paylafl›m a¤lar› vard›r. Cazdan deniz kaplumba¤lar›na, ekolojiden migrene, küreselleflmeden modaya, astronomiden müzi¤e, matematikten siyasete kadar binlerce konu etraf›nda yo¤unlaflm›fl tart›flma gruplar› bulunmaktad›r. Bu gruplarda her grubun kendi moderatörünün denetimi söz konusudur. Bunun d›fl›nda, grup üyelerinin bir çeflit özdenetim ilkeleri çerçevesinde iletiflim kurmalar› beklenir ki buna internet eti¤i (Netiquette) ad› verilir. Bafll› bafl›na bir evren oluflturan bu laflama odalar›n›n ve haber gruplar›n›n say›s›n›n çok h›zla artmas› ve bu ortamlara, yani, sanal cemaatlere dâhil olan kullan›c› say›s›n›n inan›lmaz bir ölçüde ço¤almas› bafll› bafl›na bir ilgi alan› oluflturmaktad›r. Bir sonraki bafll›kta tart›fl›lacak olan sanal cemaat, siberalan ve siberkültür kavramlar› esas olarak bu evrene iliflkin olarak üretilen ve kullan›lan kavramlard›r. Yeni ve alternatif bir iletiflim-enformasyon arac› olan internet televizyon, gazete ve radyo SIRA S‹ZDE gibi geleneksel iletiflim araçlar›n› ortadan kald›rmakta m›d›r?

D Ü fi Ü N E L ‹ M

D Ü fi Ü N E L ‹ M

S O R U

S O R U

6. Ünite - Becerikli F@reyle Uzaklara: ‹nternet

135

SOSYAL A⁄LAR, SANAL CEMAATLER VE SANAL K‹ML‹KLER

N AM A Ç

3

Sosyal medyay› mümkün k›lan ve fakl› bir kamusal alan olarak internetin özelliklerini de¤erlendirmek, sanal cemaatler ve sanal kimlikler olgular›n› aç›klamak

Post-endüstriyel ça¤›n teknolojik altyap›s›n› oluflturan enformasyon ve iletiflim teknolojilerinden en önemlisi olan internet, daha önceki dönemden farkl› bir flekilde yeni/sosyal medyay›, sosyal paylafl›m a¤lar›n›, yeni “kimlik stratejilerini,” yeni “iliflkileri” ve sanal cemaatleri gündeme getirmifl durumdad›r. Sosyal medyan›n ya da sosyal paylafl›m a¤lar›n›n en popülerleri kuflkusuz Facebook ve Twitter olmakla birlikte, bunlar›n d›fl›nda çeflitli ilgi alanlar› ve hobilere hitap eden sosyal paylafl›m siteleri her geçen gün üye say›s›n› artt›r›yor. Sosyal paylafl›m a¤lar› sadece bir ülke baz›nda ve ülkenin resmi dilinde hizmet vereninden küresel düzeyde onlarca farkl› dilde faaliyet gösteren ve yüzlerce ülkeden milyonlarca üyesi olan örneklere kadar kültürel olarak farkl›laflabiliyor. Facebook, Twitter, FriendFeed, Linkedin gibi sosyal paylafl›m a¤lar› yüzlerce farkl› ülkeden, onlarca farkl› din ve dilden milyonlarca kullan›c›yla son derece kozmopolit bir üye yap›s›na sahip iken baz›lar› ise sadece tek bir dilde, ayn› ‘›rk’ ve/veya ayn› ulusal kimlik gibi ortak bir payday› paylaflan insanlara hitap ediyor. Kimileri belirli bir cinsel kimli¤i, örne¤in eflcinselleri hedef kitle olarak görürken baz›lar› da sadece belirli bir dinin inançl› nüfusuna sesleniyor. Örne¤in sadece Dünya’daki dini bütün Müslüman nüfusa hizmet eden sosyal paylafl›m siteleri oldu¤u gibi farkl› ülkelerde dini bütün insanlar›n arkadafl ve efl bulmalar›n› amaç edinen a¤lar da yayg›nlaflmaktad›r. Di¤er taraftan sosyal paylafl›m a¤lar›n›n baz›lar› daha önceden birbirini tan›yan insanlar aras›ndaki ba¤lar›n korunmas›n› ve iliflkinin sürmesini sa¤larken baz›lar› da birbirini tan›mayan insanlar›n ortak ilgi/hobi alanlar›, zevkler, politik görüfller ve aktiviteler çerçevesinde iletiflim kurmas›n› ve etkileflime geçmesini sa¤l›yor. Sosyal paylafl›m siteleri üzerinde kurulan arkadafll›k iliflkileri (arkadafl listesine ‘eklemeler’ ya da ‘takip etmeler’) genellikle flu veya bu flekilde birbirlerini tan›yan insanlar aras›nda oluflmaktad›r. Gerçek hayatta birbirini tan›yan ancak uzun zamand›r görüflmeyen insanlar birbirleriyle fiziksel olarak yine s›k görüflmeseler de sosyal paylafl›m a¤lar› ya da sanal cemaatler vesilesiyle iletiflime geçebilmektedir. Sosyal paylafl›m siteleri arac›l›¤›yla yeni arkadafll›klar ve iliflkiler kuruluyor olsa da, kullan›c›lar›n genellikle yabanc›larla ya da yeni insanlarla tan›flm(a)d›¤› ve yeni bir çevre oluflturmad›¤› bilinmektedir. Özellikle Facebook ve LinkedIn gibi sosyal a¤lar üzerinde kurulan arkadafll›k ba¤lant›lar›n›n ço¤unlu¤u kullan›c›lar›n gerçek hayatta tan›flt›klar› kiflilerden oluflmaktad›r. ‹nsanlar aras›ndaki etkileflimi hem h›zland›rma hem de artt›rma potansiyeline sahip olan internet, bireylerin kimliklerini, di¤er bir deyiflle kimlik stratejilerini en etkin flekilde kurduklar› bir mecrad›r. Farkl› bir ifadeyle, sanal cemaatleri mümkün k›lan internet ortam› kimli¤i somut/verili bir fley olarak de¤il, bir strateji olarak görmeyi kolaylaflt›rmaktad›r. Çünkü bu ortamda bireylerin kimliklerini bizzat kendileri taraf›ndan infla edebilmeleri mümkündür. Twitter ya da Ekfli sözlük örneklerinden aflina olundu¤u gibi bireyler gerçek kimliklerinden s›yr›larak “takma ad”lar alt›nda baflka kimliklere rahatl›kla bürünebilir, karfl›s›ndaki ile asl›nda sahip olmad›¤›, bambaflka bir kimlikle iletiflim kurabilir. Yak›n zamana kadar somut ve canl› bir

Sanal cemaat: ‹nternet ortam›nda kiflileraras› iliflkiler a¤›n›n yarat›lmas› için yeterli say›da insan›n, tart›flma gruplar›nda ya da sohbet odalar›nda oldu¤u gibi bir araya gelerek oluflturdu¤u sosyal gruplara denilmektedir.

136

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

Toplum ve ‹letiflim

bedenin üzerinde mümkün (ve de anlaml›) olabilen bireysel kimlikler art›k bedenden ayr›lmaktad›r. Farkl› bir ifadeyle, var olmas› için fiziki bir bedene ihtiyaç duyan kimlik art›k somut/fiziki beden olmaks›z›n var olabilmekte ve kamusal alana dâhil olabilmektedir. Di¤er kamusal alanlarda d›fllanmayan farklar genellikle görmezden gelinebilirken, ‹nternette farklar istenirse “gözetlenemez” bir hale gelmifltir. Yafl, cinsiyet, renk gibi nitelikler, birey istedi¤i takdirde fark edilemezdir. Ayr›ca, internet ortam›nda, sosyal medyada yüz yüze iletiflim ve somut biraradal›k gibi özelliklerin olmay›fl› kat›l›m› önemli ölçüde artt›rmakta ve kolaylaflt›rmaktad›r. Çok say›da insan fiziksel bir yak›nl›k ve temas olmaks›z›n sanal cemaatler içerisinde kendilerine yer bulmaktad›rlar. Kat›l›mc›lar aras›ndaki mevcut s›n›fsal, etnik, ›rksal, toplumsal cinsiyet ve yafla iliflkin farkl›l›klar görünmez k›lan bu ortam›n kamusal alan idealine yönelik etkisi oldukça önemlidir ve farkl› boyutlar›yla de¤erlendirmek daha do¤ru olacakt›r. ‹nternet, sosyal a¤larda on binlerce laflama ve tart›flma grubuyla, kat›l›m› ve konuflmay› çok kolaylaflt›ran, ancak bir sonuca ulaflman›n, anlaflman›n ayn› kolayl›kla gerçekleflmedi¤i bir ortamd›r. Bu çerçevede, kamuoyu oluflturma ifllevinin internet ortam›nda da çok geçerli olmad›¤› belirtilebilir. Di¤er taraftan, internetin oluflturdu¤u kamusal alan ça¤›m›z›n önemli kuramc›lar›ndan Habermas’›n ideal kamusal alan için flart kofltu¤u herkesin eflit kat›l›m›n› bir düzeyde mümkün k›lmaktad›r. ‹nternetin etkileflimli olma özelli¤inden dolay› sosyal a¤lar›n kat›l›m› artt›r›c› oldu¤u görülmektedir. Televizyon, gazete gibi kitle iletiflim araçlar› üzerinde gerçekleflen iletiflim, tek yönlü olmas›ndan dolay› merkeziyetçi bir görünüm arz eder. ‹nternetin genelde sosyal paylafl›m a¤lar›n›n özelde bafll›ca özelli¤i ise adem-i merkeziyetçi do¤as›d›r. ‹nternet ortam›nda gerçekleflen iletiflim tek yönlü de¤il, iki yönlüdür. Kullan›c› edilgen bir konumda bulunmamakta, etkin olarak hareket edebilmesi mümkün olmaktad›r. Ayr›ca, sadece al›c› ve tüketici de¤il ayn› zamanda SIRA S‹ZDE yay›c› ve üretici olmas›na imkân bulunmaktad›r. Bundan dolay›, internet kat›l›mc› bir fikir üretimi zemini sa¤layarak kamuoyunun oluflmas›n› yavafl da olsa daha olanakl› k›lmaktad›r. bir co¤rafya olan internet maddi de¤il sosyal bir meD Ü fi Ü N E L ‹Elektronik M kând›r. Hem internet hem sosyal medya etkileflimli do¤as› nedeniyle sürekli geri besleme alarak dönüflen ve yeniden flekillenen bir iletiflim ortam›d›r ve esas öneS O R U mini bu özelli¤inden almaktad›r. D ‹ K K A Tsosyal a¤larda gerçekleflen iletiflim tek yönlü de¤il, iki yönlüdür. Kul‹nternet ortam›nda, lan›c› edilgen bir konumda bulunmamakta, etkin olarak hareket edebilmektedir. Yani, sadece al›c› veSIRA tüketici S‹ZDEde¤il ayn› zamanda yay›c› ve üretici olabilmektedir. ‹nternet etkileflimli do¤as› nedeniyle sürekli geri besleme alarak dönüflen ve yeniden flekillenen bir iletiflim ortam›d›r.

N N

AMAÇLARIMIZ

Di¤er taraftan, sanal cemaatler, sosyal a¤lar gerçek yaflamdaki ve toplumsal iliflkilerdeki kimi tehlikeli ya da istenmeyen durumlardan korunma imkân› verirler. ‹ T A P iliflki ve toplumsallaflma imkânlar› sunarlar. fiüphesiz, bu yeBöylelikle, Kalternatif ni ve alternatif ortam› benimseyenler için içe kapanma ve d›flar›daki gerçek yaflam› yok sayma tehlikesi de söz konusudur. Yine de, sanal cemaatleri çekici k›lan T E Lbirisi, E V ‹ Z Y Omodern N unsurlardan toplumsal hayat›n getirdi¤i tüm “maske”leri, baflka maskeler takma pahas›na, bir tarafa b›rakmay› kolaylaflt›rmas›d›r. Anonim bir karaktere sahip olan sanal cemaatlerde, baz› sosyal paylafl›m a¤lar›nda insanlar bir takma ad (nickname) arkas›na gizlenebilirler. Farkl› k›yafetleri dener gibi, gerçek yaflam‹NTERNET

137

6. Ünite - Becerikli F@reyle Uzaklara: ‹nternet

da denenmesi neredeyse imkâns›z olan farkl› kimlikler içinde kendilerini konumland›rabilir. Örne¤in, yayg›n olarak gözlendi¤i üzere, karfl›s›ndakini yan›ltarak oldu¤unun aksi cinsiyete sahipmifl gibi davranabilirler. Bu aflamada, siber alan›n her üyesi için yo¤un hayal k›r›kl›¤› yaflama tehlikesi söz konusudur. fiekil 6.2 Kaynak: Behiç Ak, www.internet.cep.il etiflim.com

Toplumsal kontrol mekanizmalar›n›n ifllemedi¤i bu ortamlarda “üstben”den gelen toplumsal bask›lar› bir tarafa b›rakarak, “ben”lerini serbest b›rakman›n verdi¤i hazz› ve keyfi yaflayabilirler. Bir patron, bir ev kad›n›, bir müdür ya da bir iflçi olman›n getirdi¤i k›s›tlamalardan siber alanda kolayl›kla s›yr›labilinir. Gerçek yaflamlar›nda/iliflkilerinde çekingen ve içe dönük olanlar›n, baz› sosyal paylafl›m a¤lar› içinde daha rahat hareketleri belirtilmektedir. Ayr›ca, “takma ad” arkas›nda infla edilen yeni kimlikle, insanlar birer fantezi olarak içlerinde yaflatt›klar› birçok duyguyu kolayca ifade edebilmekte ve bir tür rahatlamay› yaflamaktad›r. Günümüzün önemli düflünürlerinden Baudrillard, Amerika’y› anlat›rken, insanlar aras›nda hiçbir ba¤›n kalmad›¤›na dikkat çekerek, “burada sokaklarda tek bafl›na flark› söyleyen, tek bafl›na yiyip kendi kendine konuflan insanlar›n say›s› ürkütücü” demektedir. Belki de sanal cemaatlerin en önemli ifllevi, bir insan için katlan›lmas› en zor duygu olan ve modern toplumsal yaflamda milyonlarca insan›n yaflad›¤› yaln›zl›k duygusunu hafifletebilmesidir. Laflama, sohbet odalar›na olan yo¤un ilgi farkl› bir düzeyde de olsa internetin bireyselli¤i de¤il, toplumsal iliflkileri besledi¤ini ve yeni aidiyet alanlar› yaratt›¤›n› göstermektedir. Peki, bu flekilde gerçekleflen yeni iliflki ve aidiyet biçimleri gerçek yaflamdaki gerçek iliflkilere alternatif midir? Sanal sohbetler ve iliflkilerin yüz yüze iliflkilerin yerini alma tehlikesi söz konusu mudur? Bu sorulara flimdilik “evet” diyerek karamsar bir tablo oluflturmak zor. Zira yap›lan araflt›rmalar birçok insan›n sohbet odalar›n› yüz yüze iliflkiye girmek ve fiziksel olarak bir arada olmak istedikleriyle tan›flma yeri olarak gördüklerini ortaya ç›kar›yor. Sanal cemaatlere daha olumsuz yaklaflanlara göre ise sanal cemaatler, “sahte cemaatler” dir. Mekânsal yak›nl›¤›n olmad›¤›, samimiyetten uzak olan ve yeterince güven telkin edemeyen sanal cemaat iliflkilerinin yayg›nlaflmas›, insanlar›n gerçek yaflamdaki “gerçek” iliflkilerini zedelemekte ve yoksullaflt›rmaktad›r. ‹nternet ortam›ndaki sosyal a¤lar güçlü toplumsal ba¤lar yaratma ve sürdürme konusunda fiziksel yak›nl›¤›n ve yüz yüze iliflkinin önemini azaltmaktad›r. Ayr›ca, sanal cema-

SIRA S‹ZDE

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M

D Ü fi Ü N E L ‹ M

138

Toplum ve ‹letiflim S O R U

S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

atler, insanlar›n son derece de¤erli olan zaman›n›, ailelerinden ve di¤er yak›n çevrelerinden çalmaktad›r. Bu konuda yap›lan kapsaml› bir araflt›rma, internet kullaD‹KKAT n›m› artt›kça sosyal iliflkilerde azalma oldu¤unu, kullan›c›n›n ailesine ve yak›n çevresine daha az zaman ay›rd›¤›n› göstermifltir. Belirsiz ve de¤iflken iliflkilerin belirSIRA S‹ZDE leyici oldu¤u bu siber âlemde samimilik ve güvenilirlik son derece az oldu¤undan “yabanc›laflma”y› artt›r›c› bir boyutu söz konusudur. Ayr›ca, siber alan, insanlar› içinde yaflan›lan toplumsal gerçeklikten ve toplumsal sorumluluktan uzaklaflt›rmaAMAÇLARIMIZ ya hizmet etmektedir.

N N

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET Kamusal alan: Kat›l›m›n herkese aç›k oldu¤u ve yurttafllar›n eflit bireyler olarak kat›larak ortak toplumsal ve/veya pratik konular›/sorunlar› elefltirel bir ak›lc›l›kla konufltu¤u/tart›flt›¤› ya da etkileflime girdi¤i mekânlara/ortamlara denilmektedir.

K ‹ T “‹nternet A P Necdet Subafl›’n›n ve Sanal Cemaat Tat›flmalar›” (‹nternet, Toplum, Kültür (Der.) Mutlu Binark ve Bar›fl K›l›çbay, Ankara: Epos yay›nlar›, 2005 içinde, s.106-117) ve bu bölümün yaz›lmas›nda büyük ölçüde yararlan›lan Ayd›n U¤ur ve Mücahit Bilici’nin “Bilgi Toplumu, ‹nternet Dijital Alemin Genleflen Kamusal Alan›,” (Yeni Türkiye, T E L E Vve‹ Z Demokrasi. YON 1998, Say›: 19, s. 488-496) isimli makalesinde daha ayr›nt›l› bilgi bulabilirsiniz.

Farkl› Bir Kamusal Alan m›? ‹NTERNET

Milyarlarca insan›n binlerce konu etraf›nda laflad›¤›, fikir, duygu, haber, resim, müzik parças› vb. al›flveriflinde bulundu¤u internetin yeni bir kamusal alan olarak kendisini tarihsel olarak önceleyen di¤er kamusall›klardan ne gibi farkl›l›klar› vard›r? ‹nternet ortam›, sosyal a¤lar kamusal alanda niteliksel bir geliflmeyi mi yoksa niceliksel bir genifllemeyi mi ifade etmektedir? Yeni bir iletiflim, enformasyon, kültür ve siyaset alan› olarak internetin yeni ve alternatif bir kamusal alan olarak ifllev görme ve demokratik süreci daha fazla besleme potansiyeli var m›d›r? Bu sorulara yan›t vermeden önce kamusal alan›n internetle birlikte yaflad›¤› bir dizi dönüflüm oldu¤unu belirtmek gerekir. Tarihsel olarak kamusal alana ev sahipli¤i yapm›fl olan mekânlar›n -günümüzde varl›klar›n› devam ettiriyor olmalar›na ra¤men esas ifllevlerinin büyük ölçüde yaz›l› ve sözlü bas›n taraf›ndan devral›nmas›yla bafllayan süreç art›k internetle birlikte bambaflka bir biçim alm›flt›r. Dolay›s›yla, Habermas’›n kamusal alan için öngörmüfl oldu¤u Ayd›nlanmac›, ak›lc› ve elefltirel tart›flma ideallerinin internet ortam›nda hayat bulamad›¤› dair elefltiriler söz konusudur. ‹nternet’in yaratt›¤› kamusal alan, ataerkilli¤in k›smen daha az oldu¤u, kat›l›m›n burjuvalarla s›n›rl› kalmad›¤› ama ayn› zamanda elefltirel ve rasyonel akl›n her zaman egemen ol(a)mad›¤› bir alan olarak nitelendirilmektedir.

Nettafl Her gün biraz daha siber alan› ifade eder hale gelen internet ortam›n›n yeri yurdu yoktur. ‹nternette fiziki mesafeler ortadan kalkm›fl, ulus-devlet s›n›rlar›n›n önemi ve etkisi silinmifltir. Asl›nda ulus-devletlerin s›n›rlar› ortadan kalkmasa da siber alanda bu s›n›rlar›n, hudutlar›n, gümrüklerin, pasaportlar›n, vizelerin hiçbir önemi yoktur. Belirli bir ülkede ikamet etmeksizin o ülkenin içindeki kaynaklara veya insanlara eriflim olanakl› hale gelmifltir. Hem ulus ötesi hem de uluslararas› bir ba¤lam yaratan internet, küreselleflmeye paralel olarak yurttafll›¤›n da tan›m›n› geniflletmektedir. Ayn› ülkede yaflayan insanlar için ülkesel bir tan›m olan “yurttafll›k” (citizen) yerine ayn› a¤› paylafl›yor olma, küresel internet uzam›n›n bir üyesi olma durumuna iflaret eden “nettafll›k” (netizen) kavram› gündeme gelmifltir. 1992 y›l›nda nettafl terimini ilk defa kullanan Michael Hauben bu yeni olguyu flöyle tan›mlam›flt›r: “21. yüzy›la hofl geldin. Sen bir nettafl’s›n ve Net’in mümkün k›ld›¤› global ba¤lar sayesinde bu dünyan›n bir

6. Ünite - Becerikli F@reyle Uzaklara: ‹nternet

yurttafl›s›n. Herkesi hemflehrin olarak kabul ediyorsun. Fiziki olarak bir ülkede yafl›yorsun ancak global bilgisayar a¤› yoluyla dünyan›n büyük k›sm›yla temas halindesin. Sanki Dünya’daki di¤er nettafllarla kap› komflusu olarak yafl›yorsun. Co¤rafi ayr›l›klar [art›k] ayn› sanal uzam›n varl›¤›yla ortadan kalk›yor” (Hauben,1992’den aktaran K›l›çbay, 2005: 27). Art›k ayn› a¤› paylaflan insanlar, zaman ve mekân k›s›tlamalar›n›n varolmad›¤› ya da bu boyutlar›n etkili olmad›¤› bir üst kültür oluflturabilme imkân›na sahiptir. Farkl› kültürlerle tan›flma ve etkileflim içine girmenin çok kültürcü bir duyarl›l›¤›n oluflmas›nda oynayaca¤› rol, çok kültürlülü¤ün de demokratik idealler aç›s›ndan tafl›d›¤› önem son derece aç›kt›r.

Tarihte Bir Gün You Tube Devrimi... Virginia eyaletinin Cumhuriyetçi senatörü olan ve Amerikan siyasetinin yükselen y›ld›zlar›ndan biri say›lan George Allen seçimlere haz›rlan›yordu. Araflt›rmalara göre Allen’›n seçimi kazanma olas›l›¤› yüksekti. 14 A¤ustos 2006’da bir kasabada yapt›¤› kampanya konuflmas› s›ras›nda kendisini video kamerayla izleyen esmer genci göstererek flöyle dedi: Bak›n flurada bir makaka var. Beni her yerde izleyip çekiyor. Gerçek Amerika’ya ve Virginia’ya hofl geldin makaka!” Bu konuflma YouTube adl› sitede gösterilmeye baflland›. ‘Makaka’ flebek anlam›na geliyordu. Allen’›n makaka diye hitap etti¤i genç, Hint kökenli olan, Amerika’da do¤up büyümüfl bir üniversite ö¤rencisiydi. Alay ve afla¤›lama içeren bu kelime Allen’›n seçim kampanyas›na büyük zarar verdi. Senatörün di¤er ›rkç› sözleri de YouTube sitesinde yer ald›. George Allen seçimi kaybetti.

Bu do¤rultuda, internetin tarihsel birey-devlet iliflkilerini de önemli ölçüde de¤ifltirme potansiyeli söz konusudur. ‹nternet, bireyi devlete karfl›, göreli de olsa özgürlefltirmektedir. ‹nternetteki iletiflimin yak›n zamana kadar k›smen denetlenemez oluflu, enformasyonu sonsuz yayma ve kullanma imkânlar› yaratmas› ve her türlü malzemenin dolafl›m›n› mümkün k›labiliyor olmas› kayda de¤erdir. ‹nternet kadar fleffaf olan bir baflka iletiflim arac› flimdilik söz konusu de¤ildir. Sözgelimi, televizyondaki ya da gazetedeki bir mesaj pek çok filtreden ve kurum içi denetimden geçerek izler kitleye ulafl›rken internet ortam›nda bu türden müdahaleci mekanizmalar yak›n döneme kadar yayg›n olmam›flt›r. Türkiye’nin de dâhil oldu¤u baz› ülkelerde son y›llarda kamuya aç›k internet eriflimi sa¤lanan yerlerde zorunlu hale getirilen filtre sistemleri “internette sansür” iddialar›n› gündeme getirmifltir. 2007 y›l›nda 5651 no’lu kanun ile birlikte yap›lan düzenlemelerin ard›ndan Türkiye’de eriflime engellenen sitelerin say›s› 20 bine yaklaflm›flt›r. Kamuya aç›k eriflim sa¤lanan yerlerde zorunlu hale getirilen filtre sistemleri de 60 binden fazla siteyi engellemekte ve bu say› her gün artmaktad›r. Eriflimi engellenen siteler ise sadece çocuk pornografisi gibi suç teflkil eden sitelerle s›n›rl› de¤ildir. Yine de, genel olarak de¤erlendirildi¤inde, denetlenebilirli¤inin zor oluflu, zaman ve mekândan ba¤›ms›zl›¤›, interneti baz› ulusal ya da küresel ölçekli protesto hareketlerinin ortaya ç›kmas›nda ifllevsel hale getirmekte, a¤ üzerinde k›sa süre içerisinde yüz binlerce insan›n seferber edilebilmesini mümkün k›lmaktad›r. Siyasal/kamusal temsil sürecinde merkeziyetçi bir yap›n›n söz konusu olmad›¤› siber alanda insanlar, otoriter/hiyerarflik karar alma mekanizmalar›ndan ba¤›ms›z bir flekilde, taleplerini/tepkilerini daha kolay ifade edebilir hale gelmifllerdir. Özellikle otoriter yönetimler içindeki muhalif gruplar internet sayesinde uluslararas› hukuka ve evrensel insan haklar›na ters düflen keyfi uygulamalar›n önlenmesi konusunda küresel kamuoyundan daha kolay destek bulabilmektedirler. Meksika’daki Zapa-

139

SIRA S‹ZDE

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M

D Ü fi Ü N E L ‹ M

140

Toplum ve ‹letiflim

S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

S O R U

tistalar›n seslerini bütün dünyaya duyurmalar›nda da tart›flma gruplar›nda ve eposta listelerinde soktuklar› binlerce duyuru, haber ve aç›klama çok etD ‹ K K Adolafl›ma T kili olmufltur. Küreselleflme karfl›t› ya da alternatif küreselleflme hareketinin, hareketin belkemi¤ini oluflturan bilgi ak›fl›n› bu kadar baflarabilmesinde de internetin SIRA S‹ZDE ve web sitelerinin yeri tart›flmas›zd›r. 2011 y›l›nda baflta Libya, Tunus ve M›s›r gibi ülkelerde gerçekleflen, mevcut iktidarlar›n devrilmesi ile sonuçlanan ve “Arap bahar›” olarak an›lan halk hareketlerinin örgütlenmesinde de internetin, özellikle de AMAÇLARIMIZ sosyal paylafl›m a¤lar›n›n çok ifllevsel bir flekilde kullan›ld›¤› ifade edilmektedir.

N N

Bu konuyla ilgili K ‹ Tolarak A P Asl› Tunç’un “Yurttafll›k Hareketi Bir Klik Ötede mi Küresel Direnç Platformu Olarak ‹nternet” (‹nternet, Toplum, Kültür (Der.) Mutlu Binark ve Bar›fl K›l›çbay, Ankara: Epos yay›nlar›, 2005 içinde, s.139-152) isimli makalesinde daha ayr›nt›l› bilgi bulabilirsiniz. TELEV‹ZYON Bu çerçevede, kimi yaklafl›mlara göre, internet ça¤› toplumlar›, art›k daha özgür ve demokratik toplumlar olacakt›r. Bu noktan›n üzerinde hassasiyetle durul‹NTERNET mas› gerekir. Yepyeni bir iletiflim ve enformasyon teknolojisi olan internet gerçekten daha demokratik toplumlar yaratabilecek potansiyele sahip bir dinamik olarak de¤erlendirilebilir mi? ‹nternetin egemen oldu¤u dünya daha yaflan›l›r bir dünya m› olacak? Ya da, internet, insanl›k için bir kurtuluflu mu simgeliyor?

‹NTERNET S‹H‹RL‹ B‹R DE⁄NEK M‹?

N AM AÇ

4

Ça¤›n en önemli teknolojik yenili¤i olarak internetin her fleyi olumlu› de¤ifltirebilecek bir sihirli de¤nek olup olmad›¤›n› aç›klamak.

Gerçekten de, günümüzde çok say›da insan interneti hükümet politikalar›n› ve uygulamalar›n› takip etmek, çeflitli kamusal sorunlar› tart›flmak, belirli resmi kurum ve kiflilerle ba¤lant› kurmak vb amac›yla da kullanmaktad›r. ‹nternet, siyasetle ilgili enformasyona ulaflma imkânlar›n› kayda de¤er biçimde artt›rmakta ve yurttafllara demokratik siyasi kat›l›m ve temsille ilgili yeni imkânlar sunmaktad›r. Bu anlamda, internetin, sosyal medya a¤lar›n›n enformasyona eriflimi, bu enformasyonun da¤›t›m›n› ve paylafl›m›n› daha kolaylaflt›rd›¤› ve belirli düzeyde demokratiklefltirdi¤i belirtilebilir. Gelgelelim, daha çok “enformasyon toplumu” yaklafl›m› içerisinde, enformasyonun ço¤almas› ve erifliminin kolaylaflmas›n›n mevcut eflitsizlikleri giderici bir ifllev görece¤i öne sürülmektedir. Enformasyonun ço¤almas› ve herkesin istedi¤i enformasyona daha kolay ulaflabilmesi durumuna hayati önem atfeden bu yaklafl›ma göre, televizyon ile bilgisayar gücü birbirine tamamen ba¤land›¤› zaman kablolu ve dijital yay›nlardan herkesin yararlanmas›, bilgi zenginleri ile bilgi yoksullar› aras›ndaki uçurumu en sonunda ortadan kald›racakt›r. ‹nsanlar enformasyona eriflmek, sorunlar› tart›flmak, seçimlere kat›lmak ve belki de fiilen oy kullanmak için bilgisayar kulland›kça demokrasi de serpilip geliflecek, merkezi yönetimin otoritesi ve kemikleflmifl bürokrasiler zay›flayacakt›r. Böylelikle, internetin egemen oldu¤u bir Dünya’da, internet sayesinde eflitlik idealinin gerçekleflti¤i bir demokrasi ortaya ç›kacakt›r. Ancak, küreselleflme söylemi içerisinde giderek artan bir güce sahip olan bu gibi göz kamaflt›r›c› söylemlerin çizdi¤i “güllük gülüstanl›k” tabloya karfl› bir soru iflareti koyan, internetin “kendili¤inden” demokratiklefltirici ya da kendili¤inden “iyi” olamayaca¤›na dikkat çeken sosyal bilimciler kayda de¤er çekinceler öne sür-

SIRA S‹ZDE 6. Ünite - Becerikli F@reyle Uzaklara: ‹nternet

mektedir. Hatta söz konusu elefltirilerin odak noktas›nda, iletiflim ve D Ü fiteknolojilerine ÜNEL‹M internete yönelik “sihirli de¤nek” yak›flt›rmas›n›n iletiflim teknolojilerinin ve internetin as›l demokratik potansiyelinden yararlan›lmas›n› engelledi¤i düflüncesi vard›r. S O R U Teknolojik yenilikler ile ekonomik ve toplumsal alan do¤rudan iliflkili olmakla beraber, bu tespit teknolojik belirleyicilik durumuna yol açmamal›d›r. Teknolojik geliflmenin kendine özgü bir mant›kla hareket ederek, tüm toplumsalDkurumlar›/iliflkileri ‹KKAT belirledi¤i ve toplumsal ilerlemeyi sa¤lad›¤› görüflü olan teknolojik belirleyicilik toplumsal de¤iflmeyi sadece teknoloji de¤iflkenine indirgeyerek aç›klamaya çal›flmaktaSIRA S‹ZDE d›r. Bundan dolay›, oldukça indirgemeci ve gerçek d›fl› bir bak›fl aç›s› olarak nitelendirilmekte ve yayg›n olarak kabul görmemektedir. Zira teknoloji özerk bir konuma sahip de¤ildir. Toplumsal de¤iflim ve ilerlemenin tek bafl›na teknolojik yeniliklerin bir AMAÇLARIMIZ sonucu olmad›¤› ve olamayaca¤› ise tarihsel olarak kuflku götürmemektedir.

N N

Bu konuda daha fazla bilgi ve tart›flma için Nilüfer Timisi’nin Yeni ‹letiflim K ‹ T A Teknolojileri P ve Demokrasi (Ankara: Dost Yay›nevi, 2003) kitab›na, özellikle Teknoloji ve Demokrasi bafll›kl› 1. bölümüne bakabilirsiniz. TELEV‹ZYON

Di¤er taraftan teknoloji sadece teknik bir olgu de¤ildir. Yani, teknoloji, yaln›zca yeni ürünler ve bu ürünleri mümkün k›lan bilimsel bilgi düzeyini beraberinde getirmez. Teknolojik geliflme sadece bilimsel geliflmenin do¤al sonucu da de¤ildir. T E Rüretim NET Teknoloji, onu mümkün k›lan belirli bir ekonomik sistemden,‹ Nbir iliflkileri bütününden ve onu meflrulaflt›ran bütünsel bir ideolojik ba¤lamdan ba¤›ms›z de¤ildir. Her ne kadar teknolojik geliflme sadece gündelik yaflam› “kolaylaflt›rma” fleklinde sunulsa ve alg›lansa da, teknoloji “nötr” bir iflleve sahip de¤ildir. Teknoloji, iç içe geçti¤i ekonomik sistemin meflruiyetini ve yeniden üretimini sa¤lamada önemli bir ideolojik iflleve sahiptir. Bu nedenle, internet, içinde yaflan›lan hayat›n sadece “kolaylaflt›r›lmas›” gereken bir hayattan ibaret oldu¤u düflüncesinin egemen söylem içine yerlefltirilmesine katk›da bulunarak ekonomik sistemin meflruiyetini sa¤layan bir teknolojik ürün olarak nitelenebilir. “Bilgi parmaklar›n›z›n ucunda” ya da “teknoloji harikas› mucize aletler!” slogan›nda oldu¤u gibi, baflta söz konusu ürünlerin reklam metinleri ve ürünlere dair haber metinleri dolay›m›yla teknoloji medyada fazlas›yla fliirsel ve abart›l› bir flekilde -sanki sihirli bir de¤nekmifl gibi-resmedilir. Hâlbuki bütün toplumsal alanlar gibi, siber alan da çekiflen de¤erlerden oluflan karmafl›k bir bütündür. ‹nternetin ya da herhangi bir iletiflim teknolojisinin toplumsal ve siyasal etkisi söz konusu teknolojinin nas›l kullan›ld›¤›na ba¤l›d›r. Bu ba¤lamda beliren önemli kuflkular›n bir di¤er göstergesi de iletiflim alan›n› egemenlikleri alt›na alan çok büyük ulus üstü flirketlerin oluflturduklar› tekelci yap›lanmad›r. Söz konusu yap›lanman›n deregülasyon (kurallar›n kald›r›lmas›) uygulamalar› eflli¤inde ulusal medya ve iletiflim sistemlerini giderek daha çok kontrol eder hale gelmesi kayg› uyand›rmaktad›r. Ancak, internetin ve sosyal medya platformlar›n›n kamusal yaflamda farkl› seçenekler oluflturma gücü göz ard› edilmemelidir. ‹nternetin yayg›n olarak büyük sermayenin mülkiyetindeki geleneksel medya üzerindeki denetimin adem-i merkezileflmesine ve daha özgür bir iletiflim ortam›n›n oluflmas›na katk›da bulunma potansiyeli de söz konusudur. Önemle vurgulanmas› gereken bir di¤er nokta da internetle birlikte bilgiye eriflimin önündeki engellerin büyük ölçüde kalkmas› ile birlikte ortaya ç›kan enformasyon bollu¤u durumudur. fiüphesiz, her türlü enformasyona ve bilgiye eriflimin kolaylaflmas› demokratik bir sistemin varolabilmesi ve geliflebilmesi için vazgeçilmez olup internetin bu do¤rultuda küresel bir kütüphane ifllevi görmesi çok önem-

SIRA S‹ZDE

141

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

142

Toplum ve ‹letiflim

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

S‹ZDE bilgiye ulaflmak hiç bu kadar kolay olmam›flt›r. Ancak, enforlidir. Tarih SIRA boyunca masyon bollu¤u durumu beraberinde önemli bir tehlike potansiyeli de içermektedir. Yüzlerce TV kanal›na internetin de eklenmesi ile milyonlarca insan›n enforD Ü fi Ü N E L ‹ M masyon bombard›man› alt›nda kald›¤›, edinilen enformasyonla edinilmesi gereken enformasyon aras›ndaki uçurumun geniflledi¤i gözlenmektedir. Bireylerin as›l saO R U hip olmalar›Sgereken bilgilerden uzaklaflarak toplumsal olaylar› analiz etmelerinin güçleflti¤i yönündeki tespitler dikkate de¤erdir. ‹nternetin sundu¤u genifl yelpaze içerisinde bireylerin D ‹ K K A T kendilerini daha dar merak/hobi alanlar›na yo¤unlaflt›rarak giderek özel alana çekilmesiyle toplumsal sorumluluktan uzaklaflmalar› tehlikesi belirmifltir. Kullan›c›lar›n büyük ço¤unlu¤unun ilgi gösterdi¤i, porno, futbol, oyun ve SIRA S‹ZDE moda siteleri, internetin popüler kültürel alan›n tekdüzeleflmesinde önemli bir rol oynad›¤›n› da göstermektedir. Enformasyon çeflitlili¤in içerikte olumlu bir zenginli¤e yol açmad›¤›, aksine depolitize bir yaflam biçimini yayarak anti-demokratik bir AMAÇLARIMIZ ifllev gördü¤ü de elefltiriler aras›ndad›r.

N N

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

T A Polarak Bar›fl K›l›çbay’›n “Bir Teknoloji Söyleminden Parçalar: EnforBu tart›flma Kile‹ ilgili masyon ve ‹letiflim Teknolojileri Kuramlar›na Tarihsel Bak›fl” ismli makalesine (‹nternet, Toplum, Kültür (Der.) Mutlu Binark ve Bar›fl K›l›çbay, Ankara: Epos yay›nlar›, 2005 içinde, s.15-31) T Ebakabilirsiniz. LEV‹ZYON

Di¤er taraftan, internet ortam›nda evrensel olarak egemen olan dilin ‹ngilizce oldu¤unu ve dolafl›mda olan milyonlarca sayfa verinin sadece ‹ngilizce oldu¤unu ‹NTERNET belirtelim. Huisman’›n (2000:97) vurgulad›¤› gibi, ‹ngilizce’nin siber alanda evrensel hale gelmesi internetin iflleyiflinde Amerika Birleflik Devletleri’nin hakimiyetini yans›tmakta ve engellenemez biçimde Amerikan yaflam biçiminin yayg›nlaflmas› e¤ilimini de beraberinde getirmektedir. Ancak, Amerikal› olmayan kullan›c›lar›n say›s› artt›kça internet üzerindeki Amerikan egemenli¤inin korunmas›n›n zorlaflaca¤› da öne sürülmektedir. Di¤er taraftan, küreselleflme süreciyle birlikte artan eflitsizliklere ba¤l› olarak ülkeler aras› ve ülke içi iletiflim teknolojilerine eriflim eflitsizlikleri de ço¤almakta, bu da iletiflim ve enformasyon alan›nda yeni eflitsizlik alanlar› ortaya ç›karmaktad›r. Geliflmifl ülkelerde nüfusun yar›s›ndan fazlas› evden internete do¤rudan eriflime sahipken (ABD nüfusunun % 78’i evinden internet eriflimine sahiptir) az geliflmifl ülkelerde internete eriflim olana¤›na sahip nüfus henüz % 5’in alt›ndad›r. Mart 2011 verileriyle internet eriflimine sahip nüfus örne¤in Cezayir’de % 4,7, Sudan’da % 4,2, Tunus’ta % 3,6, Afganistan’da % 3,6, Nepal’de % 3,7, Suiye’de % % 4, 5, Yemen’de % 2,3’dür. Ayn› eflitsizlik durumu, k›talar/bölgeler aras› da¤›l›mda da kendini göstermektedir. ‹nternetin yay›lmas›nda ve internet erifliminde ciddi düzeyde bölgesel dengesizlik söz konusudur.

Tablo 6.3 Dünya’da Bölgeler Baz›nda Nüfusa Oranla ‹nternet Kullan›m› (Mart, 2011)

KUZEY AMER‹KA 78.3 AVUSTRALYA /OKYANUSYA 60.1 AVRUPA 58.3 LAT‹N AMER‹KA 37 ORTA DO⁄U 31.7 ASYA 23.8 AFR‹KA 11.4 0

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

D Ü fi Ü N E L ‹ M

D Ü fi Ü N E L ‹ M

S O R U

S O R U

D‹KKAT

D‹KKAT 6. Ünite - Becerikli F@reyle Uzaklara: ‹nternet

SIRA S‹ZDE

143

N N

Tablo 3’de gördü¤ünüz gibi, nüfusa oranla internet yayg›nl›¤›nda Kuzey Amerika % 78,3 ile birinci s›rad›r. Onu % 60,1 ile Avustralya ve % 58,3 ile Avrupa izlerken, bu oran Orta Do¤u’da % 31,7’ye, Asya ülkelerinde 23,8’e, Afrika’da ise % AMAÇLARIMIZ 11,4’e düflmektedir. Bu konuda daha fazla bilgi ve tart›flma için Nilüfer T›m›si’nin Yeni ‹letiflim K ‹ T A Teknolojileri P ve Demokrasi bafll›kl› kitab›na, özellikle “Yeni Dünya Düzeni ‹çinde Yeni ‹letiflim Teknolojileri” isimli bölüme bakabilirsiniz. TELEV‹ZYON

Günümüzde hem küresel hem de yerel düzeyde derinleflen gelir da¤›l›m› eflitsizli¤i kitle iletiflim araçlar›ndan ve bilgi teknolojilerinden yararlanmada da eflitsizli¤e neden olmaktad›r. “‹nternet eriflimindeki mekânsal/bölgesel eflitsizlikler, tek‹NTERNET nolojiye atfedilen mekans›zl›k niteli¤i dikkate al›nd›¤›nda Enformasyon ça¤›n›n en çarp›c› paradokslar›ndan biridir” (Castells, 2004: 466). ‹nternetin bilgi ve enformasyonun demokratikleflmesinde ciddi bir ad›m oluflturabilmesi için, internetin sa¤lad›¤› imkânlar›n kullan›m› için teknolojik donan›m›n ucuzlamas› ve genifl halk kesimlerinin sat›n alma gücünün yükselmesi gerekmektedir. Küresel nettafll›k mertebesinin bile kiflisel bir bilgisayar, bu bilgisayar› a¤a ba¤layacak bir telefon hatt› ve modem arac› ile ifllemci maliyetlerini karfl›layabilecek bireylerle s›n›rl› oldu¤u görülmektedir. Bu donan›ma sahip olmayanlar›n da en az›ndan k›smi düzeyde nettafl olabilmeleri için internet kafelerde belirli bir saat ücretini karfl›layabilecek durumda olmalar› gerekmektedir. Dolay›s›yla, internetin demokratik sürece katk›da bulunabilmesi için söz konusu teknolojinin toplumun/toplumlar›n en az›ndan ço¤unlu¤u taraf›ndan kullan›labilir bir noktada olmas› gere¤i aç›kt›r. Aksi takdirde, internet’in özgürlefltirici boyutu, ona ulaflabilecek nüfus ile s›n›rl› kalacak ve toplumsal tabakalaflma farkl› bir düzlemde yeniden üretilecektir.

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

fiekil 6.3 Kaynak: Behiç Ak, www.internet.cep. iletiflim.com

‹nternette izleniyor muyuz? Di¤er yandan, internet s›radan insanlar hakk›nda kiflisel enformasyonun hayal edilmedik düzeyde görünür ve izlenir k›l›nmas›na da yol açm›flt›r. Resmi otoriteler, a¤ üzerindeki milyonlarca insan› çok daha kolay izleyebilir hale gelmifllerdir. Özellikle de s›radan insanlar›n özel yaflamlar›na iliflkin birçok ayr›nt›y› içeren bu bilgi-

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

N N

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

144

Toplum ve ‹letiflim

TELEV‹ZYON

ler, günümüzde giderek artan bir biçimde, kamusal alan karfl›s›nda, özel alan›n ihlal edilmesi biçiminde ortaya ç›kmaktad›r. fiüphesiz bugüne kadar özel alan/kamuTELEV‹ZYON sal alan kavramlar› aras›ndaki s›n›r sürekli tart›fl›lmaktaysa da bu durum özel yaflam›n›n gizlili¤inin ihlaline iliflkin kayg›lar› beraberinde getirmektedir.

K ‹ T A P

K ‹ T A P

‹NTERNET

Bu tart›flma‹ ile N T Eilgili R N E Tolarak Veysel Bozkurt’un “Gözetim Toplumu ve ‹nternet” (2000) isimli makalesini http://inet-tr.org.tr/inetconf5/tammetin/ adresinden okuyabilirsiniz.

Çocuk pornografisi: Çocu¤un gerçekte veya taklit suretiyle bariz cinsel faaliyetlerde bulunur flekilde herhangi bir yolla teflhir edilmesi veya çocu¤un cinsel uzuvlar›n›n, a¤›rl›kl› olarak cinsel amaç güden bir flekilde gösterilmesidir.

Önceki bölümde söz edildi¤i gibi, sahip oldu¤u olumlu potansiyelle yeni iliflki biçimlerini ortaya ç›kararak umut veren internet gerçek Dünya’da devam eden kimi olumsuzluklar›n siber alanda çok kolay yer bulmas›na da vesile olmaktad›r. Yasad›fl› uyuflturucu ticareti bu duruma iliflkin en çarp›c› örne¤i oluflturmaktad›r. Zira BM Uluslararas› Narkotik Kontrolü Kurulu taraf›ndan Subat 2002’de yay›mlanan rapor, dünyan›n farkl› ülkelerinde uyuflturucu kaçakç›l›¤› ve sat›fl›nda internetin kullan›lmas›nda önemli bir art›fl oldu¤una dikkat çekmifltir. (“Uyuflturucuda ‹nterSIRA S‹ZDE net Ba¤lant›s›”, 27 fiubat 2002, www.ntvmsnbc.com/news/./137926.asp) Bu ba¤lamda önemle dikkat çekilmesi gereken bir di¤er endifle verici geliflme de çocuk pornografisinin internet ortam›ndaki yükseliflidir. D Ü fi Ü N E L ‹ M Çocuk pornografisi, internet üzerinden yap›lan ticaretin % 10’nu oluflturmaktad›r. Herhangi bir internet sa¤lay›c›s› arac›l›¤›yla faaliyette bulunan yüzbinlerce çoS O R Usitesi mevcuttur. cuk pornografisi

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

Yasad›fl› uyuflturucu D ‹ K K A T ticareti ve yasad›fl› çoçuk pornografisi siteleri internet ortam›ndaki endifle verici geliflmelerin bafl›nda gelmektedir.

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ SIRA D Ü fi ÜS‹ZDE NEL‹M KD ÜS‹ fiOTÜ NRAEULP‹ M SIRA S‹ZDE SD O‹ KRK AU T TELEV‹ZYON D Ü fi Ü N E L ‹ M SIRA D ‹ K S‹ZDE KAT

‹ NST EORRN EU T SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ D‹KKAT AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P

SIRA S‹ZDE K ‹ T A P TELEV‹ZYON AMAÇLARIMIZ TELEV‹ZYON K‹ N‹T ETR AN EPT

‹NTERNET TELEV‹ZYON

‹NTERNET

N N

4

SIRA S‹ZDE

‹nternetle ilgili SIRA endifle S‹ZDE verici geliflmeler (ve beraberinde gereken hukuki düzenlemeler) sadece yasad›fl› uyuflturucu ticareti ve çoçuk pornografisi ile mi s›n›rl›d›r? AMAÇLARIMIZ

DSIRA Ü fibu Ü NS‹ZDE Edurumla L‹M fiüphesiz, mücadele yönünde hukuki düzenlemeler söz konusudur ve çocuk pornografisi yasal de¤ildir. Birleflmifl Milletler Çocuk Haklar› Sözleflmesine ek olarak 2000 y›l›nda -Türkiye taraf›ndan da May›s 2002’de imzalanarak yürürDK ÜS‹fi OÜTNREALU‹PM lü¤e giren “Çocuk Sat›fl›, Çocuk Fahifleli¤i ve Çocuk Pornografisi ile ‹lgili ‹htiyari SIRA imzalayan S‹ZDE Ek Protokol”ü ülkelerde “çocuk sat›fl› ve de¤iflimi”, “çocuklar›n cinsel D ‹OK RK AU T S obje olarak kullan›lmas›”, “fahiflelik yapmas› ve buna zorlanmas›” ile birlikte “çoTELEV‹ZYON cuk pornografisi” (internet ortam›nda da) tümüyle yasaklanm›flt›r (http://www.biaD Ü fi Ü N E L ‹ M SIRA net.org/2002/05/24/haber10217.htm). Ancak, söz konusu yasaklama siber alanda D ‹ K KS‹ZDE AT çocuk sat›fl›n›n, çocuk fahifleli¤in oldu¤u gibi çocuk pornografisinin de yasad›fl› bir ‹ NST EORetmesine RN EUT flekilde devam engel olamamaktad›r. Bu duruma paralel kayg› verici bir SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ di¤er nokta ise Dünya’da 25 milyon çocu¤un evlerinde bulunan internet eriflimli bilgisayardan olarak internete giriyor olmas› ve her dört çocuktan birinin D ‹düzenli KKAT yani yaklafl›k 6 milyon çocu¤un- say›lar› yüz binlerle ifade edilen porno siteleriyle AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P bilinçli ya da bilinçsiz bir flekilde karfl›lafl›yor olmas›d›r (Cumhuriyet, 6 Mart 2002).

N N N N N N

SIRA S‹ZDE

Çocuklar›n›nK internet ‹ T A P dünyas›nda yaln›z ve korunmas›z kalmamalar› için internet ve çocuk TELEV‹ZYON konusunda AMAÇLARIMIZ ihtiyaç duydu¤unuz bütün bilgi ve yaklafl›mlar› Ferhan Odabafl›’n›n ‹nternet ve Çoçuk (‹stanbul: Çocuk ve Aile Kitaplar›, 2002) kitab›nda bulabilirsiniz. TELEV‹ZYON

‹nternet Hukuku olarak Kerem Bat›r’›n “‹nternetin Hukuki Düzenlenmesi” isimli P ‹KN T‹ ETRile NAE Tilgili makalesine (‹nternet, Toplum, Kültür (Der.) Mutlu Binark ve Bar›fl K›l›çbay, Ankara: Epos yay›nlar›, 2005 içinde, s.153-176) bakabilirsiniz. ‹NTERNET TELEV‹ZYON

‹NTERNET

145

6. Ünite - Becerikli F@reyle Uzaklara: ‹nternet

Ünitenin bafl›nda vurguland›¤› gibi, internete sadece umut ya da sadece kayg› verici bir geliflme olarak yaklaflmak yerine, olumlu ve olumsuz yönlerini birlikte kavramak gerekiyor. Bundan dolay›, internet ça¤›n›n toplumunu ne tek bafl›na daha çok demokrasinin, bireyselli¤in ve daha çok özgürlü¤ün toplumu olarak tan›mlamak, ne de özgürlüklerin tümüyle yok oldu¤u totaliter bir toplum olarak nitelendirmek mümkün. ‹nternet insanl›k için ne bir kurtuluflun ne de yok oluflun habercisidir. Muhtemelen önümüzdeki dönemde, özgürlük ve gözetim aras›ndaki çeliflki, diyalektik bir süreçte karfl›l›kl› olarak birbirlerini besleyecek ve yeni iletiflim teknolojilerinin toplumsal olarak nas›l kullan›ld›¤›na ba¤l› olarak geliflecektir.

N

‹NTERNET‹N SOSYO-EKONOM‹K ETK‹LER‹ A M A Ç

6

‹nternetin sosyo-ekonomik etkilerini ö¤renmek

‹nternetle birlikte meydana gelen oldukça önemli bir dizi sosyo-ekonomik etki söz konusudur. Bunlardan ilki ev ve iflyeri aras›ndaki tarihsel ayr›m›n kimi ifller aç›s›ndan art›k ortadan kalk›yor olmas› ve “tele-çal›flma” olgusunun yavafl da olsa yaflama geçmeye bafllamas›d›r. Art›k pek çok büro ifli için ifl yerinde bulunmak gerekmemektedir. Böylelikle, günümüzde giderek artan say›da ücretli, ifl yerine gitmeksizin, “iflini” iflverenin bilgisayar›na do¤rudan ya da a¤ arac›l›¤›yla ba¤l› bir kiflisel bilgisayar sayesinde evden yürütebilmektedir. Bu durum, orta vadede ülke emek piyasalar›n› önemli ölçüde esneklefltirerek ülke ekonomilerinin iflleyiflini kayda de¤er düzeyde de¤ifltirme potansiyeli içermektedir. Kald› ki, kimi küresel ölçekli büyük flirketlerin rutin ifllerini 3. dünya ülkelerindeki temsilcilikleri arac›l›¤›yla bu ülkelerdeki ucuz emek piyasalar›na havale etmeye bafllam›fl olmalar› sürpriz de¤ildir. Di¤er taraftan, ticaretin ve ekonominin niteli¤i önemli ölçüde de¤iflmeye bafllam›flt›r. Elektronik ticaret (e-ticaret) son y›llar›n en gözde konular›ndan biri olmufltur. Dünya’da ve Türkiye’de elektronik ortamda ticaret yapmak isteyen firma say›s› her geçen gün artmaktad›r. fiirketler dünyan›n her köflesinde bulunan tüketicilere, bir baflka deyiflle daha fazla tüketiciye ulaflabildikleri ve mevcut iflletme maliyetlerinde dönem içinde belirgin bir flekilde düflüfl elde edebildikleri için internet üzerinde yap›lan ticaret yönünde yat›r›mlar›n› artt›rmaktad›rlar. Dünya’daki e-ticaret hacmi 2011 y›l› itibar›yla 10 trilyon Dolar› geçmifltir. fiekil 6.4 Kaynak: Behiç Ak, www.internet.cep. iletiflim.com

146

Toplum ve ‹letiflim

‹nternet uygulamalar› ticari tan›t›m ve pazarlama etkinlikleri aç›s›ndan çeflitli yenilikler sunmaktad›r. ‹nternetle birlikte e-pazarlaman›n giderek ivme kazand›¤›, mevcut pazarlama ve reklamc›l›k anlay›fl›n›n ise oldukça de¤iflti¤i aç›kt›r. ‹nternette sörf yaparken karfl›laflt›¤›m›z reklamlar bu durumun, yani ticarileflmenin bir boyutudur. ‹nternet sitelerindeki reklamlar›n an›nda baflka sunuculardaki reklam›n kayna¤›na ba¤lanabilme özelli¤i, bu reklamlar›n an›nda al›fl-verifle dönüflebilmesini mümkün k›lmaktad›r. Di¤er taraftan, kaç kiflinin internet sitesini t›klad›¤›n› gösteren sayaçlar ayn› zamanda o siteye verilen reklam›n miktar›n› da belirlemektedir. Golding ve Murdock (1991)’a göre bu durum internet kullan›c›lar›n› tüketici olarak alg›laman›n ötesinde onlar› birer metaya dönüfltürmektedir (Akt, Baflaran, 2005:41). ‹nternet ortam›nda al›flverifl yapma oran› gün be gün yükselmektedir. Komisyoncular›n ve da¤›t›mc›lar›n devre d›fl› kalmas›yla ticari ifllemler ucuzlamaktad›r. Özellikle, internet üzerinden al›flveriflte tam güvenli¤in sa¤lanmas› ile parakende ve di¤er piyasalar önemli bir dönüflüm geçirmektedir. Örne¤in Amazon ve benzeri siteler müflterilerine, günün 24 saati, tarayabilecekleri devasa kataloglar, kitap tan›t›m yaz›lar› ve kitap içeriklerinin yan› s›ra kitaplar› cezbedici indirimlerle sat›n alma imkân› sunmaktad›r. Gelgelelim, kitap okuruna oldukça cazip gelecek bu örnekteki gibi internetle al›fl veriflin yayg›nlaflmas›nda ödenecek gizli bir bedel de söz konusudur: Kitab› ve okumay› sevenlerin bir araya geldikleri bir mekân olarak geleneksel kitapç›lar›n zaman içerisinde yok olmas›. Kitapç›lar ve di¤er yerel dükkânlar toplumsallaflman›n yafland›¤›, kent kültürünün önemli ve vazgeçilmez mekânlar›d›r. Dolay›s›yla, al›flverifl prati¤inin giderek internet üzerinden gerçekleflmesi kent kültürüne yönelik önemli bir tehdit oluflturacakt›r. Unutulmamal› ki, internetin sa¤lad›¤› kolayl›klar giderek al›flkanl›klara dönüflecek ve önemsiz görünen bu al›flkanl›klar›n önemli toplumsal sonuçlar› olabilecektir. ‹nternetle birlikte elektronik ekonomi ad› verilen yeni bir düzene geçilece¤i ve bu yeni ekonomik düzenin hem üretim hem de tüketim süreçlerine önemli etkileri olaca¤› tahmin edilmektedir. Ayr›ca, elektronik ekonominin bir tak›m yeni ve eflitlikçi imkânlar sundu¤u ifade edilmekte, buna örnek olarak küçük giriflimcilerin küçük sermayeleriyle büyük baflar›lar sa¤lad›¤› kimi baflar› öyküleri gösterilmektedir. Egemen sektör iliflkileri nedeniyle ürettikleri ürünleri kamusal dolafl›ma sokamayanlar için de önemli imkânlar söz konusudur. Örne¤in mp3 teknolojisi ki mevcut müzik endüstrisine tehdit olarak da de¤erlendirilmektedir, bir çok genç müzisyenin bestelerinin çok say›da kifliye ulaflmas›n› ve kimilerinin k›sa sürede önemli baflar›lar sa¤lamas›n› olanakl› k›lm›flt›r. Di¤er taraftan, sosyal medyan›n hayat›m›z›n vazgeçilmezi olmas›yla birlikte “sosyal medya uzman›’ gibi bir ifl tan›m› meslekler sözlü¤üne girmekle kalmam›fl, Dünya’da yüzbinlerce kifliye istihdam sa¤layan yeni bir iflkolu haline gelmifltir. Kariyer sitelerinin “sosyal medya uzman›” ilanlar› ile dolu oldu¤u günümüz dünyas›nda sosyal medya uzmanl›¤› sadece Türkiye’de art›k 100’den fazla ajans›n hizmet verdi¤i ve 2000’den fazla kifliye istihdam sa¤layan yeni bir iflkolu haline gelmifltir (Radikal Gazetesi - 29 Ocak 2012) Ancak, elektronik ticaretin mevcut ekonomik düzenin giderek artan eflitsizliklerini devam ettirecek flekilde kurumsallaflt›¤› da gözlenmektedir. Kald› ki, bu yeni düzenin, sermaye birikimi, eme¤in ücretlendirilmesi ve bölüflüm iliflkileri gibi kritik konularda önemli bir farka sahip olmayaca¤› bugünden rahatl›kla görülebilmektedir.

6. Ünite - Becerikli F@reyle Uzaklara: ‹nternet

147

Özet

N AM A Ç

1

N A M A Ç

2

N A M A Ç

3

Yeni bir iletiflim ve enformasyon teknolojisi olan internet hakk›nda temel bilgilere sahip olacak ve Web 2.0, yeni medya, sosyal medya, sosyal paylafl›m a¤› olgular›n› aç›klamak. ‹nternet, dünya üzerindeki yüz milyonlarca bilgisayar a¤›n› birbirine ba¤layan çok büyük bir bilgisayar a¤›d›r, yani, bir a¤lar a¤›d›r. Kaynaklar› ve enformasyonu birbirleriyle paylaflmak üzere birlefltirilmifl bilgisayar grubuna a¤ ad› verilmektedir. Çok uzak mesafeler aras›ndaki iletiflimi mümkün k›lan ve on binlerce kilometrelik bir co¤rafyaya uzanan a¤lara ise “genifl alanl› a¤lar” denilmektedir. Bu anlamda, internet bütün yerküreyi kapsayan bir “genifl alanl› a¤”d›r. ‹letiflim araçlar›, bilgisayar sistemleri ve telekomünikasyon sistemlerinin bir araya gelmesi ile ortaya ç›kan internet flimdiye kadar varolan iletiflim ortamlar›ndan oldukça farkl› bir iletiflim ortam› yaratm›flt›r. Adem-i merkeziyetçi bir do¤as› olan internet ortam›nda gerçekleflen iletiflim tek yönlü de¤il, iki yönlüdür. ‹nternet esas önemini iflte bu etkileflimli do¤as›ndan almaktad›r ve sürekli geri besleme alarak dönüflen ve yeniden flekillenen yeni ve alternatif bir iletiflim ortam›d›r. ‹nternet ortam›ndaki hizmet ve uygulamalar› aç›klamak 2004 y›l›nda Web 2.0 tabanl› etkileflimli uygulamaya geçilene kadar internet üzerindeki hizmetler genel olarak dört kategoride toplanmaktayd› Elektronik posta (e-mail) servisleri, dosya aktar›mlar›, enformasyon aramaya ve kaynaklara eriflmeye yard›m eden etkileflimli seyrüsefer hizmetleri, laflama (chat) ve haber gruplar› (newsgroup) hizmetleridir. Sosyal medyay› mümkün k›lan ve fakl› bir kamusal alan olarak internetin özelliklerini de¤erlendirebilecek, sanal cemaatler ve sanal kimlikler olgular›n› aç›klamak. ‹nternet, yeni/sosyal medyay›, sosyal paylafl›m a¤lar›n›, yeni “kimlik stratejilerini,” yeni “iliflkileri” ve sanal cemaatleri gündeme getirmifl durumdad›r. Sosyal paylafl›m a¤lar› sadece bir ülke baz›nda ve ülkenin resmi dilinde hizmet vereninden küresel düzeyde onlarca farkl› dilde faaliyet gösteren ve yüzlerce ülkeden milyonlarca üyesi olan örneklere kadar kültürel olarak farkl›laflmaktad›r. Baz› sosyal paylafl›m a¤lar› daha önceden birbirini ta-

n›yan insanlar aras›ndaki ba¤lar›n korunmas›n› ve iliflkinin sürmesini sa¤larken baz›lar› da birbirini tan›mayan insanlar›n ortak ilgi alanlar›, zevkler, politik görüfller ve aktiviteler çerçevesinde etkileflime geçmesini sa¤l›yor. Gerçek hayatta birbirini tan›yan ancak uzun zamand›r görüflmeyen insanlar birbirleriyle paylafl›m a¤lar› ya da sanal cemaatler vesilesiyle iletiflime geçebilmektedir. ‹nsanlar aras›ndaki etkileflimi hem h›zland›rma hem de artt›rma potansiyeline sahip olan internet, bireylerin kimliklerini, di¤er bir deyiflle kimlik stratejilerini en etkin flekilde kurduklar› bir mecrad›r. Farkl› bir ifadeyle, sanal cemaatleri mümkün k›lan internet ortam› kimli¤i somut/verili bir fley olarak de¤il, bir strateji olarak görmeyi kolaylaflt›rmaktad›r.

N AM A Ç

4

N A M A Ç

5

Ça¤›n en önemli teknolojik yenili¤i olarak internet her fleyi olumlu› de¤ifltirebilecek bir sihirli de¤nek olup olmad›¤›n› aç›klamak. ‹nternet, siyasetle ilgili enformasyona ulaflma imkânlar›n› artt›rmakta ve yurttafllara demokratik siyasi kat›l›m ve temsille ilgili yeni imkânlar sunmaktad›r. ‹nternetin bilginin ve enformasyonun demokratikleflmesinde önemli bir rol oynayabilmesi için internete eriflimde gereken asgari donan›m›n ucuzlamas› ve gelir da¤›l›m›ndaki eflitsizliklerin giderilerek genifl halk kesimlerinin sat›n alma gücünün yükselmesi gerekmektedir. Yoksa internetin özgürlefltirici boyutu ya da demokratik kullan›m›, ona ulaflabilecek nüfus ile s›n›rl› kalacak, bu da s›n›fsal tabakalaflmay› yeniden üretecektir. ‹nternetin sosyo-ekonomik etkilerini ay›rt etmek ‹nternetle birlikte ortaya ç›kan bir dizi sosyo-ekonomik etki söz konusudur. “Tele-çal›flma” olgusu yavafl da olsa yaflama geçmeye bafllamas›d›r. Orta vadede ülke emek piyasalar›n› önemli ölçüde esneklefltirerek ülke ekonomilerinin iflleyiflini kayda de¤er düzeyde de¤ifltirme potansiyeli içermektedir. Dünya’da ve Türkiye’de ticaret önemli ölçüde elektronik ortamda gerçekleflmeye bafllam›flt›r. fiirketler dünyan›n her köflesinde bulunan tüketicilere, bir baflka deyiflle daha fazla tüketiciye ulaflabildikleri ve mevcut iflletme maliyetlerinde dönem içinde belirgin bir flekilde düflüfl elde edebildikleri için internet üzerinde yap›lan ticaret yönünde yat›r›mlar›n› artt›rmaktad›rlar.

148

Toplum ve ‹letiflim

Kendimizi S›nayal›m 1. ‹nternet ilk kez hangi nedenlerle kullan›lm›flt›r? a. Kültürel nedenler b. Kamusal nedenler c. Askeri nedenler d. Biyolojik nedenler e. Bilimsel nedenler 2. ‹nterneti di¤er kitle iletiflim araçlar›ndan ay›ran en önemli özellik afla¤›dakilerden hangisidir? a. Görüntülü olmas› b. Asenkronik iletiflime imkân vermesi c. Senkronik iletiflime imkân vermesi d. Adem-i merkeziyetçi do¤as› ve etkileflimli olmas› e. Reklamlara yer vermesi 3. Afla¤›dakilerden hangisi internetin yayg›nlaflmas›yla birlikte gündelik konuflma diline giren terimlerden biri de¤ildir? a. Sanal alem b. A¤ c. Ana bellek d. Çoklu ortam e. E-posta 4. Bugün Dünya’da internet eriflimine sahip kullan›c› say›s› yaklafl›k olarak ne kadard›r? a. 500 milyon b. 750 milyon c. 1,1 milyar d. 2,1 milyar e. 5 milyar 5. Gündelik yaflam›n içinde internetin giderek artan bir yer edinmesiyle çal›flma, bofl zaman, e¤lence al›flkanl›klar›n›n de¤iflmesine ve yeni bir yaflam tarz› oluflmaya bafllamas›na genel olarak ne ad verilmektedir? a. Milenyum kültürü b. Siber kültür c. Tele-kültür d. Sanal kültür e. Modern kültür

6. Küresel internet alan›n›n üyesi olma durumuna iflaret eden kavram afla¤›dakilerden hangisidir? a. Yurttafll›k b. Nettafll›k c. Sanall›k d. Abonelik e. Küresellik 7. Teknolojinin kendine özgü bir mant›kla hareket ederek, tüm toplumsal kurumlar› ve toplumsal de¤iflmeyi belirledi¤i ve toplumsal ilerlemeyi sa¤lad›¤›na dair görüfle ne ad verilir? a. Ekonomik belirleyicilik b. Yeni ‹letiflim Teknolojileri c. Sanal Gerçeklik d. Küreselleflme e. Teknolojik belirleyicilik 8. Afla¤›dakilerden hangisi internetle birlikte meydana gelen bir dizi önemli sosyo-ekonomik etkiden biri de¤ildir? a. Çal›flanlar›n sendikal haklara kavuflmas› b. Ev ve iflyeri aras›ndaki ayr›m›n kimi ifller aç›s›ndan art›k ortadan kalk›yor olmas› c. Tele-Çal›flma olgusunun yaflama geçmeye bafllamas› d. Emek piyasalar›n›n esnekleflmesi e. Sanal marketlerin yayg›nlaflmas› 9. ‹nternet ortam›nda kifliler aras› iliflkiler a¤›n›n yarat›lmas› için yeterli say›da bir araya gelerek oluflturdu¤u sosyal gruplara ne ad verilmektedir? a. A¤ b. Çoklu ortam c. Siber Dernek d. Sanal Gerçeklik e. Sanal Cemaat 10. Dünya çap›ndaki internetin yaratt›¤› ve say›lar› bugün yüz milyonlar› bulan internet kullan›c›lar›n›n dahil oldu¤u yere ne ad verilmektedir? a. Siber uzam b. Siber Gerçeklik c. Sanal Cemaat d. Genifl Alanl› A¤ e. Galaksi

6. Ünite - Becerikli F@reyle Uzaklara: ‹nternet

149

Yaflam›n ‹çinden

“

SOSYAL MEDYA? SOSYAL A⁄? SOSYAL PAYLAfiIM? Sosyal medya, geleneksel medyadan birçok yönü ile ayr›l›r. Öncelikle sosyal medya, klasik medyaya göre daha küçük bütçeler ile daha çok kifliye ulaflma imkân› verir. Sosyal medya kullan›m› herkese aç›kt›r. Bu özelli¤i sayesinde sosyal medyada içerik oluflturmak için, geleneksel medyan›n aksine lisans ya da di¤er bürokratik ifllemlere gereksinim duymazs›n›z. Geleneksel medyada içerik, bu ifl için özel e¤itim alan uzmanlar taraf›ndan gelifltirilir. Oysa sosyal medyada “söyleyecek sözü olan” herkes, bir içerik oluflturabilir. Geleneksel medya, bir gün, bir hafta, hatta bir ay› bulan bir güncellenme süresine sahipken, sosyal medyada gündem saniyeler içerisinde de¤iflebilir. Bu da, en s›cak olaylar›n dahi çok k›sa süre içerisinde kitlelere ulaflmas› anlam›na gelmektedir. Son olarak, geleneksel medya “edit”lemeye yatk›n bir medya de¤ildir. Sosyal medyada ise içerikler, yorumlar, tart›flmalar, yay›nlar bir komutla dahi kolayca de¤ifltirilebilir. Sosyal a¤, sosyal medya kavram› ile iliflkili olmakla beraber, tamamen farkl› bir kavramd›r. Sosyal a¤, bireyin gerçek yaflamdaki sosyal kimli¤ini dijitale tafl›mas› ve bu dijital kimlik arac›l›¤› ile “kendi gibi olanlarla” iletiflim ve etkileflim içerisine girmesidir. Birey, sosyal a¤lar› sayesinde eski arkadafllar› ile tekrar iletiflime geçebilece¤i gibi, yeni arkadafll›klar kurarak sosyal a¤lar›n› geniflletebilir. Kimli¤in dijitalleflmesi, “sahte kimlikler”in de ortaya ç›kmas› sorununu beraberinde getirir. Sosyal paylafl›m, henüz tan›flt›¤›m›z bir di¤er kavram... Dilerseniz bu kavram›, sosyal paylafl›m fenomeni Facebook üzerinden anlatal›m. Facebook, kullan›c›lar›n›n kesintisiz olarak birbirleri ile iletiflimde kalmalar›n› sa¤layan bir konsepte sahiptir. Öyle ki, düflündü¤ünüz, yaflad›¤›n›z her fleyi kolay ve h›zl› bir flekilde paylaflman›z› sa¤lar. Bunu da durum güncellemesi, “Wall” ya da di¤er özellikleri ile destekler. Baflka bir sosyal mecradan ulaflt›¤›n›z içeri¤i, bir di¤er sosyal mecraya kolayca tafl›yabilir, yorumlayabilir ya da yoruma açabilirsiniz. Sosyal paylafl›m, be¤enilerinizi, tercihlerinizi ya da al›flkanl›klar›n›z› sosyal a¤lar›n›zla paylaflman›z› sa¤lar. http://sosyalmedyacalismalari.blogspot.com/2011/10/ sosyal-medya-sosyal-ag-sosyal-paylasim.html]

‹nternet ba¤›ml›s› olabilir misiniz? Her geçen gün istesek de istemesek de teknoloji adl› ‘yeni ça¤ dini’ ile daha fazla hafl›r neflir oluyoruz. Tamamen kontrol d›fl›. Kap›dan kovsan›z, bacadan giriyor. Kimileri iflin ruhunu yok etti¤ini düflünse de ben yine de havale yapmak için bankan›n etraf›nda park yeri aramak, numara almak, surats›z banka memurlar›na laf anlatmak zorunda kalmad›¤›m için mutluyum. Mektup yazmak istedi¤im zaman postaneye gitmek zorunda kalmad›¤›m için, iflten eve dönerken trafi¤in durumunu web kameralar›ndan kontrol edebildi¤im için, yurtd›fl›ndayken evimi internetten aray›p bedava konuflabildi¤im için, otobüse binece¤im zaman gidece¤im yer için hangi semtte hangi numaral› hatta binmem gerekti¤ini ö¤renebildi¤im için de... Elbette bir de ‘ba¤›ml›l›k’ hali var. Kendim için tam olarak teflhis koyabilmifl de¤ilim. Çünkü bir siteyi, cihaz›, oyunu keyif verdi¤i için mi yoksa iflim gere¤i araflt›r›p, bulmam, bilmem gerekti¤i için mi kurcalad›¤›m› giderek ay›rt edemez hale geldim. Merak edenler için iflte internet ba¤›ml›l›¤› belirtileri: 1. Tatmin olmak için belirgin bir flekilde artan süreyle internete ba¤l› kalmak. 2-. ‹nternette ne olup bitti¤i tak›nt›s›ndan sürekli ba¤lanmak istemek. 3. ‹nternet hakk›nda hayaller kurmak. 4. ‹nternette ifli bitti¤i halde yeni meflgale aramak. 5. Daha az kullanmak için iste¤e sahip olmak ancak baflaramamak. 6. ‹nternette daha fazla vakit geçirebilmek için al›flverifl, aile ziyaret gibi sorumluluklar›n› da oraya tafl›mak. Kaynak: M. Serdar Kuzulo¤lu, Aral›k 2005.

”

150

Toplum ve ‹letiflim

Okuma Parças›

Bill Gates’in Kampanyas› Bill Gates’e 9 yafl›ndaki k›z› “Baba plak nedir?” diye sormufl. ‹nanmas› güç, ama pla¤› tan›mayan bir nesil geldi. Gates’e göre k›z›n›n çocu¤u da ona “CD nedir anne?” diye soracak. Çünkü tam dünya CD’ye al›fl›rken “dijital devrim” patlad› ve gençler internetten indirdi¤i yüzlerce müzik parças›n› avuç içi kadar bir müzik kutusunda gezdirmeye bafllad›. Gates, ö¤rencilerle buluflmas›nda, kendisi ö¤renciyken, sadece hükümetlerin kulland›¤› ürkütücü bilgisayar› bireylere yay›p sivillefltirdiklerinden söz etti. “‹nsanlar›n bilgiye ulaflmas›n›, fikirlerini dile getirmesini, dünya çap›nda iletiflim kurmas›n› kolaylaflt›rd›k” dedi. Bunun bask›c› hükümetleri korkuttu¤unu söyledi. Yeni teknolojilerin aç›kl›k ve çeflitlilik getirece¤ini müjdeledi. Gates, “Her eve ucuz bilgisayar” kampanyas› için Türkiye’de... Her evinden internete ba¤lanabilen, bilgiye ulaflabilen, dünyayla buluflabilen, fleffaf bir Türkiye... Gerçekten göz kamaflt›r›c› bir hedef bu... Ancak kamaflan gözlerimizi silip madalyonun öbür yüzünü de görmemizde yarar var. Evet, bilgisayarlar art›k daha küçük, daha yayg›n, daha h›zl›... Ya içerik?.. Evinde bilgisayar› ve küçük çocu¤u olanlar, o bilgisayarlar›n ço¤u zaman sadece fliddet içerikli oyunlar oynamakta kullan›ld›¤›n› biliyorlar. Ana babalar “Çocu¤um internetten ç›km›yor” diye böbürlenirken çocuklar sanal Dünya’da arkadafllar›yla “chat yap›yor”, yani çene çal›yor. Herkesi araflt›rmaya yönlendirece¤i umulan internet, çocuklar› bir ansiklopedi kapa¤› kald›rma “zahmetinden” bile kurtard›¤›ndan beri ödev için “internette araflt›rma yapmak”, oradan ilk buldu¤u bilgiyi “kesip kopyalamak” anlam› tafl›yor. Evet, bilgi hiç olmad›¤› kadar elimizin alt›nda... Ancak eskiden s›r perdesi alt›na gizlenen gerçe¤i, bu kez de önümüze y›¤›lan lüzumsuz bilgi çöplü¤ünden çekip ç›karam›yoruz.

Üstelik “Art›k her fley fleffaf” efsanesi, gerçe¤in bilgi kalabal›¤›nda kayboldu¤u gerçe¤ini de perdeliyor. Bu kadar da de¤il... Teknolojinin getirdi¤i her yenilikte oldu¤u gibi burada da hukuk ve kültür arkadan geldi¤i için ciddi ihlaller yaflan›yor. ‹nternette yay›lan bir iftiray› düzeltmenin imkâns›zl›¤›ndan, internetten indirilen müziklerin telif haklar›na kadar pek çok sorun yaflan›yor. ‹nternet kafeler en çok seks sitelerine girmek ya da fliddet oyunlar› oynamak için kullan›l›yor. Foto¤raf çekebilen cep telefonlar›, en çok paparazzili¤e yar›yor. “‹letiflim bireyselleflti, demokratikleflti, art›k kendi CD’mizi yap›yoruz” derken bile fark etmeden tekelleflen müzik endüstrisinin ürünlerini topluyoruz bir araya... Bu büyüleyici devrimi görelim, sevinelim, ama gözlerimiz kamaflmas›n... Sistemin antidemokratik özü de¤iflmedi¤i sürece, yani bilgi üzerindeki resmi tahakküm, otoriter yönetim biçimi, ezberci e¤itim sistemi, sorgulamay› yasaklayan inanç bask›s›, itiraz› cezaland›ran geleneksel yap› var oldukça, tek bafl›na teknolojinin yayg›nlaflmas›, sadece sistemi ço¤altmaya ve özgürleflmifl gibi görünmesini sa¤lamaya yarar. Kaynak: Can Dündar, 31 Ocak 2006.

6. Ünite - Becerikli F@reyle Uzaklara: ‹nternet

151

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. c 2. d

3. c 4. d 5. b

6. b

7. e 8. a 9. e

10. a

Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹nternetin K›sa Tarihçesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Farkl› Bir Kamusal Alan Olarak ‹nternet” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹nternet Nedir?” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹nternet Nedir?” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Farkl› Bir Kamusal Alan Olarak ‹nternet” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Farkl› Bir Kamusal Alan Olarak ‹nternet” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹nternet Sihirli Bir De¤nek mi?” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹nternetin Sosyo-Ekonomik Etkileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Farkl› Bir Kamusal Alan Olarak ‹nternet” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹nternet Nedir?” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Baflta Facebook ve Twitter olmak üzere benzeri sosyal paylafl›m a¤lar›n›n kullan›c› say›s›n›n her geçen gün artmas›, bu art›fl›n nereye kadar devam edebilece¤i sorusuyla birlikte bu a¤lar›n›n geçici bir moda olup olamad›¤› sorusunu da gündeme getirmifl durumda. ‹nternet’e giren Amerikal›lar›n % 60’› sosyalleflme a¤lar›n› kullan›yor. Her on kullan›c›dan biri ise gün boyunca bir sitenin içinde kal›yor. Türkiye’de internet kullan›c›lar›n›n % 85’i Facebook’a üye. Ayr›ca bu veriler sosyal a¤lar›n sadece çocuklar›n ve/veya gençlerin kulland›¤› bir ortam olmaktan ç›kt›¤›n› orta yafl ve üstü insanlar›n da hayat›na girdi¤ini gösteriyor. Di¤er taraftan birçok sosyal a¤ art›k sadece “ifl amaçl›” kullan›l›yor. “Sosyal medya uzman›’ gibi bir ifl tan›m› meslekler sözlü¤üne girmekle kalm›yor, Dünya’da yüzbinlerce kifliye istihdam sa¤layan yeni bir iflkolu haline geliyor. Tüm bu verileri ve geliflmeleri göz önüne ald›¤›m›zda sosyal a¤lar›n geçici bir moda oldu¤unu söylemek zorlafl›yor. S›ra Sizde 2 Günümüzde gelir da¤›l›m› eflitsizli¤i internet gibi yeni iletiflim araçlar›ndan ve bilgi teknolojilerinden fayda-

lanmada da eflitsizli¤e neden olmaktad›r. Kifli bafl›na düflen gelirin yüksek oldu¤u 1. dünya ülkelerinde toplumun büyük ço¤unlu¤u, kifli bafl› gelirin düflük oldu¤u 2. ve 3. dünya ülkelerinde ise küçük bir az›nl›k internet eriflimine sahiptir. ‹nternete eriflim için gereken kiflisel bir bilgisayar, bu bilgisayar› a¤a ba¤layacak bir telefon hatt› ve modem arac› ile ba¤lant› ücretini karfl›layamayan henüz milyarlarca insan söz konusudur. Ekonomik olarak internete eriflim imkan› olan insanlar farkl› enformasyona ve bilgiye eriflme imkan›na ya da flans›na sahip olurken, internete eriflimi olmayan düflük gelirli veya yoksul insanlar bilgi ve enformasyon yoksulu olmaya da devam etmektedir. Bu durum, internete eriflimdeki eflitsizliklerin mevcut sosyo-ekonomik eflitsizleri pekifltirici bir rol oynad›¤›n› göstermektedir. S›ra Sizde 3 ‹nternet yayg›nlaflmaya bafllad›¤›nda birçok uzman bu yeni ve alternatif iletiflim-enformasyon ortam›n›n özellikle radyo ve gazete gibi ‘eski’ ve geleneksel iletiflim araçlar›n›n sonunu getirece¤ini öngörmekteydi. Ancak geçen süre zarf›nda hem gazete ve radyolar›n öneminin azalmadi¤i hem de bu iletiflim araçlar›n›n internet ortam›na, yeni medya’ya ve sosyal medya platformlar›na uyum sa¤lad›¤› görüldü. Gazete örne¤ini ele alacak olursak, gazete okurlar›n›n büyük ço¤unlu¤u gazete sat›n alarak gazete okumaya devam etmektedir. Kayda de¤er bir okuyucu grubu da gazeteleri internet sitelerinden ya da tablet veya avuç içi bilgisayarlardaki ‘uygulamalar›’ (aplikasyonlar›) arac›l›¤›yla takip etmektedir. Di¤er taraftan Türkiye’de ve Dünya’da neredeyse tüm gazetelerin ve TV kanallar›n›n internet siteleri gibi art›k tablet ve avuç içi bilgisayarlar için özel uygulamalar› da mevcuttur. Okuyular/izleyicilerin bir bölümü de gazeteleri ve TV kanallar›n› bu uygulamalar› arac›l›¤›yla izlemektedir. Gazetelerin internet siteleri ve tablet bilgisayar uygulamalar› gün içerisinde belli aral›klarla güncellenmekte, bu da okuyucular›n son geliflmelerden an›nda haberdar olmlar›n› sa¤lamaktad›r. S›ra Sizde 4 Tabii ki, hay›r. ‹nternet ortam›nda özel alan›n ihlalinden, bireysel hak ve özgürlüklere tecavüze kadar bir dizi önemli sorun mevcuttur ve bunlar›n hukuki ve detayl› olarak düzenlenmesi gerekmektedir. ‹zniniz olmadan bir foto¤raf›n›z›n ya da görüntünüzün yay›nlanmas›, size ya da sevdi¤iniz ve önemsedi¤iniz bir kifliye hakaret, hatta küfür edilmesi gibi günümüzde s›kca rastlan›lan örnekler ancak hukuki düzenlemeler ile ortadan kalkacakt›r.

152

Toplum ve ‹letiflim

Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Atabek, Ü. (2001). ‹letiflim ve Teknoloji: Yeni Olanaklar Yeni Sorunlar, ‹stanbul: Seçkin. Baflaran, F. (2000). ‹letiflim ve Emperyalizm: Türkiye’de Telekomünikasyonun Ekonomi-Politi¤i. Ankara: Ütopya. (2005). “‹nternetin Ekonomi Politi¤i,” ‹nternet, Toplum, Kültür (Der.) Mutlu Binark ve Bar›fl K›l›çbay, Ankara: Epos yay›nlar›, içinde, s.32-52. Bat›r, K. (2005). “‹nternetin Hukuki Düzenlenmesi”, ‹nternet, Toplum, Kültür (Der.) Mutlu Binark ve Bar›fl K›l›çbay, Ankara: Epos yay›nlar›, içinde, s.153176. Bimber, B. (2002). “‹nternet ve Siyasi Dönüflüm: H›zland›r›lm›fl Ço¤ulculuk”, Cogito, Say›: 30, s. 166-173. Binark, M. (2007). “Yeni Medya Çal›flmalar›”, Yeni Medya Çal›flmalar› (Der.) M. Binark, Ankara: Dipnot Yay›nlar›, s. 5-17. Boyd, D. M., ve Ellison, N. B. (2007). “Social network sites: Definition, history, and scholarship”, Journal of Computer-Mediated Communication, 13(1), Article 11. http://jcmc.indiana.edu/vol13/issue1/ boyd.ellison.html Bozkurt, V. (2000). “Gözetim Toplumu ve ‹nternet”, http://inet-tr.org.tr/inetconf5/tammetin/ Castells, M. (2002). “Gerçek Sanall›k Kültürü”, Cogito, Say›: 30, s. 212-215. Castells, M. (2004). “Gerçek Sanall›k Kültürü: Elektronik ‹letiflimin Entegrasyonu; ‹nteraktif A¤lar›n Yükselifli”, A¤ Toplumunun Yükselifli içinde, s. 439501. Cemilo¤lu-Altunay, Meltem (2010). “Gündelik Yaflam ve Sosyal Paylafl›m A¤lar›: Twitter ya da ‘P›t p›t net’” ‹leti-fl-im, Say› 12, s. 31-56. Dursun, Ç. (1999). “Yüzy›l Biterken Yeni Medya Türleri ve Siyaseti Düflünmek”, ‹letiflim, Say›:1, s. 41-55. Ergur, A. (1998). “Nergis Harikalar Diyar›nda. Sanal Gerçekli¤in ‹deolojik Ba¤lam›”, Toplum ve Bilim, Say›: 79, s. 138-159. (1998). “Elektronik Denetim S›n›rlar›nda Demokrasi”, Birikim, Say›:110, s. 54-59. Geray, H. (1994). Yeni ‹letiflim Teknolojileri, Ankara: K›l›çaslan Matbas›.

Huisman, D. (2000). Sokrates ‹nternette. Bir Medya Felsefesi ‹çin (Çev.: K. Eksen), ‹stanbul: Güncel. K›l›çbay, B. (2005). “Bir Teknoloji Söyleminden Parçalar: Enformasyon ve ‹letiflim Teknolojileri Kuramlar›na Tarihsel Bak›fl”, ‹nternet, Toplum, Kültür (Der.) Mutlu Binark ve Bar›fl K›l›çbay, Ankara: Epos yay›nlar›, içinde, s.15-31. Kozano¤lu, C. (1997). ‹nternet, Dolunay, Cemaat, ‹stanbul: ‹letiflim. Marshall, G. (1999). Sosyoloji Sözlü¤ü (Çev.: O Ak›nhay-D.Kömürcü), Ankara: Bilim ve Sanat. Nalçao¤lu, H. (2005). “‹nternette Röntgencilik: Ça¤dafl Ahlak›n Öznesi Üzerine”, ‹nternet, Toplum, Kültür (Der.) Mutlu Binark ve Bar›fl K›l›çbay, Ankara: Epos yay›nlar›, içinde, s.53-85. Odabafl›, F. (2002). ‹nternet ve Çocuk, ‹stanbul: Çocuk ve Aile Kitaplar› Porter, D. (Der.) (1997). Internet Culture, Londra & New York: Routledge. Poster, M. (1995). “CyberDemocracy: Internet and the Public Sphere”, http://www.hnet.uci.edu/mposter/ writings/democ.html Robins, K. (1999). ‹maj. Görmenin Kültür ve Politikas›, (Çev.: N. Türko¤lu), ‹stanbul: Ayr›nt› Saphiro, A. L, (2002). “‹nternet Demokratik mi? Hem Evet hem Hay›r”, Cogito, Say›:30, s. 190-193 Sayar, K. (2002). “Psikolojik Mekan Olarak Siberalan”, Birikim, Say›:156, s.49-58 Smith, M.A. & Kollock, P. (Der.) (1999). Communities in Cyberspace, Londra & New York: Routledge. “Sosyal Paylafl›m Sitelerinin Tan›m›,” (‹simsiz). Sosyal Medya, Türkiye Web Sitesi http://www.socialmediatr.com/blog/sosyal-paylasim-sitelerinin-tanimi/ (Eriflim Tarihi: 10 Ocak 2012). Subafl›, N (2005). “‹nternet ve Sanal Cemaat Tat›flmalar›”, ‹nternet, Toplum, Kültür (Der.) Mutlu Binark ve Bar›fl K›l›çbay, Ankara: Epos yay›nlar›, içinde, s.106-117.

6. Ünite - Becerikli F@reyle Uzaklara: ‹nternet

fiahin, H. (2000). “Enformasyon K›tl›¤›ndan Enformasyon Bo¤ulmas›na m›?, http://www.medyakronik.com/akademi/makaleler/makaleler14.htm Timisi, N. (2003). Yeni ‹letiflim Teknolojileri ve Demokrasi, Ankara: Dost. Toprak, A. vd. (2009). Toplumsal Paylafl›m A¤›. Facebook: “Görülüyorum Öyleyse Var›m!”, ‹stanbul: Kalkedon Yay›nlar›. Tunç, A. (2005). “Yurttafll›k Hareketi Bir Klik Ötede mi Küresel Direnç Platformu Olarak ‹nternet”, ‹nternet, Toplum, Kültür (Der.) Mutlu Binark ve Bar›fl K›l›çbay, Ankara: Epos yay›nlar› içinde, s.139-152. U¤ur, A. & Bilici, M. (1998). “Bilgi Toplumu, ‹nternet ve Demokrasi. Dijital Alemin Genleflen Kamusal Alan›”, Yeni Türkiye, Say›: 19, s. 488-496. Underwood, M. (2002). “Kamusal Alan Olarak ‹nternet,” Cogito, Say›: 30, s. 120-142 Winner, L. (2002). “Siberliberter Söylemler ve Cemaatin Baflar› fians›”, Cogito, Say›: 30, s. 144-164.

153

Markalar ve ‹majlar:

7

Reklam ve Halkla ‹liflkiler

Madonna ve Michael Jackson de¤iflik kiflilere göre de¤iflik anlamlar tafl›r. Bir iletiflimci mesaj›na hangi anlamlar› yüklerse yüklesin, tüketici bu tercih edilmifl anlam› kabul edebilir ya da de¤ifltirir, daha az bir olas›l›kla mesaja direnç gösterebilir, arada bir de tam anlam›yla s›ra d›fl› bir anlam› kendisi üretebilir. Bu yeniden sahiplenme, yaln›zca televizyon haberleri ve e¤lence için de¤il, reklamlar için de geçerlidir. Bu nedenle televizyon reklâmlar›n›n günlük yaflant›daki kültürel anlam› bir pazarlama arac› olarak öneminden daha büyüktür.

Amaçlar›m›z

N N N N N

Paul Rutherford

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra, tüketim kültürünüm özelliklerini ve reklam›n toplumsal etkilerini tart›flabilecek, pazarlama iletiflimi kavram›n› ve özelliklerini aç›klayabilecek, ikna edici iletiflimi tan›mlayabilecek, reklam; mesaj ve marka oluflturma kavramlar›n› aç›klayabilecek, halkla iliflkiler kavram›n› ve özelliklerini tan›mlayabilecek bilgi ve becerileri kazanabileceksiniz.

155

156

Toplum ve ‹letiflim

Örnek Olay THY'nin yeni yüzü Uluslararas› marka bilinirli¤i çal›flmalar› çerçevesinde spesifik çal›flmalara a¤›rl›k veren Türk Hava Yollar›, bayanlar tenis dünyas›n›n bir numaral› ismi Caroline Wozniacki ile anlaflma yapt›. Türk Hava Yollar›'n›n Business Class yüzü seçilen Caroline Wozniacki a¤›rl›kl› olarak Avrupa'daki marka iletifliminde tenisseverler ile biraraya gelecek. Polonya as›ll› Danimarkal› tenisçi, 3 y›l boyunca reklam filmlerinde ve halkla iliflkiler etkinliklerinde Türk Hava Yollar›'n› temsil edecek. En çok gelecek vaadeden tenisçi olarak gösterilen 20 yafl›ndaki genç tenisçi 2010 y›l›n› birinci olarak tamamlad›. Dünya tenis s›ralamas›ndaki en genç oyuncu ünvan›n› da elinde bulunduran Wozniacki, Uluslararas› Tenis Federasyonu taraf›ndan dünya flampiyonu ödülüne lay›k görüldü. 2011 Y›l›nda grand slam ödülünü almas› beklenen tenisçi flu ana kadar 12 tane turnuva flampiyonlu¤u elde etti. Wozniacki Women's Tennis Association (WTA) taraf›ndan 2008 y›l›nda en iyi yeni tenisçi ödülünün de sahibi olmufltu. 20 Aral›k 2010 tarihinde reklam filmi çekimi için Türkiye'ye gelecek olan Caroline Wozniacki Türk bas›n mensuplar› ile de bir araya gelecek. Wozniacki'nin oynayaca¤› ve Türk Hava Yollar›'n›n yeni Business Class konseptinin tan›t›laca¤› reklam filmi Avrupa'daki tüm ülkelerde yay›nlanacak. Reklam filmi ayn› zamanda uluslararas› haber ve spor kanallar›nda da izleyici ile buluflacak. Kaynak: Hürriyet Ekonomi 17.12.2011 http://www.hurriyet.com.tr/ekonomi/16559447.asp

Anahtar Kavramlar • • • • • •

Pazarlama ‹etiflimi ‹kna Edici ‹letiflim Reklam Mesaj Gelifltirme Halkla ‹liflkiler Kurumsal ‹maj

Toplum ve ‹letiflim

Markalar ve ‹majlar: Reklam ve Halkla ‹liflkiler

• • • • • • •

Kurumsal Reklam Kurumsal Sosyal Sorumluluk Marka ‹maj› Oluflturma Medya ‹liflkileri Reklam Ajanslar› Sponsorluk Tüketim Kültürü

• G‹R‹fi • TÜKET‹M KÜLTÜRÜNÜN GEL‹fi‹M‹ • PAZARLAMA ‹LET‹fi‹M‹ ÇALIfiMALARI • REKLAMCILIK • HALKLA ‹L‹fiK‹LER

7. Ünite - Markalar ve ‹majlar: Reklam ve Halkla ‹liflkiler

G‹R‹fi ‹letiflimin pazarlama alan›ndaki öneminin gittikçe art›¤›n› görmekteyiz. Geliflen iletiflim teknolojisine, de¤iflen pazar yap›s›na, giderek artan tüketici taleplerine, zorlaflan rekabet koflullar›na göre pazarlama alan›nda sürekli bir geliflme yaflanmaktad›r. Kurumlar, hedef kitlesinin be¤enisini kazanmak, müflterilerini elinde tutmak için daha fazla iletiflim içerisinde bulunmalar› gerekti¤inin fark›ndalar. Bu amaçla, tüketici odakl› pazarlama yaklafl›mlar›,bütünleflik pazarlama gibi yeni pazarlama yaklafl›mlar›n›n uygulanmaya bafllad›¤›n› görmekteyiz. Pazarlama alan›ndaki geliflmelerin en büyük yans›mas› pazarlama iletiflimi çal›flmalar›nda karfl›m›za ç›k›yor. Pazarlama iletiflimi kavram›, pazarlama çal›flmalar›n› ele ald›¤›m›zda en önemli alt bilefleni olarak karfl›m›za ç›kar. Pazarlama karmas› alt›nda, 4P olarak tan›mlanan ürün (product), da¤›t›m, (place), fiyat (price) ve tutundurma (promotion) bileflenleri bulunmaktad›r. Pazarlama iletiflimi ise, bu bileflenler aras›ndaki tutundurma çal›flmalar›n› kapsamaktad›r. Baflar›l› pazarlama iletiflimi, tutundurma karmas› olarak adland›r›lan bileflenlere dayan›r. Bu bileflenler, reklam, sat›fl tutundurma, halkla iliflkiler, do¤rudan pazarlama, kiflisel sat›fl› içerir. Pazarlama iletiflimi, marka bilinci oluflturmaya ve tüketiciyi ürünü denemeye ya da sat›n almaya teflvik eden uygulamalar› içermektedir. Pazarlama iletiflimi, marka faydalar› hakk›nda bilgi sa¤layarak, sat›n alma davran›fl›n›n gerçeklefltirilmesini amaçlamaktad›r. Bu nedenle hedef kitlesi ya da paydafllar› ile iletiflimini güçlendirmeye çal›fl›r. ‹letiflim çal›flmalar›n›n uzun vadede stratejik öneme sahip oldu¤u görülmektedir. Pazarlama çal›flmalar› ise kurumdaki her düzey için çözüm sa¤lay›c›d›r. Da¤›t›c›, sat›c› veya müflterilerin (bireyler, gruplar, iflletmeler) sorunlar›n›n çözümünü sa¤layabilir. Pazarlama iletiflimi, kurumun hedef kitlesi ile aras›ndaki iliflkiyi tan›mlamas›na yard›mc› olur. Pazarlama iletiflimi, kurumun marka yönetimi için bir araçt›r ve hedef kitleye kurumun markas›, ürünü ve/veya hizmetini tutundurma çal›flmalar›n› içermektedir. Bu amaçla ifl alan›n›n her alan›nda kullan›lmakta olan ikna edici iletiflim yöntemlerinin kullan›lmas› önem tafl›r. Pazarlama iletiflimi çal›flmalar›nda mesaj›n tasar›m› ve yay›n› aflamas›nda ikna yöntemlerinin kullan›m› söz konusudur. Pazarlama iletifliminde, ürün/hizmet üzerine odaklan›lmaktad›r. Pazarlama iletifliminde öncelik ürün veya hizmete talep yaratma ve konumland›rmad›r. Bu amaçla reklam çal›flmalar›n›n a¤›rl›k kazand›¤›, etkili mesajlar›n yarat›lmas› ve marka imajlar›n›n oluflturulmas› için büyük çabalar›n sarf edildi¤i görülmektedir. Kurumlar marka imaj› yaratmak için reklam çal›flmalar›ndan yararlan›rken, kurum imaj› yaratmak için kurumsal halkla iliflkiler çal›flmalar›n› yürütmektedir. Halkla iliflkiler, kurumun hedef kitlesi ile aras›ndaki iletiflimi sürdürmeye odaklanmaktad›r. Halkla iliflkiler, temel olarak, medya iliflkileri, kurum kimli¤i, kurumsal sosyal sorumluluk, kriz iletiflimi, itibar yönetimi ve sponsorluk gibi uygulamalar› kapsar. Reklam ve halkla iliflkiler kurumun hedef kitleleriyle iletiflim sa¤lama aç›s›ndan iki önemli çal›flmad›r. Reklamlarla halka iliflkiler özellikleri aç›s›ndan baz› farkl›l›klar› içermektedir: Reklamlar›n medyada yer almas› için yer ya da zaman sat›n al›nmas› yani bedel ödenmesi gerekirken halkla iliflkiler etkinlikleri haber olarak ücretsiz olarak yay›nlanabilir. Reklamlar sadece kitle iletiflim araçlar›n› kullan›rken halkla iliflkiler yüz yüze iletiflim tekniklerini de kullanabilir. Reklamda amaç ürün veya hizmetin sat›fl›n› sa¤lamak iken halkla iliflkilerde kurum itibar› ön plana ç›kar. Bu bölüm kapsam›nda reklam ve halkla iliflkiler çal›flmalar›n›n özellikleri ve topluma olan yans›malar›n›n nas›l gerçeklefltirildi¤i konular› ele al›nacakt›r.

157

158

Toplum ve ‹letiflim

N

TÜKET‹M KÜLTÜRÜNÜN GEL‹fi‹M‹ AM AÇ

1

Tüketim kültürünüm özelliklerini ve reklam›n toplumsal etkilerini tart›flmak,

Günlük yaflant›m›zda sürekli olarak ihtiyaçlar›m›z› gidermek için sürekli olarak bir fleyler tüketiyoruz. Bu ihtiyaçlar hayatta kalabilmesi için mutlaka karfl›lanmas› gereken, yemek yeme gibi zaruri bir ihtiyaç da olabilir, müzik dinlemek gibi kültürel bir ihtiyaç da olabilir. ‹flin içine tercihlerin girdi¤ini düflünürsek tüketim kavram›n›n kültür kavram› ile birlikte ele al›nmas› gereklili¤i ile karfl›lafl›r›z. Her ihtiyac›n karfl›lanmas›n› tüketim kavram› ile tek bafl›na aç›klamam›z mümkün olmayabilir. Örne¤in, açl›¤›m›z› gidermek için yemek yememiz gerekir ama nerede, nas›l ve ne yenece¤ine kültürel yap› karar verir. Benzer flekilde insanlar sadece so¤uktan korunmak için giyinmemekte, giyimleri kültürel yap›lar taraf›ndan biçimlendirilmektedir. Pazarlama aç›s›ndan tüketim sistemi, “ürünün sat›fl biçiminin, müflteri ürünü kulland›¤›nda elde etmeye çal›flt›¤› bütün ifllevleri sa¤lamas›” (Kotler, 1996: 369) olarak ele al›nmaktad›r. Tüketim kavram›n› iktisat ve pazarlama aç›s›ndan aç›klamaya çal›fl›rsak, “ihtiyaçlar›n giderilmesi” ve “ürün sat›fl›” olarak görmek mümkündür. Tüketimin statü göstergesi olarak alg›lanmas›, tüketim etkinli¤ini ekonomi d›fl›na da tafl›r. Semiotik anlamda tüketim, “do¤al ihtiyaçlar›n mal ya da hizmet arac›l›¤›yla tatmin edilmesi olarak de¤il kodlar ve kurallarla düzenlenmifl küresel ve tutarl› bir göstergeler sistemi” olarak ele almaktad›r (Baudrillard, 1997). Do¤al ve biyolojik düzen yerini, toplumsal de¤erler ve s›n›fland›rmalar düzenine b›rakmaktad›r. Birey, tüketim mallar›n› sat›n alman›n ve bunlar› sergilemenin toplumsal bir ayr›cal›k ve prestij getirdi¤ine inanmaktad›r. Günümüzde giysiler ve tüketilen di¤er mallar birer iletiflim vas›tas› haline gelmekte ve “s›n›f statüsünün simgeleri” olarak görülmeye bafllanmaktad›r. Tüketim mallar›, tafl›y›c›lar›n›n statüsünü s›n›fland›rmak üzere okunabilmekte ve kullan›labilmektedir. Tüketici bir ürünü sat›n al›rken ihtiyac›n› karfl›lamas›ndan çok, o ürünün kendisine kazand›raca¤› haz, baflkalar›n›n gözünde elde edece¤ini düflündü¤ü statü önemli hale gelmifltir. Sanayi devrimi öncesinde tüketim toplumu söz konusu de¤ildi. Mallar ço¤unlukla anl›k tüketim ya da kullan›m için ya da di¤er mallarla de¤iflim için üretilmekteydi. Ancak feodalizm y›k›ld›ktan ve kapitalizm oluflmaya bafllad›ktan sonra sistem pazara, paraya ve kâra dayal› hale gelmifltir. Tüketim yap›s›ndaki dönüflüm XVI. yüzy›ldan bafllayarak XVIII. yüzy›la kadar yay›lm›flt›r. XVIII. yüzy›lda, tüketimin dünyadaki yerini yavafl yavafl ald›¤› görülmektedir. XVIII. yüzy›l›n ortalar›na gelindi¤inde bölgesel gazete ve dergilerde reklamc›l›¤›n bafllamas› da tüketim için önemli bir geliflme olarak görülmektedir. XVII. yüzy›lda tüketim, daha s›kl›kla, daha çok yerde, yeni etkiler alt›nda, yeni ürünler oluflmas›nda, yeni sosyal ve kültürel amaçlar için yer almaya bafllam›flt›r (McCracken, 1988:22). Üretim, evlerden atölyelere tafl›nm›fl ve zamanla fabrika ve bürolara yay›lm›flt›r. Böylece tüketimin kendi alan› da oluflmaya bafllam›flt›r. Yeni iletiflim araçlar›, pazarlamac›lar, yay›lma etkilerinin öncüleri bu de¤iflim için itici güç oluflturmufltur. Ürünlerin say›s› sürekli olarak artm›fl, daha çok f›rsatlarla daha çok yerde al›nabilir hale gelmifltir. XIX. yüzy›lla birlikte tüketim insan yaflam›nda kal›c› bir sosyal gerçek halini alm›flt›r. Ancak son 30 y›ld›r ticaret ve tüketimin h›zl› bir biçimde de¤iflti¤ini görüyoruz. Mahalle dükkanlar›, küçük ma¤azalar yerini ulusal ma¤aza zincirlerine ve bü-

7. Ünite - Markalar ve ‹majlar: Reklam ve Halkla ‹liflkiler

yük ölçekli flirketlere b›rakm›flt›r. Marka adlar›, ulusal reklam kampanyalar›yla, ulusal gazete ve dergiler arac›l›¤› ile yay›lmaya, uygun yerlerde h›zla tan›nmaya bafllam›flt›r. XIX. yüzy›ldaki en büyük geliflmelerden birisi de büyük ma¤azalar›n (department store) ortaya ç›kmas›d›r. Endüstri dünyas›n›n üretti¤i çok say›daki ürün yeni pazar yerlerinde ve özellikle büyük ma¤azalarda tüketicilere sunulmaya bafllanm›flt›r. Modern tüketimin katedralleri olarak adland›r›lan bu ma¤azalar, yeniliklerle ilgili bilgi vermenin yan› s›ra kal›c› tüketim kültürüne flekil vermede liderlik etmifltir. Ma¤azalar›n ilk görüldü¤ü yerler Paris, NewYork ve Chicago flehirleridir. Bu üç flehir büyük ölçüde sat›fl yöntemlerinin modernleflmesine ve tüketimin üretimine öncülük etmifllerdir. Bu ma¤azalarda, tüketim mallar›n›n de¤iflik ve ilgi çekici yollarla sunulmas› merakl›lar› cezbetmifltir. Bu büyük ma¤azalar, di¤er al›flverifl yerlerine göre farkl› özelliklere sahiptir (McCracken, 1988:25): Tüketim ürünlerin üzerinde fiyatlar›n olmas› pazarl›k flans›n› ortadan kald›rm›flt›r. Ürün üzerindeki fiyat sabittir ve de¤iflmez. Tüketici bu fiyat üzerinden ürünü al›r ya da almaz. Ayr›ca uygun ortamlar sa¤layarak kredi giriflimi de cesaretlendirilmifltir. Büyük ma¤azalar sadece tüketen insanlar›n al›flverifl yerlerinin yap›s›n› de¤ifltirmemifltir ayn› zamanda ne tüketecekleri, tüketim ihtiyac› bilgileri ve yeni tüketime adanan yaflam tarz› konusunda da e¤itim veren genifl s›n›fl›klar olarak da hizmet görmüfltür. Bu ma¤azalar tüketim ürünlerinin tafl›d›¤› anlam› yaratmaya yard›m etmekte ve hatta toplumsal de¤iflim talep etti¤inde anlam›n› yeniden yazmaktad›r. Büyük ma¤azalar XIX. yüzy›lda vatandafllar›na tüketici olarak onlar›n temel yeni rollerinin becerilerini ve sanat›n› ö¤reten kurumlar olarak görülmektedir. Büyük ma¤azalar›n yan› s›ra, filmler de kitle tüketimine destek vermifltir. Bütün bunlar tüketim için kand›r›c›, ikna edici ve teflvik edici birer unsur olarak görülmektedir. Bu çabalar elbette ki tüketimle sonuçlanmaktad›r. Tüketimin yay›lmas›ndaki önemli geliflmeler aras›nda hem Avrupa’da hem de Amerika’daki dünya fuarlar› ve uluslararas› sergiler göz ard› edilemez. Yeni tüketim ürünlerinin büyük topluluklara hatta uluslararas› tüketiciye ulaflmas›nda bu sergiler önemli rol oynam›flt›r. Bu modern sergilerden ilki 1851’de Londra’daki Crystal Palace’deki “Great Exhibition of the Works of Industry of All Nations”d›r. Bu fuarlar›n en az büyük ma¤azalar kadar zevk ve fantezi üretme konusunda oldukça baflar›l› oldu¤u görülmektedir. XIX. Yüzy›l sonlar›na gelindi¤inde magazinler oldukça popüler hale gelmifl ve reklamlar› yayg›nlaflt›rm›flt›r. Metin içeriklerinin de okuyucular› ne ve nas›l tüketebilecekleri konusunda yönlendirdi¤i görülmektedir. XX. yüzy›l›n yar›s›na gelindi¤inde radyo ve televizyon reklamlar› daha egemen hale gelmifltir ve magazinler de daha spesifik izleyicileri hedef almaya bafllam›flt›r. Reklamlar, arzulanan sosyal s›n›f için iyi bir yaflama yönelik enformasyondan daha fazlas›n› sa¤lamaktad›r. Tüketim iste¤ini kamç›layan toplu reklamlar›n etkisi kaç›n›lmaz biçimde tüketim kültürünün yay›lmas›n› ilerletmektedir. Tüketim kültürünün kökenlerinin Britanya’da XVIII. yüzy›l iflçi s›n›f› aç›s›ndan reklam, büyük ma¤azalar, tatil gezileri, kitlesel e¤lencelerin geliflmesine dayand›¤› görülmektedir. ‹ki savafl aras› dönemde ise ABD, yeni be¤enilerin, e¤ilimlerin, tecrübelerin ve ideallerin, reklam, sinema endüstrisi, moda, kozmetik endüstrileri, büyük tirajl› boyal› bas›n ve genifl kitle izleyicisi olan sporlarla tüketim kültürünün ilk düzenli geliflimine tan›k olmufltur. Tüketim kültürü içerisinde, kültürün toplumsal hayat›n merkezine tafl›nmas› e¤ilimi vard›r, ama bu kültür baflat bir ideoloji gibi fleyler oluflturacak flekilde tutunum edinemeyen bölük pörçük ve sürekli yeniden ifllenen bir kültürdür (Featherstone, 1996). Tüketim kültürü içerisinde modern bireyin sadece elbiseleriyle de¤il bir be¤eniye dayal› ya da be¤eniden yoksun oluflu

159

160

Toplum ve ‹letiflim

çerçevesinde yorumlanacak ve s›n›fland›r›lacak evi, mobilyalar›, dekorasyonu, otomobili ve di¤er faaliyetleriyle de konufltu¤unun bilincine varmas› sa¤lanmaktad›r. Tüketim kültürünün geliflmesindeki en baflar›l› etkenlerden biri reklam ve kitle iletiflim araçlar›n›n geliflmesidir. Tüketim, üretime oldu¤u kadar da¤›t›ma da ba¤l› olarak geliflmifltir. Kitle (toplu) ulafl›m a¤lar›n›n geliflmesi kitle da¤›t›m›n› da olanakl› k›lm›flt›r. Ayr›ca üretilen ürünlerin kitle tüketimi için tan›t›lmas› ve üretimden haberdar edilmesi gerekmektedir. Kitle iletiflim araçlar›n›n geliflimiyle ürünler, özellikle reklamlar yoluyla büyük topluluklara tan›t›lmaya bafllam›flt›r. Bu nedenle kitle üretimi, kitle da¤›t›m› ve kitle iletiflim araçlar›n›n geliflimi kitle tüketimi ile paralellik göstermektedir. Kitle üretimi, kitle da¤›t›m› ve kitle iletiflim araçlar›n›n, kitle tüketimini h›zland›rmak için hep birlikte çal›flt›¤› görülmektedir.

N

PAZARLAMA ‹LET‹fi‹M‹ ÇALIfiMALARI AM AÇ

2

Pazarlama iletiflimi kavram›n› ve özelliklerini aç›klamak

Günümüzde kurumlar ürün, hizmet ya da fikir satabilmek için daha büyük çaba göstermek zorunda kalm›flt›r. Rekabet koflullar›, de¤iflen tüketici davran›fllar› ve talebi kurumlar› pazarlama alan›nda daha etkili çal›flmalar yapmaya itmektedir. Kurumlar öncelikle ürünleri ile ilgili olumlu marka imaj› yaratmak ve tüketici ile marka aras›nda ba¤ kurabilmek için çabalamaktad›r. Bunu sa¤lamak için iletiflim çal›flmalar› yürütmek zorundad›r. Pazarlama iletiflimi çal›flmalar› tam da bu noktada kurumlara destek sa¤lamaktad›r. Pazarlama iletiflimi kavram›ndan önce bu kavramla do¤rudan ba¤lant›l› olan pazarlama kavram›n› ele alacak olursak, bir kurum, bir ürün ya da hizmeti pazara sunarken gerçeklefltirilen tüm çabalar pazarlama çabalar›d›r. Kavram olarak tan›mlamak gerekirse, pazarlama, hedef tüketici, müflteri ve toplumun istek ve gereksinimlerini tatmin ederek kar sa¤layacak pazarlama bileflenlerinin (ürün/hizmet, fiyat, tutundurma, da¤›t›m) planlamas›, yönetimi ve denetimi çabalar›d›r (Göksel, Kocabafl ve Elden, 1997; 15). Kurumlar›n pazarlama iletiflimi çal›flmalar›n›n ele al›narak incelenmesi pazarlama karmas›n› oluflturan dört ö¤e aç›s›ndan incelenmesini gerektirir. Bunlar ürün, fiyat, da¤›t›m, tutundurma, çal›flmalar›n› içermektedir. • Ürün: Bir ürünün nas›l pazarlanaca¤› henüz üretim aflamas›nda iken belirlenmek zorundad›r. Bir flirket, bir ürünün üretimini planlarken, onu üretmek için ne tür malzemeye ihtiyaç duyaca¤›, bunlar› nas›l temin edece¤i, maliyetinin ne kadar olaca¤›ndan bafllayarak, ambalaj tasar›m›, hedef kitle özelliklerinin belirlenmesi, tafl›ma nitelikleri, sat›fl biçimleri, tan›t›m›n nas›l gerçekleflece¤ine kadar düflünmek ve planlamak zorundad›r. Odabafl› (1995), ürüne ait bu özellikleri soyut ve somut bileflenler olarak ay›rm›flt›r: Bir ürünün büyüklü¤ü, özellikleri, rengi, dayan›kl›l›¤›, ambalaj› gibi somut bileflenlerinin yan› s›ra stilli, kalitesi, imaj›, prestiji, garantisi, marka ad› gibi soyut bileflenleri de bulunmaktad›r. Bir ürünün üretilmesi aflamas›nda somut bileflenleri belirlendikten sonra bu ürünün pazarda benimsenmesini sa¤layacak olan soyut bileflenlerinin de belirlenmesi gerekmektedir. Soyut ya da somut her bileflenin ürüne bir biçim verdi¤i görülmektedir. Bir ürünün tercih edilmesinde önemli rolü olan imaj çal›flmalar›, daha üretim aflamas›nda ürüne kat›lan soyut ve somut bileflenleri dikkate alarak gelifltirilmektedir.

7. Ünite - Markalar ve ‹majlar: Reklam ve Halkla ‹liflkiler

• Fiyat: Bir ürünün fiyat› sadece onun maliyetini içermez. Sembolik de¤erini, ürün kalitesini, marka imaj›n› da içermektedir. Bunlar›n d›fl›nda da¤›t›m maliyetlerini de içermektedir. Kurumlar, tüketicilerin etkileyemeyece¤i ve katlanmak durumunda kald›klar› fiyatlar oluflturmaya çal›flmaktad›r. • Da¤›t›m: Ürün, fiyat, tutundurma gibi di¤er pazarlama iletiflimi karmalar› seçilen da¤›t›m kanallar›na uygun olmal›d›r. Bu nedenle, da¤›t›m kanallar›n›n seçiminde önce flirketin hedeflerinin aç›k ve seçik olarak belirlenmesi gereklidir. Kurumlar›n üretti¤i ve pazarlamaya çal›flt›¤› ürün veya hizmetlerin say›s› ve niteli¤i de da¤›t›m kanallar›n›n seçiminde önemli bir rol oynayacakt›r. Mal›n dayanakl›-dayanaks›z, tüketim sanayi mal› olmas›na göre ihtiyaç duyulan da¤›t›m kanal› farkl›d›r. Tafl›ma giderlerinin yüksekli¤i nedeni ile yükte a¤›r pahada hafif mallar›n tüketildikleri noktada üretimleri ço¤u zaman daha uygun olabilir. Di¤er yandan, da¤›t›m kanallar› belirlenirken rekabetin sadece bugünkü durumu de¤il, zaman içindeki dinami¤i de dikkate al›nmaktad›r. • Tutundurma: Bir ürün, hizmet, kurum, kifli ya da düflünce ile ilgili hedef kitlenin bilgilendirilmesi, olumlu tutum edinmesi ve istenen davran›fl› yerine getirmesi için planl› bir flekilde yürütülen iletiflim sürecidir. Kitle iletiflim araçlar› ve yüz yüze iletiflim yöntemlerinin kullan›m›na olanak tan›r. Pazarlama iletiflimi kavram›, ço¤unlukla tutundurma karmas› çal›flmalar› kapsam›nda ele al›nmaktad›r. Pazarlama iletifliminin, tutundurman›n yan› s›ra ürün kavram›n›n ve kurum kiflili¤inin tüketicilere sunuluflunu içeren bir süreç olarak ele al›nmas› gerekti¤ini belirten yaklafl›mlar da bulunmaktad›r (Odabafl›, Oyman, 2002; 35). Ürün ve hizmetlerin sat›fl›n› kolaylaflt›rman›n yan› s›ra marka oluflturmak üzere planl› olarak yürütülen iletiflim çal›flmalar› da pazarlama iletifliminin kapsam›na girmektedir. Kavram olarak pazarlama iletiflimini, bir kuruluflun var olufluyla ürün ve hizmetleriyle iliflkide bulundu¤u ve bulunaca¤› tüm kesimlere neler vaat etti¤ini, neler sa¤layabilece¤ini anlatmas›n› sa¤layacak iletiflim çabalar›n›n tümü olarak tan›mlamak mümkündür (Göksel, Kocabafl ve Elden, 1997; 20). Pazarlama iletiflimini daha iyi kavrayabilmek için tutundurma bileflenlerini incelememiz gerekir. Tutundurma karmas› dört bileflenden oluflmaktad›r: • Sat›fl teflviki: Ürün ya da hizmetin sat›n al›nmas›n› teflvik edecek k›sa dönemli çabalard›r. Ürünle ilgili olarak, kupon, hediye da¤›t›mlar›, piyango ve yar›flmalar, perakende fiyat indirimleri, iskonto ve primler sat›fl teflviki kapsam›na girmektedir. • Kiflisel sat›fl: Sat›fl› sa¤lamak amac›yla yüz yüze yap›lan sunum çabalar›d›r. • Halkla ‹liflkiler: Ürün ve hizmete yönelik olarak çeflitli etkinliklerle medyada bedel ödemeksizin yer almak için yap›lan planl› giriflimlerdir. Ürüne yönelik olarak ve tutundurma karmas› alt›nda bir pazarlama fonksiyonu olarak gerçeklefltirilen bu etkinlikler pazarlama amaçl› halkla iliflkiler olarak tan›mlanmaktad›r. Kurum imaj›n› oluflturma ve kurumsal itibar sa¤lamaya yönelik etkinlikler ise kurumsal halkla iliflkiler çal›flmalar› olarak de¤erlendirilir. Özellikle medya ile iliflkilerin yürütülmesi aflamas›nda, duyurumlardan yararlanmaya yönelik çal›flmalarda benzer yöntem ve etkinlikler kullan›lsa da pazarlama amaçl› halkla iliflkiler ürün ve hizmete odaklan›rken kurumsal halkla iliflkilerde kurumun kendisi ön plandad›r. • Reklam: Ürün, hizmet, fikir ya da bir yerin kiflisel olmayan yöntemlerle ve medyada bir bedel ödeyerek yap›lan sunumudur.

161

162

Toplum ve ‹letiflim

Pazarlama iletiflimi karmas›ndaki unsurlar kampanyalarda farkl› niteliklere sahiptir. Bu karma unsurlar› birbirlerinden ba¤›ms›z de¤ildir ve birbirlerini etkilemektedir. Çok say›da ve farkl› özelliklere sahip hedef kitleye ulaflmak için pazarlama iletiflimi karmas›nda yer alan uygulamalar›n birlikte kullan›m› önem tafl›maktad›r. Bu nedenle pazarlama alan›nda bu karma unsurlar›n›n bütünleflik olarak birbirileri ile etkileflimli olarak uygulanmas› önem kazanm›flt›r. Böylece bütünleflik pazarlama iletifliminden söz edilmeye bafllanm›flt›r. ‹letiflim kapsam›ndaki farkl› uygulamalar ve farkl› mesajlar kafa kar›fl›kl›¤›na neden olmaktad›r. Bu nedenle müflterilere tek bir mesaj›n gönderilmesi resmin bir bütün olarak alg›lanmas›n› sa¤layacakt›r. Pazarlama iletiflimi çal›flmalar›nda dikkat edilmesi gereken unsurlardan biri de iletiflim teknolojisinde meydana gelen de¤iflimlerdir. Özellikle tüketicilerin de¤iflen tüketim davran›fllar›n› takip edebilmek amac›yla al›fl verifl s›ras›nda kullan›lan kredi kart› bilgilerinden, al›nan seyahat bileti ile ilgili bilgilerden yola ç›karak tüketiciler hakk›nda bir veri taban› da oluflturulmaya çal›fl›lmaktad›r. Yeni iletiflim araçlar› sadece veri taban› oluflturmak için de¤il ayn› zamanda tüketiciye ulaflmada yeni yollar kullan›lmas›nda da yard›mc›d›r. Yeni iletiflim teknolojileri reklam ortamlar›n›n ço¤almas›na hizmet etmektedir. Internet reklamc›l›¤›, web sayfalar›nda interaktif iletiflim f›rsatlar›n›n ço¤almas›, sosyal medya ortamlar›n›n kurumlar taraf›ndan takibi pazarlama iletiflimi kapsam›nda büyük avantajlar sa¤lamaktad›r.

Pazarlama ‹letifliminin Özellikleri Pazarlama iletiflimi çal›flmalar› kurumlar›n sat›fla sunduklar› ürün ve hizmetler hakk›nda tüketicilere bilgilendirici, ikna edici ve sat›n almaya teflvik edici mesajlar›n ulaflmas›n› sa¤larken, tüketicilerin sahip olduklar› özellikleri de saptamaya çal›fl›r. Böylece farkl› tüketici özelliklerine sahip gruplara özel iletiflim stratejisi gelifltirebilmektedirler. Pazarlama iletifliminin sahip oldu¤u özellikler flöyle s›ralanabilir (Odabafl› ve Oyman, 2002: 38): • ‹letiflimin tüm ö¤elerini içinde bar›nd›r›r. Kaynak, mesaj, kanal ve al›c› olarak bilinen ö¤eler, pazarlama boyutu içerisinde ele al›n›r. • ‹kna edici iletiflim özelliklerinin kullan›m›n› gerektirir. Yeni bir tutum kazand›rma ve de¤ifltirme süreci olarak kabul edilen ikna edici iletiflim, al›c›n›n (tüketicinin) mesaj› al›p ona kat›lmas›ndan, kavranmas›, kabullenmesi ve amaçlanan hedef davran›fl›n al›c› (tüketici) taraf›ndan gösterilmesine kadar sürmelidir. Bilmesi istenen fleyi bilmesi, inanmas› istenen fleye inanmas› ve istenen davran›fl› göstermesi (sat›n alma, yolculu¤a ç›kma, oy verme, yeni bir davran›fl› benimseme, istenmeyen davran›fl› terk etme gibi). • Hedef kitlenin analiz edilmesi gerekir. Tüketicilerin deneyim alan›n› iyi analiz edip, onlar› harekete geçirecek uygun mesajlar›n üretimi sa¤lan›r. • ‹ki yönlü iletiflimi gerektirir. Özellikle yeni iletiflim teknolojileri iki yönlü iletiflim aç›s›ndan büyük f›rsatlar sa¤lamaktad›r. Internetin ve giderek yayg›nlaflan sosyal medyan›n kullan›m› iki yönlü iletiflimin daha etkin kullan›m›n› zorunlu hale getirmifltir. Hedef kitlenin tan›nmas› ve mesajlar›n gelifltirilmesi aflamas›nda iki yönlü iletiflim etkili iletiflim yöntemlerinin kullan›m› için zemin haz›rlamaktad›r. • Pazarlama iletiflimini oluflturan ö¤eler aras›nda bir uyum ve tutarl›l›k sa¤lanmas› gerekir. Bunun için bütünleflik pazarlama iletiflimi çal›flmalar›na a¤›rl›k verilmesi gerekir.

163

7. Ünite - Markalar ve ‹majlar: Reklam ve Halkla ‹liflkiler

Pazarlama iletiflimi çal›flmalar›nda hedef kitle üzerinde istenen etkiyi yaratabilmek çok kolay de¤ildir. Her gördü¤ümüz bisküvi reklam›ndan sonra markete koflup onu almaya çal›flm›yoruz. Her gün onlarca yeni reklam mesaj› ile karfl›laflt›¤›m›z› düflünürsek, her reklam› yap›lan ürünü almam›z›n mümkün olmayaca¤›n› kolayl›kla anlayabiliriz. Peki bizi bir ürünü almaya yönelten fley nedir? Reklam mesaj›n›n bizi o ürünü ya da markay› seçmemizde kullan›lan ikna yöntemleri etkili olmaktad›r.

N

‹kna Edici ‹letiflim Yöntemlerinin Kullan›m› AMA Ç

3

‹kna edici iletiflimi tan›mlamak.

‹kna edici iletiflim ifl alan›n›n her alan›nda kullan›lmaktad›r ancak en önemli kullan›m yerlerinden biri pazarlama iletiflimi çal›flmalar›d›r. Pazarlama iletiflimi çal›flmalar›nda mesaj›n tasar›m› ve yay›n› aflamas›nda ikna yöntemlerinin kullan›m› söz konusudur. Hedef kitle mesaj› okur ya da dinler. Kurumun vermek istedi¤i mesaj›n anlafl›lmas› önemlidir. Mesaj do¤ru anlafl›ld›¤›nda hedef kitle üzerinde fark›ndal›k yaratabilir ve ürüne yönelik istenen davran›fl›n sergilenmesini sa¤layabilir. Bu nedenle mesajlar›n tasar›m› büyük önem tafl›maktad›r. Yeteri kadar dikkat çekmeyen, istenen mesaj› iletmeyen reklamlar ilgi kayb›na neden olacakt›r. ‹kna edici iletiflim, sunulan ürün ya da hizmete yönelik olarak hedef kitlede ihtiyaç ve istek oluflturmak üzere gerçeklefltirilen iletiflim çal›flmalard›r. Bu çal›flmalar yüz yüze gerçeklefltirilen iletiflim çal›flmalar›n›n yan› s›ra kitle iletiflim araçlar›n›n kullan›m›n› da içermektedir. ‹kna edici iletiflim çal›flmalar›n›n pazarlama iletiflimi alan›nda kullan›m›nda hedef kitlenin tan›mlanmas› önem tafl›maktad›r. Hedef kitle, müflteriler, potansiyel müflteriler, al›c›lar, sat›c›lar, kamuoyu liderleri olabilir. ‹kna edici iletiflim çal›flmalar›n›n kökeni neye dayan›r?

SIRA S‹ZDE

‹kna edici iletiflim hedef kitlenin dikkatini çekme ile bafllamaktad›r ve harekeD Ü fi Ü N E L ‹ M ‹kna edite geçmesine kadar geçen tüm süreçte ikna yöntemlerini kullanmaktad›r. ci iletiflimde dilin etkili bir biçimde kullan›m› önem tafl›maktad›r. Marka ad›n›n oluflturulmas›nda da ikna edici iletiflim yöntemlerinden yararlan›lmaktad›r. Marka S O R U sadece bir isim ya da sembol de¤ildir. Markalar, tüketicinin ürüne karfl› duruflunu ve onunla ilgili ne hissedece¤ini belirler. Hedef kitleyi bir ürünü almas› için bilgiD‹KKAT lendirme aflamas›ndan bafllayarak sat›n alma davran›fl›n› yerine getirinceye kadar olan süreç içerisinde ikna edici nedenlerin sunulmas› gerekir. Tutumlar, nedenler, SIRA S‹ZDE ikna etmemant›k ve duygular iknan›n temel unsurlar›d›r. Pazarlama iletifliminde nin inan›rl›k, çekicilik, güç gibi özellikleri nedeniyle kayna¤a, çekicilik faktörleriyle mesaj›n içeri¤ine, mesaj›n al›c›s› ve özelliklerine ba¤l› oldu¤u söylenebilir. ‹kna AMAÇLARIMIZ etkili de¤iflkenleri flu flekilde s›ralayabiliriz (Odabafl› ve Oyman, 2001: 40): • Kayna¤›n güvenilir ve tan›nm›fl biri olmas›. Uzman biri taraf›ndan verilen mesajlar›n inand›r›c›l›¤› yüksektir. K ‹ T A P • Mesajlarda çekicilik unsurlar›n›n kullan›m›. Mesajda neyin, nas›l söylendi¤ine dikkat edilmesi gerekir. Bu amaçla vatanseverlik, mizah, korku ve cinsel çekicilikler kullan›labilir. TELEV‹ZYON

1

N N

‹NTERNET

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

164

Toplum ve ‹letiflim

• Görsel ve iflitsel medyan›n etkisi. Medya araçlar› sahip olduklar› özelliklerle farkl› aç›lardan ikna yöntemlerini kullanabilirler. • Mesaj›n do¤ru al›c›ya ulaflmas›. ‹kna edici iletiflim kampanyalar›nda iletiflim hedefleri daha çok hedef kitlenin zihninde tan›n›rl›k, vaat ya da konumland›rman›n ö¤renilmesi, olumlu tutum ve sat›n alma niyeti olarak karfl›m›za ç›kar (Uztu¤, 2004: 85) ‹letiflimde en önemli ad›m verilen mesaj›n anlafl›l›r olmas›d›r. Mesaj›n inand›r›c› olmas› di¤er önemli bir özelliktir. Bir mesaj ancak inand›r›c› oldu¤unda hedef kitlenin inanç, istek ve davran›fllar›n› etkileyecektir. ‹kna edici iletiflim çal›flmalar› bu iki özelli¤i de tafl›maktad›r. SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M

2

Kurumlar hangi hedef kitlelerini ikna etmeye çal›fl›rlar? SIRA amaçlarla S‹ZDE

N

REKLAMCILIK AM AÇ

S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

4

D Ü fi Ü N E L ‹ M

Reklam, mesaj ve marka oluflturma kavramlar›n› aç›klamak. S O R U

Tutundurma karmas›n›n en önemli ifllevlerinden biri reklamc›l›kt›r. Reklamlar, ‹ K K A Toluflturma konusunda en etkili yöntem olarak kabul edilmektemarka ya daD imaj dir. Pazarlama iletiflimi fonksiyonu olarak ele al›nan reklamlar ayn› zamanda pazarlama iletiflimi çal›flmalar›n›n en önemli ad›m›n› oluflturmaktad›r. SIRA S‹ZDE Reklamlar bir bedel karfl›l›¤›nda medyada yer almak üzere yap›lan iletiflim çal›flmalar›d›r. Yani gazete ve dergi gibi bas›l› iletiflim araçlar›nda cm x sütun hesab› AMAÇLARIMIZ yap›larak yer sat›n al›n›r, radyo ve televizyon gibi görsel iflitsel araçlarda da zaman sat›n al›narak reklam›n yay›nlanmas› sa¤lan›r. Reklamlar, yarat›c› süreç ve profesyonel bir yap›m aflamas› gerektirdi¤i için kurum içerisinde kiflisel yöntemlerle geK ‹ T Aedilmez. P lifltirilmesi tercih Reklamlar›n üretimi için reklam ajanslar› ile ortak çal›fl›lmas› gerekir. Ancak reklam›n sahibi reklam› yap›lan ürün ya da hizmeti üreten kurumdur. Reklam mesaj›, hedef kitleye ulaflt›¤›nda reklam›n sahibi olan kurum belT E L Ereklam›n V ‹ Z Y O N üretimi için reklam ajans›na bir bedel ödemenin yan› s›ra lidir. Kurum, reklam›n medyada yer almas› için ayr›ca bedel ödemektedir. Reklamlar kurum d›fl›ndaki hedef kitleye yönelik olarak haz›rlan›r. Hedef kitlesi, tüketiciler, müflteriler ya da bir konuyla ilgilenen kifliler ya da kurumlard›r. Rek‹NTERNET lamlar›n hedef kitle üzerindeki etkisi, reklam amaçlar› do¤rultusunda denetlenmeye çal›fl›l›r. Kurumlar› reklam vermeye yönelten hedefleri flöyle s›ralayabiliriz: • Bilgilendirme: Yeni ürün ya da hizmet hakk›nda bilgi vermek. • Marka imaj› oluflturma: Ürün ya da hizmete yönelik olumlu imaj yaratmak. • Marka bilinirli¤ini artt›rma: Ürün ya da hizmete yönelik olumlu tutum oluflturmak. • Ürün ya da hizmeti sat›n almak: Olumlu tutum sonras›nda eyleme geçmek. Reklam amaçlar›ndan söz ederken üç aflamal› bir sürecin gerçekleflti¤ini görmekteyiz (Elden, Yeygel, 2006: 13): Yeni bir ürün ya da hizmetin tan›t›m›nda ürünün özellikleri, kullan›m biçimleri ve fiyat de¤iflimleri gibi bilgileri hedef kitleye ulaflt›ran reklamlar bilgilendirici reklam olarak tan›mlanmaktad›r. Marka tercihi oluflturma, marka ba¤l›l›¤› yaratma ve ürün ya da hizmete yönelik tüketici alg›s›n› de¤ifltirmeyi ikna edici reklamlar arac›l›¤› ile gerçeklefltirilir. Hat›rlat›c› reklamlar ise, gelecekte ihtiyaç duyulabilecek ürünleri ve nereden alabileceklerini tüketiciye hat›rlat›r.

N N

165

7. Ünite - Markalar ve ‹majlar: Reklam ve Halkla ‹liflkiler

Bu reklamlar hedef kitle üzerinde biliflsel, duygusal ve davran›flsal de¤iflim sa¤lamay› hedeflemektedir. Bir reklam mesaj›ndan beklenen özellikler neler olabilir?

SIRA S‹ZDE

3

Reklam›n ‹letiflim Süreci

Ü fi Ü N E L ‹reklamveren M Reklamlar› iletiflim süreci kapsam›nda ele ald›¤›m›zda kaynakDolarak kurumu ele almam›z gerekir. Öncelikle reklamverenin satmak istedi¤i ürün ya da hizmete yönelik reklam ajanslar›n›n çal›flmas› sonucu bir mesaj›nS kodlanmas› /oluflO R U turulmas› gerekir. Daha sonra, televizyon, radyo, gazete, dergi gibi kitle iletiflim araçlar› kanal›yla bu mesaj›n hedef kitleye yani tüketiciye iletilmesi söz konusudur. D‹KKAT Tüketici reklam› televizyonda izledi¤inde, gazetede karfl›laflt›¤›nda ya da yolda yürürken bir ilan panosu gördü¤ünde mesaj tüketiciye ulaflm›fl olacakt›r. Tüketici S‹ZDE reklam› gördü¤ünde kod aç›mlama yoluyla mesaj› alacakt›r. SIRA Ancak televizyonda izlerken telefon çalm›flsa, yolda arabayla h›zla giderken ilan panosunda yaz›l› mesaj›n tamam›n› okuyamam›flsa mesaj›n tam olarak hedef kitleye - tüketiciye ulaflt›AMAÇLARIMIZ ¤›n› söyleyemeyiz. Yani mesaj›n iletilmesi aflamas›nda karfl›lafl›labilecek engeller ya da gürültüler olabilir. Reklamlarda ne söyledi¤imiz kadar nas›l söyledi¤imiz de önem tafl›maktad›r. Bu nedenle iletiflim sürecinin ele al›nmas›K gerekmektedir. ‹le‹ T A P tiflim sürecindeki de¤iflkenler flunlard›r (Aktaran:Elden, Bak›r, 2010; 19): • Kaynak: Reklam iletiflim sürecinde kaynak, ürüne ve/veya kuruma yönelik mesajlar› kodlayarak iletiflimi bafllatan unsurdur. TELEV‹ZYON • Mesaj: Reklam iletiflim sürecinde mesaj, kaynak taraf›ndan kodlanan ve reklam›n içeri¤ini oluflturan bilgileri ve duygular› kapsar. • Kanal: Reklam iletiflim sürecinde kanal, kaynak taraf›ndan kodlanan reklam ‹NTERNET mesajlar›n› al›c›ya ulaflt›ran iletiflim arac›d›r. • Al›c›: Hedef kitle olarak da adland›r›lan al›c› kavram›, reklam iletiflim sürecinde çeflitli reklam mesajlar›n›n yöneldi¤i kifli, grup ya da kurumlar› kapsar. • Hedef: Reklam iletiflim sistemi modeli, al›c›n›n mesaj› almas›yla sürecin sonuçlanmad›¤›n› öne sürer. Son al›c›n›n a¤›zdan a¤za iletiflim yoluyla sürece kat›lmas› mesaj›n nihai gönderilme yerine yani hedefe iletilmesini mümkün k›lar.

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

N N

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

fiekil 7.1 Reklam ‹letiflim Sistemi Modeli

Alg›lama Süreci

Kaynak (Reklamc›)

Al›c› Al›c› (‹zleyici) (‹zleyici)

Mesaj

Kanal (Medya)

Mesaj

Hedef

Kanal (A¤›zdan a¤›za)

Kaynak: (Aktaran:Elden&Bak›r, 2010; 19) Rajeev Batra vd., Advertising Management, PrentinceHall, Inc. New Jersey, 1996, 5. Bask›.s.46.

166

Toplum ve ‹letiflim

Reklamlar toplumun de¤erlerini yans›tmaktad›r. Reklam› etkili k›lan fley reklam mesaj›n›n de¤erleri ile al›c›n›n de¤erleri aras›nda efllefltirme yapmas›d›r. Bunu sa¤lamak için de marka imaj›n›n oluflturulmas› önem tafl›maktad›r.

Marka ‹maj›n›n Oluflturulmas› Reklam›n temel görevi, markan›n tüketici için bir anlam tafl›mas›n› sa¤lamakt›r. Reklam sonucunda tüketiciler ve markalar aras›nda ba¤ oluflur. Reklamlar sadece insanlar› bilgilendirmekle kalmaz (endüstriyel olarak üretilmifl, ürünlerin görünümü ve eriflimi hakk›nda) ayn› zamanda günlük hayatlar›nda yeniden yap›land›r›lm›fl kaynak ve alternatiflerin alg›lanmas›n› sa¤lamaya da çal›fl›rlar (Ewen, 1999:41). Reklamlar anlam› markaya eklemeye çal›fl›r ve bu anlamlar hedeflenen hareket ve isteklerin ›fl›¤›nda yorumlan›r. Tüketicinin kafas›ndaki ba¤lant›lar, markan›n çok say›da görünümüyle iliflkilendirilecektir (De Mooji,1998:34): • Marka ad› ve markan›n görsel imaj›: Ambalaj, logo, marka özellikleri ve di¤er görünüm özellikleri. • Nitelik: Ürünün özelli¤i, biçimi, içeri¤i. • ‹simle ba¤lant›l› ürünler: Tek ürün=tek marka, çok say›da ürün ya da yay›lm›fl genifl marka. • Fayda ya da sonuçlar›: Al›c› ya da kullan›c› ödülleri. Ürün al›c› için ne yapar? • Ürünün kullan›ld›¤› yer: Meslek, zamanlama, dönem. • Kullan›c›s›: Tüketici özellikleri, al›flkanl›klar›. • De¤erleri: Tafl›d›¤›, benimsedi¤i de¤erler sistemi. Marka imaj›, ürün kimli¤i, duygular ve zihinde oluflan ça¤r›fl›mlar gibi tüm belirleyici unsurlar› içerecek flekilde ürünün alg›lanmas› olarak kabul edilmektedir. Marka imaj›n› daha ayr›nt›l› olarak ele alacak olursak birbiri yerine kullan›lan bir kaç terim ile karfl›laflmaktay›z: marka kimli¤i, marka imaj›. Bunlar birbirinin yerine kullan›labilirken ticari marka terimi daha resmi ifadelerde tercih edilmektedir. Marka, herhangi bir kelime, sembol ya da kelime grubu olabilir. Ürünü tan›mlamak için kullan›lan sembol ve di¤er iflletmelerin ürünlerinden ay›rt edecek bir farkl›l›k olarak kabul edilirken marka kimlikleri, kelimelerden, sembollerden ya da her ikisinden oluflabilir (Bennett, 1998:276). Marka imaj›, ürün özelliklerinin toplam›n› ve özel niteliklerini kapsamaktad›r. Tüketiciler markan›n sundu¤u bilgi ile al›flverifl yapabilir hale gelmektedir. Marka ad›, ürünün sundu¤u kimlikten çok daha fazla bir araç olarak görülmektedir. Tüketicide bir ürünü satmaya yard›m edecek duygu seti ve ak›lc› imajlar› art›rmak için kendi do¤rusunda ve mant›¤›nda reklamlardan yararlan›r. Marka ad›, hat›rlanabilir olmal›d›r ve rakip kurumlar›n ç›kt›lar› ile kar›flt›r›lmamal›d›r. Pazarlama iletiflimi çal›flmalar›nda, bir kurum, yaratt›¤› bir marka imaj›n› di¤er yeni ürünlere yans›tarak pazar taraf›ndan daha kolay bir flekilde kabullenmesini de sa¤layabilir. Örne¤in bir çikolata markas› yaratt›¤› marka imaj›n›, kahve, m›s›r gevre¤i gibi üretti¤i farkl› ürünlere yans›tabilmektedir. Benzer flekilde bir bisküvi markas›n›n çikolata üretimine geçmesi, sahip oldu¤u imaj› bu yeni üründe yans›tmas› örnek olarak verilebilir. Marka imaj› yaratmak için flirketlerin büyük çaba göstermelerinin temel nedeninin ürün gelifltirme kadar tutundurma faaliyetlerinde ortak çal›flmalar gerçeklefltirerek masraflar› azaltmak oldu¤u ileri sürülmektedir. Marka imaj›n›n oluflmas›n›n ve marka ba¤›ml›l›¤›n›n yarat›lmas›n›n tüketiciler içinde birtak›m avantajlar sa¤la-

7. Ünite - Markalar ve ‹majlar: Reklam ve Halkla ‹liflkiler

d›¤› görüflleri bulunmaktad›r. Markan›n tüketici için avantaj›n›n, en be¤endi¤i ürün türünü kolayl›kla saptamas›, önemseme ve seçmesini kolaylaflt›rmak oldu¤u ileri sürülmektedir (Kozlu, 1995: 93). Güçlü ve ürünle uyumlu marka onu rakiplerinden farkl›laflt›raca¤› için ayr› fiyat uygulamas›na olanak vermektedir. Marka imaj›n›n tüketici aç›s›ndan olumlu bir etkisi oldu¤u do¤rudur. Tan›nm›fl bir marka ise güvenilir ve kaliteli oldu¤u inanc› yayg›n bir inançt›r. Bunu tamamlayan bir baflka inanç ise kalitenin her zaman pahal› oldu¤udur. Böylece tan›nm›fl markalar›n pahal› oldu¤u sonucuna ulafl›lmaktad›r. Bu durumda tüketiciler kalite için her zaman daha fazla para ödemek zorunda kalmaktad›r. Bir ürünün maliyetinin çok üstünde para ödemek zorunda kalmaktad›r. Buradan marka imaj› oluflturman›n tüketiciden çok üretici için faydal› olaca¤› sonucunu ç›kartabiliriz. Marka, bir ürün ya da hizmetin di¤er sat›c›lar›n satt›klar› ürün ya da hizmetlerden ay›rt edilmesini sa¤lar. Bunun için farkl› isim, slogan, renk, tasar›m, sembol ya da tan›nmas›n› sa¤layacak baflka bir özelli¤i bar›nd›rmas› gerekir. ‹yi bir marka sunumunda mesaj aç›k ve net olmal›d›r. Güvenilir olmas›n› sa¤lar. Duygusal aç›dan beklentilere karfl›l›k verir ve tüketiciyi motive eder. En önemlisi tüketici ba¤l›l›¤›n›n oluflmas›n› sa¤lar. Marka imaj›, kurumun sundu¤u ürün ya da hizmetle ba¤lant›l› tüm bilgileri ve beklentileri içeren ve insanlar›n zihninde oluflan sembolik bir kimliktir. Günümüzde özellikle küresel marka imajlar›n›n olufltu¤unu da görmekteyiz. Bu imajlar sayesinde dünyan›n her yerindeki tüketiciler ayn› markalar› tercih etmekte ya da benzer duygularla markaya ba¤l›l›klar› artmaktad›r. Güçlü bir marka imaj›na sahip olmak kurum içinde itibar kayna¤›d›r. Marka imaj› sadece ürünün sat›fl›n› kolaylaflt›racak bir unsur de¤il ayn› zamanda kurumun de¤erini maddi ve manevi olarak artt›ran bir unsur olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r.

Reklamlar›n Toplumsal Etkisi Reklamlar›n tüketim kültürüne etkisinin yan› s›ra di¤er aç›lardan da toplumsal etkilerine bakabiliriz. Reklamlar›n ekonomik aç›dan olumlu ve olumsuz etkileri oldu¤unu söylemek mümkündür. Ayr›ca reklamlar aç›s›ndan çocuklar ve kad›nlar›n ele al›nmas› toplumsal aç›dan önemlidir. Reklamlar yeni ürünlerin tan›t›m›nda önemli rol oynar. Kitle iletiflim araçlar› sayesinde oldukça genifl bir hedef kitleye ulaflabilmektedir. (Chunawalla, Sethia, 2008). Reklamlar bizi sat›n alma davran›fl›na zorlar. Bu da yaflam tarz›m›z› ve de¤erlerimizi etkiliyor. Reklamlar tüketiciler için var olmayan ihtiyaçlar yaratmakta ve onlar› sat›n almaya teflvik etmektedir. Hiç kimse kirpiklerini üç kat daha fazla dolgun gösteren bir göz maskaras›na reklamda görene kadar ihtiyaç duymam›flt›r. Reklam›n ekonomik etkisini ürüne olan talebin artt›r›lmas›nda görebiliriz. Ekonominin sat›fl göstergesidir (Prasad, 2009; 267). Ürün ve hizmete olan talabe art›fl sa¤lamas› ve ekonomiyi güçlendirmesi söz konusudur. ‹malatç›lar reklam sayesinde yeni ürün ya da hizmetlerini kolayl›kla satabiliyorlar. Ayr›ca reklam rekabet ortam› da yaratmaktad›r. Böylece kurumlar rekabet edebilmek için ürünlerini daha ucuz satmaya ve daha kaliteli mal üretmeye çal›flmaktad›r. Baz› reklamlar kitle iletiflim araçlar› arac›l›¤› ile çocuklara ulafl›yor ve çocuklar taraf›ndan da okunuyor ya da izleniyor. Cinsel çekicilikler, korku çekicilikleri gibi çekiciliklerin kullan›ld›¤› reklamlar çocuklar› olumsuz etkileyebilmektedir. Çocuklar özellikle kitle iletiflim araçlar› aras›nda televizyonu çok fazla takip etmektedir. Okul öncesi dönemdeki çocuklar, çok uzun süreli televizyon izlemekte ve çok sa-

167

168

Toplum ve ‹letiflim

y›da reklama ve reklam mesaj›na maruz kalmaktad›r. Bu nedenle reklam mesajlar›n›n çok dikkatli tasarlanmas› ya da yay›n saatlerine dikkat edilmesi gerekir. Ayr›ca küresel kurumlar, küresel reklamlar› farkl› ülkelerde yay›nlayabiliyor. Küresel reklamlar farkl› kültür özellikleri ve geleneksel de¤erleri yans›tabilir. Bu nedenle reklam mesajlar›n›n yaflam tarz›m›za geleneksel de¤erlere etki edece¤ini göz ard› etmemek gerekir. Reklamlar›n cinsiyet ve ›rk ay›r›m›n› pekifltirdi¤i elefltirileri de yap›lmaktad›r. Kad›nlar›n reklamlarda dekoratif ya da cinsel bir obje olarak ele al›nd›¤› görülmektedir (Prasad, 2009). Genellikle kad›nlar›n kulland›klar› ürünlerde bile, deterjan, yumuflat›c›, temizlik malzemesi gibi, uzman olarak ya da bilgi sunan kifli olarak erkeklerin rol ald›¤›n› görmekteyiz. Ayr›ca reklamlarda kad›nlar› sürekli olarak, evde çal›flmayan anne rolünde, evde bulafl›k y›kayan, çamafl›r y›kayan ve temizlikle u¤raflan kad›n rolünde görmekteyiz. Reklamlar bu tür stereotipleri çok yayg›n olarak kullanmaktad›r. Bu stereotipler özellikler kad›n rollerinin pekiflmesi kapsam›nda büyük rol oynamaktad›r. Reklamlar›n toplumsal aç›dan en olumsuz taraf› medya arac›l›¤› ile tüketicilere çok say›da reklam kampanyas›n›n ulaflt›r›lmas›d›r ki bu da büyük bir kalabal›¤a ve kar›fl›kl›¤a reklamlara yönelik toplu bir karfl› ç›k›fla neden olmaktad›r. Her gün televizyon izlerken ya da sokakta yürürken ilan panolar›nda çok say›da reklamla karfl›lafl›yoruz. Her gün yay›na giren reklam say›s›n›n artmas› gibi reklam yay›nlar›n›n da ço¤almas› izleyicileri reklam yay›nlar›n› takip etmesini zorlaflt›r›yor. Özellikle televizyon izlerken reklam yay›nlar› bafllad›¤›nda pek çok kifli baflka bir kanala geçmeyi tercih ediyor. Bu durum reklam mesaj›n›n istenen etkiyi yaratabilmesini zorlaflt›rmaktad›r.

N

HALKLA ‹L‹fiK‹LER AM AÇ

5

Halkla iliflkiler kavram›n› ve özelliklerini tan›mlamak.

Halkla iliflkiler, kavram olarak çok genifl bir içeri¤e sahiptir. ‹çerisinde pek çok uygulamay› bar›nd›rmaktad›r. Bunun en büyük sebebi çok genifl bir hedef kitleye hitap ediyor olmas›ndan kaynaklanmaktad›r. Halkla iliflkilerin en önemli özelli¤i kurumun hedef kitleleriyle karfl›l›kl› anlaflma ve kabulu sa¤layacak iki yönlü iletiflim çal›flmalar› içermesidir. Grunig (2005: 15)’e göre, halkla iliflkiler bir kurumun iç ve d›fl kamularla, yani kurumun hedeflerine ulaflma yetene¤ini etkileyen gruplarla kurdu¤u iletiflime ait planlama, yürütme ve de¤erlendirme etkinliklerinin toplam›n› ifade eder. Halka iliflkileri tan›mlayan özellikler flöyle s›ralanabilir: • Halkla iliflkiler bir yönetim ifllevidir. • Güven telkin eder ve korur. • Dikkat çeker. • ‹ki yönlü iletiflim ve etkileflimi içeren bir uzmanl›k alan›d›r. • Çok say›da hedef kitlesi vard›r. • Kamuoyunu etkileme amac› tafl›r. • Çok say›da uygulama alan› vard›r. • Bir zaman süresi içerisinde gerçeklefltirilen planl› uygulamalard›r (Theaker, 2006: 18).

7. Ünite - Markalar ve ‹majlar: Reklam ve Halkla ‹liflkiler

Bu uygulamalar aras›nda en önemlisi duyurumlard›r. Halkla iliflkiler kurumda gerçekleflen önemli olaylar›, etkinlikleri, baflar›lar›, anlaflma ve birleflmeleri kamuoyuna duyurmak amac›yla medya ile iliflkileri iyi yönetmek zorundad›r. Bu tür etkinliklerin medyada yer alabilmesi amac›yla kurumlar bas›n bültenleri haz›rlayarak medya çal›flanlar›na göndermekte ya da bas›n toplant›lar› düzenlemektedir. Böylece medyada haber olarak yer almay› sa¤lamaya çal›flacakt›r. Medya çal›flanlar›n›n kurumlardan gelen bu bas›n bültenleri ya da bas›n toplant›lar›nda toplad›klar› bilgilerden haber yapmalar› duyurum olarak adland›r›lmaktad›r. K›saca belirtmek gerekirse duyurum, kurumlar›n etkinlikler yoluyla medyada bedel ödemeksizin yer almas›d›r. Haberin medya çal›flan› taraf›ndan yap›lmas› tarafs›z olmas› nedeniyle daha güvenilir bulunmaktad›r ve haberin medyada yer almas› için herhangi bir bedel ödenmemektedir. Bu nedenle duyurumlar halkla iliflkiler aç›s›ndan oldukça de¤erli çal›flmalard›r ve halka iliflkiler çal›flmalar›n›n temelini oluflturmaktad›r. Halkla iliflkiler çok genifl bir hedef kitleye sahiptir ve neredeyse her bir hedef kitlesine yönelik olarak iletiflim çal›flmas› yürütmektedir. Halkla iliflkiler hedef kitlesini genel anlamda iç ve d›fl hedef kitle olarak ikiye bölmek mümkündür. ‹ç hedef kitlede sadece çal›flanlar yani personel bulunmaktad›r. Çal›flanlar›n d›fl›nda kalan di¤erleri ise d›fl hedef kitleyi oluflturmaktad›r. Çal›flanlar›n d›fl›nda hedef kitle içerisinde flunlar› s›ralayabiliriz: Paydafllar, ticari birlikler, sosyal birlikler, müflteriler, bask› gruplar›, vak›f ve dernekler, sivil toplum örgütleri, medya, hükümet ve politikac›lar, üniversiteler. Halkla ‹liflkiler hedef kitlesine ulaflmak için kitle iletiflim araçlar›ndan ve yüz yüze iletiflim ortamlar›ndan yararlanmaktad›r. Halkla iliflkilerde kullan›lan araçlar flöyle s›ralanabilir: • Bas›l› araçlar: Broflürler, el kitab›, bültenler, y›ll›klar, mektuplar, afifller, pankartlar, el ilanlar›. • Görsel ‹flitsel araçlar: Foto¤raflar, tan›t›m videolar›, tan›t›m CD’leri. • Organizasyonlar: Sergi ve fuarlar, yar›flmalar, festivaller, törenler, seminer ve konferanslar, geziler. • Yeni medya araçlar›: Kurumsal web sayfalar› ve sosyal medya araçlar› Toplumda kurum hakk›nda fark›ndal›k yaratma ve kurumun görünürlü¤ünü sa¤lama aç›s›ndan yap›lan halkla iliflkiler faaliyetlerinin düzenli ve sürekli olarak gerçeklefltirilmesi gerekir. Kurumsal imaj›n, kurumun tan›n›r ve yap›lan hizmetin bilinir olmas› aç›s›ndan da önem tafl›d›¤› unutulmamal›d›r. Kurum imaj› gelifltirme halkla iliflkiler uygulamalar›ndan biridir. Halkla iliflkiler kapsam›na giren pek çok uygulama bulunmaktad›r. Bunlar›n önemli bir k›sm› burada ele al›nacakt›r. Bu uygulamalardan baz›lar› aras›nda, kurumsal kimlik ve kurumsal imaj, kurumsal reklamc›l›k, medya iliflkileri, kriz yönetimi, itibar yönetimi, kurumsal sosyal sorumluluk ve sponsorluktan söz etmek mümkündür.

Kurumsal Kimlik ve Kurum ‹maj› Kurum kimli¤i, kurumun kulland›¤› logo, renkler ve amblem gibi kurumsal tasar›m›n yan› s›ra kurumsal iletiflim, kurumsal davran›fl ve kurum felsefesinden oluflmaktad›r (Okay, 1999; 60). Kurum felsefesi, kurumun de¤er, misyon, vizyon ve normlar›ndan oluflur. Kurumsal davran›fl ise kurumun iç ve d›fl hedef kitle karfl›s›ndaki davran›fllar›n›n toplam›n› içermektedir; teklif verme, finansman hareketleri, ücret politikalar›, iletiflim desenleri gibi. Kurum içinde kullan›lan sözleflmeler, raporlar, çal›flma yay›nlar› ile kurum d›fl›na yönelik olarak kullan›lan ilanlar, bas›n

169

170

Toplum ve ‹letiflim

bültenleri ve çal›flma raporlar› gibi yaz›l› iletiflim malzemeleri de kurumsal kimlik kapsam›ndan ele al›nan kurumsal iletiflimin bir parças›d›r. Kurumsal imaj, kurumsal kimlik çal›flmalar›yla yak›ndan ba¤lant›l›d›r. Kurumsal imaj, kurum çal›flanlar›n›n kurum kimli¤i oluflturma çabalar›n›n sonucunda geliflir. Kuruma d›flar›dan bak›ld›¤›nda kurumun nas›l göründü¤ü ve kurumla ilgili ne hissedildi¤i sorular›n›n yan›t› olarak kurumun imaj›n›n ne oldu¤unu söyleyebiliriz. Kurum imaj›, bir kurumun, ürünleri, hizmetleri, yönetim tarz›, iletiflim faaliyetleri, amaç ve planlar›n›n alg›lanmas› olarak tan›mlanabilir. Kurum kimli¤i kurumun kendini ifade etme biçimi iken kurum imaj› bu ifadenin nas›l anlafl›ld›¤›n› ortaya koymaktad›r. Kurumsal imaj› de¤erlendirirken yararlan›lan baz› özellikler vard›r (Okay, 1999; 259): • Kurum hakk›ndaki düflünce • Kurumun tan›n›rl›¤› • Kurumun prestiji • Kurumun rakipleriyle karfl›laflt›r›lmas› Tüketicilerin biliflsel ve duygusal düzeylerinde meydana gelen de¤iflimlerle ortaya ç›kan kurum imaj›, ürün ve hizmetlerin tercih edilmesi ve sat›n alma davran›fl›n›n ortaya ç›kmas›n› sa¤layacak davran›flsal düzeyde de¤iflimlere neden olabilecektir (Elden, Yeygel, 2006; 185). Asl›nda kuruma olan güveni saplamaya ve kurum prestijini art›rmaya yönelik olarak gelifltirilen kurum imaj› böylece sat›n alma davran›fl›na destek olmaktad›r.

Medya ‹liflkileri Medya iletiflimi, kuruma ait bilgi ve etkinliklerin medya taraf›ndan en verimli flekilde habere dönüfltürülmesinin koflullar›n› sa¤lar (Aydede, 2004; 15). Kurumlar için en önemli hedef kitleden birisi medyad›r. Kurumun d›fl hedef kitlesine ulaflmada medya çok büyük rol oynamaktad›r. Kurum, gerçeklefltirdi¤i etkinliklerden bas›n bültenleri arac›l›¤› ile medya çal›flanlar›n› haberdar etmekte ve böylece medyada duyurum olarak yer alabilmeyi hedeflemektedir. Kurumlar genelde medyada görünürlük sa¤lamak için flu uygulamalar› gerçeklefltirmektedir (Aydede, 2004; 61): • Bas›n bülteni: Kuruma ait, ürün, hizmet ve faaliyetler ya da kurumsal baflar›lar hakk›nda bas›na bilgi veren yaz›l› metindir. • Bas›n kiti: Medya çal›flanlar›na vermek üzere kurumla ilgili bilgileri içeren malzemelerden oluflan dosya ya da çantad›r. • Özel görüflme ve röportajlar: Röportaj, belirli konularda ilgili kifli ya da kiflilerden yüz yüze görüflmeler yoluyla medya çal›flanlar›na bilgi aktar›lmas›d›r. • Bas›n toplant›s›: Bas›n toplant›lar›, kurumla ilgili geliflmelerle ilgili olarak medya çal›flanlar›n› bilgilendirmek ve sorulacak sorular› cevaplamak üzere gerçeklefltirilen etkinliklerdir. • Faaliyet raporu: Kurumlar y›ll›k raporlar oluflturarak ilgili kiflilere ve kamuoyuna faaliyetleri hakk›nda bilgi verirler. • Görsel malzemeler: Kuruma yönelik haberlerde kullan›lmak üzere medya çal›flanlar›na verilen foto¤raf, resim, grafik ve çizelgeler haz›rlanabilir. • Bas›n davetleri ve geziler: Kurumla ilgili önemli geliflmeleri paylaflmak amac›yla medya çal›flanlar› kuruma davet edilebilir. • ‹nternet ve web sayfalar›: Yeni iletiflim teknolojisi olarak internet ve web sayfalar› di¤er hedef kitlelerle oldu¤u gibi medya ile iliflkilerde de etkili birer araçt›r.

N N K ‹ T A P

E L E V ‹ ZveY OHalkla N 7. Ünite - Markalar ve ‹majlar: TReklam ‹liflkiler

Bas›n bültenlerinin örneklerini görmek için afla¤›daki web sayfalar›n› ‹ N Tziyaret E R N E T ediniz. http://www.koc.com.tr/tr-tr/Basin_Merkezi/BasinBultenleri/Pages/Basin_Bultenleri.aspx http://www.sabanci.com/sabanci_basin_bultenleri_arsiv.asp

Kurumsal Reklamc›l›k Reklamlar›n ürün veya hizmetlere yönelik bilgilendirme, tutum de¤iflikli¤i yaratma ve sat›n alma amac›na yönelik olarak kullan›ld›¤›ndan bahsedildi. Ancak tüm reklamlar sadece ürün ya da hizmetler için de¤ildir. Bazen kurumlar, içerisinde ürün ya da hizmet bulunmayan sadece kurumun özelliklerinden bahseden ya da kurumla ilgili haber veren reklamlar› da kullan›r. Kurumlar, ald›¤› ödülü duyurmak, ambalaj ya da logo de¤iflikli¤inden haberdar etmek bazen bayram kutlamalar› yapmak için de reklam› tercih eder. Kurumsal reklamc›l›k, ürün ya da hizmetin tan›t›lmas› yerine kurum imaj›n›n iyilefltirilmesi ve gelifltirilmesine yönelik tan›t›mlar› içeren çal›flmalar›n medyada yer ve zaman sat›n alarak yay›nlanmas›d›r. Bu reklamlar ürün ya da hizmet sat›fl› amac› tafl›maz. Kuruma olumlu bir imaj kazand›rma çabas› güdüldü¤ünden bu reklamlar halkla iliflkilerin uygulama alanlar›ndan biri olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Kurumsal reklamlar›n amaçlar› flu flekilde listelenebilir (Okay&Okay, 2002: 393) • Kuruma yönelik fark›ndal›k sa¤lama, • Yat›r›mc›lar üzerinde olumlu etki sa¤lama ve finansal gücü, sa¤laml›¤› gösterme, • Kurumu iyi bir iflveren olarak tan›tma, • Sat›c›larla iliflkileri güçlendirme, • Çal›flanlar› motive etme, • Olumlu bir imaj ve ün oluflturma, • Politik çevreler için ekonomiye katk› sa¤lad›¤›n› gösterme, • Sosyal sorumluluk anlay›fl›n› yans›tma, • Kuruma yönelik suçlamalara cevap verme, yanl›fl de¤erlendirmeleri düzeltme, • Kurumsal birleflmeler ve ortakl›klar hakk›nda bilgi verme, • Kurumun büyümesi ve geliflimi ile ilgili aç›klama yapma, • Kurumun isim ya da logo de¤iflikli¤ini duyurma.

Kurumsal ‹tibar fiirket de¤erinin artmas› ve hisselerinin de¤er kazanmas› için iletiflim stratejileri kapsam›nda itibar›n yönetilmesi önem tafl›r. Bu çal›flmada fleffafl›¤›n sa¤lanmas› ve kurumun tüm sosyal paydafllar›na (çal›flanlar, yat›r›mc›lar›, müflterileri, tedarikçileri, ifl ortaklar›, kamu kurum ve kurulufllar›, yerel toplum, yerel yönetimler ve medya) yönelik iletiflim çal›flmalar›n›n yap›lmas› gerekir. Kurumsal itibar, bir flirketin yaratt›¤› güvenin toplam pazar de¤eri içindeki katk› pay› olarak tan›mlanmaktad›r (Kad›beflegil, 2006: 55). ‹tibar daha çok d›fl hedef kitlenin kurum hakk›nda olumlu ya da olumsuz sahip oldu¤u görüfllerden elde edilir. ‹tibar yönetimi ise, kuruluflla hedef kitlesi aras›nda karfl›l›kl› olarak olumlu iliflkilerin kurulmas› ve bu iliflkilerin iyi niyet ve olumlu duygularla sürdürülmesi ve kurulufla bir de¤er, prestij sa¤lanmas›n› amaçlayan bir yönetim görevi olarak tan›mlanmaktad›r (Okay&Okay, 2002: 455). ‹tibar yönetimini halkla iliflkiler uygulamalar› aç›s›ndan de¤erlendirdi¤imizde, kurumlar›n hedef kitlelerine yönelik olarak gerçeklefltirdikleri etkinliklerin kuruma itibar kazand›raca¤› sonucuyla karfl›laflmaktay›z.

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

171

‹NTERNET

172

Toplum ve ‹letiflim

Kurumun karfl›laflabilece¤i sorunlar kurum itibar›n›n sars›lmas›na neden olabilir. Kriz dönemlerinde kurum itibar›n›n korunmas›na ya da iyilefltirilmesine yönelik yap›lacak ifller kriz yönetimi çal›flmalar›n›n kapsam›nda ele al›nmal›d›r. Kurumsal aç›dan itibar› güçlü olan kurumlar›n sahip olabilecekleri avantajlar flunlard›r (Okay&Okay, 2002): • Baflar›l› çal›flanlar› kuruma çekerler, • Daha kolay mali destek bulurlar, • Ürün ve hizmet sat›fllar›n› daha kolay yaparlar, • Kendilerine taraftar olufltururlar.

Kriz Yönetimi Her kurum beklenmedik bir zamanda beklenmedik bir durumla karfl› karfl›ya kalabilir. Böyle durumlar kurumlar için bir kriz ortam› yaratabilmektedir. Bu krizler kurumlar› hem ekonomik aç›dan hem de itibar aç›s›ndan zor duruma sokabilir. Kurumun böyle bir kriz ile karfl›laflma ihtimaline karfl›l›k haz›rl›kl› olmas› gerekir. Krizlerin ortaya ç›kmas›n› engellemek mümkün olmayabilir ancak iyi yönetilen krizler kurum için f›rsata bile dönüflebilir. Bunun için öncelikle kurumda kriz yönetimi fikrinin benimsenmesi ve uygulanmas› yerinde olur. Kriz yönetiminde ilk ad›m ise kriz durumunda neler yap›laca¤›n›n planlanmas›d›r. Kriz kavram›, bir kurumun, kriz öngörme ve önleme mekanizmalar›n› yetersiz b›rakan, üst düzey hedeflerini ve iflleyifl düzenini tehdit eden, bazen kurumun yaflam›n› tehlikeye sokan, k›sa sürede karar vermeyi ve tepki göstermeyi gerektiren gerilim durumudur (Pira, Sohodol, 2004; 25). Kriz döneminde ise kriz iletiflimi, ortaya ç›kan kötü sonuçlar›n kurum imaj›n› zedelememesi amac›yla hedef kitle ile sürdürülen bir dizi halkla iliflkiler çal›flmas›ndan oluflmaktad›r.

Kurumsal Sosyal Sorumluluk Rekabet ve pazar flartlar›n›n zorlaflmas› nedeniyle iflletmeler varl›klar›n› sürdürebilmek için topluma karfl› olan sorumluluklar›n› yerine getirmek zorunda olduklar›n› fark etmifltir. ‹flletmelerin kendi ç›karlar› d›fl›nda toplumun varl›¤›n› kabul ederek, temel görevleri d›fl›nda, toplumsal sorunlarla da ilgilenmesi, ataca¤› ad›mlar›n do¤uraca¤› sonuçlar› önceden düflünmesi, sorumlu davran›fl›n temelini oluflturmaktad›r (Pelteko¤lu:1998, 133). ‹flletmeler ayr›ca sorumluluklar›n›n bilincinde davrand›klar› takdirde olumlu imaj edineceklerini düflünmektedir. Kad›beflegil (2006, 131) kurumsal sosyal sorumluluk kavram›n› ele al›rken kurumsal itibar› bir binan›n temellerine, kurumsal sosyal sorumluluk kavram›n› da bu temel için kullan›lan bir harca benzetmektedir. Benzer flekilde bu temelin içinde “etik, ahlaki de¤erler, vizyon ve kurum kültürü de bulunmaktad›r.” Kurumlar, çevre, ekonomik ve sosyal sorunlar› için sorumluluklar›n› yerine getirebilmek için çeflitli giriflimlerde bulunmaktad›r. Bu giriflimlerdeki ortak nokta, toplum faydas›d›r. Kurumsal sosyal sorumluluk kavram› henüz ortaya ç›kmadan önce de kurumlar toplum faydas›na olacak giriflimlerde bulunuyorlard›. Yani okul yapt›r›yor, ö¤rencilere burs veriyorlard›. Yap›lan bu yard›mlar ço¤u kez hedef kitle ile paylafl›lm›yordu. Bunlar› sosyal sorumluluk kayg›s›ndan öte hay›rseverlik olarak görüyorlard›. Bu tür uygulamalar sosyal sorumluluk uygulamalar›n›n temelini oluflturmaktad›r. Ancak yap›lan yard›mlar, hay›rseverlikler, gönüllü çal›flmalar, sosyal teflvikler, sponsorluklar art›k hedef kitle ile paylafl›lmaktad›r. Bu giriflimlerin kurumsal sosyal sorumluluk çal›flmalar› olarak baflta medya ve di¤er hedef kitlelere duyurulmas› ile kurumun topluma karfl› sorumlulu¤unu yerine getirdi¤i düflüncesi yarat›labilecektir. Kurumlar bu giriflimlerin yan›nda sosyal pazarlama, yeflil pazarlama ve amaca yönelik pazarlama gibi kampanya çal›flmalar› da gerçeklefltirmektedir. Tüm bu çabalar toplum yarar› gözetilerek yap›lmaktad›r.

AMAÇLARIMIZ

N N

K ‹ T A P 7. Ünite - Markalar ve ‹majlar: Reklam ve Halkla ‹liflkiler

K ‹ T A P

173

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

‹NTERNET

Ancak elbette ki bu çal›flmalar›n karfl›l›¤›nda kurum itibar›n›n artmas› ve kurum imaj›n›n iyilefltirilmesi gibi sonuçlar da kurumlar için çok de¤erli sonuçlar do¤urmaktad›r. Türkiye Kurumsal Sosyal Sorumluluk Derne¤i: http://www.kssd.org/index.html

AMAÇLARIMIZ

Sponsorluk Sponsorluk kelimesiyle günlük hayat›m›zda s›kl›kla karfl›lafl›yoruz: Festivallerde, yar›flmalarda, spor etkinliklerinde, sergilerde, konferanslarda ve hatta televizyon programlar›nda. Sponsorluk kavram›, bir kurum ya da flahs›n bir projenin gerçeklefltirilmesi için yapt›¤› yard›m ve verdi¤i ba¤›fl anlam›na gelmektedir (Akyürek, 1998: 3). Sponsorluklar kurumun üretti¤i ürün ya da hizmet tan›t›m›n› ya da sat›fl›n› içermez. Sadece kurumun toplum yarar›na bir faaliyette bulundu¤unu göstererek fark›ndal›k sa¤lar. Sponsorluk uygulamalar›n› kurumlar›n tercih etme nedenleri flu flekilde s›ralanabilir (Okay&Okay 2002,576): • ‹çki ve sigara reklamlar›na getirilen yasaklar nedeniyle alternatif medya aray›fl›, • Reklam maliyetlerine göre daha düflük olmas›, • Yap›lan araflt›rma sonuçlar›na göre sponsorluk faaliyetlerinin baflar›s›n›n onaylanmas›, • Desteklenen olay›n medyada yer almas›, • Geleneksel medyada reklam izleme konusundaki genel isteksizlik.

Halkla ‹liflkilerin Toplumsal Etkileri Halkla iliflkiler kavram›n›n içerisinde halk kelimesinin olmas› halkla iliflkiler uygulamalar›n›n toplumsal olaylarla ve halkla do¤rudan ba¤lant›l› oldu¤u konusunda ipucu vermektedir. Halkla iliflkilerin toplumsal aç›dan etkilerinin neler oldu¤u konusu ele al›nd›¤›nda PRSA (Public Relation Society of America) taraf›ndan 6 Kas›m 1982’de kabul edilen halkla iliflkilerin resmi bildirisi bu konuya aç›kl›k getirmektedir. Bu bildiriye göre halkla iliflkiler, karmafl›k, ço¤ulcu toplumun kararlar›na ulaflmas› ve kararlar›n daha etkin bir flekilde ifllemesi için yard›mc› olur. Gruplar ve kurumlar aras›nda karfl›l›kl› anlay›fla katk›da bulunur. Halkla iliflkiler, sadece ticari iflletmeler için de¤il ayn› zamanda, sendikalar, hükümet, sivil toplum örgütleri, gönüllü dernekler, vak›flar, hastaneler, okullar, kolejler ve dini kurumlar için de kullan›lan bir iletiflim arac›d›r. Halkla iliflkiler, kurumla hedef kitle aras›nda karfl›l›kl› iletiflimi, anlay›fl› ve kabulü sa¤lamas› açs›ndan çok önemli bir role sahiptir. Halkla iliflkiler uygulamalar› kurum hakk›nda hedef kitleyi bilgilendirmenin yan›nda hedef kitleyi tan›mak için de yap›lan çal›flmalar› içerisinde bar›nd›r›r. Halkla iliflkiler, reklamlar gibi sadece ürün ya da hizmet tan›t›m›na yönelik tek yönlü bir iletiflimi içermez. Kurum ve hedef kitle aras›nda çift yönlü iletiflim kurarak karfl›l›kl› anlay›fl› sa¤lamaya çal›fl›r. Pazarlama amaçl› halkla iliflkiler çal›flmalar› bir tarafa b›rak›ld›¤›nda kurumsal halkla iliflkiler ürün ya da hizmetle ilgilenmezler hedef kitlelerine yönelik olaylarla ilgilenirler. Halkla iliflkiler ba¤lant›l› olunan hedef kitle üzerinde davran›fl de¤iflikli¤i yaratma çabas› içerisindedir. Halkla iliflkiler, kurum imaj› çal›flmalar›yla hedef kitlenin kurum hakk›nda ne düflünece¤ini belirler. Kurumun yaflad›¤› krizleri iletiflim becerisi sayesinde zarar görmeden, kurum itibar›n› sarsmadan çözebilir. Kurumsal sosyal sorumluluk çal›flmalar› ile toplumsal sorunlar›n giderilmesinde rol oynayabilir. Toplum aç›s›ndan önemli ve de¤erli çal›flmalara sponsorluklar yap›labilir. Halkla iliflkiler çal›flmalar› bir kurumun toplum içinde var olabilmesi, bir de¤er tafl›yabilmesi için günümüzün ve gelece¤in vazgeçilmez bir iletiflim çal›flmas›d›r.

174

Toplum ve ‹letiflim

Özet

N AM A Ç

1

N A M A Ç

2

Tüketim kültürünüm özelliklerini ve reklam›n toplumsal etkilerini tart›flmak Tüketim kültürünün geliflmesindeki en baflar›l› etkenlerden biri reklam ve kitle iletiflim araçlar›n›n geliflmesidir. Tüketim, üretime oldu¤u kadar da¤›t›ma da ba¤l› olarak geliflmifltir. Kitle (toplu) ulafl›m a¤lar›n›n geliflmesi kitle da¤›t›m› da olanakl› k›lm›flt›r. Ayr›ca üretilen ürünlerin kitle tüketimi için tan›t›lmas› ve üretimden haberdar edilmesi gerekmektedir. Kitle iletiflim araçlar›n›n geliflimiyle ürünler, özellikle reklamlar yoluyla büyük topluluklara tan›t›lmaya bafllam›flt›r. Bu nedenle kitle üretimi, kitle da¤›t›m› ve kitle iletiflim araçlar›n›n geliflimi kitle tüketimi ile paralellik göstermektedir. Pazarlama iletiflimi kavram›n› ve özelliklerini aç›klamak Kurumlar, hedef kitlesinin be¤enisini kazanmak, müflterilerini elinde tutmak için daha fazla iletiflim içerisinde bulunmalar› gerekti¤inin fark›ndalar. Pazarlama iletiflimi tutundurma çal›flmalar›n› kapsamaktad›r. Baflar›l› pazarlama iletiflimi, tutundurma karmas› olarak adland›r›lan bileflenlere dayan›r. Bu bileflenler, reklam, sat›fl tutundurma, halkla iliflkiler, do¤rudan pazarlama, kiflisel sat›fl› içerir. Pazarlama iletiflimi, kurumun marka yönetimi için bir araçt›r ve hedef kitleye kurumun markas›, ürünü ve/veya hizmetini tutundurma çal›flmalar›n› içermektedir. Bu amaçla ifl alan›n›n her alan›nda kullan›lmakta olan ikna edici iletiflim yöntemlerinin kullan›lmas› önem tafl›r. Pazarlama iletiflimi çal›flmalar›nda mesaj›n tasar›m› ve yay›n› aflamas›nda ikna yöntemlerinin kullan›m› söz konusudur. Pazarlama iletifliminde, ürün/hizmet üzerine odaklan›lmaktad›r. Pazarlama iletifliminde öncelik ürün veya hizmete talep yaratma ve konumland›rmad›r. Bu amaçla reklam çal›flmalar›n›n a¤›rl›k kazand›¤›, etkili mesajlar›n yarat›lmas› ve marka imajlar›n›n oluflturulmas› için büyük çabalar›n sarf edildi¤i görülmektedir.

N AM A Ç

3

N A M A Ç

4

N A M A Ç

5

‹kna edici iletiflimi tan›mlamak ‹kna edici iletiflim, sunulan ürün ya da hizmete yönelik olarak hedef kitlede ihtiyaç ve istek oluflturmak üzere gerçeklefltirilen iletiflim çal›flmalard›r. Bu çal›flmalar yüz yüze gerçeklefltirilen iletiflim çal›flmalar›n›n yan› s›ra kitle iletiflim araçlar›n›n kullan›m›n› da içermektedir. Reklam›, mesaj ve marka oluflturma kavramlar›n› aç›klamak Tutundurma karmas›, sat›fl teflviki, kiflisel sat›fl, halkla iliflkiler ve reklamdan oluflmaktad›r. Tutundurma karmas›n›n en önemli ifllevlerinden biri reklamc›l›kt›r. Reklamlar, marka ya da imaj oluflturma konusunda en etkili yöntem olarak kabul edilmektedir. Marka imaj›, ürün kimli¤i, duygular ve zihinde oluflan ça¤r›fl›mlar gibi tüm belirleyici unsurlar› içerecek flekilde ürünün alg›lanmas› olarak kabul edilmektedir. Reklamlar bir bedel karfl›l›¤›nda medyada yer almak üzere yap›lan iletiflim çal›flmalar›d›r. Halkla iliflkiler kavram›n› ve özelliklerini tan›mlamak Halkla iliflkiler ise bir kurumun iç ve d›fl kamularla, yani kurumun hedeflerine ulaflma yetene¤ini etkileyen gruplarla kurdu¤u iletiflime ait planlama, yürütme ve de¤erlendirme etkinliklerinin toplam›n› ifade eder. Kurumsal imaj›n, kurumun tan›n›r ve yapt›klar› hizmetin bilinir olmas› aç›s›ndan da önem tafl›d›¤› unutulmamal›d›r. Kurum imaj› gelifltirme halkla iliflkiler uygulamalar›ndan biridir. Halkla iliflkiler kapsam›na giren pek çok uygulama bulunmaktad›r.Bu uygulamalar aras›nda, kurumsal kimlik ve kurumsal imaj, kurumsal reklamc›l›k, medya iliflkileri, kriz yönetimi, itibar yönetimi, kurumsal sosyal sorumluluk ve sponsorluktan söz etmek mümkündür.

7. Ünite - Markalar ve ‹majlar: Reklam ve Halkla ‹liflkiler

175

Kendimizi S›nayal›m 1. Hedef tüketici, müflteri ve toplumun istek ve gereksinimlerini tatmin ederek kar sa¤layacak pazarlama bileflenlerinin planlamas›, yönetimi ve denetimi çabalar›na ne denir? a. Tüketici odakl›l›k b. Pazarlama c. Müflteri yönlülük d. Kalite e. ‹liflkisel pazarlama 2. Afla¤›dakilerden hangisi pazarlama karmas› ö¤elerinden biri de¤ildir? a. Ürün/hizmet b. Fiyat c. ‹nsan kaynaklar› d. Tutundurma e. Da¤›t›m 3. Bir kurumun ürün ve hizmetleriyle iliflkide bulundu¤u tüm kesimlere neler vaat etti¤ini, neler sa¤layabilece¤ini anlatan iletiflim çabalar›na ne denir? a. Pazarlama iletiflimi b. ‹kna edici iletiflim c. Mesaj tasar›m› d. Marka imaj› e. Kurum imaj› 4. Afla¤›dakilerden hangisi, pazarlama iletifliminin sahip oldu¤u özelliklerden biri de¤ildir? a. ‹letiflim ö¤elerini içinde bar›nd›r›r. b. Kurum içi iletiflimi sa¤lar. c. ‹kna edici iletiflim yöntemlerini kullan›r. d. Hedef kitle analizini gerektirir. e. Pazarlama iletiflimi ö¤eleri aras›nda uyum ve tutarl›l›¤a dikkat eder. 5. Ürüne ve/veya kuruma yönelik mesajlar› kodlayarak iletiflimi bafllatan unsura ne denir? a. Kaynak b. Mesaj c. Kanal d. Al›c› e. Hedef

6. Reklam mesaj›n›n yarat›lmas›nda reklam› yap›lacak ürünün benzerlerinde bulunmayan bir özelli¤in belirlenerek kullan›lmas›na ne denir? a. Konumland›rma b. Marka imaj› c. Marka kimli¤i d. Marka tescili e. Farkl› sat›fl önerisi 7. Afla¤›dakilerden hangisi halkla iliflkiler özelliklerinde biri de¤ildir? a. Güven telkin eder. b. Yönetim ifllevidir. c. Dikkat çekmeyi amaçlar. d. Tek yönlü iletiflim kullan›r. e. Çok say›da hedef kitlesi vard›r. 8. Kurumlar›n etkinlikler yoluyla medyada bedel ödemeksizin yer almas›na ne denir? a. Kurum itibar› b. Kurum imaj› c. Kurumsal reklam d. Kriz yönetimi e. Duyurum 9. Afla¤›dakilerden hangisi kurumsal imaj› de¤erlendirirken yararlan›lan özelliklerinden biri de¤ildir? a. Kurum hakk›ndaki düflünce b. Kurumun tan›n›rl›¤› c. Kurumun prestiji d. Kurumun üretti¤i ürün/hizmet e. Kurumun rakipleriyle karfl›laflt›r›lmas› 10. Kuruluflla hedef kitlesi aras›nda karfl›l›kl› olarak olumlu iliflkilerin kurulmas› ve bu iliflkilerin iyi niyet ve olumlu duygularla sürdürülmesi ve kurulufla bir de¤er, prestij sa¤lanmas›n› amaçlayan yönetim görevine nedir? a. Kurumsal kimlik b. Kurum imaj› c. Kurumsal itibar d. Marka imaj› e. Kurumsal sosyal sorumluluk

176

“

Toplum ve ‹letiflim

Yaflam›n ‹çinden

Okuma Parças›

Yar›n›n ‹zleri Yar›n›n ‹zleri ile Çocuklar “ekolojik ayakizini” tan›yor! Yar›n›n ‹zleri Unilever Türkiye ve Tesco Kipa iflbirli¤i ve TOÇEV ve Milli E¤itim Bakanl›¤› deste¤i ile hayata geçirilmifl bir sosyal sorumluluk projesi. Proje ile günümüzün en önemli sorunlar›ndan biri olan küresel ›s›nma konusunda, daha ilkokul ça¤lar›ndayken çocuklarda bilinç oluflturmak hedefleniyor. Yar›n›n ‹zleri Projesi’nde, çevre bilincinin kazan›lmas› için en uygun y›llar olan 2. ve 3. s›n›f ö¤rencilerini kapsayan okul e¤itiminde TOÇEV E¤itim ve Tiyatro ekibi taraf›ndan okullara ziyaretler gerçeklefltiriliyor. Tamamen interaktif bir biçimde gerçekleflen e¤itimde, çocuklara neden-sonuç iliflkileri içerisinde her bireyin ekolojik ayak izinin oldu¤u anlat›l›yor. Tiyatro Sanatç›s› Hakan Bilgin’in sahneye koydu¤u “Dünya Kurtar›c›lar›” adl› tiyatro oyunu ile bireylerin çevreye olan etkisi anlat›l›rken, projenin ismini tafl›yan belgesel film gösterimi yap›l›yor ve interaktif oyunlar oynan›yor. Ünlü gazeteci ve televizyoncu Mithat Bereket taraf›ndan haz›rlanan belgesel filminde Türkiye’nin pek çok farkl› yöresinde yaflayan çocuklar, küresel ›s›nmaya iliflkin kendi gözlemlerini aktar›yor. E¤itim içerisinde kampanyan›n internet sitesine yönlendirilen ö¤rencilere, e¤itim sonunda konu ile ilgili bilgilerin oldu¤u Oyunlu Küresel Is›nma e¤itim kitap盤› veriliyor. Proje kapsam›nda ayr›ca büyüklerde de Küresel Is›nma Bilinci’nin artt›r›lmas›na katk›da bulunmak amac›yla çal›flmalar yap›l›yor. Bu kapsamda küresel ›s›nma konusundaki en yetkin gazetecilerden biri olan Mark Lynas’›n, giderek ›s›nan gezegenimizde bizleri nas›l bir gelece¤in bekledi¤ini gözler önüne seren “6 Derece” (Six Degrees) isimli kitab›n›n ülkemize kazand›r›lmas›na katk›da bulunuldu. Binlerce Çocu¤a Küresel Is›nma E¤itimi Yar›n›n ‹zleri ekibi projenin bafllang›ç tarihi olan 6 Kas›m 2008’den itibaren; ‹stanbul, Mersin, Derince, Yalova, Çorlu, Ankara, Nevflehir, Konya, Antalya, Marmaris, ‹zmir ve Ayval›k olmak üzere Türkiye’nin 12 farkl› bölgesindeki 96 farkl› okulda küresel ›s›nma e¤itimi verdi. Projenin bafllad›¤› 2008-2009 e¤itim ö¤retim y›l›ndan bugüne kadar 13.997 ö¤renciye ulafl›lan proje ile 2010 y›l› sonuna kadar okul ziyaretleriyle 25.000’i aflk›n ö¤renciye birebir e¤itim verilmesi hedefleniyor.

Reklamc›lar, insanlar› ikna etmeden önce “müflterilerini” ikna etmek zorundad›rlar. Yaratt›klar› reklam fikri ve uygulamalar›n›n “ifle yarayaca¤›” konusundaki ikna çabas›, reklamc›n›n reklama iliflkin cetvelinin savunulmas› ile do¤rudan ilgilidir. Reklamverenin gördü¤ü, dinledi¤i sunumu de¤erlendirmede kulland›¤› cetvel de reklamc›n›n kararlar›na (sunufl) iliflkin sonuçlar› belirler. Ö¤rencilerin haz›rlad›¤› çeflitli iletiflim kampanyalar›n› dinlerken ve onlara not verirken -birden fazla hoca bu süreçte haz›r bulunur- biz hocalar aras›nda “cetvel” savafllar› yaflan›r. Hangi projenin iyi hangi projenin kötü oldu¤una dair her bir hocan›n cetveli, notlar› farkl›laflt›r›r. Hocalar›n “cetvellerindeki” farkl›l›¤› bilen ö¤renciler, sunufllar›n›n inand›r›c›l›¤›n› ve etkisini artt›rmak için her bir hocay› mutlu edecek gereklilikleri sunufla yans›tmaya çal›fl›rlar. Reklam ajanslar›nda da sunufl stratejilerini reklamverenlere göre çeflitlendirdi¤ine tan›k olmuflumdur. ‹letiflimciler “al›c›lar›n” özelliklerini dikkate almay› bilirler. Dikkate ald›klar› özellikler bizim cetvel olarak tan›mlad›¤›m›z genel yap›n›n ta kendisidir. Reklamlar›n de¤erlendirme sürecinde rol alan aktörleri flu flekilde s›ralayabiliriz. - Reklam fikri ve uygulamalar›n›n bir parças› olan ajans üyeleri (müflteri iliflkileri, stratejik planlama ve yarat›c› ekip) - Reklam ajans›ndaki “patron” (yarat›c› yönetmen) - As›l patron Reklamveren (Pazarlama ya da marka yönetimi ve flirket sahipleri) - Reklama maruz kalan insanlar (Hedeflenen ya da hedeflenmeyenler) - Reklam ödülleri veren organizasyondaki jüri üyeleri - Son dönemde modayd›, ama geçti, pazarlama iletiflimi konusundaki köfle yazarlar›. Bu aktörlerin her biri pazarlamaya, reklamc›l›¤a, yarat›c›l›¤a, Türkiye insan›na, medyaya yönelik ön kabuller ve cetvelleri ifle koflarak reklam üretir, de¤erlendirir. Reklama maruz kalan ve bu ifle profesyonel taraf olmayan insanlar hariç hepsi bu de¤erlendirmelerinde bir cetvele ve hiç kuflkusuz her biri de kendi cetvellerinin daha do¤ru ölçtü¤üne dair bir inan›fla sahiptir. Bu yüzden “anlayam›yorlar” beni yak›nmas›na s›kça baflvururlar. Genç reklam yazar› yarat›c› yönetmeninden, yarat›c› yönetmen marka yöneticisinden ve ödül jürilerinden, reklamveren hem kendi içindeki sorumlulardan hem de ajanstan flikayetçi olabiliyor. Ama bunlar›n en kötüsü insanlar anlam›yorlar yak›nmas›d›r. Çünkü, insanlar›n anlamamalar›n›n nedenini insanlar›n “anlay›fl

Kaynak: http://www.unilever.com.tr/sustainability/ sosyalsorumlulukprojeleri/yarininizleri.aspx

”

7. Ünite - Markalar ve ‹majlar: Reklam ve Halkla ‹liflkiler

177

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› k›tl›¤›”, “zevksizli¤i” ve burada zikretmek istemedi¤im baflka özellikleri ile aç›klamak, iletiflimciler için kabul edilemez. As›l cetvel, etkilemek istedi¤imiz insanlar›n cetvelidir. As›ld›r. Çünkü bu süreçteki hemen tüm aktörler kendi cetvellerinin do¤ru oldu¤unu kan›tlamaya çal›fl›rken onlar›n cetvellerine gönderme yapar. En az›ndan onlar›n cetvelini bildikleri iddias› ile hareket ederler. Kaynak: Uztu¤, F. (2009) Reklamc›l›kta Anna Karenina ‹lkesi, ‹stanbul Fikir Kitapl›¤› ve Beslenme Saati Kitaplar›, sf:30-32.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. b

2. c

3. a

4. b

5. a 6. e 7. d 8. e 9. d 10.c

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Pazarlama ‹letiflimi Çal›flmalar›” bafll›kl› konuyu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Pazarlama ‹letiflimi Çal›flmalar›” bafll›kl› konuyu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Pazarlama ‹letiflimi Çal›flmalar›” bafll›kl› konuyu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Pazarlama ‹letiflimi Çal›flmalar›” bafll›kl› konuyu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Reklamc›l›k” bafll›kl› konuyu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Reklamc›l›k” bafll›kl› konuyu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Halkla ‹liflkiler” bafll›kl› konuyu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Halkla ‹liflkiler” bafll›kl› konuyu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Halkla ‹liflkiler” bafll›kl› konuyu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Halkla ‹liflkiler” bafll›kl› konuyu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 1 ‹kna edici iletiflim çal›flmalar›n›n kökeni MÖ 4. yüzy›la kadar dayanmaktad›r. Aristonun etkili iletiflim tekniklerini içeren retorik çal›flmalar› günümüzdeki ikna edici iletiflimin temeli say›lmaktad›r. Retorik, kelime anlam›yla belagat, güzel söz söyleme sanat› yani hitabet sanat›d›r. Aristo, retori¤i, belli bir durumda elde var olan inand›rma yollar›n› gözlemleme yetisi olarak tan›mlamaktad›r (Aristotales, 2001; 19). Ona göre üç tür retorik vard›r: politik, adli ve törensel gösteri. Aristo bu üç alanda yapt›¤› gözlemlere dayanarak ikna yöntemlerini belirlemeye çal›flm›flt›r. Bunun için ethos, pathos ve logos’tan oluflan üçlü bilefleni ortaya koymufltur: Ethos: Konuflmac›n›n karizmas›yla ba¤lant›l› sahip oldu¤u yetenek, uzmanl›k güvenilirlikten oluflur. Pathos: Duygusal çekiciliklerin kullan›m› söz konusudur. Logos: Mant›¤›n ve akl›n kullan›m› söz konusudur. S›ra Sizde 2 Kurumlar flu amaçlarla hedef kitlelerini ikna etmeye çal›flabilir: • Ürün ya da hizmeti be¤enmeye, tercih etmeye ve almaya ikna etmek, • Bir davran›fl› benimsemeye ya da terk etmeye ikna etmek • Oy vermeye ikna etmek, • Bir etkinli¤e kat›lmaya ikna etmek, • Bir yolculu¤a ç›kmaya ikna etmek. S›ra Sizde 3 Reklam mesaj›ndan beklenen özellikler flöyle s›ralanabilir (Babacan, 2005: 100): • Mesaj reklam› yap›lan ürün ya da reklam arac›yla uyumlu olmal›d›r. • Mesaj aç›k ve yal›n olmal›d›r. • De¤iflik ve ilginç olmal›d›r. • Mesaj ikna edici ve inand›r›c› olmal›d›r. • Mesaj›n bir vaadi olmal›d›r.

178

Toplum ve ‹letiflim

Yararlan›lan Kaynaklar Akyürek, R. (1998). Sponsorluk Planlamas›, Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi, ESBAV Yay›nlar›. Aristotales (2001). Retorik, çev: Mehmet H. Do¤an, 2. Bas›m, ‹stanbul. YKY. Aydede, C. (2004). Medya ve Halkla ‹liflkiler. ‹stanbul. Rota Yay›nlar›. Babacan, M. (2005). Reklamc›l›k, Ankara. Detay Yay›nc›l›k. Baudrillard, J. (1997). Tüketim Toplumu, çev: Ferda Keskin, ‹stanbul. Ayr›nt› Yay›nlar›. Bennet, R. (1998), International Marketing, Kogan Page, 2. Edition. Chunawalla, S.A., Sethia, K.C. (2008). Foundations of Advertising: Theory and Practice. Mumbai: IND: Global Media. Elden, M. ve Yeygel, S. (2006). Kurumsal Reklam›n Anlatt›klar›, ‹stanbul. Beta Bas›m A.fi. Elden, M. ve Bak›r, U. ( 2010). Reklam Çekicilikleri, ‹stanbul. ‹letiflim Yay›nlar›. Ewen, S. (1999). All Consuming Images, USA. Basic Books. Featherstone, M. (1996). Postmodernizm ve Tüketim Kültürü, ‹stanbul. Ayr›nt› Yay›nlar›. Grunig, J. E. (edit) (2005). Halkla ‹liflkiler ve ‹letiflim Yönetiminde Mükemmellik, ‹stanbul. Rota Yay›nlar›. Göksel, A. B., Kocabafl, F. ve Elden, M. (1997). Pazarlama ‹letiflimi Aç›s›ndan Halkla ‹liflkiler ve Reklam, ‹stanbul. Yay›nevi Yay›nc›l›k. Interbrand: http://www.interbrand.com Kad›beflegil, S. (2006). ‹tibar Yönetimi, ‹stanbul. MediaCat Yay›nlar›. Kotler, P. (1996). Marketing Management, 8. Bas›m, Prentice Hall of India. Kozlu, C. (1995). Uluslararas› Pazarlama, Ankara. Türkiye ‹fl Bankas› Yay›nlar›, 5. Bas›m. McCracken, G. (1988). Culture and Consumption, USA. Indiana University Press. De Mooji, M. (1998). Global Markeing and Advertising, London. Sage Publications. Pelteko¤lu, F. B. (1998). Halkla ‹liflkiler Nedir. ‹stanbul. Beta Yay›nlar›. Pelteko¤lu, F. B. (2010). Kavram ve Kuramlar›yla Reklam. ‹stanbul. Beta Yay›nlar›. Pira, A. & Sohodol, Ç. (2004). Kriz Yönetimi Halkla ‹liflkiler Aç›s›ndan Bir De¤erlendirme, ‹stanbul. ‹letiflim Yay›nlar›.

Prasad, R. R. (2009). Advertising the Social Aid Challenge. Delhi, IND: Global Media. Odabafl›, Y. (1995). Pazarlama ‹letiflimi, Eskiflehir. Anadolu Üniversitesi Yay›nlar›: No: 851. Odabafl›, Y. ve Oyman, M. ( 2002). Pazarlama ‹letiflimi Yönetimi, ‹stanbul. MediaCat Yay›nlar›. Okay, A. (1999). Kurum Kimli¤i, Ankara. MediaCat Yay›nlar›. Okay, A.& Okay, A. (2002). Halkla ‹liflkiler, Kavram, Strateji ve Uygulamalar›, ‹stanbul. Der Yay›nlar›. Theaker, A. (2006). Halkla ‹liflkilerin Elkitab›, MediaCat Yay›nlar›, ‹stanbul. Uztu¤, F. (2004). Siyasal ‹letiflim Yönetimi, ‹stanbul. MediaCat Yay›nlar›.

Mobil ‹nsana Do¤ru: Yeni Medya

8

Ekrana karfl› ekran›n savaflt›¤› bu dönemde ev bilgisayar›n›n terminali ile televizyonun monitörü, küresel alg› piyasas›na egemen olmak için çarp›flmaktad›r. Bu piyasan›n kontrolü yak›n gelecekte hem etik hem de estetik aç›dan yepyeni bir ça¤›n kap›lar›n› açacakt›r….Gezegenimizin tümünü saran bir interaktifli¤in sab›rl› bir flekilde infla edilmifl olmas›ndan yararlanan enformasyon savafl›, dünya ölçe¤inde ilk zaman savafl›na, daha do¤rusu ilk dünya zaman› savafl›na, birbirine ba¤l› flebekelerin iliflkilerinde kullan›lan “gerçek zaman” savafl›na haz›rlanmaktad›r. Paul Virilio

Amaçlar›m›z

N N N N N N

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; yeni medya kavram›n› tan›mlayabilecek; analog ve say›sal (dijital) kavramlar›n› anlatabilecek; analogdan say›sal teknolojilere nas›l ve neden geçildi¤ini aç›klayabilecek; yeni medyay› geleneksel medyadan farkl›laflt›ran özellikleri s›ralayabilecek; yeni iletiflim teknolojilerinde ve yeni medyada bilgi ve enformasyonun kimler taraf›ndan, nas›l ve hangi yollarla üretildi¤ini ve tüketildi¤ini kavrayabilecek; medya yöndeflmesi kavram›n› aç›klayabilecek ve yöndeflmenin teknolojik, endüstriyel, içerik ve servis aç›lar›ndan nas›l gerçekleflti¤ini kavrayabilecek; yeni iletiflim teknolojilerinin ve yeni medyan›n yaratt›¤› iletiflim biçimlerini aç›klayabilecek; ekonomik örgütlenmeleri ve toplumsal yap›y› nas›l de¤ifltirdi¤ini tart›flabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.

179

180

Toplum ve ‹letiflim

Örnek Olay Berlin Duvar› 9 Kas›m 1989’da y›k›ld›. Faks makinesi, telefon gibi modern iletiflim araçlar›n›n yayg›nlaflmas› Demirperde içinden di¤er tarafa bilgi s›zmaya bafllamas›na yol açm›flt›. Kapitalizm ile komünizmin yaflad›¤› savafl, di¤er yandan, liberal serbest piyasaya dayal› yatay bir yönetim ve iletiflim sistemiyle, merkezi planlamaya dayal› otoriter dikey bir yönetim ve iletiflim sisteminin de rekabetiydi. Dünyan›n farkl› yerlerindeki bilim adamlar›n›n elektronik posta yoluyla bilgi de¤ifl tokuflu yapmalar› güçlenmelerini sa¤l›yordu. Windows 3.0, May›s 1990’da Berlin Duvar›’n›n y›k›l›fl›ndan sadece alt› ay sonra piyasaya sürüldü. S›radan kullan›c›lar da elektronik posta gönderebileceklerini keflfettiler. Duvarlar y›k›l›yor pencereler (Windows) aç›l›yordu. Aral›k 1994’te ortaya ç›kan ilk ticari internet taray›c›s› Netscape herkese internete eriflme imkân› verdi. Netscape’in, 10 milyar dolara AOL (America Online) taraf›ndan sat›n al›nmas› gelecekteki büyük birleflmelerin, küresel ekonomik ve enformasyon hareketlerinin de habercisiydi. Sonraki 10 y›l dünyan›n h›zla fiber optik kablolar ile bir örümcek a¤› gibi sar›lmaya bafllad›¤›, bilgi arama motorlar›n›n, kablosuz ba¤lant› ve mobil iletiflimin ortaya ç›kt›¤›, s›n›rs›z bir küresel ticari a¤›n olufltu¤u ve say›sallaflan bilginin hizmet, telekomünikasyon ve medya sektörüyle birleflti¤i y›llar oldu. Dünya tarihinin en büyük birleflmelerinden olan, 20 milyondan fazla üyesiyle dünyan›n en büyük internet servis sa¤lay›c›s› AOL ile ABD’nin en genifl kablo a¤›na sahip Time Warner medya gurubunun birleflmesi dünyay› yöneten enerji güçlerinden sonra bilgi ve enformasyon güçlerinin ortaya ç›k›fl›n› ifade ediyordu. Bugün Time Warner grubu, sahip oldu¤u ya da çeflitli birleflmelerle ortakl›kta bulundu¤u 130’dan fazla gazete, dergi ve bas›l› materyal markas›; 13.4 milyon video, 7.5 milyon say›sal video, 7 milyon residental yüksek h›zl› veri; 2.1 milyon say›sal mobil telefon abonesi olan Time Warner Cable; y›lda 1900’ün üzerinde program üreten film ve e¤lence sektörünün lideri durumundaki yap›m flirketi Warner Bros.; CNN, TNT, Cartoon Network, Cable News Network, Turner Network Television gibi televizyon yay›nc›l›k gruplar›n›n da içerisinde yer ald›¤› Turner Broadcasting System gibi bir yay›nc›l›k flirketi; ABD’de 40 milyonun üzerinde abonesi olan “öde ve izle” televizyon flirketi Home Box Office ile ABD’nin ve dünyan›n en büyük medya tekellerinden biridir.

Anahtar Kavramlar • Yeni ‹letiflim Teknolojileri • Analog • Say›sal

• Etkileflim • Yöndeflme • A¤ Toplumu

‹çerik Haritas›

Toplum ve ‹letiflim

Mobil ‹nsana Do¤ru: Yeni Medya

• • • •

YEN‹ MEDYA ANALOGDAN SAYISALA GEÇ‹fi YEN‹ MEDYANIN ÖZELL‹KLER‹ SAYISAL MET‹NLER‹N TÜKET‹M‹ VE ÜRET‹M‹ • MEDYA YÖNDEfiMES‹ • YEN‹ ‹LET‹fi‹M TEKNOLOJ‹LER‹, YEN‹ MEDYA VE DE⁄‹fi‹M

8. Ünite - Mobil ‹nsana Do¤ru: Yeni Medya

N

181

YEN‹ MEDYA A M A Ç

1

Yeni medya kavram›n› tan›mlamak.

Tarihsel süreç içerisinde bak›ld›¤›nda bilginin ak›fl›n›n ve kullan›m›n›n geçirdi¤i de¤iflim, her dönem, iletiflimin kendine (araca) ait özelliklerini de içerisinde bar›nd›rm›flt›r. Sözlü iletiflimin egemen oldu¤u ilk dönemler kiflisel ve yerel özellikler tafl›rken yüz yüze iletiflime dayal›yd›. Bu da bireysel iletiflimde yüksek düzeyde “etkileflim” ve “geri bildirim” sa¤l›yordu. Ancak bilgi, yerel ve d›flar› kapal› olma durumunu aflam›yordu. Yaz›l› kültürün hâkim oldu¤u dönemlerde ise bilgi ak›fl› do¤rusal biçimde bir araçla (ka¤›t, kitap... vb.) tafl›nmaya bafllam›fl, bilgi yerel s›n›rlar› içindeki konumundan ç›k›p s›n›rlar ötesine yay›l›r bir konuma gelmifltir. Yaz›l› kültürün devam› olarak geleneksel yaz›l› medyan›n (gazete) ve ard›ndan da geleneksel görsel-iflitsel medyan›n (radyo ve televizyon) ortaya ç›k›fl›, bilginin hem co¤rafi hem de demografik anlamda kapsama alan›n›n ve h›z›n›n artmas›n› sa¤lam›flt›r. Bilginin bu h›zl› ve genifl yay›l›m›na karfl›n kaynak ile al›c› aras›ndaki iletiflimin genellikle tek yönlü olmas› etkileflimin ve geri bildirimin kaybolmas›na ya da çok s›n›rl› düzeyde kalmas›na neden olmufltur. Gazetelerin tirajlar›, televizyon kanallar›n›n program izlenme oranlar› ya da medya için yap›lan belirli bir say›ya dayal› izleyici araflt›rmalar› bu s›n›rl› geri bildirime ve etkileflime örnek gösterilebilir. Ya da canl› televizyon ve radyo programlar›na izleyici/dinleyicilerin telefonla ba¤lanmas›, k›smen etkileflimin ve geri bildirimin oldu¤unu gösterse de enformasyonun bu kadar genifl demografik yay›l›m› karfl›s›nda önemsenmeyecek düzeyde bir geri dönüflüm ve etkileflim anlam›na gelir. Yeni medya kavram› gündeme geldi¤inde akla gelen ilk soru yeni olan›n ne oldu¤udur. Öncelikli olarak medya teknolojilerinde geliflmelerin “yeni” kavram›n›n ç›k›fl noktas› oldu¤u söylenebilir. Burada ilk söylenecek fley, geleneksel medyan›n “analog” yap›s›ndan “say›sal” olana geçiflidir. Fakat bu noktada, medya teknolojilerinin, servislerinin ve kullan›mlar›n›n h›zla de¤iflimi karfl›s›nda yeni kavram›n›n yetersiz kald›¤›n› da eklemeliyiz. Bugün yeni olan bir teknoloji çok k›sa bir sürede eskimektedir. Örne¤in, bir CD (Compact Disc) bir DVD (Digital Versatile Disc) ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda ne kadar yenidir? Ya da bir DVD yüksek depolama kapasiteli bir haf›za kart›yla karfl›laflt›r›ld›¤›nda hâlâ yeni olacak m›d›r? Benzer olarak son on y›l içerisinde kablo ve uydu kapasiteleri onlarca hatta yüzlerce televizyon kanal›n›n izlenmesine olanak tan›rken bugün bu kapasitelerin artmas› sayesinde internet üzerinden televizyon yay›n› (IPTV - Internet Protocol TV), öde ve izle sistemi (Pay-Per-View), istedi¤ini izle sistemi (Video-on-Demand) ya da cep telefonlar› üzerinden televizyon yay›nc›l›¤› (Mobile TV) di¤erlerini eskitmifl midir? Bilindi¤i üzere, “medya” kavram› kitle iletiflim araçlar›nda ço¤ul bir anlam› ifade eder. Dolay›s›yla medyay› oluflturan araçlar›n her biri için “yeni” kavram› ba¤lam›nda farkl› süreçlerden ve pratiklerden söz etmek mümkündür. Ancak burada “yeni medya” kavram› kolektif tekil bir ismi ifade etmektedir. Bu isim nicel anlamda medyay› oluflturan yeni teknolojiler için kullan›l›rken, göreceli de olsa nitel aç›dan ekonomi ve e¤itime dayal› sosyal pratikler için de kullan›lmaktad›r. Tüm bunlarla birlikte kavram›n en cazip kullan›m› ise tarihte bir k›r›lma noktas›n› tan›mlayacak ve ifade edecek olmas›d›r. Kimilerinin “bilgi ça¤›”, kimilerinin “say›sal ça¤”, kimilerinin ise “mobil insan ça¤›” dedikleri 20. yüzy›l›n sonlar› ile 21. yüzy›l›n bafllar›n› ifade edecek tan›mlamalardan biridir.

IPTV - Internet Protocol TV: Televizyon ve/veya görüntü sinyallerinin geniflbant (kablo internet/DSL) kullan›c›s› aboneler veya izleyicilere internet protokolü üzerinden da¤›t›ld›¤› sistem. Pay-Per-View: (Öde ve izle sistemi) ‹zleyicinin say›sal televizyon üzerinden izlemek istedi¤i programlar› yine TV üzerinden ödemesini yaparak seçip izledi¤i sistem. Video-on-Demand: (‹stedi¤ini izle sistemi) Say›sal kablo ya da geniflbant üzerinden etkileflimli olarak elektronik TV program rehberini kullanarak izleyicinin istedi¤i program› izledi¤i yay›n sistem.

182

Toplum ve ‹letiflim

Yeni medya, bir yönüyle bilgisayar altyap›lar›n› ve bilgi teknolojilerini di¤er bir yönüyle de iletiflim a¤lar›n› ve yay›nc›l›¤›n birleflmesi ile oluflmufl bir teknolojiyi ve medyay› ifade eder. Bu, tümüyle say›sal bir medya olarak düflünülebilir. Bu say›sal medya her türlü bilginin, metnin, sesin ve görüntünün birlefltirildi¤i medya içeri¤inin biçimleridir; say›sal olarak saklanabilirler; geniflbant fiber optik kablolar, uydular ve mikrodalga iletim sistemleri gibi iletiflim a¤lar›yla da devaml› artan bir h›zda da¤›t›l›rlar.

ANALOGDAN SAYISALA GEÇ‹fi

N AM AÇ

2

Analog ve say›sal (dijital) kavramlar›n› anlatmak, analogtan say›sal teknolojilere nas›l ve neden geçildi¤ini aç›klamak.

Yeni medyan›n daha iyi anlafl›labilmesi, her fleyden önce say›sal›n ne oldu¤u ve bunun ne tür bir kay›t ve kopyalama teknolojisinin (analog) yerine geçti¤inin bilinmesine ba¤l›d›r. Çünkü insan›n ilk olarak duvara resim yapmas›yla bafllayan binlerce y›ll›k kopya ve ço¤alt›m sistemi (analog), 20. yüzy›l›n son çeyre¤indeki yeni bir teknolojiyle, yeni bir kopyalama ve ço¤altma sistemi (say›sal) ile yer de¤ifltirmifltir. Bu sadece teknolojik bir de¤iflim olmam›fl, kiflisel hayat›n, toplumlar›n ve dünyadaki tüm sistemlerin de de¤iflimine yol açm›flt›r.

Analog Nedir? Yunanca kökenli olan analog (Analogos) terimi matematikte oran orant› eflitli¤ini tan›mlar. Benzer flekilde analog, orijinalinden fiziksel ve kimyasal yollarla yeniden yarat›lan bir kopyay› ve orijinalle kopya ya da kopyalar aras›ndaki mukayeseyi ifade eder. En basit örne¤i ile metal bir paran›n yüzeyine ka¤›t koyup üzerinden kurflun kalem ile tarad›¤›n›zda yapt›¤›n›z ifllem analog bir kay›t ve kopyad›r. (Resim 8.1) Resim 8.1 Metal paran›n ka¤›da ç›kar›lm›fl izi: analog bir kay›t ve kopyad›r.

Bask›, foto¤raf, film gibi 19. yüzy›l ile 20. yüzy›l›n bafllar›ndaki ana medya, sadece analog bir üretim de¤il ayn› zamanda ilk kitle üretim teknolojisi olarak da ortaya ç›km›flt›r. Bu geleneksel kitle üretimi kopyalar›n bütün dünyay› sarmas›yla elle tutulabilir fiziksel kitle üretimi endüstrileflir. Ancak bir yandan medya teknolojilerindeki geliflmeler, di¤er taraftan fiziksel üretim kopyalar›n›n da¤›t›m› ve

183

8. Ünite - Mobil ‹nsana Do¤ru: Yeni Medya

yay›l›m›ndaki zorluklar, “yay›nc› medya”n›n ortaya ç›k›fl›n› h›zland›rm›flt›r. Yani, görüntünün ve sesin fiziksel analog özellikleri daha ileri analog teknolojilere dönüflmüfltür. Bunlar daha sonra “radyo dalgalar›” olarak adland›r›lacak iletim sinyallerinin farkl› voltajlarda kodland›¤› farkl› uzunluklarda ve yo¤unluklardaki dalga biçimleridir. Bu elektronik dönüflüm ve iletim, ayn› foto¤raf, film ya da bask›da oldu¤u gibi analog teknolojinin bir devam› ve gelifltirilmifl biçimidir. Fiziksel kopya sinyale dönüflmüfl ve h›zla uzun mesafelere tafl›nabilir hale gelmifltir. Ancak bu de¤iflim çok önemlidir ve medyan›n yeni bir biçim kazanmas›n› sa¤lam›flt›r. Var olan iflitsel ve görsel bilgi, bu yeni medya (radyo, televizyon) sayesinde daha büyük kitlelerle buluflmufltur.

‹letim Sinyali: Herhangi bir verinin, radyo frekans›na dönüfltürülerek bir verici arac›l›¤›yla uzak mesafelere ulaflt›r›ld›¤› sinyaldir.

Say›sal (Dijital) Nedir? Say›sal, her türlü bilginin (metin, ses, foto¤raf, görüntü vb.) analogdaki fiziksel nesneler yerine soyut sembollere, yani nümerik de¤erlere dönüfltürülmüfl halidir. Say›sal teknolojide bu bilgiler, mikro ifllemciler arac›l›¤›yla, bugün bilgisayar dili olarak tan›mlanan 0 ve 1’lere dönüfltürülmüfltür. Bilgisayarlar sadece bilginin “aç›k” ve “kapal›” oldu¤unu yani bilginin varl›¤›n› ve yoklu¤unu ifade eden durumlar› anlayabilirler. 0 ve 1 bu durumlar›n karfl›l›¤›d›r ve “bit” (bu terim ‹ngilizce “binary digit”in (ikili rakam) k›salt›lm›fl›d›r) olarak adland›r›l›rlar. Bu bilgiler bilgisayarda “ikili kod” tan›m›yla depolan›r. 8 adet “bit” 1 “byte”› oluflturur. Bir dizi bit, bir “byte” ya da bir dizi “byte” herhangi bir bilgiyi temsil eder. Örne¤in, 5 say›s›n›n ikili kod olarak karfl›l›¤› “000101”dir. Bilgisayar klavyesinin üzerindeki her bir harf de bir “byte”d›r. Örne¤in “A” harfinin karfl›l›¤› “01000001”dir. Böylece her türlü say›sal kelime, görüntü ve sesin 0 ve 1’lerle temsil edildi¤i bir dizilim vard›r. Bir metin belgesiyle bir müzik parças› ya da bir görüntü aras›nda bilginin kodlanmas› anlam›nda bir farkl›l›k yoktur. Burada önemli olan, bu bilgilerin bilgisayar haf›zas›nda kaplad›¤› büyüklüktür. Sesle ilgili bilgiler metin bilgilerine göre, görüntü ile bilgiler de di¤erlerine göre daha fazla haf›zaya ihtiyaç duymaktad›r. Medyadaki bilginin bilgisayarda okunabilir olmas› sürecine de “say›sallaflma” denir. Yeni medyan›n sahip oldu¤u bu say›sal bilginin özellikleri flunlard›r: • Soyutluk: Fotografik bask›, kitap, film malzemesi gibi fiziksel biçimlerden farkl› olarak say›sal bilginin fiziksel bir varl›¤› yoktur. • Yönlendirilebilirlik: Say›sal bilgi, istenen amaçlar do¤rultusunda yarat›m, depolama, da¤›t›m ve kullan›m›n her aflamas›nda kolayca de¤ifltirilebilir ve uyarlanabilir. • A¤a ba¤lanabilirlik: Say›sal bilgi, birbirinden çok uzakta ve çok say›da kullan›c› taraf›ndan paylafl›labilir ve bilginin de¤iflimi çok yüksek h›zlarda yap›labilir. • Yo¤unluk: Çok büyük kapasitede say›sal bilgi, küçük alanlarda (örne¤in CD, DVD ya da haf›za kartlar›) ya da a¤ sunucular› (server) üzerinde depolanabilir. • S›k›flt›r›labilirlik: Herhangi bir a¤›n kabul edebilece¤i miktarda say›sal bilgi, istenildi¤inde küçültülerek s›k›flt›r›labilir ve bu s›k›flt›r›lm›fl bilgi tekrar aç›labilir. • Tarafs›zl›k: A¤lar üzerinde tafl›nan bilginin temsil etti¤i biçimler, bilgiye kimin sahip oldu¤u ve kimin taraf›ndan yarat›ld›¤› ya da bilginin nas›l kullan›ld›¤› önemli de¤ildir. Siz de günlük yaflam›n›zda kulland›¤›n›z say›sal teknolojilerin bir listesini yapabilirsiniz. SIRA S‹ZDE Bu say›sal teknolojilerin varl›¤› günlük yaflant›da bir fark›ndal›k ve etki yaratmakta m›d›r?

1

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M

D Ü fi Ü N E L ‹ M

S O R U

S O R U

184

Toplum ve ‹letiflim

Resim 8.2 Say›sallaflan dünya: hep yeni olan›n peflinde

YEN‹ MEDYANIN ÖZELL‹KLER‹

N AM AÇ

3

Yeni medyay› geleneksel medyadan farkl›laflt›ran özellikleri s›ralamak.

Yeni medyayla birlikte, h›z› ve kapsama alan› geleneksel medyan›n önüne geçen; düzeyi ve etkinli¤i sözlü iletiflimdeki kadar olmasa bile, bilginin istenildi¤i anda seçilebildi¤i, adreslenebildi¤i, paylafl›labildi¤i ve geri bildiriminin an›nda yap›labildi¤i bir “sanal” etkileflim çerçevesi sunan; bilginin kolayca depolanabildi¤i çok büyük miktarlarda bir belle¤e sahip yeni bir iletiflim biçimi ortaya ç›km›flt›r. Bu iletiflim biçiminin özellikleri -çoklu ortam (multimedia), etkileflimlilik (interactivity), yay›l›m, sanall›k (virtuality), kitlesizlefltirme, asenkron olabilme- onu geleneksel medyadan ay›ran ve onun “yeni” olarak tan›mlanmas›n› da sa¤layan özelliklerdir.

Çoklu Ortam (Multimedia) Bir bas›l› gazetenin içinde haberlerin görüntülerini görmek, seslerini duymak ya da televizyonda bir haber izlerken bir köfle yazar›n›n o haberle ilgili yorumunu istenildi¤i an televizyon ekran›ndan okumak etkili olabilirdi. Gerçekte bugün ayn›s› olmasa da bunlara benzer iletiflim ortamlar›yla karfl›laflmaktay›z; tabii ki say›sal iletiflim ortamlar›n›n içerisinde. Bütün bilgiler “bit”lerden olufltu¤u zaman, yani say›sal oldu¤unda, farkl› medya türlerini bir araya getirmek kolaylaflmaktad›r. Çünkü sesler, görüntüler, metinler türdefl bir yap›lanmayla ayn› nüveye, 0 ve 1’lere, dönüflmüfltür. Dolay›s›yla bu bilgileri ayn› iletiflim ortam› ya da tek bir iletiflim arac› içerisinde kullanmak mümkündür. Çoklu ortam, çok say›da iletiflim arac› aras›ndaki ba¤lant›lar›n etkileflimli tek bir iletiflim ortam›nda ya da çok say›da iletiflim ortam› aras›ndaki ba¤lant›lar›n etkileflimli tek bir iletiflim arac›nda gerçekleflmesidir. Ses, görüntü ve metin bilgileri bir bilgisayarda, bir CD-DVD ortam›nda ya da internet gibi bir a¤ yap›lanmas› üzerinde kolayl›kla birlefltirilip etkileflimli bir flekilde kullan›labilir. ‹nternetin yan› s›ra kablolu ve etkileflimli televizyonlar, IPTV, Mobil TV gibi yeni medya ortamlar› say›sal teknolojinin sa¤lad›¤› çoklu ortam özelli¤i sayesinde sesle-

8. Ünite - Mobil ‹nsana Do¤ru: Yeni Medya

rin, metinlerin ve görüntülerin birbiri içerisinde yap›land›r›lmas›n› ve etkileflimli kullan›lmas›n› sa¤layarak devrim niteli¤inde bir geliflmeyi iflaret etmektedirler. Yeni medya, say›sal dünyan›n bu özelli¤ini etkin bir flekilde kullanarak bugünün “3. nesil (3G) cep telefonlar›”nda en ileri düzeyine ulaflm›flt›r. Art›k insanlar cep telefonlar› arac›l›¤›yla nerede olurlarsa olsunlar ana terminallere ba¤lan›p bilgi al›flverifli yapabilmekte, internete ba¤lanabilmekte, televizyon izleyebilmekte, sadece ses, foto¤raf ve metin de¤il ayn› zamanda hareketli görüntü iletimini de kolayl›kla yapabilmektedir. Tarihte Bir Gün Bugün, CD’ye bas›lm›fl (VCD ya da DVD) bir film seyrettiniz mi? CD’den, Mp3 çalardan müzik dinlediniz mi? ‹nternete ba¤land›n›z m›? E-posta gönderdiniz ya da ald›n›z m›? Kablo ya da say›sal uydu al›c›s› yoluyla eriflilen bir televizyon yay›n› seyrettiniz mi? Cep telefonuyla konufltunuz mu, k›sa mesaj gönderdiniz ya da ald›n›z m›? Cep telefonunu kullanarak foto¤raf çektiniz, video izlediniz, müzik dinlediniz ya da internete ba¤land›n›z m›? Bu sorular›n ço¤unu EVET diye yan›tlad›ysan›z Yeni Medya Dünyas›na hofl geldiniz; siz de bugün bu say›sal dünyan›n bireyisiniz.

Etkileflimlilik (Interactivity) Bilgisayar sistemlerinin ortaya ç›kmas›yla birlikte, “bir bilgisayar program› ile bir insan aras›nda oluflan diyalo¤a” etkileflim denmifltir. Ancak tan›m yeni iletiflim teknolojileri ve yeni medyan›n ortaya ç›k›fl› ile biraz gelifltirilmifltir: “‹letiflim sürecine etkileflim amac›yla kat›lm›fl, teknik düzenlemeler vas›tas›yla izleyici/al›c›n›n kaynak olabilmesi veya program içeri¤i üzerinde kontrolünü artt›rmas›d›r.” Buradan hareketle, al›c› ile kaynak aras›ndaki arac›n kendisi bu etkileflimi an›nda ve karfl›l›kl› olarak sa¤lamak için tasarlanm›flt›r. Böylece, kullan›c›, arac›n üzerindeki bilgiyi istedi¤i anda ve istedi¤i gibi denetleyebilmekte, bilgi kayna¤›na geri bildirimini an›nda göndermekte ve böylece kayna¤›n al›c›, al›c›n›n kaynak oldu¤u sürekli çok yönlü bir iletiflim sa¤lanm›fl olmaktad›r. Kimi uzmanlar insan ile bilgisayar arayüzlerinin zaten do¤al etkileflime sahip olduklar›n› söylerler. Bilgisayar klavyelerini ve farelerini kullanarak veri girifli yapmak, program menülerini kontrol etmek etkileflim anlam›na gelmektedir. Di¤er taraftan, metinlerin yaz›l› dökümlerinin al›nmas›, görüntülerin, videolar›n ve metinlerin ekranda izlenmesi, seslerin iflitilmesi de etkileflimin veri ç›k›fl biçimleridir. Di¤er taraftan geleneksel medyadan farkl› olarak yeni medyan›n iletiflim araçlar›ndan olan Etkileflimli TV, ‹stedi¤ini ‹zle, Öde ve ‹zle, Mobil TV gibi sistemlerde de arac› farkl› flekillerde kontrol etmek mümkün olabilmektedir. Örne¤in, istenilen içeri¤in seçilmesi, istenildi¤i anda izlenmeye bafllanmas›, istenildi¤i anda durdurulup sonra tekrar devam edilebilmesi, içeriklerin çoklu ortam özelliklerinin kullan›lmas›, ticari ifllemlerin yap›lmas›, geri bildirimlerin an›nda araç üzerinden gönderilmesi mümkün olabilmektedir. Böylece, geleneksel medyan›n gazete, radyo, televizyon gibi iletiflim araçlar›ndan farkl› olarak al›c› ile verici aras›nda do¤rudan etkileflime sahip olan bir iletiflim gerçekleflmektedir. Yeni medya sistemi bu etkileflimlilik üzerine kuruludur ve do¤rudan, al›c›n›n isteklerini karfl›layan bir mant›k üzerinde ifllemektedir.

185 3. Nesil Cep Telefonlar›: (üçüncü nesil kablosuz teknoloji) 3G (third generation), mobil iletiflim cihaz›n›n internete yüksek h›zda eriflmesine olanak sa¤layan teknolojilerin bir araya gelmesinden oluflur. Bu teknoloji, video ve karmafl›k uygulamalar gibi yüksek bant geniflli¤indeki içerikleri görüntülemeye oldu¤u kadar görüntülü telefon görüflmelerine de olanak sa¤lar.

D Ü fi Ü N E L ‹ M

D Ü fi Ü N E L ‹ M

S O R U

S O R U

186

Toplum ve ‹letiflim D‹KKAT

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M AMAÇLARIMIZ

K›sacas› say›sal medyan›n amaçlar› çerçevesinde bak›ld›¤›nda, etkileflim afla¤›daki üç özellikle tan›mlanabilir: SIRA S‹ZDE 1. E-postalar›n, çevrim içi (online) laflamalar›n ve konuflma gruplar›n›n oluflturdu¤u, basit bir internet a¤›yla ve bilgisayar yaz›l›m› arac›l›¤›yla insan›n süD Ü fi Ü N E L ‹ M rekliAMAÇLARIMIZ ve etkileflimli iletiflim içerisinde oldu¤u bir diyalog. 2. Cevap verme süresinin birkaç saniyeden daha uzun olmad›¤› efl zamanl› bir S O R U diyalog. K ‹ T A P 3. ‹zleyicinin ya da al›c›n›n, izledi¤i medya içeri¤i üzerinde kontrolünün oldu¤u birD iletiflim ortam›. ‹KKAT

N N

S O R U K ‹ T A P D‹KKAT

TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE 2 D Ü fi Ü N E L ‹ M ‹NTERNET AMAÇLARIMIZ S O R U

K ‹ T A P D‹KKAT

TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ ‹NTERNET

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

TELEV‹ZYON

Marshall McLuhan’›n SIRA S‹ZDE s›cak ve so¤uk araç tan›mlamas›n› yeni medya üzerinde tekrar düflününüz.SIRA S‹ZDE

N N

D Ü fi Ü N E Lhakk›nda ‹M Marshall McLuhan okumalar yapmak için www.mediaguru.org sitesini kulla‹NTERNET AMAÇLARIMIZ nabilirsiniz. S O R U

Marshall McLuhan’›n K ‹ T A PGlobal Köy : 21. yüzy›lda yeryüzü yaflam›nda ve medyada meydana gelecek dönüflümler (McLuhan ve Powers, Çev: B. Ö. Düzgören. ‹stanbul : Scala Yay›nD‹KKAT c›l›k, 2001) adl› kitab›nda düflüncelerinizi geniflletecek bilgiler bulabilirsiniz.

N N

TELEV‹ZYON

SIRA S‹ZDE Hipermetin (Ba¤lant›l› Metin)

Yunancadan türetilmifl olan “hiper (hyper)” kelimesi, üzerinde, ötesinde ya da d›fl›nda anlam›n› tafl›maktad›r. Hipermetin, bir metnin kendisinin üstündeki, ötesinAMAÇLARIMIZ ‹ N T E R N Edi¤er T deki ve d›fl›ndaki metinlere ba¤lant›lar a¤› sa¤layan metindir. Bunu anlafl›l›r k›lmak için akademik alandan örnek verilebilir; bir akademik çal›flmada geleneksel anlam›yla indeksleme ya da kaynakçalar ve sözlükler, di¤er bir deK ‹dipnotlama, T A P yiflle bir kitab›n yol gösterici araçlar›, hipermetnin öncülleridir. Bilgisayar teknolojisinin geliflimi içerisinde bak›ld›¤›nda da, herhangi bir sözel, görsel ya da kendi içerisinde, baflka bilgileri a¤ ba¤lant›s› yoluyla iflaT E L iflitsel E V ‹ Z Y Obilgi, N ret ediyor ve bunlara ulafl›m olana¤› veriyorsa bir hipermetindir. Hipermetin, metinlerin birbirine ba¤lanmas›n› sa¤layan ba¤lant›lar› (link) kullanarak kiflinin bilgiye, kendine özgü yollarla eriflmesine imkan tan›yan bir yap›d›r ve tümüyle etkileTERNET flimli olarak‹ Nkontrolündedir. Örne¤in, internet üzerinde, farkl› bilgisayarlar üzerindeki sayfalar›n birbirleriyle ba¤lant›s› vard›r. Bu ba¤lant›lara t›kland›¤› zaman bir baflka web sayfas›na ulafl›l›r. Bu flekilde içinde baflka sayfalara ba¤lant› içeren dokümanlara hipermetin (hypertext) ad› verilir. Bu ba¤lant›y› sa¤layan objeye de hipermetin ba¤› (hyperlink) denir. Hipermetin ba¤›, yaz› ya da grafik bir öge olabilir. Hipermetin yap›, web ortam›na etkileflimli bir yap› kazand›rm›flt›r. Dünya üzerinde farkl› sunucularda bulunan web sayfalar›n›n birbirine hipermetin ba¤› ile ba¤lanmas›yla dünyay› saran, küresel bir yap› oluflur. Say›sal olarak kodlanm›fl bir metnin herhangi bir parças› kolayl›kla say›sal olan baflka bir metne ya da parçaya geçifl yapabilir. Böylece bir metnin her bir parças› okuyucu\al›c›dan eflit uzakl›kta olabilir. Geleneksel video gibi analog bir sistemde, kay›tl› manyetik band›n 10. dakikas›ndaki bir görüntüye ulaflmak için makaran›n o görüntüye kadar ileri ya da geri sar›lmas› gerekir. Halbuki bu bilgi say›sal olarak kodland›¤›nda görüntüye ulaflmak “anl›k” bir sürede olacakt›r. Böylece tüm say›sal teknolojilerde herhangi bir yerdeki herhangi bir bilgi baflka bir konumda yap›lanm›fl bir bilgiye bir ba¤lant› (link) arac›l›¤›yla an›nda ulaflabilir.

8. Ünite - Mobil ‹nsana Do¤ru: Yeni Medya

187

Yeni medyan›n çoklu ortam, hipermetin, etkileflim gibi bafll›ca özellikleriyle birlikte analog içeri¤in say›sala dönüflmesi kitle iletifliminde farkl›l›klar yarat›rken, kimi özellikler ise geleneksel biçimlerle benzerlik göstermektedir. Tablo 8.1’de bu benzerlik ve farkl›l›klar s›ralanm›flt›r. Analog Kitle ‹letiflimi

Say›sal Kitle ‹letiflimi

Genifl, heterojen, isimsiz, özeldir. Co¤rafi, kültürel ve politik s›n›rlar› çizilmifltir. Medyay› pasif olarak okur, izler ve dinler.

Parçalanm›fl, homojen, tan›nabilir ve adresi bellidir. Mahremiyeti kayba u¤ram›flt›r. Co¤rafi, kültürel ve politik s›n›rlar› çok önemli de¤ildir. Medyaya kat›l›m›, tüketimi ve yarat›m› etkindir.

Geri bildirim

Geri bildirim araçlar› çok az ve genellikle yavaflt›r.

An›ndad›r, e-posta ve online tart›flma forumlar› giderek yayg›nlaflm›flt›r.

‹fllevler

Gözetim, ba¤›nt›, kültürel iletim, e¤lence, pazarlama, reklam.

Gözetim, ba¤›nt›, kültürel iletim, e¤lence, e-ticaret.

Program ‹çerik Uygunlu¤u

Merkezî kontrollü planlamaya dayal›d›r. Tek yönlüdür. Merkezileflmifl içerik sunucular›n›n hakimiyeti vard›r.

Merkezî kontrol giderek azalm›flt›r. ‹çerikler iste¤e ba¤l›d›r. Merkezileflmifl içerik sunucular›n›n hakimiyeti zay›flam›flt›r; izleyicinin üretimi söz konusudur. ‹çerik farkl› noktalardan farkl› noktalara da¤›t›l›r.

Düzenleme

Elektronik, iflitsel, görsel ve yaz›l› medya için düzenlemeler.

Geleneksel elektronik medya için zay›flam›fl düzenlemeler, belirsiz ve gelifltirilen düzenlemeler.

Hikaye anlatma

Hikayeler do¤rusald›r, dura¤and›r ve kitle izleyicisi için tasarlanm›flt›r; her bir analog araç için s›n›rl› anlat›m modelleri vard›r.

Hem do¤rusal hem de do¤rusal olmayan biçimler. Çoklu ortaml›, etkileflimli, araflt›rmac›, uyarlanabilir, dinamik. Bilgiye, habere, e¤lenceye ve keflfetmeye rehberlik eden içerik yarat›c›lar› vard›r.

Da¤›t›m kanallar›

Ayr› ayr›, analog, bir noktadan çok noktaya. Genellikle fiziksel ürünler biçimindedir.

Birlefltirilmifl, say›sal, çok noktadan çok noktaya. Ço¤unlukla fiziksel olmayan ürünler biçimindedir.

‹zleyici

SAYISAL MET‹NLER‹N TÜKET‹M‹ VE ÜRET‹M‹

N A M A Ç

4

Yeni iletiflim teknolojilerinde ve yeni medyada bilgi ve enformasyonun kimler taraf›ndan, nas›l ve hangi yollarla üretildi¤ini ve tüketildi¤ini kavramak.

Tüketim Yirminci yüzy›l›n ilk yar›s›nda geleneksel medyan›n ürünleri sadece iletiflim ihtiyaçlar›n› karfl›layan ürünlerdi. Belirli özellikleri olan, tek merkezli, Hollywood stüdyolar› ya da büyük ölçekli gazeteler gibi yüksek sermaye gerektiren endüstrileflmifl alanlarda üretilen içeriklerdi. Televizyon, bas›n ve radyoda da¤›t›m, tüketime ba¤l›yd›: kendi da¤›t›m ve sinema salonu zincirlerine sahip film stüdyolar›,

Tablo 8.1 Analog-Say›sal Kitle ‹letifliminin Benzerlik ve Farkl›l›klar› Kaynak: Pavlik ve McIntosh, 2004: 26

188

Toplum ve ‹letiflim

Koaksiyel Kablo: Kablo televizyon veya bilinen anten kablosuna benzer fakat daha yüksek kalitede veri transferine izin veren bir kablo çeflididir.

kendi gazetelerinin da¤›t›m a¤›na sahip bas›n kurulufllar›, kendi da¤›t›m istasyonlar›na ve a¤lar›na sahip televizyon kanallar›. Medyan›n tüketimi tek düze ve benzerdi: dünyan›n her yerinde ayn› filmi izleyen izleyici, yayg›n gazetelerde ayn› haberleri ve metinleri okuyan gazete okuyucular›, ayn› radyo program›n› dinleyen ya da ayn› televizyon program›n› izleyen dinleyici/izleyiciler. Yirminci yüzy›l›n son periyodunda (1980-2000) geleneksel medyadaki s›n›rl› say›da standart metinler ve içeriklerden, çok fazla say›da farkl› metinlerin ve içeriklerin tüketildi¤i bir döneme geçifl oldu. S›n›rl› say›da televizyon istasyonlar›n›n oldu¤u, DVD oynat›c›lar›n olmad›¤›, bilgisayarlar›n iletiflim cihazlar› olarak s›n›rl› düzeyde kullan›ld›¤›, mobil medyan›n henüz ortaya ç›kmad›¤› dönemde insanlar, medya metinlerinin yaflamlar›na h›zla girdi¤ini gördüler. Yayg›n gazetelerin bölgesel ve co¤rafi özel bask›lar›, ulusal ve karasal yay›nc›l›k yapan TV kanallar›n›n yan› s›ra ba¤›ms›z uydu ve kablolu kanallar, evlerdeki a¤a ba¤lanabilir PC’ler, genifl bir düzeyde iletiflim ve medya tüketimi olana¤› sa¤lad›. Sonras›ndaki mobil telefonlar ve tüm alanlar› kapsayan bilgisayar sistemleri medyan›n günlük yaflant› içerisinde serbestçe kullan›ld›¤› alanlar yaratmasa da bir gelece¤e iflaret ediyordu. Merkezî medya da¤›t›m› ile çok kanall› medya da¤›t›m› aras›ndaki fark› anlamak için radyo ve televizyon a¤lar› ile bilgisayar a¤lar› aras›ndaki farkl›l›¤› anlamak gerekebilir. Geleneksel radyo ve televizyon yay›nc›l›¤›, büyük bütçeler, binalar, platformlar ve direkler isteyen ‘radyo dalgalar›’yla yap›lmaktad›r. ‘Koaksiyel’ kablo da¤›t›m sistemleri bu tür yay›nc›l›¤›n yard›mc› unsurlar›d›r. Bu tip yay›nc›l›k da¤›t›m›n tek bir merkezden çok al›c›ya yani tek bir girifl sinyalinin birçok tüketim noktas›na da¤›t›ld›¤› merkezî bir modeldir. Yeni medyan›n da¤›t›m sisteminin merkezindeki teknoloji bilgisayar sunucular›d›r. Sunucular ayn› zamanda, birden çok girifl ve ç›k›fl›n oldu¤u a¤ yap›lanmas› cihazlar›d›r. Sunucular, bir dairenin merkezi olmaktan çok, yüksek miktarda bilginin bir a¤ yap›lanmas› üzerindeki geçifl noktas› olan, ayn› anda birçok girifle ve ç›k›fla sahip sistemlerdir. Di¤er taraftan, radyo ve televizyon yay›n›n› sa¤layan radyo vericileri çok pahal› yat›r›mlar gerektirirken bilgisayar sunucular› her türlü orta ya da küçük ve hatta bireysel ölçekteki giriflimlerin karfl›layabilece¤i boyutta düflük bir maliyete sahiptir. Bütün bu teknolojik farkl›l›klar “eski” ve “yeni” medya aras›nda radikal bir ayr›lma oldu¤u anlam›na gelmez. Telefon a¤lar›ndan, radyo frekans› aktar›m›na ve uydu iletiflimine kadar mevcut medya da¤›t›m yollar›n›n sa¤lad›¤› teknolojik omurga olmadan a¤ yap›lanmas›na sahip yeni medya da¤›t›m›n›n var olmas› mümkün de¤ildir. Bununla birlikte, yeni medya, merkezden kontrol edilen ve yönetilen de¤il büyük ölçüde izleyici/al›c› farkl›laflmas› ve ayr›flmas›n› göz önüne alan yeni türde da¤›t›m biçimlerinin çevresinde kendini tekrar düzenlemifltir. Birçok farkl› kullan›c›, farkl› zamanlarda, a¤ yap›s› tabanl› küresel da¤›t›m a¤lar›n› kullanan medyan›n farkl› türlerine eriflim sa¤layabilmektedir. Böylece tüketiciler ve kullan›c›lar, özel ve belirli ihtiyaçlar›na hizmet eden, bireysellefltirilmifl menüler tasarlayan kendi medyalar›n› özellefltirilebilmifllerdir.

Üretim Her türlü medya metni ve içeri¤i ile olan etkileflimin esnekli¤iyle ve s›radanl›¤›yla medyan›n üretim alan›nda da karfl›lafl›lmaktad›r. Yap›m teknolojileri ve süreçlerindeki geliflmeler, kitlesel medya üretim sektörünü flekillendiren endüstriyel organizasyonlar›n merkezileflmifl yöntemlerine meydan okumaktad›r. Mevcut yay›nc›l›k teknolojilerinin bilgisayar tabanl› iletiflimle birleflmesi medya üretiminde yeni alan-

8. Ünite - Mobil ‹nsana Do¤ru: Yeni Medya

lar›n ortaya ç›kmas›n› sa¤lam›flt›r. Farkl› medya yap›m süreçleri aras›ndaki geleneksel s›n›rlamalar ve tan›mlar k›r›lm›fl, ustal›k gerektiren medya içerik üretimleri, bilgi teknolojisi becerilerinin biçimlendirdi¤i daha genel, herkesin üretip da¤›t›m›n› yapabilece¤i biçimlere dönüflmüfltür. ‹çerik üretimleri ve program yap›mlar› hafif ve ucuz teknolojiler sayesinde stüdyolardan sokaklara tafl›nm›flt›r. Seksenli y›llar›n ba¤›ms›z televizyon yap›mc›lar›n› 1990’larda say›sal içerik üreten yap›mc›lar izlemifltir. ‹ki binli y›llarda ise bunlara “ev yap›mc›lar›” eklenmifltir. Yirmi birinci yüzy›lda kolay ulafl›labilir internet ve ucuz bilgisayar teknolojisi ile daha önceden hiç duyulmam›fl yeni ifl alanlar› ve meslekler ortaya ç›km›flt›r. Mevcut medya flirketleri, sahip olduklar› avantajlar› yeni durumlar› içerisinde konumland›r›rken, bunu da “bilgi ekonomisi” olarak adland›rmaktad›rlar.

MEDYA YÖNDEfiMES‹

N A M A Ç

5

Medya yöndeflmesi kavram›n› aç›klamak ve yöndeflmenin teknolojik, endüstriyel, içerik ve hizmet aç›lar›ndan nas›l gerçekleflti¤ini kavramak.

Yöndeflme (convergency), telekomünikasyon, medya ve bilgisayar teknolojisi ile altyap›lar›n›n bir araya gelmesidir. Bu birleflmeyi mümkün k›lan fley ise say›sallaflmad›r. Bugünün haberleflme teknolojilerinin ve kitle iletiflimi, yay›nc›l›k teknolojilerinin say›sal dönüflümleri ile bilgisayarlar aras› veri iletiflimini olanakl› k›lan say›sal a¤ yap›lanmas›n›n bir araya gelerek oluflturdu¤u bu yap›lanma üç seviyede gerçekleflir: • Teknolojik yöndeflme • Endüstriyel yöndeflme • ‹çerik ve hizmet yöndeflmesi

Teknolojik Yöndeflme Bugünün ev, okul ve ifl bilgisayarlar›, televizyon setleri, radyolar›, CD ve DVD oynat›c› ve kaydedicileri, say›sal kameralar, taray›c›lar, faks makineleri, video oyun konsollar›, internet, haberleflme uydular› ve cep telefonlar›, kitle iletiflimi ile bir noktadan bir noktaya iletiflim aras›ndaki s›n›rlar›n iç içe geçmeye bafllamas›na neden oldu. Bu geliflmenin ilk ç›k›fl noktas› say›sal iletiflim olmakla birlikte, elektronik sinyalleri iflleyen ve depolayan minyatür devreler olan mikroifllemcilerin h›zl› geliflimi ve çok büyük kapasitelere kadar say›sal bilgileri ›fl›k h›z›yla tafl›yan bir süper iletken olan fiber optik kablo teknolojisi, bu yöndeflmenin olanakl› hale gelmesini sa¤layan teknolojiler olmufllard›r. Bugün saniyede yaklafl›k bir milyar ifllem yapan mikroifllemciler bilgisayarlar› kuvvetlendirip hareketli görüntü gibi yüksek kapasiteli verilerin ifllenmesini sa¤larken, ayn› zamanda, kiflisel bilgisayarlar›n ucuzlamas›na da yol açt›. Mikroifllemcilerin saniyedeki ifllem say›s› geliflen teknolojiyle her geçen gün artmaktad›r. Di¤er taraftan da, bütün dünyay› bir örümcek a¤› gibi saran fiber optik teknolojisi, eski bak›r telefon kablolar›n›n ve koaksiyel televizyon kablolar›n›n tafl›yabildi¤i bilgiden yaklafl›k 150.000 kez daha fazla veri tafl›yabilen optik lazer ›fl›n›n› dünyan›n bir ucundan di¤er ucuna an›nda ulaflt›rmaktad›r. Bugün yaklafl›k k›rk fiber optik lif, bir milyondan fazla s›k›flt›r›lm›fl say›sal telefon konuflmas›n›, iki bin kablolu TV kanal›n› tafl›yabilmektedir. Telefon sinyalleri ve her türlü say›sal kodlanm›fl bilginin yeterli bant geniflli¤ini sa¤lamas› nedeniyle, yay›nc›l›k kanallar›, telekomünikasyon

189

190

Toplum ve ‹letiflim

flirketleri, kablolu iletiflim sa¤layan yay›nc›lar, kulland›klar› eski bak›r ve koaksiyel kablolar› fiber optik kablolarla de¤ifltirmektedirler. Bin dokuz yüz seksenlerin ortalar›nda mobil telefonlar›n, faks cihazlar›n›n, CD’’lerin, kablolu ve uydu televizyonlar›n, kiflisel bilgisayarlar›n ve video oyunlar›n›n ortaya ç›k›fl› bu yöndeflmenin ilk ipuçlar›n› veriyordu. Bu dönemin en önemli sorunu, hem sektörel anlamda servislerin s›n›rl› hem de pahal› ve ulafl›lmas› zor olmas› nedeniyle çok az say›da insan›n kullan›c› olmas›yd›. Doksanl› y›llarda ise, internetin ve kiflisel bilgisayarlar›n h›zla büyümesi, yöndeflmifl medyan›n yükseliflini haber veriyordu. Say›sallaflan içerikler (metin, görüntü, ses, video) telekomünikasyon a¤lar› üzerinden tafl›n›rken, kullan›c›lar kiflisel bilgisayarlar yoluyla içeriklere internet üzerinden ulaflmaya bafllad›lar. ‹ki binli y›llara bu birleflme çizgisinde giren yeni medya, videonun ve sesin yüksek h›zlarda tafl›nmas› sayesinde araç yelpazesini mobil telefonlardan say›sal televizyona kadar geniflletti. fiekil 8.1 Medya Yöndeflmesi

Say›sal uydular ve kablolu a¤larla birleflen say›sal ve etkileflimli televizyon (interactive television), say›sal teknolojiyle radyo frekans›n› birlefltiren say›sal karasal televizyon yay›nc›l›¤› (digital terrestrial television), internet üzerinden yay›n yapan internet radyolar› ve internet protokol televizyonu (IPTV) yeni medyan›n say›sal kitle iletiflim araçlar› oldular. Bu yöndeflmenin bugün için en son noktas› ise, telekomünikasyonun en geliflmifl modeli hücresel mobil iletiflimi (cep telefonu) ile avuç içi bilgisayarlar›n (PDA - Personal Digital Assistant) ve internetin birleflmesi sonucunda her türlü say›sal veri (metin, ses ve video) al›flveriflinin gerçekleflmesidir. Nihayetinde kullan›c›lar›n her an ve her yerde tüm say›sal dünyaya ulaflmalar›n› sa¤layan bu yöndeflmenin kitle iletiflimiyle birleflti¤i en uç nokta ise mobil televizyon olmufltur.

Endüstriyel Yöndeflme Say›sal yeni medya sistemi basit olarak sadece teknolojik bir de¤iflimi ifade etmez. Ekonomik, politik ve kültürel etkileri medyay› yeniden flekillendirmektedir. Bu yap›lanma içerisinde teknolojik yöndeflme beraberinde endüstriyel yöndeflmeyi de getirmektedir. Bilgisayar ve bilgi ifllem endüstrileri, telekomünikasyon flirketleri ve

8. Ünite - Mobil ‹nsana Do¤ru: Yeni Medya

191

medya sektörü aras›ndaki anlaflmalar, birleflmeler ve devralmalar bu endüstriyel yöndeflmeyi oluflturmaktad›r. Gerçekte bu tip bir yöndeflme sadece bugüne, yeni medyaya özgü de¤ildir. Geleneksel medya içerisinde de gazetelerle birleflen televizyon kanallar›, büyük film stüdyolar›n› alan profesyonel medya ve iletiflim teknolojisi üreten flirketler, yine film endüstrisi içerisinde yer almaya çal›flan sektörün medya devleri hep bu yöndeflmenin örneklerini oluflturdular. Ne var ki, say›sal teknolojilerin bulan›klaflt›rd›¤› s›n›rlar, farkl› sektörlerin de birbirlerinin alanlar›n›n içerisine girmesine yol açt›. Seksenli ve doksanl› y›llarda özellikle telekomünikasyon alan›ndaki kamusal tekellerin özellefltirmeler yoluyla özel sektörün ve en önemlisi de çok uluslu flirketlerin eline geçmesi bu yöndeflmenin de yolunu açm›fl oldu. Türkiye’de de -daha gecikmeli olarak- uydu ve kablo haberleflmesinin Türkiye Telekomünikasyon Kurumundan ayr›larak (2004’te) Türksat ad› alt›nda yar› özelleflmesi, 2005’te de telefon ve internet altyap›s›na sahip Türk Telekomun özellefltirilmesi (%55’i özellefltirildi) bunlara örnek gösterilebilir. Ancak bu konudaki en büyük ve en önemli birleflme, Ocak 2000’de, dünyan›n en büyük internet hizmet sa¤lay›c›s› AOL’nin (America OnLine) yaklafl›k 182 milyar dolar karfl›l›¤›nda geleneksel medya devi Time-Warner’›n bir k›sm›n› sat›n almas› oldu. Bu birleflme 350 milyar dolarl›k de¤erde dev bir flirketi ortaya ç›kard›. Dünya tarihinin en büyük flirket birleflmesi yeni medyadaki yöndeflmenin nedenlerini de çok iyi aç›klamaktad›r: Teknolojik yöndeflmeyle birlikte k›smen kendi içlerinde yöndeflmeyi gerçeklefltirmifl üst düzey organizasyonlar, örgütsel ve teknolojik olarak birbirlerine gereksinim duymaktad›rlar. Örnekte yer alan bu endüstriyel yöndeflme, AOL’nin telekomünikasyon altyap›s› ile Time-Warner’›n kablo flebekeleri, film stüdyolar›, genifl müzik, film ve televizyon program› arflivlerini birlefltirmesi, dünyada ne tür bir e¤ilimin oldu¤unu göstermektedir. Bununla birlikte bu e¤ilim aç›k olarak, analog ve say›sal medyan›n çok büyük, çok kuvvetli ve çok zengin birleflmelerinin sonucu tekelci bir ekonomik yap›lanmay› iflaret etti¤ini göstermektedir. Ortaya ç›kan bu çok uluslu flirketlerin tekelci yap›s›, medyadan beklenen ifllevler ve haberleflme özgürlü¤ü gibi özelliklerin ne kadar etkileflimli bir demokrasi yarataca¤› sorusunu da akla getirmektedir.

‹çerik ve Hizmet Yöndeflmesi Yöndeflmifl ürünler ve hizmetler, kullan›c›n›n iste¤i ile flekillenmifl hizmet servisleri, say›sallaflman›n ve etkileflimin sa¤lad›¤› genifl olanaklar ve geniflbant a¤ altyap›s›n›n avantajlar› ile ortaya ç›kan enformasyon ve medya içeri¤i biçimleridir. Önemli yenilikler, ifl ya da orta ölçekli hizmet sektörleri ile yerel ya da tüketici hizmet sektörleri aras›nda, e¤lence, iletiflim ve enformasyon alanlar› aras›nda geçifller sa¤lad›. Seksenli y›llar boyunca elektronik veri de¤iflimi ve elektronik para transferi sonucu ticari ürünlerin uluslararas› da¤›t›m servisleri arac›l›¤›yla da¤›t›lmas› bu yöndeflmenin ilk iflaretleriydi. Doksanl› y›llarda küçük ofis ve ev ofislerinin oluflturdu¤u hizmet sektörlerinin elektronik ticarete ve veri al›flverifline dahil olmas› bu durumu h›zland›rd›. ‹flin içine internetin de girmesiyle birlikte, internet servis sa¤lay›c›lar›n›n s›radan tüketici/üreticiye verdikleri web alanlar› yoluyla elektronik ticaret yapan internet siteleri ve e-postalar genifl a¤ yap›lanmas› sayesinde doruk noktas›na ç›km›flt›. Ancak 2000’li y›llarda, mobil iletiflimin SMS (Short Message Service) olanaklar› ve say›sal televizyon hizmetleri sayesinde do¤rudan izleyici/tüketiciyi hedef alan yöndeflmifl içerik, ürün ve hizmette bu noktan›n geçilerek s›n›rs›z olanaklar yarat›lmas›n› sa¤lad›.

SMS: Mobil telefonlar arac›l›¤›yla düz metinden oluflan k›sa mesajlar›n gönderilip al›nabilmesi özelli¤idir.

192

Toplum ve ‹letiflim

Say›sal televizyonun, izleyiciye kaliteli ses ve görüntü sunmas›n›n ötesinde, internetin olanaklar›yla bir araya gelmesi ekonomik hayat› gündelik yaflama tafl›rken, ayn› zamanda televizyon üzerinden web sitelerine geçifle izin vermesi ve metin tabanl› enformasyonun kullan›lmas›na olanak tan›mas› görüntülü, sesli ve metin tabanl› içeriklerin de bir araya gelmesini sa¤lad›. Örne¤in, belgesel programlar ile online ansiklopedilerin ba¤lanmas› sayesinde izleyici program› izlerken içeri¤indeki enformasyona daha genifl biçimde eriflece¤i etkileflimli menülere ulaflt›; haber ve güncel meseleleri içeren programlardaki güncel konular›n arkas›nda kalan enformasyonlara ulaflmak için say›sal arflivlere geçifl olana¤› elde etti; popüler diziler, komediler ve filmlerdeki oyuncular hakk›nda, program›n içinden ulaflabilece¤i metinlerle karfl›laflt›; hatta bu dizilerin fanatiklerinin oluflturdu¤u online sitelere televizyon üzerinden an›nda ulaflabildi ya da e¤itim programlar›nda konuyla ilgili yard›mc› materyalleri kullanma flans›n› yakalad›.

YEN‹ ‹LET‹fi‹M TEKNOLOJ‹LER‹, YEN‹ MEDYA VE DE⁄‹fi‹M

N AM AÇ

6

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

Yeni iletiflim teknolojilerinin, yeni medyan›n yaratt›¤› iletiflim biçimlerini aç›klamak, ekonomik örgütlenmeleri ve bu örgütlenmelerin toplumsal yap›y› nas›l de¤ifltirdi¤ini tart›flmak.

Ayd›nlanma ça¤›ndan bu yana gelen ve Marksizm’in de güçlendirdi¤i süreç, tar›m SIRA S‹ZDE toplumlar›ndan sanayi toplumuna ve nihayetinde de sanayi sonras›/enformasyon/bilgi toplumuna do¤ru hareket eder. Bu hareket, ayn› zamanda toplumsal hayat›n ve toplumsal da de¤iflimini ifade eder. Bu de¤iflimin ve döD Ü fi Ü N E L ‹ organizasyonlar›n M nüflümün 21. yüzy›lda ald›¤› son durumu anlamak için teknolojideki yenilenme ile birlikte sosyal organizasyonlar›n küresel a¤ içerisindeki konumlar›na ve iliflkilerine S O R U de bakmak gereklidir. Sanayi Devrimi toplumuna geçiflin dinamikleri ve sonuçlar›yla ilgili bilgilerinizi D ‹ KveK Asanayi T kitab›n›z›n 1. ünitesini yeniden okuyarak pekifltirebilirsiniz.

N N

SIRA S‹ZDE

Dünya, 1970’lerde bafllam›fl, son yirmi y›l içerisinde de h›zlanarak devam eden yap›sal bir dönüflüm süreci içerisindedir. Bu süreç, enformasyon ve iletiflim teknoAMAÇLARIMIZ lojilerine ba¤l› yeni bir teknoloji paradigmas›n›n ortaya ç›kard›¤› çok yönlü bir süreçtir. Teknoloji, toplumlarda pek çok ekonomik, kültürel, toplumsal de¤iflikli¤e yol açarken toplum da kendi ihtiyaçlar›na, de¤erlerine ve teknolojiyi kullananlar›n K ‹ Tolarak A P teknolojiyi flekillendirir. Bu flekillenmenin 21. yüzy›ldaki karilgilerine ba¤l› fl›l›¤› bütün dünyay› fiber optik kablolarla ve uydularla saran a¤lard›r. Yeni toplumsal yap›lar›n ortaya ç›k›fl›n› sadece a¤ (network) yap›lar›na dayanT E L E de¤ildir; V ‹ Z Y O N ancak, say›sal iletiflim a¤lar›na dayanan tüm etkinlik alanlad›rmak do¤ru r›n›n yay›l›m›n›n bu teknolojiye gereksinimi vard›r. Bu sürecin benzerini sanayi toplumunda da görmek mümkündür. Örne¤in, sanayi toplumunun büyük çapta üretim yapan fabrikalar ve buna ba¤l› ifl hareketleri gibi organizasyon biçimlerinin ‹NTERNET ortaya ç›k›fl›nda, elektrik ve elektrikli makinelerle, enerji üretimi ve da¤›t›m›n› yapan yeni teknolojiler rol alm›flt›. Bunun bugünkü karfl›l›¤›, yeni enformasyon ve iletiflim teknolojileri ile enformasyonu h›zla yayan ve iletiflimin h›zla gerçekleflmesini sa¤layan a¤ yap›lar›d›r.

193

8. Ünite - Mobil ‹nsana Do¤ru: Yeni Medya

Resim 8.3 Fiber Optik Kablo

Bu nedenledir ki, “a¤ toplumu” kavram› bu yeni teknoloji paradigmas› ile toplumsal organizasyonlar›n etkilefliminin bir sonucunu ifade eder. “Enformasyon toplumu” ve “bilgi toplumu” kavramlar› yeni ortaya ç›kan bu toplumsal yap›y› tam olarak karfl›lamaz. Bilgi ve enformasyon, bu yeni yap›n›n temel tafllar› olmakla birlikte, toplumsal yap›n›n var olan organizasyonlar› ve kurumlar›na yeni hareket alanlar› ve kabiliyetler sa¤layan, say›sal a¤ teknolojileridir. K›sacas›, “a¤ toplumu”, a¤ yap›s›n›n dü¤üm noktalar›nda toplanan bilgi temelli enformasyonu üreten, iflleyen ve da¤›tan mikro ifllemci ve bilgisayar tabanl› enformasyon ve iletiflim teknolojileri taraf›ndan iflletilen a¤ yap›lar› üzerinde ortaya ç›kan toplumdur. Bu, birbirine ba¤lanm›fl dü¤ümlerin bir sistemidir. Bu sistem aç›k ve esnek bir yap›d›r. Amaçlara ve de¤iflen ihtiyaçlara göre yeni dü¤üm noktalar›n›n eklenmesi ve tekrar hareketlenmesi sonucu bu yap› de¤iflebilir ve yeni biçimlere dönüflebilir. Dolay›s›yla sanayi toplumlar›nda görülen sabit yap›lar›n tersine sabit olmayan esnek yap›lar mevcuttur. fiekil 8.4 bu yap›y› göstermektedir.

De¤iflen Ekonomi Her fleyden önce bu toplumsal yap›y› ekonomik girdileri üzerinden de¤erlendirmek gerekir. Çünkü yap›n›n ekonomik biçimi sanayi sonras› toplumun ekonomik yap›s›ndan çok farkl›d›r. Sanayi toplumunun makinelere dayanan seri üretiminin egemen oldu¤u ekonomik yap›n›n yerini, bilgiye dayal› ve a¤ üzerinde iflleyen bir ekonomik yap› almaktad›r. Bu nedenle “bilgi ekonomisi” ya da “a¤ ekonomisi” olarak tan›mlan›r. Bu yeni ekonomik biçim, bilginin üretimi, da¤›t›m› ve yönetimini organize eden etkili bir biçimdir. Var olan üretime dayal› ekonomilerin bu yap›ya uyarlanmas› verimlili¤in h›zl› art›fl›na neden olmufltur. Örne¤in, bu uyarlamay› sa¤layan ABD ekonomisinde 1996-2005 aras›ndaki verimlilik oran› 1975-95 aras›ndaki oran›n iki kat›ndan daha fazla olmufltur. Bugünün tüm dünya borsalar› a¤ üzerinde h›zla akan bilginin etkisi alt›ndad›r. Herhangi bir çok uluslu flirketin yapt›¤› bir aç›klama, petrol fiyatlar›ndaki de¤iflim ya da yeni bir enerji yat›r›m› haberi saniyeler içerisinde bilgi a¤lar› üzerinden dünyaya yay›lmakta ve ekonomik dengeleri etkilemektedir.

194

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

Toplum ve ‹letiflim

Bilgi ve a¤ ekonomisinin yaratt›¤› bu h›zl› de¤iflim küresel anlamda dört temel de¤iflikli¤i de iflaret eder: 1. A¤ endüstrileri geliflmektedir. Bu, ne kadar çok mobil telefon, bilgisayar ya da internet kullan›c›s› varsa a¤ üzerindeki tüm yap›lar›n kuramsal olarak daha de¤erli olaca¤› yaklafl›m›na dayan›r. 2. Bilgi ürünleri, do¤as› gere¤i rakipsiz ve tükenmezdir. Dolay›s›yla yat›r›m maliyetleri -yaz›l›m olarak- karfl›land›ktan sonra maliyetsiz olarak sonsuz say›da kopyalanabilir. 3. Hiçbir ürünün ayn› olmad›¤› kiflisellefltirilmifl ürünler ortaya ç›kmakta ve yayg›nlaflmaktad›r. 4. Sermayenin küresel hareketlili¤i ekonomilerin iflleme sistemini temelden de¤ifltirmektedir. Ancak tüm bu de¤iflimlerin uzun vadeli etkilerinin henüz tam olarak anlafl›lamamas› ve ortaya ç›kmam›fl olmas›, ekonomi uzmanlar›n›n ve araflt›rmac›lar›n yeni analiz modellerine yönelmelerine neden olmufltur. Bu yeni ekonomik yap› ayn› zamanda ifl gücünün de dönüflümüne yol açm›flt›r. Sanayi devriminin bafllang›ç dönemine bak›ld›¤›nda, örne¤in ABD’de 1800’de, 1.5 milyon olan ifl gücünün % 87.2’si tar›m, 1.4’ü sanayi, 11.3’ü hizmet, 0,2’si enformasyon sektörlerinde çal›fl›rken, 1900’de 29.2 milyon olan ifl gücünün % 35.3’ü SIRA S‹ZDE 25.1’i hizmet, 12.8’i enformasyon sektöründe çal›flm›fl ve tar›m, 26.8’i sanayi, 1980’de bu rakamlar 95.8 milyon ifl gücünün % 2,1’inin tar›m, 22.5’inin sanayi, 28.8’inin hizmet, 46.6’s›n›n enformasyon sektöründe çal›flmas› fleklinde de¤iflmiflD Ü fi Ü N E L ‹ M tir. Enformasyon ve iletiflim sektöründeki bu geliflim göz önüne al›nd›¤›nda 21. yüzy›lda enformasyon ve iletiflim sektöründeki ifl gücünün di¤er sektörlere göre S O R U çok daha fazla olaca¤›n› öngörmek de yan›lt›c› olmasa gerek. Dünyan›n önde D ‹ Kgelen K A T ifl dergilerinden biri olan Forbes’in 2006 y›l›nda yapm›fl oldu¤u de¤erlendirmeye göre; dünyan›n en büyük 500 flirketi aras›ndaki 70 flirket enformasyon, iletiflim, telekomünikasyon, biliflim ve medya sektöründe çal›flan flirketlerdir. SIRA S‹ZDE

N N

‹fl gücündeki bu art›fl›n en temel nedeni a¤ yap›lar›n›n etki alan›n›n kifliye sundu¤u özelAMAÇLARIMIZ olanaklard›r. Bir bilgisayara ve a¤ ba¤lant›s›na sahip her birey çok küçük sermayelerle, hatta sermayesiz, bu ekonomik döngüye kat›labilir. Ancak, bu, oldukça yüksek ve uzmanlaflm›fl bir e¤itim sayesinde mümkün olabilmektedir, en A P Dolay›s›yla sanayi sonras›ndaki ekonomilerin tek elden yöneaz›ndan fluKan‹ Tiçin. tildi¤i merkeziyetçi yap›n›n yerini merkezî olmayan yap›lar›n ve organizasyonlar›n almaya bafllad›¤› görülmektedir. Bu, özerk ifl alanlar›n›n ortaya ç›kmas›n› da sa¤laT E Lzamanda E V ‹ Z Y O N bu a¤lar, sanayi toplumundaki yerleflik yerel iflçilerin aksine m›flt›r. Ayn› küresel ölçekte iflçiler yaratm›flt›r.

De¤iflen‹ N‹letiflim Biçimleri TERNET

A¤ toplumunun merkezinde yer alan en temel özellik, içerisinde medyan›n da yer ald›¤› iletiflim alan›ndaki dönüflümdür. Bu dönüflümün birincil tan›mlamas›, a¤ iletifliminin “birçok noktadan birçok noktaya” do¤ru bir iletiflim sürecini ifade etmesidir. Bu hem bireyler aras› iletiflimin “noktadan noktaya” hem de kitle iletifliminin “noktadan kitleye” olan süreçlerinin birleflimidir. Bu birleflmenin ortaya ç›kard›¤› temel özellikler flunlard›r: • ‹leti, uzmanlaflm›fl bireyler taraf›ndan oluflturup düzenlendi¤i gibi, her bir birey taraf›ndan da oluflturulabilir, düzenlenebilir ve da¤›t›labilir.

195

8. Ünite - Mobil ‹nsana Do¤ru: Yeni Medya

• ‹leti, bir kifliden bir kifliye, bir kifliden belirlenmifl ya da belirlenmemifl bir kitleye, bir gruptan ya da kurulufltan bir kitleye ve hatta tek tek bireylere gönderilebilir. • ‹letiyi alan kifli, yani al›c›, ald›¤› iletiye an›nda geri bildirim gönderebilir. S‹ZDE • ‹leti, çok h›zl› bir flekilde birden çok kanal arac›l›¤›yla SIRA efl zamanl› ve efl zamans›z da¤›t›labilir. • Al›c›, kendi kontrolüyle, a¤a ba¤lanabilir bir araç yard›m›yla seçebiD Ü fi Ü N iletileri EL‹M lir ya da engelleyebilir. • Al›c›, araçlara sahip olmak kofluluyla, istedi¤i anda ve ortamda istedi¤i iletiS O R U yi alabilir ya da arayabilir ve bunu hareket halindeyken de yapabilir.

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT Bu özellikleri 1. ünitenin “Kitle ‹letiflimi ve Kitle ‹letiflim Araçlar›” bölümündeki bilgilerle karfl›laflt›rarak daha iyi anlayabilirsiniz.

SIRA S‹ZDE

fiekil 8.2 Bireyler Aras› ‹letiflim

Kitle ‹letiflimi

AMAÇLARIMIZ

D‹KKAT

N N

SIRA S‹ZDE

fiekil 8.3

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

‹NTERNET

fiekil 8.4 A¤ ‹letiflimi

Bireyler aras› iletiflim, kitle iletiflimi ve a¤ iletifliminde iletiflim sürecinin temel özelliklerini ve farkl›ll›klar›n› fiekil 8.2, 8.3 ve 8.4’te görmektesiniz.

196

Toplum ve ‹letiflim

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

Anlafl›laca¤› gibi, yeni iletiflim sisteminin merkezinde “bireysellik” yer almaktad›r. ‹letiflim kamusal bir alanda oluflmakla beraber, biliflsel süreç kitlesel olmaktan çok bireye yönelik gerçekleflmektedir. Bireyin kendi ihtiyaçlar›na ve seçimlerine göre belirledi¤i iletiflim türü ve a¤›, gerçekleflen iletiflimin yeni medya teknolojileri üzerinden bireyselleflmesini sa¤lam›flt›r. Bu bireyselleflme tabii ki tek tarafl› olarak sadece birey merkezli gerçekleflen bir süreç de¤ildir. Hiç kuflkusuz yeni medya sistemleri, insanlarla toplumsal organizasyonlar ve kurumlar aras›ndaki SIRA iliflkilerin S‹ZDE belirledi¤i bir süreç içerisinde kifliye özel bilgiyi ve enformasyonu üretmektedir. Dolay›s›yla, iletiflim, televizyonun, radyonun, yaz›l› bas›n›n, görsel-iflitsel ürünÜ fi Ü N E L ‹ M müzik kay›tlar›n›n ve da¤›t›m›n›n, ve online ticari flirketlerin lerin, kitapD bas›m›n›n, içerisinde yer ald›¤›, hem küresel hem de yerel olan medya iletiflim kümelerinin etraf›nda organize Bu yap›lanma içerisinde medya organizasyonlar›n›n S O R edilmektedir. U ve flirketlerin farkl› flekillerde birleflerek çok uluslu yap›lar›n ortaya ç›kmas›, iletiflimin hem küresel hem yerel, hem genel hem de özel olmas›n› sa¤lam›flt›r. D‹KKAT Giderek ayr›flan al›c›lar/izleyicilerle oluflan toplumsal gruplar bir kitle iletiflim sisteminden özellefltirilmifl ve ayr›mlanm›fl bir çoklu ortam sistemine do¤ru ilerleSIRA S‹ZDE mektedir. Yeni medyada gün geçtikçe büyüyen teknolojik alan›n genifllemesi ayn› hipermetinler içerisinde birçok iletiflim kayna¤›n›n ve içeri¤inin birleflmesini sa¤lamakta; dolay›s›yla, çeflitlendirilmifl içerik bu farkl› al›c› gruplar›na iletilecek enforAMAÇLARIMIZ masyon aç›s›ndan çok daha fazla esnek hale gelmektedir. Böylece say›sal iletiflim, merkezileflen bir yap›sal biçim olmaktan uzaklaflmaktad›r. Tüm bunlar “bireyselleflen kitle iletiflimi” kavram›n› getirmektedir. Bu, kiflinin K ‹ T A P kendi kendine yönetti¤i ve kontrol etti¤i bir kitle iletiflim sistemidir. Sistem tüketicinin üretici konuma gelmesini sa¤larken ayn› zamanda, tüketicinin üretti¤i içeri¤i rahatça da¤›tabilece¤i araçlar› da sa¤lamaktad›r. Örne¤in, internette kiflilerin TELEV‹ZYON kendi kay›t cihazlar›n› kullanarak üretti¤i görsel iflitsel ürünleri paylaflt›¤› alanlar mevcuttur.

N N

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

Resim 8.4 Ses ve görüntü içeriklerinin paylafl›ld›¤› siteler yayg›nlaflmaktad›r.

‹ N T E R Niçeriklerin ET Sesli ve görüntülü paylafl›ld›¤› youtube.com, myspace.com gibi birçok siteyi siz de internet üzerinde bulabilirsiniz.

197

8. Ünite - Mobil ‹nsana Do¤ru: Yeni Medya

Kifliselleflen bu say›sal kitle iletifliminin son dönemlerdeki anahtar kelimelerinden biri de mobil iletiflim kavram›d›r. Mobil terimi, kablosuz ba¤lant› sayesinde iletimin her yerden, herkes taraf›ndan ve herhangi bir ayg›tla yap›labildi¤ini ve her yerden al›nabildi¤ini ifade ediyor. Kablosuz iletiflimin bu yeni formlar› mobil telefon iletifliminden, SMS, WiFi ve WiMax’e (Worldwide Interoperability for Microwave Access) uzanan bir yelpazede yer almaktad›r. ‹letiflim teknolojilerinin bugün için bu uç noktas›n›n kitle iletifliminde “mobil TV” olarak ortaya ç›kmas› a¤ toplumunun “hipersosyal” yap›s›na, mobil insan ça¤›na iflaret etmektedir.

WiFi: Wireless Fidelity kelimelerinin ilk iki harfinin birlefltirilmesiyle ortaya ç›kan kavram, basitçe kablosuz a¤ demektir. WiMax: ‹nternetin yüksek h›zda kablosuz olarak maksimum 50 kilometrelik bir alana yay›lmas›n› sa¤layan teknoloji.

Resim 8.5 Mobil TV

Yeni iletiflim teknolojileri, hayli h›zl› olmas›, eriflim kolayl›¤›, yüksek saklama veya arflivleme kapasitesi ve yeni hizmet alanlar› yaratmas› nedeniyle önem tafl›maktad›r. Yeni medyan›n bu özellikleri, toplumlar›n ekonomik, politik ve sosyal yaflamlar›nda önemli de¤iflikliklere yol açmakt›r: 1. Enformasyon Miktar›nda Art›fl: Yeni iletiflim teknolojilerinin getirdi¤i en önemli de¤ifliklik, halk›n veya ortalama insanlar›n elde edebildi¤i enformasyon ve bilgi miktar›nda önemli bir art›fl›n olmas›d›r. Yeni iletiflim teknolojilerinin sa¤lad›¤› yeni kanallar, var olan enformasyona, haber ve bilgiye ulaflmay› kolaylaflt›rm›flt›r. ‹letiflim kanallar›ndaki art›fl, arflivler, müzeler, kütüphaneler veya kitle iletiflim araçlar› gibi kurumlar›n depolad›klar› bilgilere bilgisayarlar arac›l›¤›yla halk›n eriflimini kolaylaflt›rm›flt›r. Ayr›ca, iletiflim kanallar›n›n nicel art›fl› enformasyona olan talebi art›r›rken, enformasyon üretiminde de miktar olarak art›fl yaflanmaktad›r. 2. ‹letiflim Sürecinde H›zlanma: Yeni iletiflim teknolojileri haberin, bilginin ve enformasyonun çok h›zl› yay›l›m›n› sa¤lamaktad›r. Uydular ve bilgisayar a¤lar›n›n haberleflme amaçl› kullan›m›yla zaman ve mekândan kaynaklanan s›n›rlar ortadan kalkm›fl dünyan›n her yerinden canl›, görüntülü ve sesli 24 saat boyunca enformasyon, haber ve bilgi yaymak ve bunlara eriflmek mümkün hale gelmifltir. 3. Al›c›n›n Kontrolünün Art›fl›: Yeni iletiflim teknolojileri, hedef veya al›c›lar›n iletiflim süreci üzerinde kontrolünün artmas›n› sa¤lamakta, al›c›n›n içerik üzerindeki denetiminin artmas›, iletiflim sürecini geleneksel medyaya k›yasla demokratiklefltirmektedir. Örne¤in, televizyonda uzman bir konukla söylefli yap›lmaktayken izleyicilerin telefon, e-mail veya cep telefonuyla mesaj göndererek sorularla programa kat›lmas› içeri¤i belirlemifl, izleyicilerin ihtiyaç ve talepleri do¤rultusunda bir konuflma gerçekleflmifl olacakt›r.

198

Toplum ve ‹letiflim

Yeni iletiflim teknolojilerinin böylesi bir demokratiklefltirme potansiyeline ra¤men, programlar›n yay›n sorumlular›n›n veya eflik bekçilerinin baz› sorular› seçmesi ve di¤erlerini göz ard› etmesi; baz› görüfllerin yay›nda dile getirilmesine olanak tan›mas› veya sansürlemesi gibi bir kontrol mekanizmas› da varl›¤›n› hâlâ sürdürmektedir. 4. Kitlesel Yay›nc›l›ktan Dar Kapsaml› Yay›nc›l›¤a Yönelme: Yeni iletiflim teknolojileri ile bir geleneksel medya olan televizyon gibi genel ve çok genifl topluluklar› hedefleyen yay›nc›l›k politikas› benimsenmemektedir. Bunun aksine özellikleri bilinen, kapsam› dar ve hedefi belirlenmifl olan gruplar için iletiler haz›rlanmaktad›r. Böylesi bir yay›nc›l›k ise, politikac›lar ve reklâm verenlerin istedikleri hedeflere h›zl› ve do¤rudan ulaflmalar› aç›s›ndan avantajlar sa¤lamaktad›r. 5. Kitle ‹letifliminde Sahiplik ve Kontrolün Azalmas›: Geleneksel medya hem araçlar›n sahipli¤i hem de içeri¤in denetlenmesi anlam›nda hayli merkeziyetçi bir yap›ya sahiptir. Ülke içinde televizyon kanallar›, radyo istasyonlar› ve gazeteler birkaç ya da s›n›rl› say›da sermaye sahibinin veya grubunun elindedir. Uluslararas› düzlemde de geliflmifl ülkeler lehine bir tekel ortam› vard›r. Yeni iletiflim teknolojilerinin geliflimi yay›nc›l›k alan›nda tekelleflmenin gücünü k›rmaktad›r; internet gibi ortamlarda bireyler kendi iletiflim ortamlar›n› yaratabilmekte, uydu yay›nc›l›¤› ile genifl bir alana seslerini duyurabilmektedir. Örne¤in, El-Cezire televizyonu Orta Do¤u’daki savafl, çat›flma veya krizleri bat›l› medyadan farkl› bir perspektifle tüm dünyaya duyurmaktad›r. 6. Etkileflim Kapasitesinde Artma: Yeni iletiflim teknolojilerinin kitle iletiflim sürecine kazand›rd›¤› en önemli yenilik, kaynak ile al›c› aras›ndaki etkileflimi art›rmas›d›r. Geleneksel medyada al›c› veya izleyiciler program içeriklerinin pasif birer tüketicisi durumundayken, yeni medya ortamlar›nda sürece dâhil olup, içeri¤in biçimlenmesinde etkili olabilmektedir. Böylelikle kitle iletiflimi tek yönlü olmaktan kurtulmaktad›r. SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

3

Yeni medyan›n insanlar SIRA S‹ZDE ve toplum üzerindeki etkileri k›sa ve uzun dönemde nas›l olabilir? Say›sal, sanal, kiflisel ve mobil olan bu iletiflim biçimi, dünyay› daha iyi anlaÜ fi Ü N E L ‹ M mak, yeni Dteknolojilerin kamusal rolünü tart›flmak ad›na, toplumsal olarak hem negatif hem de pozitif bak›fllar›n ve söylemlerin ortaya ç›kmas›na da do¤al olarak neden olmufltur. S O R UYeni teknolojilerin ifl alanlar›n› ve meslekleri yok etti¤i; insanlar›n kapasitelerinin üzerinde bilgiyle yüklenmelerine neden oldu¤u; say›sal teknolojileri kullan›p kullanamaman›n toplumsal bir d›fllanma nedeni oldu¤u; “büD‹KKAT yük birader”in nüfuz alan›n› geniflletti¤i; teknolojik geliflmenin özellikle askeri güçler taraf›ndan kontrol edildi¤i; teknolojinin insafs›zca yaflam tempolar›n› yükSIRA S‹ZDE seltti¤i; bioteknolojilerin çevresel tahribat›n ana noktas› oldu¤u; üçüncü dünya ülkelerinin teknolojiye de¤il birincil düzeydeki insani ihtiyaçlara gereksinim duydu¤u; çocuklar›n kitap okumak yerine internette “chat” yaparak ya da mobil telefonAMAÇLARIMIZ larla mesajlaflarak cahil kald›klar›; yeni teknolojilerin fliddeti körükledi¤i ve hatta terörizm taraf›ndan kullan›ld›¤›; insan›n sihirli dokunuflunun azald›¤› ve teknolojinin insanlar› bir dünyada yaflad›¤›m›z› söyleyen tezlere karfl› tam K ‹yabanc›laflt›rd›¤› T A P tersini söyleyen antitezlerin tart›fl›ld›¤›n› ve ancak uzun vadede yap›lan araflt›rmalarla sonuçlar al›naca¤›n› da söylemek mümkündür.

N N

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

‹NTERNET

8. Ünite - Mobil ‹nsana Do¤ru: Yeni Medya

199

Özet

N A M A Ç

1

N AM A Ç

2

Yeni medya kavram›n› tan›mlamak Bilgi ve enformasyonun görsel ve iflitsel olarak

N AM A Ç

3

Yeni medyay› geleneksel medyadan farkl›laflt›ran özellikleri s›ralamak.

sahip oldu¤u analog yap›s›n›n say›sala dönüflü-

Geleneksel medyaya göre yeni medyay› farkl›-

mü, internetle beraber iletiflim teknolojilerinin

laflt›ran ana özellikler flunlard›r: Say›sal ve a¤a

geniflleyen a¤ yap›s› ile kablosuz ve mobil iletifli-

ba¤lanabilir olmas› nedeniyle bilgi h›zla bir nok-

min ortaya ç›kard›¤› “yeni” durumu medya için

tadan bir çok noktaya gönderilebilir ya da al›na-

geleneksel olandan farkl› bir durumu ifade et-

bilir; kapsama alan› çok genifltir; s›k›flt›r›labilir ol-

mektedir. Yeni medya, yay›nc›l›¤›n, bilgisayar ve

mas› nedeniyle çok büyük kapasiteli bilgiler ra-

biliflim teknolojileri ile telekomünikasyon a¤lar›-

hatl›kla küçük alanlara (belleklere) depolanabi-

n›n birleflmesi sonucu ortaya ç›kan teknolojidir.

lir; geri bildirimin an›nda yap›labildi¤i, al›c›n›n

Fakat bu sadece bir teknolojinin ifadesi olmak-

kontrolünde ve yönlendirmesinde bir etkileflime

tan öte yeni bir bireysel ve toplumsal yaflam pra-

sahiptir; her türden farkl› bilgi tek bir araçta bir-

ti¤inin de ifadesidir.

lefltirilip kullan›labilir; ba¤lant›lar arac›l›¤›yla a¤ üzerinde geçifl yap›larak tüm metinlerin birbiri-

Analog ve say›sal (dijital) kavramlar›n› anlat-

ne ba¤land›¤› bir metin (hipermetin) yap›s›na

mak, analogdan say›sal teknolojilere nas›l ve ne-

sahiptir.

den geçildi¤ini aç›klamak. Herhangi bir bilginin (yaz›, ses, görüntü) kimyasal ve fiziksel yollarla kopyas›n›n ç›kar›lmas›-

N A M A Ç

4

Yeni iletiflim teknolojilerinde ve yeni medyada bilgi ve enformasyonun kimler taraf›ndan, na-

na analog kay›t denir. Bas›l› materyaller (gaze-

s›l ve hangi yollarla üretildi¤ini ve tüketildi¤ini

te, kitap, dergi), film malzemesi (foto¤raf, film)

kavramak.

ve manyetik bir yüzey üzerine yap›lan ses ve

Geleneksel medyan›n bir noktadan kitleye olan

görüntü (ses ve video bantlar›) kay›tlar›, elek-

merkezî da¤›t›m›ndan farkl› olarak yeni medya-

tromanyetik radyo dalgalar› (radyo ve televiz-

da, bilgi ve enformasyon bilgisayar sistemleri ve

yon) hepsi birer analog kay›tt›r. Say›sal ise, bil-

a¤ yap›s› sayesinde çok noktadan çok noktaya

gisayar mikro ifllemcileri arac›l›¤›yla bilgisayar

da¤›t›l›r olmufltur. Bu, geleneksel medyan›n bü-

dili (0 ve 1) kullan›larak bilginin kodlanmas›-

yük ölçekli üretim ve da¤›t›m organizasyonlar›n›

d›r. Analog kopyada bilgi kayba u¤rarken, say›-

ortadan kald›rmasa da, tek bir kanaldan tek bir

salda bilgi ne kadar ço¤altma yap›l›rsa yap›ls›n

içeri¤in kitleye ulaflt›r›lmas› yerine ayn› kanaldan

hemen hemen hiçbir kayba u¤ramaz. Ayr›ca sa-

farkl› içeriklerin, ihtiyaçlar›na göre farkl› insanla-

y›sal bilginin analo¤a göre kolayca yönlendiri-

ra istenildi¤i anda ulaflt›r›lmas›n› sa¤lam›flt›r. Bu-

lebilme, bir a¤ arac›l›¤›yla h›zl› ve kolay payla-

nunla birlikte endüstriyel üretimin yan›nda, in-

fl›labilme, küçük alanlara s›k›flt›r›larak depola-

sanlar›n a¤a ba¤l› bilgisayar altyap›lar›n› kullana-

nabilme ve uzun süre saklanabilme avantajlar›

rak yapt›klar› kiflisel içerik üretimi ve da¤›t›m› da

vard›r.

mümkün olmufltur.

200

N AM A Ç

5

Toplum ve ‹letiflim

Medya yöndeflmesi kavram›n› aç›klamak ve yöndeflmenin teknolojik, endüstriyel, içerik ve hizmet aç›lar›ndan nas›l gerçekleflti¤ini kavramak. Medya yöndeflmesi, telekomünikasyon, medya ve bilgisayar teknolojilerinin, bu teknolojilerin sahibi olan endüstriyel organizasyonlar›n, ortaya ç›kan hizmetlerin ve say›sal içeriklerin bir araya gelmesini, birleflmesini ifade etmektedir. Say›sallaflan bilginin her türlü araç ve ortamda kullan›labilir ve dönüfltürülebilir olmas›, bilgiyi ve enformasyonu tafl›yan telekomünikasyon teknolojileri ile bu bilgiyi ve enformasyonu iflleyen bilgisayar altyap›l› araçlar›n ve nihayetinde de hem kitlesel hem de bireysel anlamda tüketiciye sunan medyan›n araçlar›n›n bir araya gelmesi teknolojik yöndeflmedir. Endüstriyel yöndeflme ise, bu ayr› teknolojileri kullanan ve pazarlayan sektörlerin anlaflmalar, birleflmeler ve sat›n almalar yoluyla bir araya gelmesidir. Bu yeni iletiflim biçiminin kullan›c› odakl› olmas› sunulan farkl› içerikleri ve hizmetleri birlefltirmifl, kullan›c›n›n birçok ihtiyac›n› bir arada karfl›lamas›n› sa¤layan bir yap›ya dönüflmüfltür.

N AM A Ç

6

Yeni iletiflim teknolojilerinin ve yeni medyan›n yaratt›¤› iletiflim biçimlerini aç›klamak, ekonomik örgütlenmeleri ve toplumsal yap›y› nas›l de¤ifltirdi¤ini tart›flmak. Sanayi toplumunda elektrik, makine ve enerjiye dayal› ekonomik ve toplumsal yap›, 21. yüzy›lda bilgisayar, iletiflim teknolojileri ve a¤ yap›s› temelli bilgi ve enformasyona dayal› bir yap›sal de¤iflime yöneldi. Sanayi toplumunda tar›mdan sanayiye do¤ru olan ifl gücü ve ekonomi, sanayiden enformasyona do¤ru bir geçifl yaflamaktad›r. A¤ yap›s›n›n sa¤lad›¤› h›z ve olanaklar büyük ölçekli ekonomik organizasyonlar›n yan›nda bireysel olarak da kiflilerin ekonomiye dahil olmas›n› sa¤lad›. Büyük bir hacim oluflturan bu yap›, bilginin üretimini, da¤›t›m›n› ve yönetimini organize eden “a¤ toplumu” ve “a¤ ekonomisi” kavramlar›n› da ortaya ç›karm›flt›r. Birey odakl› olan yap›sal de¤iflim ayn› zamanda iletiflim biçimini de de¤ifltirerek “çok noktadan çok noktaya” bir iletiflimi oluflturdu. Yeni iletiflim teknolojilerinin kablolu ve uydu ba¤lant›l› yap›s›ndan kablosuz mobil iletiflime kadarki yeni yelpazesi içerisinde oluflan yeni medya da birey odakl› iletiflime olanak sa¤layan, merkeziyetçi yap›s›ndan ç›karak daha esnek, bireysellefltirilmifl bir kitle iletiflimine yönelmifltir.

Jean Baudrillard (1929-2007) Ça¤›m›z›n toplumsal ve kültürel olgular›na iliflkin keskin elefltiriler içeren yaz›lar›yla araflt›rmac›lar› etkilemifl olan Baudrillard, post modern kurama yön veren düflünürlerden biridir. Kitle iletiflim araçlar›, toplumsal cinsiyet, ›rk, tüketim, yüksek teknoloji toplumu, sanat, yeni iletiflim teknolojilerinin etkileri, de¤iflen yaflam biçimleri, toplumsal s›n›flar ve daha pek çok konuda kitaplar›, deneme ve makaleleri vard›r. Hiper gerçeklik, simülasyon, simülakr gibi kavramlarla yeni iletiflim teknolojileri üzerine yapt›¤› tart›flmalar iletiflim alan›ndaki kuramsal çal›flmalara yol gösterici olmufl, farkl› bak›fl aç›lar› kazand›rm›flt›r.

8. Ünite - Mobil ‹nsana Do¤ru: Yeni Medya

201

Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi yeni medyay› oluflturan ana teknolojilerden biri de¤ildir? a. Say›sal teknolojiler b. Telekomünikasyon teknolojileri c. Bilgisayar teknolojileri d. A¤ (network) teknolojileri e. Analog teknolojiler

6. Bilgi ve a¤ ekonomisi küresel anlamda ne tür bir de¤iflime yol açm›flt›r? a. ‹fl gücünün azalmas› b. Kiflisellefltirilmifl ürünlerin ortaya ç›kmas› c. A¤ endüstrilerinin giderek azalmas› d. Üretim maliyetlerinin artmas› e. fiirketlerin yerelleflmesi

2. Afla¤›dakilerden hangisi say›sal bilginin özelliklerinden biri de¤ildir? a. Yönlendirilebilirlik b. Soyutluk c. A¤a ba¤lanabilirlik d. Merkeziyetçilik e. S›k›flt›r›labilirlik

7. Yeni medyan›n yaratt›¤› iletiflim süreci ne odakl›d›r? a. Toplum b. Kitle c. Birey d. Ulus e. Küre

3. Bir nesnenin fiziksel ve kimyasal yollarla üretilen kopyas›na ne denir? a. Analog b. Soyutlama c. Say›sal d. Yo¤unluk e. Efllefltirme 4. Afla¤›dakilerden hangisi yeni medyan›n özelliklerinden biri de¤ildir? a. Etkileflimlilik b. Geri bildirim c. Hipermetin d. Tek yönlülük e. Çoklu ortam 5. Say›sal iletiflim sürecinde, teknik düzenlemeler vas›tas›yla izleyici/al›c›n›n kaynak olabilmesi veya program içeri¤i üzerinde kontrolünü art›rmas›na ne ad verilir? a. Düzenleme b. Etkileflim c. Geri bildirim d. Da¤›t›m e. Yöndeflme

8. Afla¤›dakilerden hangisi a¤ toplumundaki iletiflimin özelliklerinden biri de¤ildir? a. ‹letiyi alan kiflinin ald›¤› iletiye an›nda geri bildirim gönderebilmesi b. ‹letinin çok h›zl› bir flekilde birden çok kanal arac›l›¤›yla efl zamanl› ve efl zamans›z da¤›t›labilmesi c. Al›c›n›n kendi kontrolüyle a¤a ba¤lanabilir bir araç yard›m›yla iletileri seçebilmesi ya da engelleyebilmesi d. Al›c›n›n iletiyi hareket halindeyken de alabilmesi e. ‹letinin sadece tek bir noktadan kitleye gönderilmesi 9. Afla¤›dakilerden hangisi yeni iletiflim teknolojileri ve yeni medyan›n yaratt›¤› de¤iflimlerden biri de¤ildir? a. ‹letiflim sürecinin daha h›zl› olmas› b. Dar kapsaml› yay›nc›l›ktan kitlesel yay›nc›l›¤a yönelim olmas› c. Enformasyon miktar›nda art›fl olmas› d. ‹letiflimde al›c› kontrolünün artmas› e. Etkileflim kapasitesinin artmas› 10. Teknoloji, endüstri, içerik ve hizmet yöndeflmesi için hangi alanlarda birleflme olmufltur? a. Telekomünikasyon-bilgisayar teknolojileri-medya b. Otomativ sanayi-telekomünikasyon-medya c. Bilgisayar teknolojileri-medya-yedek parça sanayi d. Telekomünikasyon-medya-bas›n e. Telekomünikasyon-medya-otelcilik

202

“

Toplum ve ‹letiflim

Yaflam›n ‹çinden ..... Hiç düflündünüz mü, yirminci yüzy›l›n bafl›nda aya uçabilece¤imizi öngören çok say›da bilim adam› vard› da kimse oturma odam›zda kanepeye uzan›p ay üzerinde yürüyen insanlar› renkli televizyonlarda seyredebilece¤imizi öngörememiflti. Son on y›ld›r meydana gelen teknolojik de¤ifliklikler, bundan önceki yüzy›lda meydana gelenlere k›yasla daha “devrimci”. Bu devrimlerin d›fl›nda kalan ülkelerin, küresel ekonomide ayakta kalmalar› mümkün de¤il. Nitekim gelece¤i gören siyasi liderler, bilim adamlar›, araflt›rmac›lar teknolojide geri kalmamak için büyük gayret sarf ediyor, gereken kaynaklar› tahsis etmekte hiçbir fedakârl›ktan kaç›nm›yorlar. Bilim, teknoloji, ARGE, entelektüel emek ve yarat›c› bireyin öne ç›kt›¤› bu de¤iflim Sanayi Devrimi’nden daha önemli. Ve yaflam›n tüm boyutlar›n› köklü olarak de¤ifltiriyor. Bilgi ve bilgili insan, ekonominin en önemli girdileri bugün. Teknoloji art›k “sanayinin temel girdileri olan hammadde, enerji ve enformasyonu, kullan›labilir mal ve hizmetlere dönüfltüren bilgiler kümesi” olarak tan›ml›yor. Baflka bir deyiflle, bilim, teknoloji ve iyi yetiflmifl insan gücü baflta gelen üretim faktörleri say›l›yor. Dahas›, ülkelerin dünya sistemindeki konumlar›n› da belirliyor. Bugüne kadar enformasyon devrimi Bat›’daki geliflmifl telekomünikasyon flebekesi, bilgisayar altyap›lar› ve iyi yetiflmifl insan gücü bulunan ülkelerle s›n›rl› idi. Sözgelimi, internet kullan›c›lar›n›n büyük ço¤unlu¤u Kuzey Amerika ve Bat› Avrupa’da. Öte yandan, GYÜ’lerdeki nüfusun ço¤unlu¤u s›radan telefon hatt›na bile sahip de¤il. Yine de yeni ve nispeten düflük maliyetli (uydu ve seyyar telefon gibi pahal› sabit hatlar gerektirmeyen) teknolojiler altyap› uçurumunu bir ölçüde kapatmaya yard›mc› olabilir. Geliflmifl ülkeler “biliflim ça¤›”n› yaflarken ve dünyan›n gelece¤i biliflim üzerine flekillenirken, tabii ki buna kay›ts›z kalm›yoruz. Ülkemizde ayd›nl›k bir gelecek için gerekli bilgi toplumunun yarat›lmas›, ekonomide verimlili¤in sa¤lanmas›, ihracat hedeflerimizin biliflimin sa¤layaca¤› katma de¤erle geliflmifl ülkeler seviyesine ç›kar›lmas› ve d›fl iliflkilerde daha güçlü bir Türkiye için biliflim özel bir önem tafl›yor. ‹nternet, bizleri bilgi toplumuna tafl›yacak bir katalizör, f›rsat yarat›c›s› olarak görülmeli. Bu toplumun matbaa ve sanayi devrimini kaç›rd›¤› gibi internetin temsil etti¤i devrimi kaç›rma-

mas› için var gücümüzle uyarmak, ikna etmek, harekete geçirmek için ç›rp›nmal›y›z. Altyap›n›n ucuz, güvenilir, yayg›n olmas› internetin büyümesi için olmazsa olmaz koflullar›n bafl›nda gelmektedir. Altyap›ya iliflkin olarak, evrensel hizmet kavram›na ve kamunun her yurttafla internete eriflim sa¤lamas›, bunun yol, su, elektrik, okuma yazma gibi temel bir gereksinim ve dolay›s›yla hak olmas› gerekti¤inin alt›n› çizmek gerekiyor. Hatta, yeni Anayasada internet eriflimi temel bir yurttafll›k hakk› olarak yer almal›d›r. Görülen o ki, tarih sahnesine ç›kan “jenerik” karakterdeki teknolojilerin gelifltirilip ekonomik ve toplumsal faydaya dönüfltürülmesinde yetkinlik kazanan uluslar dünya pazarlar›nda rekabet üstünlü¤üne sahip oluyor. Dünya ticaretindeki paylar›n› art›rarak toplumsal refahlar›n› h›zla yükseltebiliyorlar. Bir zamanlar›n Büyük Britanya ‹mparatorlu¤u’nun dünya pazarlar›nda kazand›¤› rekabet üstünlü¤ünün temelinde, büyük ölçüde buhar teknolojisini gelifltirme ve uygulama alan›na koymadaki baflar›s› yatar. Japonya ve Güney Kore’nin dünya pazarlar›ndaki yükseliflleri ve kalk›nmalar›nda da, mikro-elektronik temelli enformasyon ve telekomünikasyon teknolojilerinin oynayabilece¤i devrimsel rolü zaman›nda kavramalar› ve bu teknolojileri gelifltirerek ekonomik ve toplumsal faydaya dönüfltürmede kazand›klar› yetkinlik önemliydi. Bu süre k›sald› teknolojideki s›çramalar sayesinde. Art›k 10 y›lda ülkeler ulusal gelirlerini ikiye katlayabiliyorlar, geçmiflte oldu¤u gibi klasik kalk›nma aflamalar›n› s›ras›yla geçmeden. ….. Kaynak: Mehmet Ö¤ütçü, “Gelece¤in Dünya Foto¤raf›nda Yer Almak ‹çin 2023 Türkiye Bilgi Toplumu Vizyonu”, pi, (3): 2007.

”

8. Ünite - Mobil ‹nsana Do¤ru: Yeni Medya

203

Okuma Parças› Tam Ekran Video, etkileflimli ekran, mültimedya, Internet, sanal gerçeklik: Karfl›l›kl› etkileflim bizi her yandan tehdit ediyor. Her yerde mesafeler birbirine kar›fl›yor, her yerde mesafe ortadan kald›r›l›yor: Cinsiyetler aras›nda, z›t kutuplar aras›nda, sahneyle salon aras›nda, eylemin baflkahramanlar› aras›nda, özneyle nesne aras›nda, gerçekle gerçe¤in sureti aras›nda bir mesafe yok art›k. Bu kavram kargaflas›, z›t kutuplar›n bu çat›flmas›, olas› de¤er yarg›s›n›n art›k hiçbir yerde olmad›¤›n› ortaya koyuyor: Ne sanatta, ne ahlakta, ne de politikada. Mesafenin ortadan kald›r›lmas›yla, “mesafe pathos”unun ortadan kald›r›lmas›yla her fley, üzerine karar verilemez bir duruma bürünüyor. Fizi¤in alan›na kadar uzan›yor bu: Al›c›n›n ve yay›n kayna¤›n›n fazlas›yla birbirine yak›nl›¤›, dalgalar› birbirine kar›flt›ran bir Larsen etkisi yarat›yor. Olay›n ve bu olay›n gerçek zamanl› yay›n›n›n fazlas›yla birbirine yak›nl›¤›, bir karar verememezlik yarat›yor, olay›n tarihsel boyutunu al›p götüren ve onun belle¤ini çalan olay›n sanall›¤›n› yarat›yor. Sanal teknolojilerin karar verilemez fleyler üretmesi ya da geri dönüflümlü bu teknolojileri yaratan evrenimizin karar veremez bir evren olmas› bile bir karar verilememezlik durumudur. Bu uygunsuz biraradal›¤›n, bu kutup çat›flmas›n›n cereyan etti¤i her yerde kitleleflme var. Reality show’lara var›ncaya kadar bu böyle ve bu tür programlarda, olay›n hikâyesinin canl› izlenmesiyle ve ivedi biçimde televizyonda acting yap›lmas›yla, hayat›n ve hayat›n suretinin birbiriyle iç içe girifline tan›k oluyoruz. Art›k ikisi aras›nda ne bir ayr›l›k, ne bir boflluk, ne de bir uzaklaflma söz konusudur, hiçbir engelle karfl›laflmadan, ekran›n, sanal görüntünün içine giriyoruz. Birinin hayat›na girilir gibi bir ekran›n içine giriyoruz. Kendi hayat›m›z› dijital bir kombinezon gibi üzerimize geçiriyoruz. ‹çinde bir sahnenin, bir bak›fl›n bulundu¤u foto¤raftan, sinemadan ve resimden farkl› olarak, video görüntüsü computer ekran› olarak seyredilirken, sanki suyun içine dal›n›yor, sanki bir göbekba¤› iliflkisi kuruldu¤u sonucu ortaya ç›k›yor. Bu iliflki, McLuhan’›n televizyon hakk›nda söyledi¤i gibi, “dokunulabilir karfl›l›kl› etkileflim” iliflkisidir. Küçük hücrelerin, cisimciklerin bulundu¤u suyun içine dalma gibi bir fleydir bu, bir baflka deyiflle, görüntünün ak›flkan maddesinin içine girilmekte ve bir olas›l›kla bu görüntü de¤ifltirilmeye çal›fl›lmaktad›r. T›pk› bilimin, bütün kromozomlara, genetik kodlara nüfuz ederek bedeni de¤ifltirmeye çal›flmas› gibi. ‹stedi¤imiz

biçimde hareket ederiz art›k, interaktif görüntüyü istedi¤imiz biçime sokar›z, ama suya dalma diyorduk ya, bu denli rahat kullan›l›rl›¤›n, bu aç›k düzenlili¤in ödülüdür o. Ayn› flekilde, metnin, herhangi bir “sanal”metnin de (Internet, Wordprocessor). Her fley bir sentez görüntü gibi çal›fl›r, art›k bunun ne bak›fl›n ne de yaz›n›n aflk›nl›¤›yla hiçbir ilgisi yoktur. fiöyle ya da böyle, ekran›n karfl›s›na geçer geçmez, metin art›k metin olarak de¤il de görüntü olarak alg›lan›r. Oysa, metnin ekrandan, metnin görüntüden kesin bir biçimde ayr› oldu¤u göz önüne al›n›rsa, yaz›, bafll›bafl›na bir etkinliktir -asla bir karfl›l›kl› etkileflim olamaz. Ayn› flekilde, ancak ve sadece sahne ve salonun kesin bir biçimde birbirinden ayr›lmas›yla izleyici bafll› bafl›na bir oyuncu olur. Oysa bugün, her fley, bu kopuklu¤un ortadan kald›r›lmas› yolunda elbirli¤i içindedir: ‹zleyicinin suya dalmas›, eriflimde kolayl›¤a ve karfl›l›kl› etkileflime dönüflür. Bu izleyicinin doruk noktas› m›d›r yoksa sonu mudur? Herkes oyuncu olursa ortada olay kalmaz, sahne kalmaz. Estetik yan›lsaman›n sonudur bu. Makineler yaln›zca makine üretirler. Sanal teknolojiler mükemmellefltikçe bu gitgide daha da gerçek olmaktad›r. Belli bir manevra düzeyinde, suya dalar gibi sanal makinelerin içine dalma düzeyinde, art›k insan / makine ayr›m› yoktur: Makine, karfl›l›kl› yüz yüze gelmenin iki taraf›na da egemendir. Belki siz sadece onun sahip oldu¤u uzam›n uzant›s›s›n›z -insan, makinenin sanal gerçekli¤ine dönüflmüfl ve onun aynadaki ifllemcisi olmufltur. Bunun nedeni, ekran›n kendi özünden kaynaklanmaktad›r. Aynan›n öte dünyas› vard›r ama ekran›n öte dünyas› yoktur. Zaman›n boyutlar› orada, gerçek zaman içinde birbirine kar›fl›r. Hangi sanal yüzey olursa olsun, her sanal yüzeyin özelli¤i önce bir boflluk olmas›d›r ve haliyle herhangi bir fleyle doldurulmaya elverifllidir, art›k s›ra sizdedir, gerçek zamanda ve bofllukla karfl›l›kl› etkileflime geçiniz. Buna koflut olarak, makinenin iletiflim arac›yla üretilen her fley bir makinedir. Metinler, görüntüler, filmler, söylemler, bilgisayar ç›k›fll› programlar mekanik ürünlerdir ve hepsi makinenin sahip oldu¤u ay›rt edici özelliklere sahiptir; yani, özel efektlerle süslenip bezenen filmler, makinenin ne pahas›na olursa olsun muzip çal›flma istemine (bu onun tutkusudur) ve s›n›rs›z çal›flma u¤runa ifllemcinin büyülenmesine ba¤l› olan anlat›ma de¤er katmayan sözcüklerle uzun uzad›ya süslenmifl metinler, yapay olarak büyütülebilirler, makinelerle lift edilerek yenilenebilirler. Bu nedenledir ki, filmlerdeki bütün bu

204

Toplum ve ‹letiflim

fliddet ve pornografik cinsellik can s›k›c› bir niteliktedir, ayr›ca fliddet ve seksin özel efektleridir ve hatta, insanlar bunlarla daha çok düfl kurarlar-salt mekanik bir fliddettir bu ve bize dokunmaz. Bu nedenle, bütün metinler, yapt›¤› tek jesti programlama jesti olan “ak›ll›” sanal ajanlar›n eseri gibidir, gerisi otomatik ölçütlere ba¤l› olarak devam eder. Bunun, sözcüklerin ve kavramlar›n büyüleyici bir biçimde iç içe girmesini beceren otomatik yaz›yla hiçbir iliflkisi yoktur zaten; oysa burada söz konusu olan yaln›zca programlama otomatikli¤idir, bütün olabilirliklerin otomatik biçimde sapmas›d›r. Bedenin, metnin, görüntünün mekanik dizayn› hadi ileri. Bunun ad› sibernetiktir, yani metne, görüntüye, bedene, bir anlamda içeriden, kafadan, genetik kodla ya da tedavi cihazlar›yla oynayarak komut vermek. Zaten, metnin ya da görüntünün bu ideal performans fantasmas›, bu durmaks›z›n düzeltme olana¤›, “yarat›c›”da, kendi nesnesiyle karfl›l›kl› etkileflimin yaratt›¤› bir bafl dönmesine neden olur, ama bu bafl dönmesi, kendi olanaklar›n›n›n teknolojik s›n›rlar›na dek gidemememin getirdi¤i s›k›nt›l› bafl dönmesidir ayn› zamanda. Asl›nda (sanal) makine size konuflmaktad›r ve sizi düflünmektedir. Zaten, bilgisayarlar›n dünya çap›nda birbirlerine ba¤lanmas›yla oluflturulan bu bilgi evreni ve iletiflim ortam›n›n veri bütünlü¤ünde, yani sanal gerçekli¤in içinde, gerçek anlamda bir fleyler keflfetme olana¤› var m›d›r? Internet’in ifli gücü, özgür zihinsel bir uzam›, bir özgürlük ve keflif uzam›n› simüle etmektir. Internet asl›nda çoklu, ama saymaca bir uzam sunar yaln›zca; ifllemci, bu uzamda, belli ö¤elerle, kurulu sitelerle, belirlenmifl kodlarla karfl›l›kl› etkileflimde bulunur. Bu araflt›rma parametrelerinin ötesinde baflka hiçbir fley yoktur. Her soru sonradan verilecek bir cevaba tahsis edilir. Siz otomatik soru soran kiflisinizdir, ama ayn› zamanda da makinenin otomatik tele-sekreterisinizdir. Yani hem kodlayan hem de kod çözen -asl›nda, hem kendi kendinizin merkezisiniz, hem de kendi kendinize yaz›flma arkadafl›s›n›z. ‹letiflimin insan› kendinden geçiren yan› da budur. Karfl›n›zda baflkas› yoktur, gidece¤iniz son bir yer de yoktur. Sistem böylece sonu ve sonucu olmaks›z›n döner. Onun elindeki tek olana¤›, üreme ve sonsuz say›da geniflleyip aç›larak eski haline dönmesidir. Bu nedenledir ki, elektronik ve biliflim yoluyla gerçekleflen etkileflim, bir uyuflturucu kadar rahat bir bafl dönmesi yarat›r. Ara vermeden, orada hayat›m›z›n tamam› geçirilebilir. Zaten, uyuflturucu da, kapal› devre iflleyen ç›lg›n bir etkileflimin mükemmel örne¤idir.

Sizi evcillefltirmek için flöyle deniliyor size: Bilgisayar, daha pratik, daha karmafl›k bir yaz› makinesinden baflka bir fley de¤ildir. Bu do¤ru de¤il. Yaz› makinesi son derece gerçek bir nesnedir. Yazd›¤›n›z sayfa serbestçe dalgalan›r, ben de onun gibi dalgalan›r›m. Yaz›yla somut bir iliflkim vard›r benim. Ak sayfaya ya da yaz›lan sayfaya gözlerimle dokunurum, ama bunu ekranla yapamam. Bilgisayar ise gerçek bir protezdir. Onunla yaln›zca etkileflimli bir iliflki halinde de¤ilim, ayn› zamanda dokunur dokunmaz diyalog halinde ve kendili¤inde içten duyumsal bir iliflkideyim. Kendim bizzat ekran›n bir d›flplazmas›y›m. Bu nedenledir ki, sanal görüntü ve beyin kuluçkada iken, bilgisayarlar› etkileyen kusurlar kendi bedeninizin yanl›fll›klar› gibidir. Buna karfl›l›k, iflletim sisteminde, hiçbir zaman bireylerin kimli¤i öncelikli de¤ildir, bilgisayar a¤lar›n›n kimli¤i önceliklidir, yani öncelik, bilgisayar a¤› kullan›c›lar›na de¤il, bizzat a¤›n kendisine verilmifltir, bütün bunlar flu anlama gelmektedir: Kullan›c›, orada kendini simüle etme olana¤›n›, sanall›¤›n elle dokunulamayan ortam›nda yok olma olana¤›n› yakalar ve haliyle, kendisi için de olmak üzere, hiçbir yerde iflaret noktas› bulamaz, sonuçta, her tür kimlik sorunu, ama ötekilik sorunlar› hariç, böyle çözümlenmifl olur. Böylece, bütün sanal makinelerin çekicili¤i, enformasyona ve bilimsel bilgiye susam›fll›ktan çok, hatta birisi ya da bir fleyle buluflmaya susam›fll›ktan çok, yok olma arzusundan kaynaklan›r, hayal gibi iflleyen bir eriflim kolayl›¤› içinde eriyip gitme olana¤›n›n yakalanmas›ndan kaynaklan›r. ‹nsan› gerçeklerden kopar›p havalarda uçuran bir biçimdir bu, mutlulu¤un yerine geçen, art›k varolma nedeni olmayan bir olgu olmas› nedeniyle mutluluk gerçe¤inin yerini alan bir biçim. Sanall›k, fleylere olan her baflvuruyu gizlice ortadan kald›r›r ve mutlulu¤a benzemesinin tek nedeni de budur. Her fleyi size verir ama ayn› zamanda da, kurnazca her fleyi sizden saklar. Özne orada kusursuzca kendini gerçeklefltirir, ama kusursuzca kendini gerçeklefltirirken, ayn› zamanda da otomatik olarak nesneye dönüflür ve panik bafllar. Kaynak: Jean Baudrillard, Tam Ekran, Çev: B. Gülmez, ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nlar›, 2001.

8. Ünite - Mobil ‹nsana Do¤ru: Yeni Medya

205

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. e 2. d 3. a 4. d 5. b 6. b

7. c

8. e

9. b

10. a

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni Medya” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Analogdan Say›sala Geçifl” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Analogdan Say›sala Geçifl” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni Medyan›n Özellikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni Medyan›n Özellikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni ‹letiflim Teknolojileri, Yeni Medya ve De¤iflim” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni ‹letiflim Teknolojileri, Yeni Medya ve De¤iflim” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni ‹letiflim Teknolojileri, Yeni Medya ve De¤iflim” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni ‹letiflim Teknolojileri, Yeni Medya ve De¤iflim” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Medya Yöndeflmesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Bugün gündelik hayatta kullan›lan bilgisayarlar, mobil telefonlar, say›sal uydu al›c›lar›, mp3 çalarlar, say›sal foto¤raf kameralar›, say›sal video kameralar›, DVD ve CD oynat›c›lar ve kaydediciler, say›sal oyun konsollar› gibi cihazlar hayat›n vazgeçilmez parçalar› haline gelmifllerdir. Bunlar›n yan›nda bir örümcek a¤› gibi h›zla dünyay› saran fiber optik a¤ yap›lanmas› ve uydu iletiflimi ile birlikte birleflen bu teknolojiler sosyal ve ekonomik yaflam›n belirleyici unsurlar› olmufllard›r. Bir taraftan kifliler aras› iletiflimi kolaylaflt›r›rken, her türlü enformasyona ve bilgiye an›nda ve her yerden ulaflmay›, sanal topluluklar içerisinde bulunmay›, günlük ve mesleki ifl ak›fllar›n›n h›zlanmas›n›, e¤lence ve e¤itim ortamlar›n›n her noktada yaflama dahil olmas›n› sa¤larken di¤er taraftan da a¤ üzerinden al›flverifl, banka ifllemleri, hatta günlük al›flverifllerdeki kredi kart› ifllemleri dahil olmak üzere ekonomik hayat› belirleyen temel teknolojiler olmufllard›r.

S›ra Sizde 2 Hat›rlanaca¤› gib, Kanadal› iletiflim kuramc›s› Marshall McLuhan, bireyin ihtiyaçlar›na göre bir arac› kullan›rken kiflinin araçla kurdu¤u etkileflime göre medyay› “s›cak” ve “so¤uk” olarak s›n›fland›rm›flt›. Örne¤in, gazete ve dergi gibi izleyiciden dikkat isteyen iletileri ilettikleri için bunlar s›cak araçlar olarak ayr›mlan›rken, televizyon, iletinin al›nmas›nda daha az düzeyde aktif bir ilgiye ihtiyaç duymas› nedeniyle de “so¤uk” araç olarak tan›mlanm›flt›r. McLuhan’›n bu s›n›fland›rmas›na birçok destekçi ve karfl› ç›kan olmakla beraber, bu analizin say›sal teknolojilerin daha geliflmedi¤i dolay›s›yla yeni medyan›n henüz ortaya ç›kmad›¤› bir dönemde yap›lm›fl olmas›, McLuhan’›n bu de¤erlendirmesini zay›flatmaktad›r. Tabi ki kitap, gazete ve dergi gibi yaz›l› araçlar okuyucunun yüksek düzeyde aktif kat›l›m›n› talep etmektedir. Ancak bugün say›sal televizyon dahil olmak üzere yeni medyan›n al›c›/izleyici ile kurdu¤u etkileflimli iletiflim biçimi McLuhan’›n “so¤uk” araç s›n›fland›rmas›n› tart›fl›l›r hale getirmifltir. S›ra Sizde 3 Günümüzde “bilgi”nin, gelece¤in petrolü olarak tan›mlanmas› gerçekte yeni iletiflim teknolojilerinin ve yeni medyan›n etkilerinin de¤erlendirilmesi aç›s›ndan önemlidir. Böyle bir tan›mlaman›n bugün yap›lm›fl olmas›yla, petrolün bugünkü stratejik önemi düflünüldü¤ünde, yeni iletiflim teknolojilerinin yak›n dönem için ne kadar önemli olarak de¤erlendirildi¤ini, uzak dönem içinse yeni medyayla birlikte ne gibi bir öngörüye ve belirleyicili¤e sahip oldu¤unu söylemek güç de¤ildir. Yap›lan araflt›rmalar, k›sa dönem içerisinde insanlar›n yeni teknolojilere uyumunun h›zla gerçekleflti¤ini, iletiflim biçimlerinin yeni ve etkin yönelimler kazand›¤›n›, dünya ekonomisinde yeni bir gücün, yani bilginin varl›¤›n›n ve etkinli¤inin göstergelerinin ortaya ç›kt›¤›n›, yaflam biçimlerinin de¤iflti¤ini göstermektedir. Ancak uzun vadeli etkileri üzerine yap›lan araflt›rmalar pozitif yönleri oldu¤u kadar negatif yönlerinin de olaca¤›n› en az›ndan tart›flma konusu haline getirmifltir.

206

Toplum ve ‹letiflim

Yararlan›lan Kaynaklar Briggs, A. ve Cobley, P. (2002). Media: an introduction. Harlow: Longman. Bucy, E. P. (Ed.) (2005). Living in the information age: a new media reader. Australia: Wadsworth/Thomson Learning. Campbell, R., Christopher R. M., Fabos, B. (2005). Media & Culture: an introduction to mass communication. Boston: Bedford/St. Martins. Castells, M. ve Cardoso, G. (2006). The Network Society: from knowledge to policy. Washington, D.C.: Center for Transatlantic Relations. Flew, T. (2002). New Media: an introduction. South Melbourne, Vic.: Oxford University Press. Friedman, T. L. (2006). Yirmi Birinci Yüzy›l›n K›sa Tarihi: Dünya Düzdür, Çev. L. Cinemre. ‹stanbul: Boyner Yay›nlar›. Harper, C. (2002). The New Mass Media. Boston: Houghton Mifflin. Harries, D. (Ed.) (2002). The New Media Book. London: BFI Pub. Hassan, R. (2004). Media, Politics and the Network Society. Maidenhead: Open University Press. Lister, M. (Ed.) (2002). New Media: a critical introduction. London: Routledge. Messaris, P. ve Humphreys, L. (Ed.) (2006). Digital Media: transformations in human communication. New York: P. Lang. Pavlik, J.V. ve McIntosh, S. (2004). Converging Media: an introduction to mass communication. Boston: Pearson: Allyn and Bacon. Timisi, N. (2003). Yeni ‹letiflim Teknolojileri ve Demokrasi. Ankara: Dost Yay›nlar›. Törenli, N. (2005). Yeni Medya, Yeni ‹letiflim Ortam›: biliflim teknolojileri temelinde haber medyas›n›n yeniden biçimlenifli. Ankara: Bilim ve Sanat. Vivian, J. (2007). The Media of Mass Communication. Boston: Pearson.

Sözlük

207

Sözlük A

Duyurum: Haber olma de¤erine ba¤l› olarak kurum ya da kiflilerle ilgili bir haberin, kitle iletiflim araçlar›nda ücretsiz

Al›c›: Kayna¤›n karfl›s›nda konumlanm›fl olan ve iletiyi alma-

olarak yay›mlat›lmas›.

s› amaçlanand›r. Anlat›: Öykünün bir film öyküsü olarak düzenlenmifl biçimi, yap›s›. Anlat›m Araçlar›: Bir sanat dal›nda duygular›, düflünceleri

E Enformasyon: Enformasyon (information) terimi genellikle bilgi (knowledge) ile efl anlaml› olarak kullan›lmaktad›r.

ifade etmek için kullan›lan araçlard›r. Sinemada, kame-

Ancak enformasyon (ya da malumat) ile bilgi aras›nda

ra hareketleri, çerçeve içindeki görüntü, kurgu, ›fl›k, ses,

önemli bir farkl›l›k söz konusudur. Enformasyon terimi

müzik, dekor, kostüm, oyuncu.

‘çi¤’, özgül ve pratik olan› anlatmak için kullan›lan bir

B

terimdir. Bilgi ise ‘piflmifl’, ifllenmifl ve düflünce ile sis-

Ba¤lant›l› Metin: Bir bölüme ya da resme bir t›klamayla ulaflmay› sa¤layan, ba¤lant›larla donat›lm›fl metin.

temlefltirilmifl olan› ifade etmektedir. Eflik Bekçileri: Bir bilgi veya haber kitle iletiflim arac›ndan geçerken bu iletiye müdahale eden(ler)dir. Bu kiflilerin

Bas›n: Belli zamanlarda (süreli, periyodik) yay›mlanan gaze-

ana ifllevi, halka iletilecek haber ve bilgileri süzgeçten

te ve dergi gibi bas›l› yay›nlar›n genel ad›, bütünü. Bask› Gruplar›: Ortak menfaatler etraf›nda birleflen ve bunlar› gerçeklefltirmek için siyasal otoriteler üzerinde etki

geçirmektir. Etkileflim Gruplar›: Kurum ya da kuruluflun ilgili çevreleri. Kurum çal›flanlar›ndan tüketicilere kadar uzan›r.

yapmaya çal›flan örgütlenmifl gruplar. Billboard: Kentlerin aç›k alanlar›nda yetkili firmalardan kiralanarak reklam yay›nlanan panolar. Bit: Biliflimde kullan›lan s›f›rlar ve birlerin bir araya gelmesiy-

F Frekans Modülasyonu (FM): Gönderilmek istenen iflarete ba¤l› olarak tafl›y›c› dalga frekans›n›n s›kl›¤›n›n de¤iflti-

le meydana gelen en küçük nümerik veri birimi.

rilmesi.

Blog: Kiflisel sayfa. Hiçbir bilgisayar dili bilmeden bir kaç kutunun içini doldurarak yay›nlanabilen kiflisel sayfalara verilen ad.

C-Ç Communis: Latince’den gelen bu kavram, birden çok kifliye ya da nesneye ait olan ve ortaklafla yap›lan anlam›na gelir. Çocuk Pornografisi: Çocu¤un, gerçekte veya taklit suretiyle bariz cinsel faaliyetlerde bulunur flekilde herhangi bir yol-

G Gazeteci: Medya kurulufllar›nda güncel bilgileri toplayan, belirli bir tarzda organize eden ve duyuran. Genlik Modülasyonu (AM): Gönderilmek istenen iflarete ba¤l› olarak tafl›y›c› dalgan›n genli¤inin de¤ifltirilmesidir. Geri Bildirim: Bir kayna¤›n gönderdi¤i iletiye al›c›n›n gösterdi¤i tepki. Gürültü: Kayna¤›n amaçlad›¤› iletiyi bozan, al›c›n›n kaynaktan gelen iletiyi istenilen flekilde almas›n› engelleyen bir

la teflhir edilmesi veya çocu¤un cinsel uzuvlar›n›n, a¤›r-

fley.

l›kl› olarak cinsel amaç güden bir flekilde gösterilmesi. Çokluortam: Yaz›l› metin, resim, grafik, müzik, hareketli görüntü gibi birçok ortam›n bir arada sunumuna ve ba¤lant›l› metin uygulamalar›na olanak tan›yan ve böylelikle ayr› bir ortam yaratan teknolojik yenilik.

H Haber De¤eri: Bir olay›n haber olarak halka duyurulabilmesi için tafl›mas› gereken nitelikler. Haber Medyas›: Haberi yapan, seçen ve yay›mlayan kitle iletiflim kurulufllar› ve çal›flanlar›.

D De¤ifl-Tokufl: Mal ya da hizmet karfl›l›¤›nda para, para karfl›l›¤›nda mal ya da hizmetlerin de¤iflimi. Drive Time: Radyonun en fazla dinlendi¤i saatler olan sabah ifle gidifl ve akflam eve dönüfl saatlerini ifade eden zaman dilimleri.

‹ ‹deoloji: Toplumsal, ekonomik ve siyasal meselelerin mant›ksal olarak tutarl›, bütünleflik aç›klamas›. ‹kna Edici ‹letiflim: ‹nsan davran›fl ve tutumlar›n› yönlendirmeyi hedefleyen iletiflim faaliyeti.

208

Toplum ve ‹letiflim

‹leti: Kayna¤›n bir fleyi al›c›ya iletmek için üretti¤i sözel, gör-

Kodlama: Bir iletinin, iletiflim kanal›n›n özellikleri ve uygun

sel sinyal ya da sinyaller bileflimi. ‹letiflim sürecinde ile-

olacak flekilde biçimlendirilmesi. Kodlama, sözcükler,

tiflen fley.

el-kol hareketleri ya da resimler, simgeler gibi çok genifl

‹letim Sinyali: Herhangi bir verinin, radyo frekans›na dönüfltürülerek bir verici arac›l›¤›yla uzak mesafelere ulaflt›r›l-

bir alan› kapsayabilir. Kurgu: Farkl› zaman ve mekânlarda çekilmifl görüntülerin bir

d›¤› sinyal.

anlam, öykü ve harekette süreklilik oluflturacak biçimde

‹letiflim: Duygular›n, düflüncelerin, bilgi ve becerilerin aktar›lmas›, paylafl›lmas› süreci.

art arda eklenerek birlefltirilmesi. Kurmaca: Gerçeklikten izler tafl›yan ama gerçeklikle birebir

‹mge: Zihinsel olarak ya da görme duyusu arac›l›¤›yla oluflan görüntü, resim.

örtüflmeyen anlat›lar. Kurum ‹maj›: Tüm etkileflim gruplar›n›n zihninde, ça¤r›fl›mlara ba¤l› olarak kurum hakk›nda oluflan alg›lamalar.

K Kamuoyu: Belli bir zaman diliminde, tart›flmal› bir sorun karfl›s›nda, bu sorunla ilgilenen kiflilerin oluflturdu¤u grup

M Marka ‹maj›: Tüketicinin belle¤inde markaya iliflkin ça¤›r›-

veya gruplara hakim olan kanaat.

fl›mlara ba¤l› olarak oluflan alg›lamalar.

Kamusal Alan: Kat›l›m›n herkese aç›k oldu¤u ve yurttafllar›n

Medya Düzenlemesi: Yasalar arac›l›¤›yla medya kurulufllar›-

eflit bireyler olarak kat›l›p ortak toplumsal ve/veya pra-

n›n mülk sahipli¤inin, frekans tahsisinin, yay›n içerikle-

tik konular›/sorunlar› elefltirel bir ak›lc›l›kla konufltu¤u/tart›flt›¤› ya da etkileflime girdi¤i mekânlar.

rinin ve biçimlerinin flekillendirilmesi. Modem: ‹nternete evlerden ba¤lanabilmek için gerekli olan

Kanal: Kaynaktan al›c›ya iletiyi tafl›yan öge.

modem, bilgisayarlar›n telefon hatlar› üzerinden di¤er

Kan› Önderi: Görece belli bir s›kl›kla, di¤er bireylerin tu-

bilgisayarlarla iletiflim kurmas›n› sa¤layan cihaz. Bir bil-

tumlar›n› veya davran›fllar›n› teklifsiz olarak etkileyebi-

gisayar taraf›ndan üretilen verinin, telefon hatt› üzerin-

len kifli.

den iletilebilecek hale çevrilmesini sa¤lar.

Kaynak: Bir iletiyi oluflturarak gönderen; kifli, kurum ya da araç.

Ö

Kiflilik Haklar›: Kiflinin toplum içindeki sayg›nl›¤›n› ve kiflili-

Öz Denetim: Medyan›n, düzenleme ve denetlemeden sorum-

¤ini serbestçe gelifltirmesini sa¤layan ögelerin tümü üze-

lu yetkili kurullar d›fl›nda, gönüllü sivil kurulufllar veya

rindeki haklar›.

medya profesyonellerinin kendileri taraf›ndan çeflitli yöntemlerle denetlenmesi.

Kitle ‹letiflim Araçlar›: Ayn› iletiyi bir kaynaktan, bir kitleye ço¤altma/yayma yoluyla iletilebilmek için tasarlanm›fl iletiflim ortamlar›.

P

Kitle ‹letiflim Araçlar›: ‹nsanlar›n kitle fleklinde al›c› duru-

Pay-Per-View: (Öde ve izle sistemi) ‹zleyicinin say›sal tele-

munda oldu¤u iletiflim sürecinde kanal olarak kullan›lan

vizyon üzerinden izlemek istedi¤i programlar› yine TV

araçlar. Gazete, radyo, televizyon gibi. Kitle ‹letiflimi: Bir kaynaktan, kitleye yönelik olarak yap›lan iletiflim biçimi. Kitle Toplumu: Sanayileflme, kentleflme ve modernleme süreçleriyle ortaya ç›kan kitlesellefltirilmifl insanlar›n oluflturdu¤u toplumdur. ‹nsan iliflkilerinde kitle iletiflim araçlar›n›n temel belirleyici oldu¤u modern toplum. Kitle: Belli bir co¤rafi mekana yay›lm›fl olan insanlar›n; birbirleriyle fiziksel iliflkiye girmeden, aralar›nda duygu ve dü-

üzerinden ödemesini yaparak seçip izledi¤i sistem. Peyk: K›sa mesafelerde veya kent içinde haberleri tafl›yan ve h›zl› koflma yetene¤ine sahip olan yaya haberciler. Popüler Kültür: Her toplumda yayg›n bir flekilde kabul gören kendine özgü kültürel ögelerin bütünü. Prime Time: Televizyon yay›nlar›n›n en fazla izlendi¤i, anahaber bültenleriyle birlikte bafllayan yay›n ak›fl›n› ifade eden zaman dilimi. Propaganda: Latincede “yay›lacak fleyler” anlam›na gelen,

flünce birli¤i olmadan oluflturdu¤u insan toplulu¤u.

belirli bir amaca hizmet eden ve bu amaç d›fl›nda baflka

Koaksiyel Kablo: Kablo televizyon veya bilinen anten kab-

bir hedef gütmeyen profesyonelce ifllenmifl tek yönlü

losuna benzer fakat daha yüksek kalitede veri transferine izin veren bir kablo çeflidi.

ileti sunumu. PTV - Internet Protocol TV: Televizyon ve/veya görüntü sinyallerinin geniflbant (kablo internet/DSL) kullan›c›s› aboneler veya izleyicilere internet protokolü üzerinden da¤›t›ld›¤› sistem.

Sözlük

R

209

V

Radyo Program Türü: Radyo programlar›n›n farkl› hedef

Video-on-Demand: (‹stedi¤ini izle sistemi) Say›sal kablo ya

kitlelere yönelik farkl› konu ve biçimlerde s›n›fland›r›l-

da geniflbant üzerinden etkileflimli olarak elektronik TV

mas›.

program rehberini kullanarak izleyicinin istedi¤i progra-

Reklam: ‹nsanlar› gönüllü olarak belli bir davran›flta bulunmaya ikna etmek, dikkatlerini bir ürüne ya da hizmete

m› izledi¤i yay›n sistem.

çekmeye çal›flmak veya belirli bir görüflü ya da tutumu

Y

benimsemelerini sa¤lamak amac›yla oluflturulan; iletiflim

Yayg›n Bas›n: Ülke genelinde da¤›t›m› yap›lan bas›l› veya

araçlar›ndan yer ya da süre sat›n almak yoluyla sergilenen veya baflka biçimlerde ço¤alt›l›p da¤›t›lan ve bir üc-

görsel, iflitsel medya kurulufllar›n›n bütünü. Yay›n Ak›fl›: Kitle iletiflim araçlar›nda, özellikle radyo ve tele-

ret karfl›l›¤› oluflturuldu¤u belli olan duyuru.

vizyonda yay›n saatlerinin belirli bir süreklilik arz ede-

Reklamveren: Pazarlama iletiflimi sürecinde kaynak konu-

cek flekilde farkl› türlerdeki programlarla düzenlenmesi.

munda olan, ürünlerini ya da savundu¤u görüflleri etkili

Yay›n Ak›fl›: Televizyonda yay›nlanacak farkl› türlerdeki

bir flekilde sunmak isteyen mal ya da hizmet üreticileri,

programlar›n yay›n s›ralar›, saatleri ve sürelerinden olu-

siyasal parti, adaylar ya da kâr amac› gütmeyen bir kurulufl veya bir kamu kuruluflu.

flan planlama. Yeniden Düzenlemeler: Küreselleflme ve yeni iletiflim teknolojilerinin yol açt›¤› ekonomik, siyasal ve toplumsal

S

de¤iflmeler sonucunda medya ortam›n›n yeniden düzen-

Sanal Cemaatler: ‹nternet ortam›nda kifliler aras› iliflkiler a¤›-

lenmesi.

n›n yarat›lmas› için yeterli say›da insan›n, tart›flma grup-

Yerel Bas›n: Ülke geneli yerine daha dar da¤›t›mda bir veya

lar›nda ya da sohbet odalar›nda oldu¤u gibi bir araya ge-

birkaç il veya ilçedeki okura ulaflan, belirli il veya bölge-

lerek oluflturdu¤u sosyal gruplar.

ye iliflkin haberlerin a¤›rl›kl› yer ald›¤› gazete, radyo, te-

Siber Alan/Uzam: ‹lk kez ünlü bilim kurgu yazar› William Gibson’›n 1984 tarihli Neuromancer adl› roman›nda kul-

levizyon gibi iletiflim kurulufllar›n›n tümüne verilen ad.

land›¤› bir terimdir. Günümüzde yayg›n olarak dünya

W

çap›ndaki internetin yaratt›¤› ve say›lar› yüz milyonlar›

WiFi: Wireless Fidelity kelimelerinin ilk iki harfinin birlefltiril-

bulan internet kullan›c›lar›n›n dahil oldu¤u yer. Site: Bir kifli veya kurum taraf›ndan belirli bir adres içinde bir araya getirilen tüm www sayfalar›.

mesiyle ortaya ç›kan kavram, basitçe kablosuz a¤. WiMax: ‹nternetin yüksek h›zda kablosuz olarak maksimum 50 kilometrelik bir alana yay›lmas›n› sa¤layan teknoloji.

SMS: Mobil telefonlar arac›l›¤›yla düz metinden oluflan k›sa mesajlar›n gönderilip al›nabilmesi özelli¤i. Söylem: Toplumsal, kültürel olarak kurulan ifade tarz›.

3. Nesil Cep Telefonlar›: (üçüncü nesil kablosuz teknoloji) 3G (third generation), mobil iletiflim cihaz›n›n internete yüksek h›zda eriflmesine olanak sa¤layan teknolojilerin

T

bir araya gelmesinden oluflur. Bu teknoloji, video ve kar-

Tekelleflme: Bir kifli ya da bir grubun medya sektörüne, sa-

mafl›k uygulamalar gibi yüksek bant geniflli¤indeki içe-

hiplik ve içerik denetimi aç›s›ndan hâkim olmas›.

rikleri görüntülemeye oldu¤u kadar görüntülü telefon

Tematik Yay›nc›l›k: Genel izleyici yerine, belirli bir hedef kitleye yönelik olarak, belirli bir tema üzerinde uzmanlaflm›fl yay›nc›l›k. Tiraj: Gazete, kitap veya derginin bir seferde bas›lan nüshalar›n›n tümü, bask› say›s›. Tüketim Kültürü: Temelleri Sanayi Devrimi’nin üretim-tüketim-yeniden üretim ilkesine dayanan, üretimden çok tüketimi hedef alan ve sadece ihtiyaçlar›n de¤il, arzular›n da tatmin edilmeye çal›fl›ld›¤› kültürel ortam.

görüflmelerine de olanak sa¤lar.