Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri
DEPARATAMENTI I DREJTIMIT TË AGROBIZNESIT
“FAKTORËT E ZHVILLIMIT TË QËNDRUSHËM TË TURIZMIT RURAL NË SHQIPËRI’’
Disertanti Natasha HODA (SALA)
Udhëheqësi Shkencor Prof. Dr. Diana Shehu
Mbrojtur në date _____/___/2017
Anëtarët e jurisë: 1.________________________ __________________ Kryetar ____________ 2.________________________ __________________ Oponent ____________ 3.________________________ __________________ Oponent ___________ 4.________________________ __________________ Anëtar _____________ 5.________________________ __________________ Anëtar ____________
Natasha Hoda (Sala)
i
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri FALENDERIME Realizimi i një punimi në nivelin doktorate kërkon edhe mbështetje nga njerëz të tjerë. Prandaj është një kënaqësi e madhe të falenderojë të paktën disa prej tyre, të cilët më mundësuan këtë ndihmë deri në momentin përmbyllës. Një falenderim i veçantë shkon për Prof. Dr. Diana Shehu, drejtuesen e temës sime të disertacionit. Shpreh falenderimet e mia të sinqerta për Profesorët e Shkollës së Doktoraturës, në veçanti: Prof. Asoc.Dr. Maksim Meço, Prof. Dr. Donika Kërçini, Prof Asoc. Dr. Ilir Kapaj, Prof Asoc. Dr Eda Luga, Prof. Dr.Engjell Shkreli, Prof.Asoc. Dr. Remzi Keco, të cilët me punën e tyre të palodhur ndihmuan në vazhdimësinë e formimit tim akademik dhe profesional. Falenderime të sinqerta shkojnë për gjithë stafin e departamentit, të cilet me sygjerimet e tyre kontribuan në përmirësimin e këtijë disertacioni. Një falenderim dhe mirënjohje e madhe shkon edhe për kolegët dhe miqtë e mi, të cilët më kanë qëndruar pranë gjatë këtyre vite të kërkimit. Për ndihmën e dhënë me dashamirësi dhe sinqeritet falenderoj, miqtë e mi Dr Llambi Prendi, Prof. Asoc. Dr. Ervin Myftaraj, ndihma e të cilëve ka qenë e rëndësishme për mua si dhe diskutimet me ta gjithmonë kanë qenë produktive dhe në mbështetje të kërkimit tim. Së fundi, dhe njëkohësisht falenderimi më i madh shkon për familjen time,për bashkëshortin tim Hysenin, vajzën time Lediana dhe djalin tim Florenc, ndihma e tyre ka qenë evidente në këtë punim.
Natasha Hoda (Sala)
ii
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri
ABSTRAKT Turizmi në tërësinë e produkteve të tijë është sot një nga industritë më të mëdha botërore dhe një nga sektorët ekonomikë me rritjen më të shpejtë. Ai përfaqëson një veprimtari që si sektorë të tjerë të ekonomisë përdor burime dhe sjell kosto dhe përfitime, mjedisore, kulturore dhe shoqërore. Turizmi mund të konceptohet si një bashkësi lidhjesh dhe fenomenesh që vijnë si rezultat i levizjes dhe qëndrimit të përkohshëm të njerzeve të cilët ndërmarrin udhëtime larg qendrës së tyre të banimit. Industria e turizmit është e ndjeshme ndaj krizave dhe fatkeqësive, prandajë gjithnjë e më shumë segmente të qeverisë dhe të vet industrisë në vazhdimësi duhet të kthejnë vëmendjen e tyre nga turizmi për të parandaluar e menaxhuar krizat dhe ngjarjet tronditëse (terorizmin, ndryshimet klimatike,etj). Turizmi krijon mundësinë për zhdukjen e barrierave e pengesave dhe në vendosjen e urave të bashkëpunimit e lidhjes midis popujve. Duke qenë një vend i izoluar për një kohë të gjatë, Shqipëria nëpërmjet turizmit u ofron të huajve mundësinë e njohjes dhe vlerësimit të kulturës dhe historisë së saj. Studimet rreth turizmit janë të shumta dhe të ndryshme, si dhe janë të shtrira ne kohë, studjues të shumtë kanë trajtuar aspekte të ndryshme që lidhen me turizmin. Ky punim trajton faktorët që ndikojnë ne zhvillimin e qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri, duke u fokusuar në rastin e Thethit, Vermoshit dhe Valbonës. Studimi paraqet një tablo të gjerë të turizmit rural, kryesisht në zonën e studimit duke identifikuar situatën aktuale, problemet që pengojnë zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm rural, masat që duhet të merren që ky produkt të ndikojë sa më shumë të jetë e mundur në diversifikimin e produktit turizmëm në tërësi. Qëllimi i këtijë punimi është të ndërtojë një model që shpjegon ndikimin e faktorëve në zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit rural (ZhQTR) (variabel i varur) ne zonen e Alpeve (Rasti Thethit, Vermoshit dhe Valbones), duke marrë në konsideratë disa (faktore) variabla shpjeguese (variabela të pavarur) si, politika e qeverisë dhe legjislacioni, mjedisi natyror-social dhe ekonomik, burimet njerëzore në realitetin e ekonomisë shqiptare si dhe dimensionin kulturor. Metodologjia e kësajë teze përfshin fazat e aktivitetit, zbatimi i punës përgatitore, mbledhjen e të dhënave, përpunimi dhe analiza e të dhëna dhe diskutimi i rezultateve. Metodat që janë përdorur për të testuar hipotezat janë ajo përshkruese dhe metoda spjeguese. Të dhënat e përdorura për analizat përkatëse të studimit janë mbledhur nëpërmjet: Pyetësorëve, Intervistave. Popullësia nga u tërhoq mostra është grupuar si në vijim: Specialist të fushës, banor resident, Turist të huaj dhe vendas Rezultatet e arritura në këtë punim, vërtetojnë marrdhënje positive midis varibalave të pavarur të marrë në studim dhe variablit të varur që është zhvillimi i qëndrushëm i turizmit rural. Fjalë kyçe: Turizëm, Zhvillim, Qëndrueshëm, Turizëm Rural, Turist, Vizitor, Zhvillim Rural, Zonë Rurale.
Natasha Hoda (Sala)
iii
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri ABSTRACT Tourism as a whole his own products is today one of the world's largest industries and one of the economic sectors with the fastest growth. It represents activity that like other sectors of the economy, then uses resources and delivers cost and benefits, environmental, cultural and social. Tourism can be perceived as a set of the relations and occurrence resulting from the movement and temporary residence of people taking trips away from their residential centers. The tourism industry is vulnerable to crises and calamities, so more and more segments of the government and its industry constantly have to turn their attention from tourism to prevent and manage crises and shocking events (terrorism, climate change, etc.). Tourism creates the opportunity to eliminate the barriers, obstacles and establishing bridges of cooperation and connection between people. Being an isolated country for a long time, Albania through tourism provides foreigners the possibility of recognition and assessment of culture and history. Researches on tourism are many and varied, and are overleveraged in time, many researchers have addressed various aspects related to tourism. This dessertation addresses factors affecting the sustainable development of rural tourism in Albania, focusing on the case of Thethi, Valbona and Vermoshi. The study presents a broad picture of rural tourism mainly in the study area by identifying the actual situation, the problems that hinder the development of sustainable rural tourism, measures that must be taken that this product affect as much as possible in diversification of tourism product. The purpose of this dissertation is to propose a model that explains the impact of factors in the Sustainable Development of Rural Tourism (SDRT) (dependent variable) in the area of the Alps (Case Thethit, Vermoshit and Valbona), taking into consideration several (factors) explanatory variables (independent variable) as government policy and legislation, natural environment and social-economic features of nature, human resources in the reality of the Albanian economy and culture heritage. The methodology of this thesis includes the stages of activity, the implementation of preliminary work, data collection, processing and analysis of data and discussion of results. The methods used for testing the hypotheses raised are, descriptive methods and explanatory methods. The data used for each related analysis of the study were collected through: (I) Questionnaires (Ii) Interview The population which is collected information is grouped as follows: -Filed specialist - Residents - Foreign tourist and domestic tourist The results achieved in this dissertation, proving positive relationally between independent variable have obtained on the study and the dependent variable, which is the sustainable development of rural tourism. Key words: Tourism, Development, Sustainability, Rural Tourism, Tourist, Guest, Rural Development, Rural Area.
Natasha Hoda (Sala)
iv
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri
PASQYRA E LËNDËS FALENDERIME………………………………………………………………………………….ii ABSTRAKT……………………………………………………………………………………...iii ABSTRACT……………………………………………………………………………………...iv PËRMBAJTJA E LËNDËS ............................................................................................................ v AKRONIME ................................................................................................................................ viii STRUKTURA E STUDIMIT ...................................................................................................... xiv KAPITULLI I................................................................................................................................ 1 1. HYRJE ....................................................................................................................................... 1 1.1. Ç’kuptojmë me turizëm, koncepti i udhetimit vs turizmit ................................................... 2 1.1.1 Turizmi rural, zhvillimi rural dhe zona rurale ...................................................................... 4 1.1.2 Zhvillimi i qëndrueshëm i turizmit......................................................................................... 6 1.1.3 Llojet e turizmit në Shqipëri ................................................................................................... 7 1.2 Turizmi rural dhe marketingu ............................................................................................. 10 1.3. Historiku i kërkimit ............................................................................................................ 11 1.3.1 Historiku i turizmit ne tërësi dhe i turizmit rural si komponent i redesishem i industrisë së turizmit .......................................................................................................................................... 11 1.3.2 Historiku i Turizmit shqiptar................................................................................................. 15 1.4. Problem i kërkimit.............................................................................................................. 18 1.5. Konstrukti i studimit........................................................................................................... 19 1.6. Qëllimi dhe objektivat e kërkimit....................................................................................... 19 1.6.1. Qëllimi i kërkimit .................................................................................................................. 19 1.6.2. Objektivat e kërkimit ............................................................................................................ 20 1.7. Metodologjia e hulmutimit ................................................................................................. 20 KAPITULLI II ........................................................................................................................... 22 2- RISHIKIMI I LITERATURËS ............................................................................................ 22 2.1 Hyrje .................................................................................................................................... 22 2.2.Çfarë kuptojmë me turizëm, konceptet që lidhen me të dhe rishikimi i literaturës ............ 24 2.3 Koncepti i zones rurale, turizmit rural të qëndrueshëm dhe literature e lidhur me të ......... 27 2.3.1 Ç’kuptojmë me zonë rurale ................................................................................................... 27 2.3.2 Çfarë është zhvillimi i qëndrueshëm si koncept dhe literatura ......................................... 28 2.3.3 Interpretimet e ndryshme të zhvillimit të qëndrueshëm .................................................... 29 Natasha Hoda (Sala)
v
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri 2.3.4 Zhvillimi i qëndrueshëm i turizmit dhe literatura ............................................................. 32 2.3.5 Koncepti i Turizmit të Qëndrueshëm dhe literatura........................................................... 33 2.4 Turizmi rural dhe llojet e tij ................................................................................................ 35 2.5 Faktorët e marrë në studim dhe literatura............................................................................ 37 2.5.1 Mjedisi natyror, social-ekonomik dhe zhvillimi i qëndrueshëm i turizmit rural ........... 38 2.5.2 Politika dhe qeveria si faktor i rëndësishëm për ZhQTR .................................................. 42 2.5.3 Arsimimi dhe formimi profesioonal dhe literatura e lidhur me të ................................... 47 2.5.4 Dimensioni kulturor dhe literatura ....................................................................................... 49 2.6 Metodologjia e studimit dhe rishikimi i literaturës ............................................................. 53 2.6.1 Modeli, metodat e përdorura dhe literatura ........................................................................ 54 2.6.1.1 Modeli dhe metoda shpjeguese .............................................................................. 54 2.6.1.2 Metoda e rastit studimor dhe rishikimi i literaturës ............................................... 55 KAPITULLI III .......................................................................................................................... 60 3- METODOLOGJIA DHE INSTRUMENTAT E PËRDORUR NË KËTË STUDIM ...... 60 3.1. Parathënie ........................................................................................................................... 60 Ne tabelën më lartë janë renditur të gjithë faktorët e marr në studim, ku katër faktorët e parë konsiderohen si të pavarur dhe që do të matet ndikimi i tyre te variabli i varur (ZhQTR). ...... 62 3.2 Hipotezat e ngritura në këtë studim..................................................................................... 64 3.3. Strategjia e përdorur në këtë studimit ................................................................................ 64 3.4. Metodologjia e mbledhjes së të dhënave dhe këndvështrimi i saj ..................................... 66 3.5. Dizenjimi i kërkimit ........................................................................................................... 67 3.6. Instrumentat e vrojtimit, arsyeja kryesore pse përdorim këto instrumenta ........................ 69 3.6.1 Anketa ...................................................................................................................................... 70 3.6.2. Intervistat ................................................................................................................................ 70 3.6.3. Aspektet kryesore të projektimi të pyetësorit .................................................................... 72 3.6.4. Përzgjedhja e pyetjeve dhe ndërtimi i pyetësorit............................................................... 75 3.6.5. Rendi i pyetjeve të instrumentit të anketës ........................................................................ 78 3.7. Zgjedhja e mostrës ............................................................................................................. 79 3.7.1 Mbulimi dhe gabimet e mbulimit ......................................................................................... 79 3.7.2 Gabimet e përgjigjes dhe mospërgjigjes dhe shkaqet e mospërgjigjes ........................... 80 3.7.3 Zgjedhja e mostrës................................................................................................................. 80 Natasha Hoda (Sala)
vi
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri 3.7.4. Përcaktimi i popullsisë nga e cila do të tërhiqet mostra ................................................... 81 3.7.5. Madhësia e mostrës dhe kriteret e përcaktimit të sajë ...................................................... 81 3.8. Metodat e përdorura në këtë kërkim .................................................................................. 82 3.8.1. Analiza dhe përpunimi i të dhënave të instrumentave të vrojtimit. ................................ 82 3.8.2. Metodat cilësore e kërkimit .................................................................................................. 83 3.8.3. Analiza e regresionit me variablat kategorik (RADV) ..................................................... 83 3.8.4. Metoda indirekte për nxjerrjen statistikisht të rëndësisë .................................................. 83 3.8.5. Përdorimi i metodat statistikore për matjen e lidhjes midis faktorëve dhe zhvillimit të qëndrueshëm të turizmit rural ......................................................................................................... 84 3.8.5.1. Analiza e regresionit të shumëfishtë me variablat kategorik ................................ 84 3.8.5.2. Modelimi i Ekuacionit Strukturor (SEM) ............................................................. 84 KAPITULLI IV ........................................................................................................................... 86 4-ANALIZA E TË DHËNAVE DHE GJETJET ..................................................................... 86 4.1. Metodologjia e Rastit Studimor (Thethi, Vermoshi, Valbona) .......................................... 86 4.1.1 Rasti i Thethit prezantim i fakteve dhe nevojave për ndërhyrje ....................................... 87 4.1.2 Rasti i Vermoshit, prezantim i fakteve dhe nevojave per nderhyrje ................................ 89 4.1.3 Rasti i Valbonës ...................................................................................................................... 91 4.2. Të dhënat dytësore, analiza e tyre ...................................................................................... 94 4.3 Variablat e pavarur që ndikojnë në Zhvillimin e Qëndrueshëm të Turizmit
Rural ....... 94
4.3.1Politika e Qeverisë dhe Legjislacioni.................................................................................... 95 4.3.2 Mjedisi natyror social dhe ekonomik ................................................................................. 100 4.3.3 Arsimimi dhe formimi profesional ..................................................................................... 103 4.3.4 Dimensioni kulturor ............................................................................................................. 105 4.4. Vlerësimi i normalitetit .................................................................................................... 109 4.5. Linearitetit, kolinearitetit dhe multikolineariteti .............................................................. 109 4.6 Probleme të përdorimit të modelit SEM ........................................................................... 111 4.7. Modelimi i ekuacioneve strukturore (SEM)..................................................................... 112 4.8. Analiza përshkruese ......................................................................................................... 113 4.9. Analiza konfirmuese faktoriale ........................................................................................ 130 4.9.1 Vlefshmëria dhe Besueshmëria .......................................................................................... 132 4.10. Gjetjet kryesore për secilin variabël të marrë në studim ................................................ 132 Natasha Hoda (Sala)
vii
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri 4.10.1. Gjetja e variablave më të rëndësishme ........................................................................... 132 4.10.2 Gjetjet përmbledhëse të shpjegimit të lidhjeve mes variablit “ PQ&L dhe ZHQTR” .......................................................................................................................................................... 135
4.10.3 Gjetjet përmbledhëse të shpjegimit të lidhjes midis variablit MNSE dhe ZhQTR ... 137 4.10.4 Gjetjet permblëdhse të shpjegimit të lidhjes midis variablit DK dhe ZhQTR ........... 138 4.10.5 Gjetjet permbledhëse të shpjegimit të lidhjes midis variablit A&FP dhe ZhQTR .... 140 4.11 Gjetjet për Hipotezat ....................................................................................................... 142 4.11.1 Hipoteza 2 (Politika dhe Legjislacioni) ........................................................................... 142 4.11.2 Hipoteza 3 (Mjedisi natyror social dhe ekonomik)........................................................ 142 4.11.3 Hipoteza 4 (Arsimimi dhe formimi profesional )........................................................... 143 4.11.4 Hipoteza 5 Dimensioni Kulturor ...................................................................................... 143 KAPITULLI V .......................................................................................................................... 144 5-DISKUTIMI I REZULTATEVE, KONKLUZIONET DHE REKOMANDIMET ........ 144 5.1 Hyrje në diskutimin e rezultateve...................................................................................... 144 5.2. Diskutimi për rezultatet e modelit dhe të hipotezave ....................................................... 144 5.2.1 Hipoteza 2 (Politika e qeverisë dhe legjislacioni) ........................................................... 148 5.2.2 Hipoteza 3 Mjedisi (Natyror social dhe ekonomik) ......................................................... 149 5.2.3 Hipoteza 4 dimensioni kulturor dhe ZHQTR ................................................................... 151 5.2.4 Hipoteza 5 arsimim dhe formim profesional dhe ZhQTR .............................................. 152 5.3 Konkluzione ...................................................................................................................... 154 5.3.1 Konkluzione mbi kërkimin.................................................................................................. 154 5.3.2 . Konkluzionet teorike të studimit ...................................................................................... 157 5.4 Rekomandim ..................................................................................................................... 158 5.4.1Kontributet praktike të studimit ........................................................................................... 158 5.4.2. Kontributet teorike të studimit ........................................................................................... 161 5.5. Kufizime të studimit ......................................................................................................... 161 PËRMBLEDHJE ...................................................................................................................... 162 SUMMRY .................................................................................................................................. 166 REFERENCA ............................................................................................................................ 170 PUBLIKIME ............................................................................................................................. 182 Artikuj shkencor ...................................................................................................................... 182 Natasha Hoda (Sala)
viii
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri Pjesëmarrje në Konferenca...................................................................................................... 182 ANEKSE .................................................................................................................................... 183 DEKLARATA E ORIGJINALITETIT .................................................................................. 189 TABELA Tabela 1.1 Rritja e netëqëndrimeve të tregjeve kryesore të synuara në % në vit .........................13 Tabela 1.2 Hyrjet e shtetasve të huaj sipas rajoneve për 10 vite................................................ 16 Tabela nr. 1.3 Netë qëndrimi shtetas të huaj dhe shqiptarë në hotele për 10 vite...................... 16 Tabela nr.2.1 Standartet dhe dimensione e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit..................... .. 34 Tabela.3.1. Kodimi i konstrukteve.............................................................................................. 62 Tabela 3.2 Tabela e konstrukteve të ndërtuara nga SEM.............................................................85 Tabela 4.1. Korrelimi ndërmjet variablave................................................................................ 111 Tabela 4.2. Konstruktet e ndërtuara nga SEM.............................................................................113 Tabela 4.3 Shpërndarja gjeografike e të anketuarve turist vendas.............................................. 114 Tabela 4.4 Frekuenca e Gjinisë për të anketuarit turist vendas..................................................115 Tabela 4.5 Frekuenca e grupmoshave për turistët vendas........................................................ 115 Tabela4.6. Tabela e nivelit të arsimimit për të anketuarit turist vendas .................................. 116 Tabela 4.7 Tabela burimi i informacionit për destinacionin turistik për të anketuarit turist vendas .....................................................................................................................................................117 Tabela 4.8 Sa shpesh e keni frekuentuar turizmin malor të Shqipërisë..................................... 118 Tabela 4.9 Kohëzgjatja e qëndrimit në destinacionin turistik................................................... 118 Tab.4.10 Shpërndarja gjeografike e turistëve të huaj të anketuar............................................... 119 Tabela 4.11Grupimi sipas gjinisë i të ankëtuareve turist te huaj ............................................. 120 Tabela 4.12 Të dhënat sipas grup moshës turist të huaj............................................................ 120 Tabela 4.13 Të dhënat sipas arsimimit........................................................................................121 Tabela 4.14 Burimi i informacionit për veriun e Shqiperisë...................................................... 122 Tabela4.15 Të dhënat mbi shpeshtësinë e frekuentimit të turizmit malor në Shqipëri.............. 123 Tabela4.16 Informacioni në lidhje me kohën e qëndrimit në destinacion ................................ 123 Tabela 4.17 Rezultatet në lidhje me vendbanimin e mikpritësve................................................124 Tabela 4.18 Rezultatet mbi bazë gjinie........................................................................................125 Tabela 4.19 Grupimi i të anketuarve sipas grupmoshave............................................................125 Tabela4.20 Burimi i të ardhurave të fillimit të biznesit..............................................................126 Natasha Hoda (Sala)
ix
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri Tabela 4.21Grupimi i të anketuarëve sipas vendbanimit për të anketurit specialist të fushës.... 127 Tabela 4.22 Grupimi i të anketuarëve sipas arsimimit (specialistët)..........................................128 Tabela 4.23 Të dhënat për statusin e punësimit...........................................................................129 Tabela 4.24 Vlerësimet e parametrit R2 për lidhjen e variablave të pavarur me ZhQTR...........131 Tabela 4.25 Përmbledhsja e modelit............................................................................................133 Tabela 4.26 ANOVAa................................................................................................................. 133 Tabela 4.27 Tabela e koeficentëve a (a - variabli i varur ZhQTR)...............................................133 Tabela 4.28 Përmbledhje e modelit (PQ&L – ZhQTR)...............................................................135 Tabela 4.29 ANOVA b (b- Politika e Qeverisë dhe Legjislacioni).............................................135 Tabela 4.30 Tabela e koeficentëve (PQ&L – ZhQTR)................................................................136 Tabela 4.31 Përmbledhse e modelit (MNSE-ZhQTR)................................................................137 Tabela 4.32 Anovac ....................................................................................................................137 Tabela 4.33 Tabela e koefiçentëve (MNSE-ZhQTR)..................................................................137 Tabela 4.34 Përmbledhëse e modelit (DK- ZhQTR)...................................................................138 Tabela 4.35 ANOVAd..................................................................................................................139 Tabela 4.36 Tabela e koeficenteve (DK-ZhQTR).......................................................................139 Tabela 4.37 Përmbledhësja e modelit (A&FP-ZhQTR)..............................................................140 Tabela 4.38 ANOVAe .................................................................................................................141 Tabela 4.39 Tabela e koeficentëve (A&FP-ZhQTR)...................................................................141 Tabela 4.40 . Rezultatet e hipotëzës H2 : Politika dhe legjislacionit ndokojnë te ZhQTR…….142 Tabela 4.41 . Rezultatet e hipotezës së mjedisit natyror……………………………………….142 Tabela 4.42 . Rezultatet e hipotezës arsimimi dhe formimi profesional……………………….143 Tabela 4.42 . Rezultatet e hipotezës dimensioni kulturor………………………………………143
Natasha Hoda (Sala)
x
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri FIGURA & GRAFIKË Figura nr.1.1 Koncepti i Turizmit Rural........................................................................................4 Figura 1.2 Produkti turistik dhe lidhja e tij me aktivitetet (Burimi Autorja)...............................8 Grafiku 1.1 Ndikimi total dhe ndikimi i direkt i turizmit dhe udhetimit në GDP në vitin 2014 ........................................................................................................................................................13 Figura 1.3. Modeli konceptual i kërkimit..................................................................................... 19 Figura 2.1. Teoria dhe kërkimi......................................................................................................23 Figura 3.2 Hipotezat e ngritura në këtë studim............................................................................. 64 Figura 3.3. Mbledhjes e të dhënave, etapat.................................................................................. .67 Figura 3.4. Hapat për implementimin e kërkimit..........................................................................68 Figura 3.5 Procesi para intervistimit. Burimi ( Laiho dhe Lynn (1999)........................................71 Figura 3.6 Ndërtimi i vëzhgimit, tipet e pyetjeve..........................................................................73 Figura 3.7 ’’Pika e nisjes ’’së sondazhit të kërkimit..................................................................... 79 Figura 4.1 Faktorët e marrë në studim...........................................................................................95 Grafik 4.1 Paraqitja grafike e të dhënave për turistët vendas......................................................115 Grafiku 4.2 Frekuenca e gjinisë (turistët vendas)........................................................................115 Grafiku 4.3. Frekuenca e grup moshës paraqitur grafikisht ( për turistet vendas).......................116 Grafiku 4.4 Paraqitja grafike e niveli të arsimimit (turistët vendas)............................................116 Grafiku 4.5 Burimi i iformacionit per testinacionin turistik (turitët vendas)...............................117 Grafiku 4.6 Paraqitja grafike e frekuentimit të turizmit malor rural............................................118 Grafiku 4.7 Paraqitja grafike e koheqendrimit (turitët vendas....................................................119 Grafiku4.8 Paraqitja grafike e shperndarjes gjografike të turisteve të huaj.................................119 Grafiku 4.9 paraqitja grafike e grupimit me bazë gjinie (turist te huaj)......................................120 Grafitku4.10 Paraqitja grafike e të anketuarëve sipas grup moshave..........................................121 Grafiki4.11 Paraqitja grafike e te anketuareve sipas arsimimit (turist të huaj)...........................121 Grafiku4.12. Paraqitja grafike e burimit të informacionit per turistët e huaj..............................122 Grafiku 4.13 Paraqitja grafike e informacionit të marr në lidhje me shpeshtesin e frekuentimit të turizmit malor (për turistet e huaj)...............................................................................................123 Grafiku4.14 Paraqitja grafike e kohëqëndrimit në destinacion (për turistët e huaj)....................124 Grafiku 4.15 Paraqitja grafike e rezultatve që lidhen me vendbanimin e mikpritësve...............124 Grafiku4.16 Paraqitja grafike e rezultatve mdi bazë gjinie (banorët rezident)............................125 Natasha Hoda (Sala)
xi
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri Grafiku 4.17 Paraqitja grafike sipas grupmoshave (banorët rezident)........................................126 Grafiku4.18 Paraqitja grafike bazuar te burimi i të ardhurave për fillim biznesi........................127 Grafiku 4.19 Paraqitja grafike sipas vendbanimit të grupit të anketuareve...............................128 Grafiku 4.20 Paraqitja grafike e rezultateve sipas arsimimit(specialistët)..................................129 Grafiku4.21 Paraqitja grafike e të dhënave sipas statusit të punësimit të anketuarëve (specialist të fushës)..........................................................................................................................................130
Natasha Hoda (Sala)
xii
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri
AKRONIME ZhQTR- Zhvillimi i Qëndrushëm i Turizmit Rural PQ&L - Politika e Qeverisë dhe Legjislacioni AFP - Arsimimi dhe Formimi Profesional MNSE- Mjedisi Natyror Social Ekonomik DK - Dimensioni Kulturor SEM- Structural Equation Modeling OBT- Organizata Botërore e Turizmit UNWTO- United NationsWard Tourism Organisation WCED- Western Cape Education Department UNEP- United Nations Environment Programme PMKB-Programi Mjedisor i Kombeve të Bashkuara GDP- Gross Domestic Product PBP- Produkti Brendhsëm Bruto KBT-Këshilli Botëror i Turizmit WTTC- World Travel and Tourism Council OKBT-Organizata e Kombeve të Bashkuara për Turizmit INSTAT- Instituti i Statistikave KE-Komisioni Evropian OBE-Organizata për Bashkëpunim Ekonomik USDA- Unitet States Department of Agruculture ZMB- Zyra e Menaxhimit dhe të Buxhetit IUCN- International Union for Conservation of Nature ZhQ-Zhvillimi i Qëndrushëm (SD) SD-Sustainable Development MORI- Market Opinion Research International VMA- Vizitojme Miqt dhe të Arfrmit SDZhQT-Standartet dhe Dimensioned e Zhvillimit të Qëndrushëm të Turizmit UNDP- Unitet Nations Development Programme SHBA- Shtetet e Bashkuara të Amerikës OECD- Organization for Economic Co-operation and Development EN- Europa Nostra ONT-Organizata Nderkombetare e Turizmit (NTO), NTO- Natonal Tourism Organisation UAMD-Universitetit Aleksandër Mojsiu Durres (UAMD). GTZ- German Technical Cooperation Agency RADV-Analiza e regresionit me variablat kategorik MADA- Mountaion Area development Agency KW- Kilowatt UT- Universiteti i Tiranës FASTIP – Fakulteti i Studimeve të Integruara me Praktikën OECD- Organization for Economic Co-operation and Development PRS-Pesha e Regresionit Standardizuar FAF-DC-Fondi i Pare Shqipetar i Financimit NATO- North Atlantic Treaty Organization IUCN- International Union for Conservation of Nature, OJQ- Organizatë Jo- Qeveritare OMD-Organizatave të Menaxhimit të Destinacionit OJF- Organizatë Jo -Fitimprurëse
Natasha Hoda (Sala)
xiii
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri
STRUKTURA E STUDIMIT Studimi përbëhet nga 5 kapituj, të cilët janë grupuara në dy pjesë, në pjesën e parë realizohet një vlerësim i hollësishëm i literaturës ekzistuese, argumntohet metodologjia e përdorur, instrumentat e përdorura si dhe modelet e ngritura (kapitujt 2 dhe 3). Në pjesën e dytë ky studim paraqet dhe teston modelet e propozuara dhe janë diskutuar konkluzionet e punimit e kontributet e praktike dhe teorike të tijë, (kapitujt 4, 5). Kapitulli i Parë: Ky kapitull paraqet një prezantim të studimit duke filluar nga qëllimi i studimit, rëndësia e tij, objektivat, hipotezat, pyetjet kërkimore dhe duke vazhduar më tejë me kuadrin konceptual. Kapitulli i Dytë: Ky kapitull paraqet rishikimin e literaturës, është shqyrtuar literatura analitike që lidhet me ZhQTR, variablat e marr në studim, politika dhe legjislacioni, mjedisi natyror social ekonomik, dimensioni kulturor, arsimimi dhe formimi profesional dhe literatura përkatëse e rastit të studimit, si dhe e metodave dhe teknikave të përdoruara në këtë kërkim. Kapitulli i Tretë: Metodologjia e studimit dhe instrumentat e përdorura, në këtë kapitull diskutohen qasjet kërkimore, metodat e ndërmarra në këtë punim dhe instrumentat e përdorura, jepen të dhënat e studimit kryesor, të cilat kompromentojnë komponentët kërkimore të këtij disertacioni, duke përfshirë instrumentat kërkimore, mjetet analitike, mostrat kërkimore, grumbullimin e të dhënave, etj. Si rezultat, propozohen teknika të ndryshme të modelimit për të paraqitur raportin reciprok shkak-pasojë ndërmjet variablave të sjelljes në këtë model. Në pjesën e fundit shqyrtohen studimet empirike të kryera për nxjerrjen e variablave kryesore. Në këtë pjesë, sigurohet besueshmëria dhe vlefshmëria e të dhënave. Kapitulli i Katërt: Analiza e rezultateve dhe gjetjet, në këtë kapitull paraqitet mënyra e testimit të të dhënave nëpërmjet metodave statistikore të përdorura në këtë studim. Përgjatë këtijë kapitulli realizohet e analiza e rezultateve të dala nga përpunimi i informacionit dhe bëhet një analizë e literaturës së gjetur edhe nga burimet dytësore të përdorura. Gjithashtu, zhvillohet një analizë e hollësishme e të dhënave. Nëpërmjet përdorimit të programeve statistikore, përpunohen të dhënat dhe identifikohen treguesit e rëndësishëm statistikorë të modelit. Gjetjet konfirmojnë vlefshmërinë dhe besueshmërinë e modelit konceptual të propozuar dhe sigurojnë rezultatet e kërkimit. Kapitullii Pestë: Diskutimi i rezultateve, konkluzionet dhe rekomandimet, në këtë kapitull diskutohet një përmbledhje e hulumtimit, diskutohen rezultatet si dhe konkluzionet e nxjerra nga gjetjet, të cilat pasqyrohen në këtë kapitull. Rezultatet e testimit të të gjitha hipotezave të modelit janë gjithashtu objekt i këtij kapitulli. Ky kapitull vlerëson kontributet teorike dhe praktike të këtijë punimi, nxjerr në pah kufizimet e tijë dhe diskuton potencialin për kërkime të mëtejshme.
Natasha Hoda (Sala)
xiv
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri
KAPITULLI I 1. HYRJE Turizmi përbën një fenomen të rëndësishëm ekonomiko-shoqëror, me një dinamik spektakolare në gjysmëshekullin e fundit. Në këtë ecuri kronologjike, turizmi ka ndërruar pamjen, intesitetin dhe gjithnjë ndryshon e zhvillohet në sinkronizim të plotë me ecurinë ekonomike dhe shoqërore të vendeve ku vepron dhe zhvillohet. Sipas Hunter, (1997), turizmi i qëndrueshëm nuk duhet të konsiderohet si një kornizë e ngurtë, por më tepër si një paradigmë adaptive, e cila legjitimon një shumëllojshmëri të përqasjeve sipas rrethanave specifike (Abraham Briones-Juárez, Ricardo Tejeida-Padilla, Isaias Badillo-Piña fq 2). Si në vendet e tjera të botës edhe në Shqipëri të ardhurat nga turizmi po rriten nga viti në vit, po kështu dhe vëmendja e politikës dhe e të gjithë aktorëve të tjerë të përfshirë në këtë industri është gjithnjë në rritje. Është e qartë se industria e turizmit dhe të gjitha çështjet e saj, konceptohen disi si nocione të reja, veçanërisht përsa i përket konceptit të zhvillimit të qëndrueshëm, megjithatë është e nevojshme të studiojmë dhe të mësojmë më shumë për këtë industri të mrekullueshme në rritje. Turizmi krijon mundësinë për zhdukjen e barrierave dhe vendosjen e urave të bashkëpunimit e lidhjes midis popujve. Duke qënë një vend i izoluar për një kohë të gjatë, Shqipëria nëpërmjet turizmit u ofron të huajve mundësinë e njohjes dhe vlerësimit të kulturës dhe historisë së saj. Po kështu shqiptarët mund të njohin e vlerësojnë nga afër arritjet më të rëndësishme të kulturës botërore. Nisur nga rëndësia që ka turizmi rural në industrinë e turizmit në përgjithësi dhe në zhvillimin e zonave rurale, në këtë kërkim do të trajtohen faktorët që ndikojnë në zhvillimin e qëndrueshëm të produktit turizëm rural. Turizmi në përgjithësi dhe ai rural në veçanti është i lidhur ngushtë me ekonominë bujqësore, e cila ndihmon në plotësimin e nevojave të turistëve me produkte bujqësore dhe blegtorale. Dikur turizmi është nënvleftësuar dhe nuk është treguar kujdesi i duhur për zhvillimin e tijë, ai ishte pak i zhvilluar dhe të ardhurat që realizoheshin prej sektorit turistik ishin të pakta. Turizmi sot është një nga dukuritë më masive i cili nga viti në vit përfshinë miliona njerëz në tërë botën, duke përbërë një nga degët me rëndësi ekonomike, e cila u siguron vendeve me turizëm të zhvilluar miliona dollarë të ardhura. Vendet e Mesdheut ku bën pjesë edhe vendi ynë kanë treguar një interes të vazhdueshëm për zhvillimin e turizmit, nga i cili kanë siguruar të ardhura të mëdha që kanë ndikuar në rritjen e mirëqenies së popullsisë, në fuqizimin e tyre ekonomik, gjithashtu edhe në zhvillimin e mëtejshëm të turizmit. Zhvillimi i turizmit në Shqipëri bëhet i mundur nga pasuritë e shumta dhe të shumëllojshme natyrore dhe kulturore, nga pozita e favorshme gjeografike, nga klima e përshtatshme, ujërat termale dhe termominerale. Në kushtet e një industrie jo të zhvilluar dhe të një bujqësije që kërkon investime, turizmi është degë e rëndësishme e ekonomisë, të ardhurat e të cilit do të ndikojnë dhe në zhvillimin e bujqësisë dhe industrisë nëpërmjet investimeve. Të ardhurat që sigurohen nga turizmi janë të menjëhershme dhe me vlera të mëdha, por dhe me impakt në jetën e komunitetit rural. Turizmi po shëndërrohet në një nga industritë më të rëndësishme në Shqipëri, për shkak të rritjes së shpejtë të tij ai ushtron sot presion të madh mbi mjedisin, burimet natyrore dhe kulturore të vendit. Prirja që vihet re aktualisht për të rritur fitimin në periudhë afatshkurtër, pa konsideruar ndikimet afatgjata mbi mjedisin, përbën një nga shqetësimet kryesore për të ardhmen e pasurive natyrore dhe kulturore të vendit. Natasha Hoda( Sala)
1
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri Vëndi jonë ka 1350 fshatra, në to jetojnë afro një milion banor, ky fakt dhe peisazhet që ofron pjesa më e madhe e këtyre fshatrave, përbëjnë një oportunitet për zhvillimin e turizmit rural duke synuar diversifikimin e produktit turizëm. Turizmi ka ndikuar në masë të madhe ekonominë e shumë vende rreth botës, për shembull Franca ku malet zënë gati 22.8% të gjithë territorit, turizmi rural ka ndikim të madh në ekonominë e këtijë vendi. Franca ka rreth 6.000 komuna malore me një popullsi mesatare prej 724 banorë secila. Ekonomia e këtyre rajoneve varet kryesisht nga turizmi. Zhvillimi i sporteve dimërore ka ndryshuar qasjen në zonat malore duke theksuar virtyte te tilla si, bukuritë natyrore, cilësinë e ajrit, ujit, borës dhe të klimës si dhe vlerat tradicionale. Organizata Botërore e Turizmit (OBT) pohon se turizmi është aktualisht industria botërore me të ardhura më të mëdha vjetore prej më shumë se 3 trilion dollarë. Turizmi ofron mbi gjashtë milionë vende pune në Shtetet e Bashkuara, duke e bërë atë punëdhënësin më të madh të këtijë vendi. Si industritë shumë komplekse dhe efekti i shumëfishtë nga industria e turizmit të vazhdojë të dyfishohet në të gjithë sektorët e tjerë të ekonomisë, si transport, arsim, tatimet dhe në shumë shërbime të tjera komerciale. Gjithnjë e më shumë turizmi po shëndërrohet në funizuesit kryesor të ekonomisë me të ardhura, mirpo zhvillimi spontan dhe i pa mbeshtetur në një strategji të qartë përbën një pengesë për të siguruar qëndrueshmëri dhe ritme të larta rritje. Hulumtimet në fushën e turizmi janë të shumta dhe nga më të ndryshmet, por shpesh është treguar të jenë një proces i komplikuar për shkak të gjerësisë së çështjeve që përfshijnë. Autor të shumtë vendas dhe të huaj kanë studiuar aspekte të ndryshme të turizmit rural si, Antonio Pulido, Stephen Schweinsberg, Richard Franklin, Erol Duran, Robert dhe Hall, Gunner, Carlos Fernandes, Elena Bellini, Barbara Del Corpo, William Maliza, Tatiana Dzaleva, Kim C. Smith, Shams, Mohamad Reza, Yahal Hamid, Golchin Javad Hasan Mirela Maziku, Brent W, Ritchie, Peter Burns,Catherine Palmer, Martin Buck, Rezarta Brokaj, Merita Murati, Lavdrim Sahitaj, Alma Mastaka, Nasip Meçaj, Musa Gashi, etj.
1.1. Ç’kuptojmë me turizëm, koncepti i udhetimit vs turizmit Në literaturën bashkëkohore ndeshemi me shumë kuptime të fjalës turizëm. Karakteristika e përbashkët e shumicës së këtyre kuptimeve është se cilësojnë turizmin si një veprimtari që lidhet direkt me tendencën e humanëve për komunikim, argëtim dhe krijimi i eksperiencave të reja që ofrohen në një destinacion që ata vet e zgjedhin. Fjala turizëm e ka prejardhjen nga fjala angleze ‘’tour’’ si dhe nga frëngjishtja ‘’tourisme’’. Rrënja e të dyja fjalëve rrjedhin nga latinishtja “tornus”. Përpjekjet e para për të cilësuar fjalën turizëm u bënë nga Walter Hunziker (profesor zvicerian) dhe Kurt Kraph në vitin 1942, të cilët i dhanë fjalës turizëm një kuptim shkencor duke e cilësuar atë si tërësia e lidhjeve dhe ngjarjeve të ndodhura gjatë një zhvendosjeje dhe qëndrimi të njerëzve në një vend që nuk është vendbanimi i tyre i përhershëm, nën kushtin që zhvendosja dhe qëndrimi i tyre nuk kanë qëllim ushtrimin e aktiviteteve fitimprurëse. Për turizmin janë dhënë përcaktime të ndryshme, më poshtë renditen disa prej tyre. Turizmi përfshin aktivitetet e personave që udhëtojnë dhe qëndrojnë në vende të ndryshme nga vendi i qëndrimit të tyre të zakonshëm për një periudhë jo më të gjatë se një vit kalendarik dhe qëllimi i këtij udhëtimi është kohë e lirë, argëtim, e të tjera. Turizmi është përcaktuar si një lëvizje e përkohshme e njerëzve në destinacione jashtë vendeve të tyre normale të punës dhe qëndrimit për qëllime relaksi, edukative apo fetare. Në mënyrë që turizmi të ndodhë, duhet të ketë një zhvendosje, një individ duhet të udhëtoi duke përdorur çdo lloj të mjeteve të transportit (ai mund edhe të udhëtojë në këmbë: në ditët e sotme
Natasha Hoda( Sala)
2
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri kjo menyre është shpesh e aplikushme për shoqëritë më të varfra, dhe ndodh edhe në ato më shumë të zhvilluara, si per çështje pelegrinazhi, alpinistët ... etj.). Me qëllim të parandalimit të disakordancës për të përcaktuar përkufizimin e "Turizmit", UNWTO e ka përkufizuar atë si tregohet më poshtë: "Turizmi përfshinë aktivitetet e personave që udhëtojnë dhe qëndrojnë në vende jashtë mjedisit të tyre të zakonshëm për jo më shumë se një vit radhazi për argëtim, biznes dhe qëllime të tjera që nuk lidhen me ushtrimin e një veprimtarie që shpërblehet brenda vendit të vizituar." "Turizmi është një koleksion i aktiviteteve, shërbimeve dhe industri që ofronë një përvojë të udhëtimit që përfshin transportin, akomodimin, ushqim, pije dhe shërbime si, dyqane të shitjes me pakicë, biznese argëtuese dhe të tjerë ofrues shërbime mikpritje të ofruara për individë apo grupe që udhëtojnë larg nga shtëpia " (UNWTO dhe cituar nga Macintosh and Goeldner ne materialin e tyre me titull ”Heritage Tourism & Museum Management”) Autor si Mathieson dhe Wall e kanë përkufizuar turizmin si : "Lëvizja e përkohshme e njerëzve në destinacionet jashtë vendet e tyre normale të punës dhe qëndrimit, aktivitetet e ndërmarra gjatë qëndrimit të tyre në këto destinacione, dhe objektet e krijuar për të kujdesem për nevojat e tyre. "(Mathieson dhe Wall, 1982). Turizmi mund të konceptohet dhe si një bashkësi lidhjesh dhe fenomenesh që vijnë si rezultat i lëvizjes dhe qëndrimit të përkohshëm të njerzeve, të cilët ndërmarin udhëtime larg qëndrës së tyre të banimit. Për qëllime të statistikës së turizmit, theksojmë se termi "vizitor" përfaqëson një "person që udhëton në një vend të ndryshëm nga vendi ku ai banon, për një periudhë më pak se 12 muaj dhe qëllimi kryesor i këtij udhëtimi në vëndin e vizituar nuk është ai i një veprimtarie fitimprurëse" Të gjithë udhëtarët që përfshihen në turizëm janë vizitorë. Termi "vizitor" përfaqëson konceptin bazë për gjithë sistemin e statistikave të turizmit. Termi "vizitor" për qëllime të statistikave dhe në përputhje me format e turizmit klasifikohet më pas në dy kategori: "turistë (vizitorë me netë qëndrim )" dhe "vizitorë ditorë". Turst quhet një vizitor i cili kalon të paktën një natë në një strukturë hoteliere në vendin që ai viziton. Vizitor ditor quhet, një vizitor i cili nuk kalon natën në një strukturë hoteliere në vendin që ai viziton. Sipas formave të turizmit vizitorët mund të klasifikohen në visitor ndërkombëtar, visitor të brëndshëm. Turizmi mund të jetë një mjet që ndihmon ose lëviz rigjenerimin dhe zhvillimin ekonomik, duke rritur në të njejtën kohë nivelin e jetesës së vizitorëve dhe të komuniteteve lokale pritëse. Krijimi i një balance ndërmjet mirëqënies së turistëve, komunitetit pritës dhe mjedisit, reduktimi i konfliktit dhe njohja e varësisë së përbashkët, kërkon një përqasje të veçantë në menaxhimin e destinacioneve. Turizmi është një fenomen social, kulturor dhe ekonomik i cili përfshin lëvizjen e njerëzve në vende apo shtete, jashtë mjedisit të tyre të zakonshëm për qëllime profesionale, personale apo të biznesit. Këta njerëz quhen vizitorë (të cilat mund të jenë ose turistë apo ekskursionistë, rezidentë ose jorezidentë) dhe turizmi ka të bëjë me aktivitetet e tyre, disa prej të cilave nënkuptojnë shpenzimet e turizmit. Jo të gjitha llojet e udhëtimit janë turizëm, pra turizmi është i ndryshëm nga të udhëtimi dhe e kundërta. Dy kritere janë përdorur të njëjtën kohë, në mënyrë për të karakterizuar një udhëtim që bëhet për turizm; Zhvendosja, e cila duhet të përfshijë një zhvendosje jashtë mjedisit të zakonshme, ky term është i një rëndësie të madhe dhe vazhdon të diskutohet ; Kohëzgjatja, vetëm një kohëzgjatje maksimale është konsideruar, dhe jo ajo minimale, zhvendosje me qëllim turizmi mund të jetë të paktën qëndrim nje natë ose edhe vetëm një ditë pa fjetje.
Natasha Hoda( Sala)
3
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri 1.1.1 Turizmi rural, zhvillimi rural dhe zona rurale Turizmi është një industri shumë e larmishme dhe e fragmentuar, ky përcaktim qëndron edhe për turizmin rural i cili konsiderohet përgjithësisht si nje komponenet që përfshinë një shumëllojshmëri të gjerë të shërbimeve dhe aktiviteteve turistike, të gjitha realizohen në një zonë që karakterizohet si rurale. Koncepti i turizmit rural është një koncept që përfshin të gjithë aktivitetin turistik në zonat rurale (Soteriades & Varvaressos, 2002). Turizmi rural është në të njëjtën kohë një formë e sjelljes së konsumatorit dhe strategji me të cilën destinacioni zhvillohet dhe atrasksioni rural dhe bukuritë natyrore lidhen me tregun. Zona rurale është bërë destinacion për një treg në rritje dhe sfidë për bizneset e turizmit rural është të prodhojë produktin e duhur në nivelin e lartë të cilësisë së kërkuar nga klienti, dhe ta tregtojë atë në mënyrë sa më profesionale. Turizmi rural fokusohet në pjesëmarrjen në mënyrën e jetesës rurale. Turizmi Rural lejon krijimin e një burim alternative të të ardhurave për banoret e zonave rurale. Të ardhurat e shtuara nga turizmi rural mund të kontribuojë në ringjalljen e artit popullor dhe zejtarisë të cilat janë disi të lëna mbas dore. Turizmi rural është një fenomen i rëndësishëm për zhvillimin e qëndrueshëm ekonomik, pra është aktivitet biznesi si çdo aktivitet tjetër. Megjithatë, në qoftë se turizmi rural konsiderohet si një mundësi për të eliminuar problemet e zhvillimit të zonave rurale (dhe të mbështesë zhvillimin e tyre të qëndrueshëm), duhet që të përputhen rregullisht kërkesat e qëndrueshmërisë në lidhje me qasjen social-ekonomike. Zhvillim i qëndrueshëm i rajonit mund të shihet si kualitet jetese që do të thotë standart jetese, transport publik, infrastrukturë dhe shërbime publike, përgjegjësi ndaj mjedisit dhe ekonomi e sukseshme. Sipas Hawkes dhe William (1993) edhe përse industria e turizmit ka lulëzuar me gjallëri kohët e fundit, nuk ka asnjë përkufizim standard për turizmin rural. Turizmi rural mund të shpjegohet në mënyra të ndryshme, por divergjenca e rëndësishme është midis turizmit masiv dhe turizmit të rural. Si përfudim themi se turizmin rural është turizemi që zhvillohet në zonëne rurale dhe është një marrdhënie midis turizmit, natyrës dhe bujqësisë.
(Burimi: WNUTO) Pra, si dhe tregon figura më lartë, koncepti i turizmit rural i referohet turizmit rural zhvilluar në komunitet rreth katër boshteve të mëposhtme: Figura nr.1.1 Koncepti i Turizmit Rural
Natasha Hoda( Sala)
4
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri
Mjedisit natyror në fshat i cili përbër nga: male, liqene, lumenj, pyll, pamje natyra Trashëgimisë rurale, arkitekturës tipike të fshatrave, peizazhi i formuar nga tradita, aktivitetet bujqësore, parahistori, kështjella, kisha, etj. Jeta rurale, resorante, produkte ushqimore lokale, vepra artizanale, ngjarjet lokale, muzikë tradicionale, vegla muzikore tipike, agro-turizmit,etj. Aktiviteteve të turizmit rural si, alpinizëm,hipizëm, çiklizëm, peshkim, gjueti,ski, etj Turizmi rural jep një kontribut të rëndësishëm në zhvillimin e zonave rural, ai nxit zhvillimin e infrastrukturës fizike, rrit diversitetin e aktivitetit ekonomik, promovon mbrojtjen e pejsazhit, pra turizmi rural ofron mundësi për zhvillim të zonës rurale. Nisur nga fakti se turizmi është i lidhur ngushtë me sektorët e tjerë të ekonomisë, mund të themi se ai nuk mund të konceptohet pa zhvillimin e bujqesisë, blektorisë por dhe artizanatit. Zhvillimi i turizmit rural do të çojë në ndryshimin e rolit të gruas në familjet rurale, ajo do të marri pjesë active në jetën e përditshme, por është e rëndësishme që nëpërmjet politikave të trainimit ato të kuptojnë rëndësinë e fenomenit turizm rural si dhe zhvillimin rural. Zhvillimi i zonës rurale përbën një domosdoshmëri në kuadër të përmirësimit të standarteve të jetesës së një vendi, qeveria duhet të ndjeki politika të zhvillimit me pjesëmarrje duke i orjentuar banorët rezident në ndërmarrjen e aktiviteve të ndryshme fitmprurëse me kontribut të përbashkët. Zhvillimi i turizmit rural duhet të shihet i lidhur ngushtë me mbrojtjen dhe përdorimin në menyrë të qëndrueshme të mjedisit natyror, si dhe me ruajtjen e trshëgimisë rurale. Turizmi rural është një komponent i zhvillimit rural, i cili pëbën një mundësi shtesë për të zbutur varferinë në zonat e defavorizuara dhe pabarazinë ndër-rajonale. Zhvillimi rural në nivel lokal dhe rajonal duhet të jetë në përputhje me planet dhe programet e zhvillimit të turizmit rural, si dhe zhvillimi i turizmit rural të vlerësohet si nxitës i sipermarrjeve nga banoret rural. Duke qënë se zhvillimi i turizmit rural shoqërohet me hapjen e vendeve të punës, ai çon në zbutjen e problemit të migrimit nga zonat rurale në ato urbane. Në përgjithësi një zonë rurale, është një zonë gjeografike ose fshat që ndodhet jashtë qyteteve ose qytezave. Swarbrooke (1999) vuri në dukje se zonat rurale posedojnë një vend të rëndësishëm në kulturën e një vendit dhe mjedisin e popullit të tij dhe ruraliti do të thotë se qytetërimi është rritur. Zonat rurale kanë mundësi të kufizuara për t’u zhvilluar kjo vjen për shkak të topografisë dhe kushteve klimatike të vështira. Në një zonë rurale ka më pak njerëz dhe shtëpitë, bizneset e tyre janë të vendosura larg nga njëri-tjetri. Vende të ndryshme kanë përkufizime të ndryshme të termit "rural", në vendin tonë janë bërë disa studime në lidhje me përcaktimin e kritereve që duhet të vendosen që një zonë të quhet rurale, dhe në lidhje me këtë ka patur debate të ndryshme. Disa përcaktonin si kriter kryesor lartësinë mbi nivelin e detit, disa largësinë nga qyteti, disa të tjerë studiues nisen nga numri i banorëve, por thelbi mbetet i njejtë, një zonë quhet rurale nëse nuk ndodhet në qytet, ka popullsi relativisht të pakët por jo domosdoshmërishtë, është zona bujqësore dhe blegtorale dhe është shumë afër me habitatet natyrore. Departamentit Amerikan i Shëndetësisë dhe Shërbimeve Njerëzore përkufizon fjalën "rural", si zonë që përfshinë gjithë popullsinë, strehimin, dhe territorin që nuk përfshihen brënda një zonë urbane. Çfarëdo që nuk është urbane konsiderohet rurale”. Në vëndin tonë të paktën deri tani zonat rurale janë më pak të zhvilluara se ato urbane dhe shpesh quhen si zona të defavorizuara, kjo prirje ekziston edhe në disa vende të lindjes, por nuk mund të themi të njëjtën gjë për vendet e perendimit, psh. në Gjermani trendi po ndryshon, për shkak të politikës së kushteve të barabarta të jetesës në vend, zonat rurale po marrin vëmendje pothuajse të barabartë si dhe zonat urbane.
Natasha Hoda( Sala)
5
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri 1.1.2 Zhvillimi i qëndrueshëm i turizmit Qëndrueshmëri do të thotë vazhdueshmeri, lëvizje dhe kovergjencë. Koncepti i turizmit të qëndrueshëm është i gjerë dhe i referohet një turizmi që është afatgjatë i integruar, pjesëmarrës si dhe i pajtushëm me mjedisin dhe me aspektet sociale dhe ekonomike. Nocioni i turizmit të qëndrueshëm mbulon një sfidë për të zhvilluar kapacitetin e turizmit në botë dhe cilësinë e këtij produkti pa ndikuar negativisht në mjedis. Zhvillimi i turizmit rural përfshinë tre element esencial të qëndrueshmërisë, qëndrueshmërinë mjedisore, qëndrueshmërinë sociale dhe qëndrueshmërinë ekonomike. Turizmi i qëndrueshëm duhet të jetë një nga prioritetet kryesore të zhvillimit për autoriteteve lokale, kombëtare dhe ndërkombëtare për të siguruar sukses afatgjatë në një treg global. Për zhvillimin e qëndrueshëm është e po të njejtës rëndësi lidhja specifike që ka turizmi me mjedisin dhe shoqërinë, në krahasim me veprimtaritë e tjera ekonomike. Kjo vjen për shkak të varësisë unike të turizmit nga cilësia e mjedisit, tiparet dalluese kulturore, ndërlidhjet, siguria dhe mirëqenia sociale. Koncepti i turizmit të qëndrueshëm duhet të shihet si “marrëveshjeve dypalëshe” ndërmjet sektorit të turizmit dhe burimeve natyrore (Sharpley, 1997). Nga njëra anë, nëse turizmi planifikohet keq ose zhvillohet me tepri, ai mund të shëndërrohet në shkatërruesin e cilësive specifike që janë themelore për zhvillimin e qëndrueshëm. Nga ana tjetër, ai mund të përbëjë forcën lëvizëse për ruajtjen dhe promovimin e tyre në mënyrë të drejtpërdrejtë, përmes rritjes së ndërgjegjësimit dhe fondeve për mbështetjen e këtyre vlerave, ose tërthorazi duke ofruar një justifikim ekonomik për tërheqjen e mbështetjes nga partnerë të tjerë. Zhvillimi i qëndrueshëm i turizmit rural ka një rol të rëndësishëm në zhvillimin e zonave rurale, të gjithë aktorët e përfshirë në këtë lloj aktiviteti duhet ta shikojnë këtë sektor të turizmit si një burim shtesë të ardhurash dhe qevrija nuk duhet ta ndaj nga zhvillimi i qëndrueshëm i zonave rurale. Për të siguaruar një zhvillim të qëndrueshëm të turizmit rural pa dyshim duhet të jenë të interesuar të gjithë aktorët e përfshirë si pushteti vendor, banorët rezident dhe pushteti qëndror. Krijimi i një balance ndërmjet mirëqënies së turistëve, komunitetit pritës dhe mjedisit, reduktimi i konfliktit dhe njohja e varësisë së përbashkët, kërkon një përqasje të veçantë në menaxhimin e destinacioneve. Gjithnjë e më shumë qëndrueshmëria duhet lidhur me cilësinë. Turistët e dinë se atje ku tregohet kujdes për mjedisin, për punonjësit dhe komunitetin lokal, ka shumë mundësi të tregohet kujdes dhe respekt edhe për ata vetë. Motoja e tyre sot është se “për një mjedis cilësor dhe komunitet të zhvilluar pritës ja vlen të shpenzohet, ata edhe duhen promovuar”. Zhvillimi i qëndrueshëm është zhvillimi që plotëson nevojat e gjeneratave të tanishme pa kompromentuar mundesitë për brezat e ardhshëm, për të plotësuar nevojat e tyre. Zhvillimi i qëndrueshëm përmban në vetvete dy koncepte kyçe, konceptin e nevojave, në mënyrë të veçantë nevojat thelbësore të botës së të varfërve të cilave duhet t'u jepet prioritet dhe ideja e kufizimeve të vendosura nga gjendja e teknologjisë dhe organizimit shoqëror në aftësinë e mjedisit për të përmbushur nevojat e tanishme dhe të ardhshme (WCED, 1987: 43). Organizata Botërore e Turizmit (OBT) dhe Programi Mjedisor i Kombeve të Bashkuara (PMKB) kanë identifikuar një axhendë me 12 synime të përgjithshme për turizmin e qëndrueshëm, të cilat janë: 1. Suksesshmëria ekonomike, që nënkupton sigurimin e suksesit ekonomik dhe të konkurrencës së destinacioneve dhe të kompanive turistike, në mënyrë që ato të mund të vazhdojnë të zhvillohen dhe të nxjerrin fitime në periudha afatgjata. 2. Begatia lokale, që nënkupton maksimizimin e kontributit të turizmit në zhvillimin e destinacionve pritëse, përfshirë pjesën e shpenzimeve të vizitorëve që mbetet lokalisht. 3. Kualiteti i punësimit, që nënkupton shtimin e numrit dhe të cilësisë së punëve lokale të krijuara dhe të mbështetura nga turizmi, përfshirë nivelin e pagës, kushtet e shërbimeve Natasha Hoda( Sala)
6
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri dhe disponueshmërinë për t’u shërbyer të gjithëve pa diskriminim gjinie, rrace dhe paaftësie etj. 4. Barazia sociale, që nënkupton shpërndarjen e përfitimeve ekonomike dhe sociale nga turizmi në të gjithë komunitetin pritës, përfshirë rritjen e mundësive, të ardhurave dhe shërbimeve për të varfërit. 5. Mirëqënia e vizitorëve, që nënkupton dhënien atyre të një eksperience të sigurt, të kënaqshme e përmbushëse, pa diskriminim gjinie, race, paaftësie ose të llojeve të tjera. 6. Kontrolli lokal, që nënkupton përfshirjen dhe dhënien e fuqive komuniteteve lokale në planifikim dhe vendim-marrje lidhur me menaxhimin dhe zhvillimin e ardhshëm të turizmit në lokalitetin e tyre, në bashkëpunim me të interesuarit e tjerë. 7. Mirëqenia e komunitetit, që nënkupton ruajtjen dhe forcimin e cilësisë së jetës së komuniteteve lokale, përfshirë strukturat sociale dhe aksesin te burimet, pajisjet dhe sistemet e mbrojtjes së jetës, duke shmangur çdo lloj forme degradimi apo shfrytëzimi social. 8. Pasuria kulturore, që nënkupton respektimin dhe ruajtjen e prejardhjes historike, veçorive kulturore, traditave dhe veçorive të tjera të komuniteteve lokale. 9. Integriteti fizik, që nënkupton mirëmbajtjen dhe rritjen e cilësisë së peisazheve urbane dhe rurale dhe shmangien e degradimit fizik dhe pamor të mjedisit. 10. Diversiteti biologjik, që nënkupton ruajtjen e zonave natyrore, habitateve dhe kafshëve të egra dhe minimizimin e dëmtimeve të tyre. 11. Efiçienca e burimeve, që nënkupton uljen në minimum të përdorimit të burimeve të rralla dhe të paripërtëritshme për ngritjen dhe operimin e objekteve dhe të shërbimeve turistike. 12. Pastërtia mjedisore, që nënkupton uljen në maksimum të ndotjes së ajrit, ujit tokës dhe të mbeturinave të gjeneruara nga turizmi. Të gjitha këto synime janë mëse aktuale dhe se duhet të jenë pjesë e planeve të veprimit apo strategjive të ardhshme të zhvillimit të turizmit në tërësi dhe turizmit rural në veçanti, pasi turizmi rural është një mundësi e mirë për diversifikimin e produktit turizëm. Turizmi rural, me të gjitha llojet e tij, është gjithashtu një mundësi e mirë edhe për të zbutur sezonalitetin e turizmit në Shqipëri, pra për ta shtrirë turizmin përtej periudhës kulmore që aktualisht në vendin tonë është periudha korrik-gusht. 1.1.3 Llojet e turizmit në Shqipëri Shqipëria është një vend i bukur dhe magjepsës, me peisazhe të rralla që pak vende i kanë, vendi jonë ofron një mori të gjërë produktesh turistike, kjo e shtirirë pothuajse në të gjithë vendin dhe për gjatë gjithë sitinëve të vitit. Shqipëria ka një gamë të gjërë atraksionesh natyrore, kulturore e historike, që përbëjnë një interes të madhe për turistet e huaj, por që akoma ngelet si një destinacion pë tu zbuluar. Ashtu si do ta shikojmë më poshtë, në një organograme të turizmit, e cila është ndërtuar në një formë jo vetëm për të treguar lidhjen e që egziston mes aktiviteteve, por edhe për t’u paraqitur lexuesit në formën se si duhet të organizohet dhe zhvillohet turizmi jonë. Pra zhvillimi i sektorit të turizmit sipas efektit zinxhirë do të bënte të mundur zhvillimi e një sërë sektorësh të tjerë të ekonomisë, si p.sh zhvillimin rural, nëpërmjet turizmit rural, zhvillimi i trasportit, zhvillimi i infrastrukturës. Me zhvillimin e turizmit rural do t’u jepej mundësi banorëve rezident të zhvillonin artizanatin, bujqësinë, blegtorinë etj, aktivitete të cilat janë në fuksion të turizmit. Sektori i turizmit përfshinë edhe një numër të madh agjensishë, institucione dhe individë që janë të punësuar me këto struktura, duke bërë kështu që turizmi të përfshijë të gjithë ekonominë shqiptare. Në se do të kishim një strategji të mirë zhvillimi si dhe Natasha Hoda( Sala)
7
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri një interes për këtë sektorë nga pushteti qëndror, pushteti vendor, organizatat joqeveritare,etj., ky sektor do të gjeneronte më shumë punësim, më shumë mirëqënie, më shumë stabilitet ekonomik, më shumë zhvillim, si për zonat e defavorizuara dhe për të gjithë territorin e vendit. Mund të themi se zhvillimi sektori të turizmit për Shqipërinë është kusht për ekonominë dhe garanci për stabilitet kundrejt krizave rajonale apo globale. Më poshtë po paraqesim në menyrë të permbledhur llojet kryesore të ofertës tonë turistike e cila përbëhet nga: 1. Turizmi diell dhe plazh. 2. Turizmi rural i përbërë nga: - Turizmi rural familiar dhe agroturizmi - Turizmi shëndetit 3. Turizmi i biznesit dhe konferencave. 4. Turizmi natyrorë i përbërë nga - Ekoturizmi - Turizmi i aventurës. 5. Turizmi kulturore Një pamje më të zgjeruar të produktit tonë turistik si dhe lidhjen e tijë me aktivitetet po e paraqesim në organigramën e mëposhtëme:
Figura 1.2 Produkti turistik dhe lidhja e tijë me aktivitetet (Burimi: Autorja) Natasha Hoda( Sala)
8
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri Turizmi rural i referohet të gjitha llojeve të sherbimeve të turizmit të ofruara në zonat rurale nga banorët rezident. Qëllimi është që të gjitha të ardhurat të qëndrojnë në komunitet, pra turistit ti ofrohen të gjithë shërbimet e domosdoshme, si ushqim tradicional, strehim të rehatshëm por jo domozdoshmërisht luksoz, etj. Pyetja se kush është i interesuar në marrjen e një pushim rural sot gjenë përgjigje në vijim. Disa vjet më parë pushimet rurale dhe të agro-turizmit ishin pushime të kaluara pranë familjeve rezidente dhe që është shumica e njerëzve që i frekuentonin këto lloj pushimesh ishin banorët vendas. Këto pushime ishin të fokusuar në pushime të lira për familjet me fëmijë, por kjo në vendin tonë ka ndryshuar në mënyrë të konsiderueshme mbas viteve ‘90. Sot, përgjithësisht, njerëzit që jetojnë në qytete në të gjithë botën, kanë një interes të konsiderueshëm për kalimin e pushimeve sa më afër me natyrën, larg zhurmave në një mjedis të qetë, ushqim të mirë, të freskët, aktivitete në ajër të hapur, dhe të njihen me nga afër me kulturën lokale. Njerëzit janë duke marrë pushime të shkurtra dhe të shpeshta duke kaluar disa ditë në fshatra të ndryshme ose në ferma të ndryshme, në vend që të qëndrojnë vetëm në një vend për një pushim të gjatë. Ka një kërkesë në rritje për t’i vizituar destinacione rurale e malore nga turist ndërkombëtar, si dhe kryesisht nga udhëtarët me përvojë e me të ardhura të mira. Kjo ka çuar në krijimin e produkteve të reja turistike dhe interesante për turistët në bazë të aseteve specifike të cdo rajoni dhe fshati. Udhëtarët, të vjetër në moshë tani përbëjnë një të tretën e klientëve të turizmit rural, dhe me tendencë në rritje. Udhëtimet për qëllime shëndetësore e kurative janë një tjetër tendencë, sidomos në zonat që ka ujra termal dhe të tjera vlera kurative. Turistët që frekuentojnë turizmin rural (Agro-Turizmin) kanë mundësi të mësojnë në lidhje me receta gatimesh lokale, madje mund dhe të marrin pjesë në përgatitjen e ushqimit të tyre, gjithashtu ata mund të frekuentojnë festat kulturore lokale, si është psh. “Dita e Bjeshkeve” që organizohet çdo vit në datën 25 Qershor në Thetht, dita e turizmit që organizohet ne Vermosh çdo vit në datën 19 Qershor, si dhe “Mis Bjeshka” që organizohet ne muajin gusht po në Vermosh, festa të cilat janë të ndryshme sipas zoanve. Këto festa janë një mundësi që banorët rezident të reklamojnë produktet e tyre, pasi organizohen dhe panaire si pjesë e këtyre festive. Duke qënë se turizmi rural ekziston në gjithë botën, variacionet lokale pra veçoritë dalluese në kulturën, zakonet, traditën etj., e bëjnë turizmin rural shumë të kërkuar. Edhe pse turizmi rural ofrohet nga shumë shtete të botës jo të gjitha janë të mirëorganizuara në ofrimin e ketijë produkti. Në nivel kombëtar dhe rajonal, më shumë të organizuara dhe të specializuar në ofrimin e turizmit rural apo agroturizmit janë Francë, Gjermani, Austri, dhe Mbretëria e Bashkuar. Italia gjithashtu ka një kornizë të shkëlqyer të turizmit rural. Vendet e reja anëtare të BE-së kanë bërë përpjekje të mëdha dhe kanë arritur rezultate të mira, vlen të përmendet Rumania dhe Bullgaria me metoda të ngjashme për të bërë vizitorët mirëpritur në të gjithë vendin, shquhet gjithashtu dhe Letonia ku zhvillimi i turizmit është i kombinuar fuqishëm me aktivitetet e tjera të biznesit. Turistët që shpenzojnë më shumë se vetëm një fundjavë në një banesë rurale janë të sigurt që të kenë një histori për të treguar kur të kthehen në shtëpi. Kjo fillon me përvojën e gastronomisë së panjohur apo të ndonjë pije të përgatitur në shtëpi në mënyrë artizanale, por ndoshta përvoja më mbresëlënëse është për të parë në realitet ku rriten produktet ushqimore, të cilat mund të jenë njohur vetëm si të paketuara në rafte supermarketesh. Turistët njihen mënyrën e jetesës së banorëve të destinacionit, ku koha ka një tjetër kuptim në zonat rurale, telefoni celular apo qasja në internet nuk mund të jenë në të njëjtët parametra si në zonat urbane, biseda personale është ende në qendër të marrëdhënieve njerëzore në vend të komunikimit elektronik.
Natasha Hoda( Sala)
9
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri
1.2 Turizmi rural dhe marketingu Nevoja për një zbatim të marketingut në fushën e turizmit rural inkurajohet nga rritja e kompleksitetit të tregut dinamik të turizmit. Zhvillimi i teknologjisë së informacionit, konkurrenca gjithnjë në rritje, blerësit e rinjë dhe nevoja për zhvillim të qëndrueshëm janë vetëm disa nga faktorët që përcaktojnë një mënyrë të re për të menaxhuar biznesin e turizmit rural. Sot, koncepti i marketingut dhe filozofia e të bërit biznes janë duke u bërë të domosdoshme për të gjithë politikëbërësit dhe zbatuesit e zhvillimit rural. Nuk ka dyshim se marketingu në fushën e turizmit rural duhet të shihet si një mjet për të arritur zhvillimin e qëllimeve strategjike të destinacioneve turistike rurale, të tilla si prosperitet afat-gjatë, kënaqësinë e mysafirëve, maksimizimi i fitimit, zgjatjes së sezonit turistik, neutralizimin e ndikimit negativ, stabilizimin e punësimit, mbështetje dhe më tej diversifikimi i rishpërndarjes së aktivitetit ekonomik ekzistues, kërkesat e turistëve në kohë dhe hapësirë si dhe ndryshimin sjellja së konsumatorit në drejtim të rritjes së shpenzimeve turistike. Prandaj, marketingu nuk mund të kuptohet thjesht si propagandë ose thjesht si shpërndarje e fletë-palosjeve, por si një platformë për përcaktimin e objektivave të biznesit dhe strategjive, krijimin e produkteve turistike të cilat ofrojnë përvojë unike të konsumatorëve të këtijë produkti dhe gjenerojnë fitim për destinacion rural të turizmit. Me nocionin marketing përmblidhet filozofia tregtare e ndërmarrjes, institucionit apo individit të cilën e karakterizon përqëndrimi, fokusimi te konsumatori, shprehur përmes përpjekjes së përhershme dhe harmonike të tërë ndërmarrjes në procesin e përmbushjes së nevojave dhe deshirave të konsumatorit si dhe të vet realizimit të objektivave të kësajë ndërmarrjes. Koncepti i marketingut është filozofia në bazë të së cilës qëllimet për fitim mund të realizohen më së miri përmes njohjes së dëshirave dhe nevojave të grupimeve të konsumatorëve e duke i përmbushur ato nevoja. Marketingu i turizmit rural, orienton ofruesit e këtijë produkti të prodhojnë ato të mira dhe shërbime të cilat do të kënaqin nevojat turistike të konsumatorëve. Marketing i destinacioneve turistike bëhet gjithnjë e më konkurues në nivel botëror. Kjo gjë lehtëson suksesin e politikave të turizmit, të cilat duhet të jenë gjithnjë në koherencë me strategjitë e zhvillimit të një vendi. Eshtë fakt që për tërë pjesëmarësit në turizëm, ekzistojnë interesa të ndryshme, gjë që e bën shumë të vështirë zhvillimin e strategjive marketing për një destinacion. Nuk ka dyshim se turizmi rural mund të përfitojë nga zbatimi i teorisë së marketingut, ndërsa marketingut është përdorur gjithnjë e më shumë për të ndihmuar në planifikimin dhe promovimin e qëndrave tradicionale turistike. Një hap i rëndësishëm në marketingun e turizmit rural është promovimi i destinacionit. Turizmi rural është një pjesë e veçantë e industrisë së përgjithshme e turizmit, aplikimi i marketingut vjen nga natyra dhe specifikat e tijë si një segment i ofertës turistike. Zhvillimi i destinacionit të turizmit rural, kërkon një analizë shumë të kujdesshëm të këtyre segmenteve të tregut të cilat mund të plotësohen dhe të përputhen me qëllimet e përcaktuara më parë në strategjitë e zhvillimit. Çdo segment ka një ndikim të ndryshëm mbi qëllimet strategjike të destinacioneve të tilla si për shembull, për të rritur shpenzimet ose të zgjasë sezonin turistik. Përdorimi i teknologjisë moderne të informacionit për komunikimin dhe shpërndarjen e ofertes së turizmit rural është domozdoshmëri e ditëve të sotme. Roli dhe rëndësia e komunikimit të marketingut në praktikë nganjëherë keqkuptohet dhe minimizohet në prodhimin dhe shpërndarjen fletë-palosjeve, ndërkohë duhet të punohet akoma në drejtim të perdorimit të internetit dhe shërbimeve që ai ofron (e-mail, web, blog, etj), pasi ato nuk njihen plotësisht në zonat rurale. Është e nevojshme pra që të pëdoren të dy mënyrat e komunikimit si nëpërmjet komunikimit me fletë-palosje dhe broshura dhe nëpërmjetë internetit. Natasha Hoda( Sala)
10
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri Zhvillimi i turizmit rural kërkon integrimin e të gjitha formave të komunikimit dhe arritjen e efekteve sinergjike në krijimin dhe dërgimin e mesazheve promocionale për mjedisin. Për të arritur një nivel më të lartë të efikasitetit të biznesit, ofruesit e aktiviteteve të turizmit rural duhet të zbatojnë marketingun si një filozofi biznesi në tërësi. Të kuptuarit e ekzistencës së një lidhje midis orientimit të tregut dhe suksesit të biznesit duhet të rritet në mënyrë që të lejojë zbatimin e një koncepti marketingu afatgjatë se sa një strategji e mbijetesës nga një sezon në tjetrin. Sa i përket planifikimi afatgjatë, ndryshim i madh duhet të bëhet në fuqizimin e fuksionit të tregut të hulumtimit, diversifikimit të produktit, politikës së çmimeve, promovimit dhe shpërndarjes. Sipas Gilbert, 1989 “Turizmi rural nuk mund të gëzojë faktin e të qënit shumë i sukseshëm sepse suksesi do të shoqerohet me ndryshimin e netyrës së produktit”. Zhvillimi me tepëri pra do të shpqërohet edhe me pasoja në mjedis, prandaj roli i filozofisë së marketingut është të përcaktojë udhëzimet për krijimin e imazhit dhe mbrojtjen e tijë përmes planeve strategjike të duhura të marketingut, me qëllim sigurim të mbrojtjes afatgjatë. Koncepti i marketingut mund të zgjidhë problemin në një mënyrë që të zhvillohen strategji adekuate të cilat do të gjenerojnë lidhje më të mira në mes të fermerëve, sektorit të turizmit lokal, agjencive të udhëtimit dhe aktorëve të tjerë, për të siguruar komponentet e nevojshme të një produkti të turizmit rural. Promovimi, si element i konceptit të marketingut miks, mbulon një sërë aktivitetesh, duke përfshirë ato kryesore të reklamave, marrëdhëniet me publikun, shitjen personale dhe promovimin e shitjes. Web site dhe të tjera shërbime të internetit duhet të përdoren për promovimin dhe komunikimin direkt me turistin. Në rastin e të tre zonave ta marra në studim nisur nga faktet në terren nuk mund të themi se janë në gjëndje të bëjnë një marketing “agresiv” për shumë arsyje si psh. edhe pse në Valbonë marketingu është disa hapa përpara se dy zonat e tjera ( Theth dhe Vermosh), Valbona akoma vuan nga mungesa e kapacitetit pritës, ndërsa në Theth dhe Vermosh nuk mund të themi se ka mundësi të pandërprea të internetit apo mundësi financiare për prodhimin e fletë-palosjeve apo broshurave. Pra zhvillimi i marketingut të turizmit rura në këto zona duhet të paraprihet nga problemet e lartë përmendura. Fokusi i filozofisë së marketingut duhet të jetë sigurimi i nivelit më të lartë të kënaqësinë së turistëve. Marketingu i zonës rurale nuk ka të bëjë me marketingun e një vendi, por ofrimin e një game eksperiencash për turistet. Krijimi i një produkti të turizmit autentik bazuar në avantazhet konkurruese të dallueshme të një destinacion shihet si një faktor kyç.
1.3. Historiku i kërkimit 1.3.1 Historiku i turizmit ne tërësi dhe i turizmit rural si komponent i redesishem i industrisë së turizmit Shekulli i XIX, që përkon me revolucionon industrial është pikë referimi për zhvillimin e turizmit. Në vitin 1800 përdoret për herë të parë fjala turist, për të përcaktuar njerëzit që merrnin pjesë në udhëtime të largëta, ndërsa në vitin 1811 ndeshemi gjithashtu perherë të parë fjalën “turizëm” ku shpjegohet mënyra e të udhëtuarit të dikujt për kënaqesi. Viti 1839 perkon me botimin e udhëzuesit të parë turistik, dhe ne vitin 1845, anglezi Thomas Cook themeloi zyrën e parë turistike “ Thomas Cook & Son” duke u shoqëruar më vonë me krijimin e zyrave në 68 vende të botës. Zhvillimi industrial kontribuoi në zhvillimin e teknologjisë së transporteve duke u dhënë udhëtarëve mundësine arritjes lehtë edhe në destinacione te largëta. Në ditët e sotme, turizmi është zhvilluar si një fenomen masiv. Bazuar në nevojat personale për çlodhje, u transformua në një nevojë shoqërore, një të drejtë për kënaqesi (relaksim), një fenomen i një rëndësie shumë të madhe, parë në aspektin e ekonomisë botërore por edhe të zhvillimit të një vendi. Nuk ka qoshe të rruzullit tokësor që nuk tërheq vëmendjen e turistit bashkëkohor. Që nga Natasha Hoda( Sala)
11
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri xhungla e Amazonës e deri në Antraktidë, që nga hotelet luksoze të Gjirit Persik e deri në Siberi. Gjithashtu, nuk ekziston vend krahinë apo fshat që nuk kërkon të joshë interesin e turizmit, në një mënyrë apo në një tjetër, duke synuar përfitime të rëndësishme ekonomike, kulturore dhe shoqërore. Zhvillimi ekonomik i shoqëruar me zhvillimin e mjeteve të trasportit, më tëjë levizja e lirë në shtete të ndryshme e benë me të lehtë levizjen e popullsisë për qëllime turizmi. Deshira për të eksploruar vende të vogla por me specifika të veçanta si Shqipëria është në rritje. Vëndi jonë ka afro 1350 fshatra ku jetojnë afro 1 milion banor, kjo përbën një oportunitet për zhvillimin e turizmit rural. Zhvillimi i turizmit rural përbën një nga objektivat e politikes së qeverisë, duke nxitur dhe përkrahur krijimin e strukturave pritse tradicionale në zonat rurale sidomos në zonat e thella malore. Qëllimi kryesor është diversifikimi i produktit turistik që ofron vendi jonë, bazuar në burimet turistike, pasurimin e intenerareve turistike sipas kërkesave të kadegorive të ndryshme të turistëve, si dhe përmirësimi i nivelit ekonomik dhe social të komuniteteve pritëse rurale. Turizmi në tërësinë e tijë dhe ai rural në veçanti në shqiptari është akoma në fazat fillestare të zhvillimit të tijë, pasi sistemi jonë ekonomik i centralizuar për më shumë se 40 vjet nuk e njihte e as nuk e kishte parasyshe efektin e produktit turistik që ky vende ofronte, duke bëre kështu që efekti i turizmit në GDP të mos atakohej në asnjë të dhënë statistikore. Me ndryshimin e sistemit pas viteve 90 turizmi shqiptarë filloji të zhvillohet me ritme shumë të shpejta duke dhënë kështu një efekt si në rritjen e GDP ashtu edhe në punësim si dhe rritjen e mirëqënies se shoqerisë në tërsi. Rritjet ishin me ritme shumë të shpejta dhe kjo dukej nga rritja e shifrave nga viti në vit që do të thotë që interesi për Shqipërinë po rritej si nga turistët e huaj ashtu edhe ato vendas. Sipas Keshillit Boteror te Turizmit (KBT), perllogaritet se kontributi i sektorit të turizmit në prodhimin e përgjithshëm të vendit ton, në vitin 2013 ishte 4.8 % dhe se në vitin 2020 pritet të arrijë deri në 8 %. Këshilli Botëror i Turizmit duke analizuar dhe treguesin e punësimit, në vendin tonë ka evidentuar se për dekadën 2012 – 2020, të punësuarit në sektorin e turizmit në tërësi zënë rreth 6.5% të punësimit total. Për të arritur këta tregues si dhe për të siguruar një zhvillim të qëndrueshëm për turizmin në tërësi dhe atë rural në vecanti, nevojitet një planifikim i detajur i hapave që duhet të ndërmerren për të sigurur një ofertë cilësore turistike dhe për të ruajtur ekulibrat natyror, mjedisos, social e kulturor të komuniteteve pritëse. Nisur nga impakti që ka ky sektor në zhvillimin e ekonomisë në tërësi, në fokus të zhvillimit duhet të jetë rritja e numrit të turistëve të huajve dhe ruajtja e numrit të shqiptarëve etnikë nga rajoni dhe e emigrantëve. Synimi është që të arrihet një rritje e netë qëndrimeve prej 15 % në vit deri më 2020 e turistëve të huaj dhe një rritje modeste prej 5 % e emigrantëve dhe shqiptarëve etnikë. Në tabelën e mëposhtëme jepet parashikimi në përqindje i netë-qëndrimeve për tregjet e synuar për periudhën 2013-2020. Ne periudhe afatshkurter
Ne periudhe mesme
Ne periudhe afatgjate
Emigrant
5%
5%
5%
Shqiptar etnik
5%
0%
5%
Vendas
5%
10%
10%
Gjermanisht foles
15%
20%
20%
Natasha Hoda( Sala)
12
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri Britanija e Madhe
10%
15%
15%
Skandinavia
10%
15%
15%
Franca
5%
10%
10%
Evropa Jugore
10%
10%
15%
Evropa Lindore
10%
20%
20%
SHBA/Kanada
10%
12%
15%
Azia
5%
5%
15%
Tabela 1.1 : Rritja e netëqëndrimeve të tregjeve kryesore të synuara në % në vit Burimi. Ministria e Turizmit Sipas Këshillit Botëror të Udhëtimeve dhe Turizmit (World travel and tourism council (WTTC), cituar nga Swiss Development Cooperation Office in Albania, udhëtimi dhe turizmi janë përcaktuar si sektor i rëndësishëm për ekonominë e Shqipërië si dhe për parashikimet në rritje në drejtim të punësimit në kuadër të këtijë sektori. WTTC ka përllogaritur kontributin total dhe kontributi direkt të udhëtimeve dhe turizmit në GDP. Kontributi direkt në 2013 është përllogaritur në shumën 68.1 miliard leke ose 4.8% e GDP në vend, ndërsa në 2014 është llogaritur 71.9 miliard leke ose 5.5% e totalit te GDP. Ky kontribut përfshinë gjithashtu aktivitete të ndërlidhura të restoranteve dhe të kohës së lirë, aktivitete të cilat janë të mbështetura direkt nga turistët dhe janë gjithnjë e duke luajtur një rol të rëndësishëm në ekonominë shqiptare si burim i të ardhurave dhe të punësimit. Kontributi total i udhëtimeve dhe turizmit për vitin 2013 ishte 239.8 miliard leke ose 16.7% e GDP në vend, ndërsa ne vitin 2014 ishte 250.8 miliard leke ose 17.1%, keto të dhëna e konsolidojne turizmin si një industri në rritje me kontribut të rëndësishëm në gjenerimin e të ardhurave dhe në punësim. Ndikimi total i turizmit në GDP në vitin 2014 Ndikimi direkt i turizmit në GDP në vitin 2014
Natasha Hoda( Sala)
13
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri
Grafiku 1.1 Ndikimi total dhe ndikimi i direkt i turizmit dhe udhëtimit në GDP në vitin 2014 (Source: World travel and tourism council (WTTC)) Ndërsa referuar punësimit, vetëm sektori i turizmit në vitin 2013 ka gjeneruar 41,000 vende pune ose gati 4.3% e gjithë të punësuarve në vend, ndërsa në vitin 2014 ky sektora ka gjeneruar 43,500 vënde pune ose 4.4 e totalit të vendeve te punës. Udhëtimi dhe turizmi në total kanë gjeneruar 146,500 vende pune në 2013, ose 15.2% e totalit të punësimit në vend, ndërsa në vitin 2014 janë gjeneruar 153,000 vende pune ose 15.6% e totalit.(Burimi: World travel and tourism council (WTTC)). Këto shifra pasqyrojnë kryesisht aktivitetin e konsiderueshëm ekonomik të gjeneruara nga industri të tilla si hotelet, agjencitë e udhëtimit, kompanitë ajrore dhe shërbimet e tjera të transportit të pasagjerëve (me përjashtim të shërbimeve të udhëtarëve) dhe kontributin e rëndësishëm turizmit në ekonominë shqiptare. Përfitimet ekonomike të turizmit janë pasqyruar në bilancin e pagesave, punësim më të lartë, të ardhurat në rritje dhe rritja e aktiviteteve të reja sipërmarrëse në Shqipëri nga bizneset. Argumenti më i dukshëm ekonomik në favor të turizmit është efekti i tijë shumëzues në të ardhurat. Në këtë mënyrë, turizmi mund të gjenerojë të hyra dhe gjithashtu vepron si një promotor për zhvillimin e përgjithshëm ekonomik, duke mbështetur një shumëllojshmëri të bizneseve lokale dhe kombëtare që veprojnë si furnizuesit ose ofruesit e shërbimeve në restorante, hotele, transport dhe udhëzon turistike në të gjithë vendin. Mundësitë që ofron pjesa veriore e vendit tonë, natyra e bukur e Bjeshkëve të Namuna, janë një joshje e madhe për zhvillimin e turizmit në ato zona por gjithashtu një mundësi dhe një rezervë e madhe ekonomike për zhvillimin e popullsisë rurale. Ky zhvillim ekonomik do të ndihmojë nga ana e tij në ndryshimin e mentalitetit të banorëve që të vlerësojë më shumë ruajtjen e mjedisit, mbajtjen më të mirë të banesës ku ai jeton, dhe të krijojë një ide të re për rëndësinë që ka zhvillimi i turizmit në këto zona. Duke qënë se akoma nuk kemi statistika të vecanta për turizmin rural, në drejtim të imapktit që ky koponent jep në turizmin në tërësi por dhe me tejë në PPB, në drejtim të numrit të turistëve të huaj dhe vendas që frekuentojnë këtë llojë turizmi, del si domozdoshmeri ngritja e strukturave dhe sistemeve të nevojshme që të sigurojnë database të vaçant për turizmin rural. Për më tepër nisur nga rëndësia që turizmi rural ka në permirësimin e ekonomisë së banorëve rezident duhet që dhe ky komponent i turizmit të ketë një strategji të veçantë zhvillimi, pasi dëri më tani për këtë lloj turizmi nuk ka një strategji të tillë por trajtohet si shtojcë e strategjisë së turizmit në tërësi. Sipas Keshillit Boteror te Turizmit investimet e bëra për turizmin në vendin tonë për vitin 2011 ishin në shumën e 21 milion lekeve, ndërkohë që ekspertet e Keshillit Boteror të Turizmit parashikojnë që keto shpenzime për vendin tonë të rriten me një normë mesatare 4.6 % për dekadën 2012-2020, dhe në shifra absolute për vitin 2020 parashikohet të zënë 35.4 milion leke. Turizmi në rang botëror, perfshi gjithë llojet e tijë, është një prej industrive me zhvillim më të shpejtë në shekullin e 21-të për sa i përket kontributit global të PBB-së, të ardhurave nga shkëmbimi valutor dhe krijimit të vendeve të punës. Sipas Organizatës së Kombeve të Bashkuara për Turizmit (OKBT), mberritjet e turistëve ndërkombëtarë kanë treguar një rritje pothuajse të pandërprerë nga 438 milionë në vitin 1990 në 681 milionë në vitin 2000, në 935 milion në vitin 2010 me një parashikim të rritjes ndërkombëtare të turizmit prej rreth 1,6 miliardë deri në vitin 2020. Mbërritjet e turistëve Natasha Hoda( Sala)
14
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri ndërkombëtar janë rritur vazhdimisht, pavarësisht nga sfidat ekonomike globale, ato u rritën në 5% në vitin 2013, duke arritur një rekord prej 1,087 milionë vizitorë. Europa pati rritje në terma absolutë me +5%, duke tejkaluar parashikimin për vitin 2013 dhe është dyfishi i mesatares së rajonit për periudhën 2005-2012 (+2,5% në vit). Në nivel nën-rajoni, Europa Qendrore & Lindore kanë shënuar një rritje +7% dhe Europa Jugore +6% duke arritur rezultatet më të mira. Sipas Organizata Botërore të Turizmit (UNWTO) për vitin 2014 mberritjet e turistëve ndërkombëtarë u rritën me 4,5% krahasuar me parashikimin e sajë afatgjatë prej +3,8% në vit midis periudhës 2010-2020, dhe që parashikon se mberritjet e turistëve ndërkombëtarë do të arrijnë në rreth 1,6 miliardë deri në vitin 2020. Këto parashikime tregojnë se pavarësisht luhatjeve ekonomike, turizmi ngelet dinamikë dhe do zhvillohet me shpejt se ekonomia boterore në tërësi. Evropa vazhdon të jetë “magneti” turistik në botë (53.6 % e turizmit boteror). Sipas parashikimeve numri i turistve në Evropë, në vitin 2020 do kalojë shifrën 720 milion. Publikimi i të dhënave, pra përdorimi i web-steve, është shëndërruar në një mjet të fuqishëm informimi të shpejtë ku turisti vizitori ka mundësinë e një informimi të drejtëpërdrejtë në lidhje me vendet që do të vizitojë, aktivitetet që do të zhvillojë, duke i dhënë atijë mundësinë e përzgjedhjes.Turizmi është mjaft i zhvilluar në vendet mesdhetare fqinje me Shqipërinë, p.sh.Turqia tregon hopa të mëdha në zhvillimin e turizmit 15-20 vitet e fundit. Greqia e konsideron turizmin si një nga burimet kryesore të ekonomisë dhe plazhet e sajë e të Spanjës janë plazhet më të vizituara në Europë, gjë që tregon që infrastruktura e tyre turistike është konform standardeve europiane dhe mundësitë që ofrohen atje, përmbushin plotësisht kërkesat dhe dëshirat e turistëve. Kroacia tashmë është afirmuar si një destinacion “diell, det dhe rërë”. Bullgaria reflekton gjendjen e dobët të vendeve të pushimeve në Detin e Zi si rezultat i rënies së cilësisë e standardeve dhe një pozitë më të fortë në sportet dimërore, ku komplekset ofrojnë standarde perëndimore. E njëjta gjë mund të thuhet për Rumaninë, por në një nivel më të ulët. Ndonëse Shqipëria nga ana e sajë si një destinacion turistik në zhvillim ofron mundësi si për udhëtime diell dhe plazh, ashtu dhe për udhëtime kulturore dhe sportive, është ende larg të qenit në këto standarde. 1.3.2 Historiku i Turizmit shqiptar Turizmi shqiptar është akoma në fazat fillestare të zhvillimit të tijë,pasi sistemi jonë ekonomik i centralizuar për më shumë se 40 vjet nuk e njihte e as nuk e kishte parasyshe efektin e produktit turistik që ky vende ofronte, duke bërë kështu që efekti i turizmit në GDP të mos atakohej në asnjë të dhënë statistikore. Me ndryshimet politike që ndodhën në Shqipëri në vitet ’90 (shek.XX), të cilat u pasqyruan dhe në ekonomi, turizmi filloi të shihej si degë me përparësi. Nga ekonomia e centralizuar dhe e planifikuar u bë kalimi në ekonominë e tregut bazuar në konkurrencën e lirë dhe pronën private. Para viteve ’90 ekonomia shqiptare cilësohej si më e prapambetura në Europë. Përparësi i jepej zhvillimit të industrisë së rëndë nxjerrëse dhe përpunuese dhe pjesa më e madhe e investimeve bëheshin në këtë sektor. Megjithatë, Shqipëria mbeti vend agrar me investime të pakta, kurse sektori i tretë i ekonomisë, ku vend të rëndësishëm zë turizmi, u nënvleftësua dhe ndaj tij nuk u tregua kujdesi i duhur. Turizmi para viteve ‘90 ishte monopol i tre shtresave ose frekuentohej nga tre shtresa të popullsisë, që ishin fëmijët në kampet e tyre, drejtuesit e lartë politikë si dhe klasa puntore në kampet e puntorëve. Siç shihet turizmi frekuentohej vetem nga një pjesë e vogël e popullsisë e cila kryente pushimet në këto kampe me të ardhurat e vetë shtetit që do të thotë se shteti nuk kishte asnjë përfitim në të ardhurat e tij por Natasha Hoda( Sala)
15
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri përkundrazi shpenzonte për këto grupe. Me ndryshimin e sistemit pas viteve 90 turizmi shqiptar filloj të zhvillohet me ritme shumë të shpejta duke dhënë kështu një efekt si në rritjen e GDP ashtu edhe në punësim si dhe rritjen e mirëqënies së shoqerisë në tërsi. Rritjet ishin me ritme shumë të shpejta dhe kjo dukej nga rritja e shifrave nga viti në vit që do të thotë që interesi për shqipërinë po rritej si nga turistët e huaj ashtu edhe ato vendas. Por një gjë e tillë do të shënonte ulje në vitin 1997, kur vendi ynë kalon në një krizë të thellë ekonomike dhe politike e cila shënoi një rënie jo vetëm për sektorin e turizmit, por edhe për të gjithë ekonominë tonë në tërësi. Kjo situatë bëri që turistët dhe invesitorët e huaj të humbnin besimin për të investuar në këtë vend, duke u larguar masivisht. Por situata me kalimin e kohës erdhi duke u përmisuar nga viti në vit, pasi vendi jonë filloj të stabilizohej si ekonomikisht edhe politikisht, për rrjedhojë dhe numri i turistëve të huaj që hynin në Shqipëri vjen duke u rritur ku dhe si shihet në tabelën e mëposhtme në vitin 2014, numrin i turistëve që vizituan shqipërinë arriti ne 3.6 milion. Hyrjet e shtetasve të huaj sipas rajoneve (2005-2014) 2005 2006 2007 I . Afrika 174 220 319 II. Amerika 34,816 42,241 51,881 III.Azia Lindore dhe Paqësori 5,444 7,592 9,674 IV.Lindja e Mesme 837 1,068 1,262 V. Azia e Jugut 354 376 376 41,625 51,497 63,512 VI. Evropa Evropa Qëndrore / Lindore 22,319 30,171 52,589 - Evropa Veriore 44,829 61,426 68,655 - Evropa Jugore 564,333 681,084 830,802 - Evropa Perëndimore 56,271 69,147 85,207 - Evropa Lindore / Mesdheut 15,453 15,530 23,722 Evropa ne total 703,205 857,358 1,060,975 VII. Rajone të paspecifikuara 3,007 28,183 2,027 TOTAL NGA GJITHE BOTA 747,837 937,038 1,126,514
2008 317 60,978 15,419 1,115 484 78,313
2009 211 59,945 28,433 1,313 661 90,563
2010 3,193 61,878 11,361 1,247 764 78,443
2011 432 70,291 17,418 1,178 909 90,228
2012 1,057 73,810 19,689 1,524 1,135 97,215
2013 919 73,291 23,628 3,944 961 102,743
2014 859 90,084 30,874 2,607 1,274 125,698
60,038 79,553 1,058,063 101,616 35,957 1,335,227 5,651 1,419,191
60,880 79,931 1,220,254 116,030 35,639 1,512,734 252,337 1,855,634
63,722 85,463 1,912,383 141,187 36,203 2,238,958 99,936 2,417,337
82,418 109,924 2,320,746 186,531 39,227 2,738,846 103,058 2,932,132
90,643 117,434 2,759,374 200,462 46,198 3,214,111 202,340 3,513,666
112,333 119,016 2,467,195 210,845 54,194 2,963,583 189,662 3,255,988
163,006 137,308 2,821,920 237,760 63,671 3,423,665 123,228 3,672,591
Burimi i te dhenave –INSTAT Tabela 1.2 Hyrjet e shtetasve te huaj sipas rajoneve per 10 vite Tregues i rëndësishëm që evidenton se turizmi sa vjen dhe po jep efekt me të madh në ekonominë e vendit, është dhe netë qendrim i turisteve në hotele, tregues i cili vjen në rritje nga viti në vit, si dhe shifet në tabelën e mëposhtme në vitin 2014 arriti në total në 459 mijë netë (në mije) 2005 Të huaj Shqiptarë TOTAL
130 214 344
2006 136 323 459
2007 172 375 547
2008 130 360 490
2009 170 369 539
2010 185 425 610
2011 356 445 801
2012 353 238 591
2013 215 179 394
2014 260 199 459
Burimi INSTAT Tabela nr. 1.3 Netë qëndrimi shtetas të huaj dhe shqiptarë në hotele per 10 vite. Klima, terreni, pozita gjeografike, lagia nga dy dete na krijojnë nivel të denjë konkurrence me fqinjët tanë, siç janë: Greqia, Mali i Zi, Kroacia, Italia. Në zemër të Alpeve, në Valbone, Theth, dhe Vermosh por dhe në Voskopojë, gjatë verës ka dukuri të të gjitha stinëve. Pamvarsisht suksesit dhe rritjes që ka bërë sektori i turizmit duhet thënë se mbetet shumë për tu bërë, kjo pasi turizmi po përballet me një sër situatash që duhen adresuar dhe identifikuar për zgjidhje të sakta. Shqipëria është një vend mesdhetarë që ka një vijë bregdetare 362 km, kjo i jep vendit tonë shanse të pa krahasuara me vendet e tjera, por edhe pse ka arritje akoma mbetet
Natasha Hoda( Sala)
16
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri shumë për tu bërë, pasi ka ende shumë probleme që vënë në pikëpyetje rritjen e qëndrueshme të turizmit. Disa nga çështjet më kryesore që kërkojnë zgjidhje janë: - Mungesa e një vizioni të qartë për zhvillimin e këtijë sektori; - Mungesa e një strategjie afatgjatë dhe e qëndrueshme ; - Mungesa e master planeve të zhvillimit të zonave turistike; - Problemet me infrastrukturën si rruget, ujë , dritat, kanalizimet etj; - Mungesa e bashkëpunimit institucional ( mes pushtetit qëndrorë dhe atij lokal) si dhe mungesa e bashkëpunimit me bizneset private; - Problemet me ligjin e pronave, i cili me ndryshueshmërinë e vazhdueshme ka humbur kështu besimin tek investitorët e huaj dhe vendas, si dhe duke copëzuar në ngastra të vogla tokën e kanë bërë të pa interes për operatorët e mëdhej turistik (rasti i kakomes); - Lejimi i ndertimeve të paligjshme për gjatë vijës bregdetare; - Mungesa e promovimit të prduktit tonë turistik në media dhe në Web site të ndryshme; - Mungesa e burimeve njerëzore të specializuara për të zhvilluar dhe promovuar produktin tonë turistik. - Mungesa e një data-base të veçantë për turizmin rural (pasi informacioni i gjeneruar nga INSTAT është për turizmin në tërësi). Pa ju dhënë zgjidhje këtyre çështjeve nuk mund të flasim as për diversifikim produkti e as për metodat të reja zhvillimi të turizmit në tërësi përfshi dhe atë rural. Turizmi rural do të jetë turizmi i së ardhmes, Shqipëria ka një potencial të jashtzakonshëm për sipërfaqen e sajë të turizmit rural dhe malor. Shqipërija ka massive të shumta malore që rrinë me muaj të tëra mbuluar me dëborë dhe që mund të përdoren për zhvillimin e sportit të skive, por që këto massive të frekuentohen duhet të invesotohet më tepër në drejtim të infrastrukturës rrugore si dhe në ndertimin e pistave me standrte bashkore. Zonat kryesore për zhvillimin e sporteve janë Alpet e Shqiperise si në Theth, Vermoshi, Valbona, për të vazhduar më tejë me Voskopojën, dhe Dardhën në rrethin e Korçës, Guri i Kamjes në Pogradec, Llogaraja në Vlorë, Korabi dhe Radomira në rrethin e Dibres, Gjinari ne Elbasan, etj. Nje rol të rëndësishëm në zhvillimin e turizmit rural luajnë dhe hanet e bujtinat të cilat janë struktura të vogla akomodimi me element tradicional. Redësi të vacantë zënë edhe stanet, të cilat i gjen pothuajse në të gjithë zonat rurale e malore, vlen te permenden ato në Kukes, Vermoshin, Diber, Mat, Korçë, Përmet e Gjirokastër. Thethi është frekuentuar që nga vitet 1870 nga françeskanët për qellime turistike kryesisht ne stinën e verës, ndërkohë që nga fund i viteve 1945 janë ndërtuar kampet e para në Theth dhe në Razëm. Voskopoja është një vend mesjetar i hershëm i cili daton që në vitet 1330, dhe ruan vlera të mëdha të artit mesjetar. Voskopoja ka qënë një urë lidhse për vëndët fqinje si Turqia dhe Greqia, kampi për pushues është ndërtuar qysh në vitin 1954. Turizmi rural dhe ai i natyrës në Shqipëri paraqet situatën e mëposhtme: • Larmia klimatike, gjeografike dhe fizike e territorit të sajë, e përfaqësuar nga një varg malesh, liqenesh, lumenjësh dhe lagunash, të shoqëruara nga një biodiversitet i pasur i florës dhe faunës, i pranishëm në shumë parqe natyrore dhe rezervate natyrore. • Komunitetet vendore që banojnë në afërsi të shumicës së burimeve natyrore, të cilët ende ruajnë një stil jetese tradicional dhe kanë një trashëgimi kulturore të pasur, janë një vlerë e shtuar për këto pasuri natyrore për zhvillimin e turizmit të natyrës dhe turizmit rural në Shqipëri. • Zonat natyrore dhe rurale në Shqipëri ofrojnë mundësi për zhvillimin e turizmit rural, ekoturizmit dhe veprimtarive në natyrë (rafting, hedhje me parashute sportive, çiklizmi malor, peshkimi, treking, ngjitjet alpinistike, ecja në natyrë (hiking), shëtitja me kuaj me shale, turet
Natasha Hoda( Sala)
17
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri studimore, etj). Disa prej këtyre veprimtarive janë motivi kryesor i vizitave nga vizitorët e huaj në zonat natyrore. • Ka një numër të konsideruar turesh të organizuar të natyrës, veçanërisht në zonat kodrinore dhe malore të Shqipërisë, si për shembull në Theth, Vermosh-Lepushë, Valbonë dhe Tropojë, në Alpet Veriore, Dibër dhe zonën e Bulqizës, zonën malore të Tiranës, zonën malore të Elbasanit dhe Librazhdit, zonën malore të Korçës, malin e Tomorit, Llogara dhe Karaburun dhe zonën malore të Gjirokastrës dhe Përmetit, lugina e Osumit dhe Vjosës, qafën e Llogarasë dhe Shashicës në Vlorë, Dhërmi, Sarandë. Turizmi shqiptar dhe "rritja" janë sinonime, por vetëm përmirësimet e mëtejshme, së bashku me larminë e shërbimeve, do të lejojë vendin të lëvizë përtej pengesave që ky sektor mund të ndeshë në afat të gjatë.
1.4. Problem i kërkimit Turizmi Rural në Shqipëri është akoma spontan dhe jo i mirë organizuar edhe pse kemi potenciale të mëdha, prandaj ajo që duhet të arrihet është orjentimi i politikave dhe strategjive drejt zhvillimit të këtijë produkti në përputhje me standartet e kërkuara. Në Shqipëri ka probleme të shumta sidomos në infrastrukture, vitet e fundit ka pasur investime, por megjithatë këto investime mbeten të pakata në drejtim të furnizimit me energji në parametra të nevojshëm, në drejtim të rrjetit rrugor, rrjet i cili nuk është ende plotësisht sipas kërkesave të kohës për të pasur një turizëm të zhvilluar të qëndrueshëm dhe elitar. Pasurit natyrore të papërsëritshme të vendit ton krijojnë mundësinë që të zhvillohen disa lloje turizmi rural si, turizmi familiar, kurativ, sportiv, malor, alpin etj. Por të gjitha këto pasuri më parë janë vënë fare pak në shfrytëzim dhe turizmi ishte në nivelin më të prapambetur, për shkak dhe të politikave të gabuara që janë zbatuar në këto drejtime. Natyra i grumbulloi në shekuj të gjitha këto pasuri e bukuri dhe i vendosi me radhë atje ku duhet, duke ia falur njeriut që të begatohet, vizitorit e turistit që të çlodhet e të lumturohet, por nuk mjaftojnë vetëm bukuritë natyrore. Fakti që Franca zë vendin e parë në botë për nga numri i vizitorëve, përveç faktorëve të saj natyrorë që gjenden me bollëk, ka investuar dhe në teknologji, infrastrukturë dhe në burime njerëzore, për të pasur një industri turistike moderne. Pra mbetet shumë për tu bërë nga dora e njeriut, por në çdo rast duhet të bazohemi në strategji dhe politika afatgjata, me qëllim që vlerat reale të ofruara nga natyra jonë e papërseritshme të vizitohen dhe shijohen nga turistët nga gjithë globi. Turizmi në zonat rurale përbë një shtytës të rëndësishëm me ndikim pozitiv në zhvillimin e ktëyre zonave. Një nga mënyrat për ta bërë sa më atraktive zonën rurale dhe të ndihmojë në zgjidhjen e problemeve të bizeneseve bujqësore është zhvillimi i formave të ndryshme të turizmit rural. Zhvillimi i turizmit rural duhet të jetë një prioritet duke synuar diversifikimin e produktit të turizmit. Ky punim gjeneron disa pyetje, të cilat janë: 1. Cilët janë faktorët që përcaktojnë zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit rural në zonat malore dhe rurale të Shqiperisë? 2. Cila është rëndësija relative e faktorëve që përcaktojnë zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit rural në zonat malore dhe rurale të Shqiperisë? 3. A egzistojnë mundesitë e gjenerimit të një strategjie kombëtare për zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit familjar në zonat malore dhe rurale?
Natasha Hoda( Sala)
18
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri
1.5. Konstrukti i studimit Puna kërkimore ka në thelb ndikimin e faktorëve, politikat e qeverisë dhe legjislacioni, mjedisi (natyros social ekonomik), arsimimi dhe formimi profesional si dhe dimensioni kulturor te zhvillimi i qëndrueshëm i turizmit rural. Modeli konceptual është treguar në figurën 1.1. Modeli i vlerëson cilësitë e variablave të (faktorëve) nga dy këndvështrime, lidhja e variablave dhe rëndësia e tyre. Kështu, ai sugjeron se ka një marrëdhënie dinamike (asimetrike dhe jo-lineare) mes performancës së variablave dhe rëndësisë së tyre. Me fjalë të tjera, rëndësia e variablave është funksioni i performancës së variablave. Studimi sugjeron gjithashtu, një mekanizëm për të qartësuar sjelljen e këtyre variablave, në bazë të ndikimit të tyre në zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit rural.
Figura 1.3. Modeli konceptual i kërkimit 1.6. Qëllimi dhe objektivat e kërkimit 1.6.1. Qëllimi i kërkimit Qëllimi i këtijë punimi është të arrijë të ndërtojë një model që shpjegon ndikimin e faktorëve në zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit rural (ZhQTR) (variabel i varur) ne zonen e Alpeve (Rasti Thethit, Vermoshit dhe Valbones), duke marrë në konsideratë disa (faktore) variabla shpjeguese (variabla të pavarur) si, politika e qeverisë dhe legjislacioni, mjedisi natyror-social dhe ekonomik, vecoritë e natyrës, zhvillimi social, zhvillimi i ekonomisë, zhvillimi i teknologjisë dhe burimet njerëzore në realitetin e ekonomisë shqiptare. Duke kuptuar shumë mirë variablat që ndikojnë te ZhQTR, do të paraqesim si dhe sa ndikojnë këta faktorë në zhvillimin e qëndrueshëm Natasha Hoda( Sala)
19
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri të turizmit rural. Të gjitha këto, në kuadër të sigurimit të një oferte cilësore turistike, si një sfidë e vazhdueshme për zhvillimin e zonave rurale, për rritjen e të ardhurave të pritësve e për rrjedhojë përmirësimin e nivelit të jetesës së banorëve vendas. Nisur nga fakti që turizmi rural në gjithë zonat rurale malore të Shqipërisë sa vjen e zë një vënd të rëndësishëm, qëllimi i këtijë studimi është të evidentojë nevojën imediate të hartimit të një starategjie kombetare të veçantë për këtë lloj produkti të turizmit. Eshtë e nevojshme krijimi i një database (të munguar), të rregullt për të evidentuar të dhëna të sakta statistikore në drejtim të numrit të turistëve që frekuentojnë turizmin rural, kapacitetit pritës, numrit i të punësuarëve në këtë komponent të turizmit, impaktit që ky produkt jep në PPB, impaktit që jep në përmirësimin e të ardhurave të banoreve rezident, si dhe të mundësohet një informacion i kualifikuar marketingu, i besushëm dhe i lehtë për tu siguruar nga kërkuesit e këtij produkti. 1.6.2. Objektivat e kërkimit Objektivi i këtijë disertacioni është që të sjellë fakte dhe shifra në lidhje me këndvështrimet alternative të ndërlidhura me faktorët që ndikojnë në zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit rural, nëpërmjet objektivave specifikë të mëposhtëm: Realizimi i një diagnoze të gjëndjes aktuale të turizmit në zonat Theth, Vermosh, Valbonë. Identifikimi i problematikave kryesore që cënojnë zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit rural në këto zona. Gjetja e faktorëve kryesor që kanë lidhje me ZhQTR. Kuantifikimi i rëndësisë së secilit prej faktorëve që ndikojnë në ZhQTR në zonat Theth, Vermosh, Valbone.
1.7. Metodologjia e hulmutimit Metodat e përdorura për testimin e hipotezave të ngritura janë, metoda përshkruese dhe metoda shpjeguese. Studimi ndërton një tablo të gjerë të turizmit rural kryesisht në zonën e studimit duke evidentuar gjendjen faktike, problemet që pengojnë zhvillimin e qëndrueshem të turizmit rural si dhe masat që duhen marrë që ky produkt të ndikojë sa më mirë në difersifikimin e produktit turizëm në tërësinë e tijë si dhe të arrihet të ndryshohet mentaliteti i turizmit sezonal dhe turizmi të shtrihet përtejë periudhës së konsideruara tashmë si kulm (korriku&gushti). Për të arritur objektivin 1, është përdorur metoda e rastit studimor, pra janë studiuar kryesisht tre zona në Alpet e Shqipërisë. Për secilen zonë është ndërtuar një tablo e plotë, gjatë kontakteve në terren është konkluduar në lidhje me rëndësinë që turizmi rural tradicional ka për shvillimin ekonomik e social të zonës. Nisur nga fakti që këto zona nuk kanë shumë mundësi zhvillimi, si dhe nga bukuritë që u ka falur natyra, turizmi përbënë një faktor të rëndësishëm për integrimin e zonës rurale. Në të tre rastet e mara në studim, banorët presin turistë në bujtinat e tyre, por në Valbonë dhe në Vermosh turistët priten dhe në hotele por jo shumëkatshe. Tradita dhe mënyra e jetesës në këto zona përbënë një kuriozitet sidomos për turistet e huaj. Krahas turizmit banorët rezident kanë si burim të ardhurash dhe sektor të tjerë dhe që janë të lidhur ngusht me turizmin si, bujqësia, blegtoria, artizanati, tregetimi i bimëve te ndryshme medicinale të cilat kanë vlera të larta kurative. Ndërgjegjësimi i banorëve dhe turistëve në drejtim të përdorimit me kriter të burimeve të shtershme (si mjedisi, energjia etj.) nuk është akoma në parametrat e duhur, fushatat sensibilisuese duhet të jenë në një nivel më të lartë në mënyrë që të bëhet e mundur parandalimi i konsumimit të pa kontrolluar të këtyre burimeve. Për të arritur objektivin e dytë ky studim është Natasha Hoda( Sala)
20
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri mbështetur në analizimin e situates aktuale duke u fokusuar në evidentimin e problemve aktuale me të cilat haset turizmi në zonat rurale. Ashtu si në gjithë vendin tonë dhe në rastet e mara në këtë studim, problemet janë jo të pakta dhe ato e kanë zanafilën qysh në mënyrë e të menduarit, pra në konceptin e të bërit biznes, ku motivi duhet të jetë jo vetëm fitimi afat-shkurtër por prespektiva afat-gjatë. Një rëndësi të madhe mer zhvillimi i turizmit rural në mënyrë të planifikuar, pasi nuk mund të flasim për qëndrueshmëri nëse gjithçka i lihet rastësisë. Për të arritur objektivin e tretë, studimi fokusohet në faktorët
(variablat) e marra në studim, duke vëzhguar se si sjellja apo ndryshimi i tyre reflektohet te zhvillimi i qëndrueshëm i turizmit rural dhe cilat janë problematikat e rastit të Alpve të Shqpërisë. Për të paraqitur një tablo sa më të gjerë të këtij objektivi, fokusohemi edhe në analizën pëshkruese ku informacioni i grumbulluar nga instrumentat e vrojtimit ka nxjerrë se variablat e pavarur lidhen në mënyrë të drejtë pozitive me variablin e varur. Objektivi i katërtë arrihet duke shqyrtuar informacionin e marrë në terren si në organet e pushtetit vendor dhe qëndror dhe në të gjithë aktorëve të tjerë të përfshirë direkt ose indirekt në turizmin rural. Mungesa e infrastrukturës dhe superstrukturës është një nga problemet që cënon zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit rural, por dhe probleme të tjera kërkojnë zgjidhje imediate. Së fundi përcaktimi i peshës specifike të secilit variabël të pavarur te variabli i varur, lidhja mes variablave , ndikimi i llogaritur për të gjithë variablat se bashku, si dhe testimi i hipotezave është realizuar nëpërmjet perpunimit te informacionit te grubulluar nga pyetsoret si dhe kombinimi i shqyrtimit të literaturës, anketave, dhe intervistave. Të dhënat janë analizuar duke përdorur metoda të ndryshme statistikore si, regresioni i shumëfishtë, regeresioni i thjeshte, analiza e regresionit me variabla dummy, regresioni logjistik, regresioni logjistik me variabla dummy dhe modelimi i ekuacionit strukturor (SEM) për të testuar variablat dhe konstruktet. Së fundi, për të arritur objektivin 5, për të provuar ose hedhur poshtë hipotezën kryesore të modelit konceptual, kjo u arrit përmes testimit të hipotezave.
Natasha Hoda( Sala)
21
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri
KAPITULLI II 2- RISHIKIMI I LITERATURËS 2.1 Hyrje Rëndësia e kërkimit është që të paraqesë një pikturë të plotë të turizmit rural në veri të shqipërisë duke studiuar faktorët që ndikojnë në zhvillimin e qëndrueshëm të ketijë produkti me rëndësi në përmirësimin e jetesës së banoreve rezident dhe në zhvillimin në tërësi të zonës rurale. Qëllimi i këtijë kapitulli është të paraqesi aspektet e ndryshme teorike mbi të cilat është mbështetur studimi si dhe lidhjen e teorisë me faktorët e marrë në studim. Përgjatë këtijë kapitulli nënvizohet konteksti i kërkimit, përfshi qëllimin, qasjen e kërkimit si dhe përshkruhen arsyat teorike që mbështesin përdorimin e rastit studimor në kërkimet në fushën e turizmit si dhe teorinë ku mbështet model i përdorur në këtë kërkim. Gjithashtu argumentohet nga ana teorike metodologjia dhe model i zgjedhur për ti dhënë zgjidhje problemit të kërkimit, arsyetohet teorikisht perdorimi i teknikave statistikore si Modelimi i Ekuacionit Struktror i cili percakton nëse ka lidhje multikolinare ose jo mes variablave të marr në studim, kofiçentët e regresionit të shumfishtë, kofiçentët e regresionit të thjeshtë, treguesit që pëcaktojnë cilësinë e modelit dhe që përcaktojnë nëse multikolinariteti është brënda kufijëve të lejuar. Ky kapitull i cili trajton aspektet teorike të studimit dhe është organizuar në pesë seksione. Seksioni i parë flet rreth konceptit të turizmit rural duke e lidhur atë me literaturën. Seksioni i dytë shpjegon rreth konceptit të zonës rurale dhe turizmit rural të qëndrueshem, ky seksion përbëhet nga pesë pjesë. Seksioni i tretë shtjellon konceptin e turizmit rural duke u fokusuar te llojet e turizmit rural. Seksioni i katërt shpjegon katër faktorët që ndikojnë te zhvillimi i qëndrueshëm i turizmit rural, ky seksion perbehet nga katër pjesë. Seksioni i pestë trajton shkurt aspektet teorike të metodologjisë së studimit dhe përbëhet nga tre pjesë. Autor të shumtë brenda dhe jashtë vendit kanë trajtuar aspekte të ndryshme të turizmit kryesisht të turizmit ekologjik, të agroturizmit, turizmi dhe zhvillimi i qëndrueshëm, impakti i turizmit në mjedis, turizmi rural dhe zhvillimi rural, aspekte të marketingut të turizmit rural malore, etj., por nuk ka patur një studim të thellë që të evidentojë problematikën dhe faktorët që ndikojnë në zhvillimin e qëndrueshëm turizmit rural, gjithashtu kerkime të mëtejshme duhet të bëhen në lidhje me matjen e kapacitetit mbajtës të ndotjeve nga turizmi në mjedisë me qëllim të mos cënohen interest e brezave të ardhshëm dhe të kënaqen ato te brezave aktuale. Shumë autorë si (Ashley and Roe, 1998; Fleicher& Felsenstein,2000; Jenkins, Hall and Houghton, 1998; Nitch&Van der Straaten , 1995; Reeder and Brown 2005a, 2005b ;Sharlpay 2002, 2003;Wilson, Fesenmaier, Fesenmaier & Van Es, 2001) e kanë konsideruar turizmin rural si një zgjidhje për zhvillimin rural. Qellimi është që t’u tregohet rezidenteve se si jeta e tyre mund të ndryshojë përtej të ardhurave të sigurura nga bagëtitë, apo nga shitja e produkeve bujqësore, bimëve medicinale etj, pra të zëri vend thënia ‘’ të ardhura të tjera janë të mirëprituar ‘’extra incomes will be welcome’’. Turizmi është një industri e fragmentuar dhe e shumllojshme e ndikuar dhe ndikuese në industritë e tjera, ndërkohë ky punim është pozicionuar në turizmin rural duke u fokusuar në shërbimet dhe aktivitete e ofruar në zonën rurale ku dhe zhvillohet ky lloj turizmi si dhe në faktoret që ndikojnë në zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit rural dhe sfidat për të ardhmen. Turizmi rural është një koncept që përfshin të gjitha aktivitetet e turistve në zonën Natasha Hoda( Sala)
22
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri rurale (Soteriades and Varvaressos,2002). Eksperienca e destinacionit rural është më shumë e rendësishme se sa produktet dhe pamjet specifike. Zonat rurale janë bërë një destinacion për zhvillimin e tregut ndërsa sfidë për biznesin e turizmin rural është që të prodhojë produktinin e duhur me një cilësi të lartë. Turizmi i till rural është njëkohësisht formë e sjelljes së konsumatorit dhe strategji nga e cila zhvillohet destinacioni. Stduimi veë të tjerave tregon se ndertimi i networkut është një rrugë e re dhe e rëndësishme, është avantazh krahasues dhe kërkesë kryesore e menaxhimit. Turizmi është një nga sektorët më të rëndësishëm dhe me të zgjeruar të ekonomisë botërore. Ai është gjithashtu një burim i madh i të ardhurave valutore për shumë vende në zhvillim. Ky kapitull në tërësinë e tijë paraqet bazën teorike të kërkimit, e cila ka një rëndësi të vecantë qëndrueshmërinë e vet kërkimit. Në se teoria ku mbështetet kërkimi është ajo e duhura dhe e përshtatshme atëher dhe kërkimi është ngritur mbi baza të forata, në të kundërt një kërkim i pa bazuar në teorinë e duhur nuk qëndron. Kjo shprehet qartë dhe në figurën më poshtë ku paraqitet një kërkim (studim) i pa mbështetur, pra pa bazë teorike dhe një i bazuar në teorinë e përshtatshme.
Figura 2.1. Teoria dhe kërkimi Nisur nga modeli konceptual i kërkimit për të folur për teorinë dhe rishikimin e literaturës do të fillojmë me konceptin e zhvillimit të qëndrueshëm të turizmit rural malor por duke sjellë definime të ndryshme në lidhje me turizmin si koncept dhe literatura, duke shpjeguar çfarë quajmë zonë rurale dhe literatura, çfarë është zhvillimi i qëndrueshëm dhe literatura relevante, lidhjen e turizmit me zhvillimin e qendrushem dhe literature, turizmi rural dhe llojet e tij, do trajtohen secili nga faktorët (variablat) e marrë në studim dhe literatura përkatëse, metoda e rastit studimor dhe literatura e lidhur me të. Ne figurën e mëposhtme paraqitet kuadri konceptual i studimit i cili është si pjesë inetgrale për të kuptuar problemin e kërkimit dhe paraqet hipotezat që duhen testuar dhe variablat për analizën e problemit.
Natasha Hoda( Sala)
23
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri
Figura 2.2. Modeli konceptual i kërkimit
2.2.Çfarë kuptojmë me turizëm, konceptet që lidhen me të dhe rishikimi i literaturës Që nga kohët e lashta, njerëzit kanë ndërmarrë gjithnjë udhëtime, por për disa nevoja themelore si ushqimi, uji, siguria, fitimi i burimeve. Një guidë e hershme udhëtimesh është shkruar nga Pausanias me kombësi greke, kjo guidë ishte një udhëzues me 10 vëllime në greqisht për turistët romak dhe datonte në vitet 170 pas Krishtit. Me vonë me zhvillimin e teknologjisë dhe të njerëzimit, udhëtimet ndërmereshin për qëllime të tjera si studime, për të parë vende të tjera, për kënaqësi, apo për qëllime fetare. Turizmi është përcaktuar si një lëvizje e përkohshme e njerëzve në destinacione jashtë vendet e tyre normale të punës dhe qëndrimit për qëllime relaksi, edukative apo fetare. Përkufizimi i parë i turizmit është bërë nga Guyer Feuler në vitin 1905. Në mënyrë që turizmi të ndodhë, duhet të ketë një zhvendosje, një individ duhet të udhëtoi, duke përdorur çdo lloj të mjeteve të transportit (ai mund edhe të udhëtojë në këmbë në ditët e sotme kjo menyre është shpesh e aplikushme për shoqëritë më të varfra, dhe ndodh edhe në ato më shumë të zhvilluara, si për çështje pelegrinazhi, Alpinizëm ... etj.). Me qëllim të parandalimit të disakordancës për të përcaktuar përkufizimin e "Turizmit", UNWTO e ka përkufizuar atë si në vijim, "Turizmi përfshinë aktivitetet e personave që udhëtojnë dhe qëndrojnë në vende jashtë mjedisit të tyre të zakonshëm për jo më shumë se një vit radhazi për argëtim, biznes dhe qëllime të tjera që nuk lidhen me ushtrimin e një veprimtarie që shpërblehet brenda vendit të vizituar." Përkufizimi i Turizmit ndryshon burim pas burimi, nga një autor te tjetri. Nuk ka konsensus në lidhje me përkufizimin e turizmit, pothuajse çdo institucion (studiues) e përcakton "Turizmin" ndryshe. Por kur vjen puna për të shpjeguar atë me termat themelore, përgjithësisht turizmi mund të përmkufizohet si vijon: "Turizmi është një koleksion i aktiviteteve, shërbimeve dhe industri që ofrojnë një përvojë të udhëtimit që përfshinë transportin, akomodimin, ushqim, pije dhe
Natasha Hoda( Sala)
24
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri shërbime si, dyqane të shitjes me pakicë, biznese argëtuese dhe të tjerë ofrues shërbime mikpritje të ofruara për individë apo grupe që udhëtojnë larg nga shtëpia” Dy autorët Mathieson dhe Wall e përkufizojnë turizmin si vijon: "Lëvizja e përkohshme e njerëzve në destinacionet jashtë vendet e tyre normale të punës dhe qëndrimit, aktivitetet e ndërmarra gjatë qëndrimit të tyre në këto destinacione, dhe shërbimet apo objektet e krijuar për tu kujdesur për nevojat e tyre.”(Mathieson dhe Wall, 1982). Ndërsa sipas disa autorëve të tjerë turizmi perfaqëson, "Shumën e fenomeneve dhe të marrëdhënieve që lindin nga ndërveprimi i turistëve, furnizueseve të biznesit, qeveritë pritëse dhe komuniteteve pritëse në procesin e tërheqes së turistëve të tanishëm dhe në vijim", (Macintosh dhe Goeldner, 1986). Jo të gjitha llojet e udhëtimit janë turizm, pra turizmi është i ndryshëm nga të udhëtimi dhe e kundërta. Që një udhëtim që bëhet për turizm, zhvendosja duhet të jetë e tillë që udhëtimi të përfshijë një zhvendosje jashtë mjedisit të zakonshme, ky term është i një rëndësie të madhe dhe vazhdon të diskutohet. Turizmi është një fenomen social, kulturor dhe ekonomik i cili përfshin lëvizjen e njerëzve në vende apo shtete jashtë mjedisit të tyre të zakonshëm për qëllime profesionale / personale apo të biznesit. Këta njerëz quhen vizitorë (të cilat mund të jenë ose turistë apo ekskursionistë, rezidentë ose jorezidentë) dhe turizmi ka të bëjë me aktivitetet e tyre, aktivitete të cilat nënkuptojnë shpenzimet e turizmit. Si i tillë, turizmi ka implikime në ekonomi, mbi mjedisin original, natyror dhe atë të ndërtuarnga dora e njeriut, mbi popullatën lokale në destinacion dhe për vetë turistët. Për shkak të këtyre ndikimeve të shumta, gamës së gjerë të faktorëve të nevojshëm për të prodhuar këto mallra dhe shërbime për tu blerë (kerkuara) nga vizitorët, dhe spektrit të gjerë të aktorëve të përfshirë ose të prekur nga turizmi, ka nevojë për një qasje gjithë përfshirëse në zhvillimin e turizmit, menaxhimit dhe të monitorimit. Kjo qasje është rekomanduar me forcë për të formuluar dhe zbatuar politikat e turizmit kombëtare dhe lokale, si dhe marrëveshjet e nevojshme ndërkombëtare apo procese të tjera në lidhje me turizmin. Një vizitor i biznesit është një vizitor qëllimi kryesor i të cilit për një udhëtim turistik korrespondon me biznesin dhe kategorinë profesionale. Industria e turizmit (i referohet aktiviteteve të turizmit) përfshinë aktivitete që kryesisht prodhojnë karakterisitkat e produktit turizem. Karakteristikat e produktit turizëm janë ato që kënaqin një ose të dyja kriteret e mëposhtme: (a) Shpenzimet e turizmi në produkt (të mirë ose shërbim) duhet të përfaqësojnë një pjesë të konsiderueshme të shpenzimeve totale të turizmit (pjesa e shpenzimeve/gjendje kërkesës); (b) Shpenzimet e turizmit në produkt duhet të përfaqësojnë një pjesë të konsiderueshme të furnizimit të produktit në ekonomi (pjesa e furnizimit kusht). Ky kriter nënkupton se furnizimi i një produkti karakteristik turistik do të pushojë së ekzistuari në sasi kuptimplotë në mungesë të vizitorëve. Elementet thelbësore të turizmit përfshijnë, kohën, parat, lëvizshmërinë (mjetin me të cilin do të udhëtojmë) dhe motivimin. Bazuar në studimet e bëra, është aritur në konkluzionin se turizmi ka ndikuar në masë të madhe në ekonominë e shumë vendeve rreth botës, për shembull për vende të tilla si Franca dhe Emiratet e Bashkuara Arabe turizmi ka ndikim të madh. Organizata Botërore e Turizmit (OBT) pohon se turizmi është aktualisht industria botërore me të ardhura me te medha vjetore prej më shumë se 3 trilion dollarë. Turizmi ofron mbi gjashtë milionë vende pune në Shtetet e Bashkuara, duke e bërë atë punëdhënësin më të madh të ketijë vendi. Eshtë e rëndësishme të rendisim disa pëkufizime që prekin direkt ose indirekt konceptin e turizmit dhe që janë pjesë e kësajë industrie të fragmentuar. Natasha Hoda( Sala)
25
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri Sektori i turizmit, është grup prodhuesish të industrive të ndryshme që ofrojnë mallra dhe shërbime të kërkuara nga vizitorët e konsumit (turistët). Një vizitor mund të quhet ose klasifikohet si turist nëse udhëtimi i tij përfshinë të paktën një natë qëndrimi. Një udhëtar është dikush që lëviz midis vende të ndryshme gjeografike, për ndonjë qëllim dhe me çfardo kohëzgjatje. Vizitori është një lloj i veçantë i udhëtarit dhe si pasojë turizmi është një nëngrup i udhëtimit. Ndërsa një grup udhëtarësh është definuar si vizitorë që udhëtojnë së bashku në një udhëtim dhe shpenzimet e të cilëve janë të grupuara. Në lidhje me udhëtim mund të themi se ai i referohet udhëtimit nga një person që nga koha e largimit nga vend banimi i tij/saj të zakonshme, derisa ai / ajo kthehet, pra i referohet në një vajtje-ardhje. Mjedisi i zakonshëm i një individi, një koncept kyç në turizëm, është përcaktuar si zona gjeografike, brenda të cilës një individ kryen rutinën e rregullt të jetës së tijë /sajë. Një udhëtim është i përbërë nga vizita në vende të ndryshme. Termi i vizitës si turist i referohet ndënjes në një vëned që vizitohet gjatë një udhëtimi. Një vizitor është një udhëtar duke marrë një udhëtim në një destinacion kryesor jashtë mjedisin e tij / saj të zakonshme, për jo më pak se një ditë, për çfarëdo qëllimi kryesor (biznes, argëtim apo qëllime tjera personale). Mbi rëndësinë e turizmi është folur nga shumë autor ku në thelb ata rendisin disa pika pse kjo industri është e rëndësishme: - Turizmi përbën një burim vital të të ardhurave për shumë vende; - Turizmi gjeneron të ardhura përms, konsumit të mallrave dhe shërbimeve nga turistët, taksave të vendosura mbi bizneset në industrinë e turizmit dhe përbën një mundësi për punësim në industritë e shërbimeve që lidhen me turizmin; - Turizmi është një faktor i rëndësishëm për promovimin e ndërsjellë të kuptuarit në mesin e njerëzve dhe bashkëpunimit të zgjeruar social, ekonomik, kulturor dhe shkencor. Krahas rëndësisë së madhe që ka turizmi në ekonominë e një vëndi në tërësi, gjithnjë mbetet domozdoshmëri të studiohen tendencat dhe faktet e kesajë industrije në kohë të ndryshme me qellim që të minimizohet efekti negative në mjedisin natyror, social e kulturor të destinacionit por edhe të arrihet të menaxhohen sa më mirë situatat jashtë normales. Disa nga tendecat e turizmit në dtët e sotme, sipas Komisioni Evropian (K. E 2002) renditen si vijon: - Njerëzit janë duke u bërë me më shumë përvojë në lidhje me ndermarjen e udhëtimeve dhe të"kujdesshëm" në zgjedhjen e destinacionit të tyre, duke kërkuar për vende të reja dhe produkte të reja të turizmit; - Ata janë më të prirur për të lëvizur jashtë vëndit të tyre të banimit, udhëtimi ndërkufitar është më e lehtë se kurrë më pare falë liberalizimit të linjave ajrore, ndërtimin e rrugëve të reja dhe Integrimin Europian; - Ata janë duke marrë pushime të shkurtra, por më të shpeshta gjatë gjithë vitit; - Ata janë më aktive ndërsa janë me pushime, duke kërkuar aktivitete të ndryshme; - Popullsia e Evropës po plaket por është aktive për kohë të gjatë; - Dhe në fund njerëzit janë gjithnjë e më të shqetësuar në lidhje me mjedisin. Ndërsa disa nga faktet e turizmit janë: - Turizmi nuk ndodh rastësisht, por ai është një produkt i ndryshimeve të faktorëve ekonomikë, teknologjikë dhe social; - Vëndet më të mëdha që gjenerojnë turizmin në botë janë ato me ekonomi shumë të zhvilluara; - Pavarësisht rritjes dramatike në pjesëmarrje në turizëm gjatë gjysmë shekullit të kaluar, shumica e popullsisë së botës përjashtohen, zakonisht për shkak të varfërisë;
Natasha Hoda( Sala)
26
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri -
Klima, një faktor me ndikim përcaktues në fushat e destinacionit për të cilën turistët rekreative udhëtojnë; Mesdheu, zona e destinacioni turistik më popullor në botë.
2.3 Koncepti i zonës rurale, turizmit rural të qëndrueshëm dhe literatura e lidhur me të 2.3.1 Ç’kuptojmë me zonë rurale Në përgjithësi, një zonë rurale është një zonë gjeografike ose fshat që ndodhet jashtë qyteteve ose qytezave. Swarbrooke (1999) vuri në dukje se zonat rurale posedojnë një vend të rëndësishëm në kulturën e një vendit dhe mjedisin e popullit të tijë dhe ruraliti do të thot se qytetërimi është rritur. Zonat rurale kanë mundësi të kufizuara për tu zhvilluar kjo vjen për shkak të topografisë dhe kushteve klimatike të vështira. Në një zonë rurale ka më pak njerëz, ndësa shtëpitë dhe bizneset e tyre janë të vendosura larg nga njëri-tjetri. Departamentit Amerikan i Shëndetësisë dhe Shërbimeve Njerëzore përkufizon fjalën "rural", si zonë që përfshin "gjithë popullsinë, strehimin dhe territorin që nuk përfshihen brenda një zonë urbane’’. Çfarëdo që nuk është urbane konsiderohet rurale. “Zona tipike rurale kanë një dëndësi të ulët të popullsisë dhe vendbanime të vogla, zonat bujqësore janë zakonisht rurale’’. Vende të ndryshme kanë përkufizimet të ndryshme të termit "rural". Në Kanada, Organizata për Bashkëpunim Ekonomik (OBE) dhe Zhvillim përcakton një "rajon kryesisht rural", ai që ka më shumë se 50% e popullsisë jeton në zonat rurale, ku një "komunitet rural" ka një dendësi popullsi më pak se 150 banor për kilometër katror. Në Kanada, regjistrimi i ndarjeve ka qenë përdorur për të përfaqësuar "rajonet" dhe regjistrimi i nën-ndarjeve është përdorur për të përfaqësuar "komunitete". Përkufizimi aktual thekson se popullsia rurale është popullata jashtë zonës urbane me më pak se 1000 banorë dhe një dendësi popullsi më poshtë 400 njerëz për kilometër katror (Statistikat Kanada, 2007). Census Bureau SHBA, Shërbimi i Kërkimeve Ekonomike USDA-së( Unitet States Department of Agruculture), dhe Zyra e Menaxhimit dhe të Buxhetit (OMB), kanë ardhur së bashku për të vendosur disa kritere pë përcaktuar zonat rurale, kritere të cilat janë të bazuara në dendësinë e popullsisë, dhe vendodhjen territorial. Kështu, zonat rurale përbëjnë vend banimin me më pak se 2.500 banorë, ose një zonë e caktuara rurale e cila mund të ketë dëndësi të popullsisë të larta dëri në 999 për kilometer katror dhe më të ulët se 1 person për kilometer katror USDA (Unitet States Department of Agruculture). Më shumë se gjysma e territorit të Gjermanisë, pothuajse 19 milionë hektare, është përdorur për bujqësi dhe përbënë zonën rurale të këtijë shteti. Pothuajse 10% e të punësuarve në Gjermani ka punën e lidhur drejtpërdrejtë ose tërthorazi me sektorin e bujqësisë, pyjeve dhe peshkimit, afërsisht një e pesta e tyre janë të punësuar në prodhimin primar. Implikimi është se, ndryshe nga disa vende të tjera evropiane, ku zonat rurale janë të njohur për të qenë të prapambetur në krahasim me zonat urbane, në Gjermani, trendi po ndryshon për shkak të politikës së kushteve të barabarta të jetesës në vend. Zonat rurale po marrin vëmendje pothuajse të barabartë siç bëjnë zonat urbane, (Chigbu, Uchendu Eugene, 2012). Irlanda është parë tradicionalisht si një vend shumë rural, bujqësia është një pjesë e rëndësishme e ekonomisë së vendit. Natasha Hoda( Sala)
27
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri 2.3.2 Çfarë është zhvillimi i qëndrueshëm si koncept dhe literatura Zhvillimin, disa autor e shikojnë si concept subjektiv dhe njëkohësishtë si vlerë e shtuar. Ndërsa fjala e “qëndrueshme” është përdorur shpesh dhe në kombinime të ndryshme, zhvillim i qëndrueshëm, rritje e qëndrueshme, komunitet i qëndrueshëm, industri e qëndrueshme, ekonomi e qëndrueshme, bujqësia e qëndrueshme, turizëm i qëndrueshëm, etj. Por çfarë do të thotë në vetvete fjala i qëndrueshëm? Zhvillimi i qëndrueshëm (SD), është përdorur për herë të parë në raportin e 1980 IUCN (International Union for Conservation of Nature) të Strategjisë Botërore të (Conservation) ruajtjes së burimeve për zhvillim të qëndrueshëm. Përkufizimi i zhvillimit të qëndrueshëm ndoshta shpesh i cituar në literaturën e gjerë të sotme është popullarizimi dhe përkufizimi i konceptit të bërë nga Komisioni Botëror mbi Mjedisin dhe Zhvillimin botuar në vitin 1987 në raportin “E ardhmja jonë e përbashkët” ose i quajtur Raporti Brundtland. Zhvillimi i qëndrueshëm është zhvillimi që plotëson nevojat e gjeneratave të tanishme pa kompromentuar mundësitë për brezat e ardhshëm për të plotësuar nevojat e tyre. Ai përmban në vetvete dy koncepte kyçe, konceptin e nevojave, në mënyrë të veçantë nevojat thelbësore të botës së të varfërve të cilëve duhet t'u jepet prioritet dhe ideja e kufizimeve të vendosura nga gjendja e teknologjisë dhe organizimit shoqëror në aftësinë e mjedisit për të përmbushur nevojat e tanishme dhe të ardhshme (WCED, 1987: 43). Bazat e konceptit të zhvillimit të qëndrueshëm gjenden në studimet që lidhen me zhvillim mjedisor të viteve 1960 dhe në identifikimin e lidhjes midis zhvillimit ekonomik dhe degradimit të mjedisit dhe ndotjes. Ky zhvillim ishte i lidhur ngushtë me zëvendësimin me optimizëm në lidhje me krijimin e një utopie të teknologjisë moderne me një kuptim të ri të forcave që kontribuojnë në problemet e botës. Ashtu si qasjet (studimet) e tjera në lidhje me zhvillimin, zhvillimi i qëndrueshëm dhe kjo e fundit ka të bëjë me përmirësimin e gjendjes (jeteses) njerëzore, por ndryshe nga shumë të tjerë, zhvillimi i qëndrueshëm nuk thekson vetëm rritjen ekonomike, por ai thekson rëndësinë e një ekuilibri midis rritjes ekonomike dhe mbrojtjes së mjedisit. Parimet e zhvillimit të qëndrueshëm e kanë zanafillën e tyre në shekullin e 18 dhe te 19 në punët e disa ambjentalisteve si Gifford Pinchot dhe Thomas Malthus. Kuptimi i përgjithshëm i zhvillimit të qëndrueshëm kompromenton dy dimensione, nocioni i zhvillimit (për të bërë më mirë) dhe qëndrueshmëria (për të ruajtur, për të mbrojtur). Kërkime të ndryshëm janë realizuar në lidhje me subjektin e zhvillimit të qëndrueshëm në industrinë e turizmit që i referohen subjekteve të ndryshme të tilla si mjedisi (Hunter & Shaw, 2007), kultura (Hawkin, 2004), politika (Yasarata et al, 2010), biznesi (Tesone, 2004 , Dinan & Sargean, 2000) dhe ekonomia(Tao & Wall, 2009) . Zhvillimi i qëndrueshëm (SD) është klasikisht i shpjeguar si balancimin ndërmjet aspekteve mjedisore, ekonomike dhe sociale të zhvillimit (Goodland dhe Daly, 1996). Këto tri aspekte janë përcaktuar shpesh si tri shtyllat e (SD) zhvillimit të qëndrueshëm. Një ndryshim i rëndësishëm nga teoritë e tjera makro të zhvillimit është nënvizimi i filozofisë se ajo cfarë është bërë tani për të përmirësuar cilësinë e jetës së njerëzve nuk duhet të degradojnë mjedisin (në kuptimin e sajë më të gjerë biofizik dhe socio-ekonomik) dhe burimeve të tilla që të jenë disavantazh për brezat e ardhshëm. Nënvizimi vlerësimi mbi të varfërit në botës gjithashtu nënkupton një lidhje midis shqetësimeve mjedisore dhe zhvillimi ekonomiko-shoqëror në hapësirë dhe kohë. Një tjetër Natasha Hoda( Sala)
28
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri aspekt i rëndësishëm i zhvillimit të qëndrueshëm është se ai është parë si një proces me pjesëmarrje. Zhvillimi i qëndrueshëm nuk është supozuar që të imponohet nga një pakicë e vogël e teknokratëve apo politikëbërësve nga lart. Kjo ide është mishëruar në Parimin 10 të Deklaratës Rio për Mjedisin dhe Zhvillimin ku thuhet se: ‘’Çështjet mjedisore janë trajtuar më mirë me pjesëmarrjen e të gjithë qytetarëve të interesuar’’. Një pjesë e rëndësishme në konceptimin e zhvillimit të qëndrueshëm ka qenë dhe përfshirja e të gjithë palëve të interesuara në përcaktimin e asaj që duhet të bëhet dhe si duhet të bëhet (Guy dhe Kibert, 1998). Zhvillimi i qëndrueshëm në këtë mënyrë mund të shihet si përfshirjen e tri aspekte të ndryshme që janë: Zhvillimi i balancuar (kompromisi midis interesave sociale, mjedisore dhe ekonomike duhet të merret në konsideratë); Barazia dhe përgjegjësi e përbashkët shtrirë në kohë dhe hapësirë; Pjesëmarrje 2.3.3 Interpretimet e ndryshme të zhvillimit të qëndrueshëm Përkufizimi i zhvillimit të qëndrueshëm apo kategorizimi i aspekteve të ndryshme të zhvillimit të qëndrueshëm mund të duken se jenë të thjeshtë dhe të drejtpërdrejtë. Disa shkencëtarë kanë bërë perpjekje të suksesshme për të nxjerr një kuptim të përbashkët të konceptit të zhvillimit të qëndrueshëm, duke përdorur shkencën natyrore si një bazë. Megjithatë, kur u drejtojmë shkencëtarëve pyetjen, se sa ndotje mund të përballojë natyra, përgjigja nuk është e drejtpërdrejtë, por nje pergjigje është, “varet prej adoptimit të disiplinës shkencore, shkallës gjeografike dhe perspektivës kohore”. Përmes dëshirë për përmirësimin e gjendjes njerëzore aktuale, një shqetësim për brezat e ardhshëm qëndron në arritjen e zhvillimit të qëndrueshëm që të ruaj balacat mjedisore, ekonomike, sociale e kulturore, fakti se kush është balanca ndërmjet aspekteve ekonomike, mjedisore dhe sociale ka qenë dhe mbetet e hapur dhe është si pjesë e shumë debateve. Arsyeja kryesore është se ka mospajtime në mes të grupeve të ndryshme të njerëzve për të arritur një ekuilibër në mes të ekonomisë, mjedisit dhe shoqërisë. Për të kuptuar zhvillimin e qëndrueshëm është e rëndësishme të konsiderohen shumë interpretime të ndryshme që i janë bërë këtijë koncepti nga autor të ndryshëm. Disa përpjekje janë bërë për të kategorizuar dallime nga njëri autor te tjetri për mënyrën e tyre të konceptimit (Dahl, 1997, Allenby et al, 1998). Këto kategorizime përfshijnë një numër pyetjesh themelore si: Cilat janë supozimet e bëra në lidhje me marrëdhëniet në mes njerëzimit dhe natyrës? Ka natyra një vlerë në vetvete (vlerën e perceptuar) apo vetëm në lidhje me interesin e njeriut? Këto supozime themelore, shpesh të pavetëdijshme dhe të pashprehur kanë impakt të drejtpërdrejta për zgjedhjen e politikave dhe veprimeve që lidhen me zhvillimin e qëndrueshëm (Stenmark, 2002). Sa ndotje mund të përballojë natyra? Çfarë do të thot barazi dhe përgjegjësi e përbashkët? Çfarë duhet të jetë në sferën kohore dhe kufijt gjeografike të përgjegjësisë? Çfarë duhet kuptuar me rritje të shëndoshë ekonomike? Cili është roli i ekonomisë në zhvillimin e qëndrueshëm? Deri në çfarë mase duhet publiku të jetë i përfshirë në vendimmarrje? Dhe së fundi, dhe ndoshta çështja më themelorja e të gjithave, çfare shihet si një jetë e mirë? Interpretimi i SD në disa raste është bazuar në supozimet krejtësisht të ndryshme themelore etike apo supozimet themelore mbi natyrën e sistemit ekonomik. Disa theksojnë aftësinë e rritjes dhe një sistem të lirë të tregut për të zgjidhur Natasha Hoda( Sala)
29
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri problemet, të tjetër theksojnë rëndësinë e barazisë midis njerëzve, por grupe të tjera theksojnë rëndësinë e barazisë mes të gjitha qenieve të gjalla. Në literaturën e zhvillimit të qëndrueshëm, është e zakonshme për të dalluar mes qëndrueshmërisë së dobët dhe të fortë (Bell dhe Morse, 1999). Qëndrueshmëria e dobët është e bazuar në idenë se mirëqenia nuk është në përgjithësi e varur në një formë të veçantë të kapitalit dhe në shumicën e rasteve mund të mbahet duke zëvendësuar kapitalin e prodhuar nga dora e njeriut me kapitalin natyror. Qëndrueshmëria e fortë nga ana tjetër rrjedh nga një perceptim tjetër ku nuk është aq e qartë për të zëvendësuar kapitalin prodhuara me atë natyror. Argumentet e pozitës së qëndrueshmërisë së fortë kanë të bëjnë me karakteristikat mjedisore të tilla si pakthyeshmëri dhe pasiguri. Ka edhe interpretime e ndryshme për sa i përket mekanizmave shoqërore që shkaktojnë zhvillimin e paqëndrueshëm dhe se çfarë duhet të ndryshohet. Dy polët kryesore mund të identifikohen (Falkheden, 2000), i pari shikon problemet mjedisore si probleme shoqërore. Në këtë qasje, referuar si modernizim ekologjik është supozuar se rritja ekonomike dhe menaxhimi i mjedisit mund të bëhet në përputhje me integrimin e konsideratave ekologjike në rregullimin institucional të themeluar dhe mënyrat e të menduarit (hajer, 1995). Poli tjetër supozon se problemet e mjedisit janë rezultat i problemeve të thella kulturore që mund të ndryshohet vetëm përmes ndryshimeve më radikale në sistemet tona ekonomike dhe në kushtet e prodhimit, shpërndarjes dhe shkëmbimit. Supozohet këtu se ndryshimet në perceptimet tona të realitetit dhe në perceptimet tona në raport me natyrën janë të nevojshme (Falkheden, 2000). Kjo linjë e mendimit ngre pyetje për disa prej elementeve kryesore të paradigmës perëndimore të zhvillimit. Një nga linjat më të thella të mendimit ka të bëjë me rritjen dhe zhvillimin ekonomik dhe se si kjo lidhet me zhvillimin e qëndrueshëm (Freeman, 2002). Në vitet e fundit ekonomistët e kanë trajtuar këtë çështje disi ndryshe. Linjat e ndryshme të mendimit të ekonomisë mjedisore dhe ekonomisë ekologjike, gjithashtu ilustrojnë dy polet e përshkruara më sipër. Ekonomia e mjedisit bazohet në teorinë e përgjithshme neoklasike dhe në përgjithësi në pikëpamjet e rritjes së GDP (produktit të brendshëm bruto) dhe zhvillimit të qëndrueshëm si dy çështje të pajtueshme. Por kjo pajtushmëri varet se çfarë lloj i prodhimit dhe konsumit është promovuar apo e lejuar. Rritja është perceptuar si një parakusht për prosperitet, por dihet gjithashtu se rritja ka ndikime negative mjedisore. Ka gjithashtu dhe një marrëveshje midis ekonomistëve mjedisorë se nuk ka asnjë arsye për të besuar se politikat mjedisore do të ndikojë në rritjen afatgjatë ekonomike (Goldin dhe Winter, 1995 në Freeman, 2002). Ekonomistët ekologjik kritikojnë supozimet e mësipërme dhe pretendimin protagonistëve të tyre që nuk është e mjaftueshme për të marrë efektet e jashtme në konsideratë dhe ndryshe të vazhdojë si zakonisht. Kurba e Kuznets e bazuar te mjedisi është përdorur nga ekonomistët e mjedisit për të provuar marrëdhëniet në mes të një rënie të stresit mjedisor dhe nivele të larta të të ardhurave. Nese kurba ka formën e U-së së përmbysur, kjo do të thotë stresi mjedisor ka filluar të ketë një ndikim në rritje. Por në një nivel të caktuar të të ardhurave, kurba kthehet me drejtim poshtë dhe stresi mjedisor gradualisht zvogëlohet. Kjo është interpretuar duke ilustruar mundësinë që vëndet apo rajonet mund të ‘'rriten’' pavarësishtë nga nga problemet e tyre mjedisore. Të dy grupimet, ekonomistët mjedisor dhe ekonomistë ekologjike së bashku kanë deklaruar se duhet bërë kujdes në nxjerrjen dhe zbatimin e konkluzioneve gjetjeve përtej kurbës Natasha Hoda( Sala)
30
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri së Kuznets (Arrow et al, 1995). Ndërsa ata nuk shpjegojnë se rritja ekonomike mund të shoqërohet me përmirësime të disa indikatorëve të mjedisit, madje ato as që nënkuptojnë se rritja ekonomike është e mjaftueshme për të nxitur përmirësimin e mjedisit në tërësi, dhe as se rritja e efekteve mjedisore mund të injorohet dhe as se baza e burimeve tokësore është e aftë për të mbështetur rritjen ekonomike një kohë të pacaktuar. Në fakt, në qoftë se mjedisi degradohet në mënyrë të pakthyeshme, aktiviteti ekonomik në vetvete mund të jetë në rrezik. Një nga konkluzionet e Frimanit në diskutimet e tijë në lidhje me linjat e ndryshme të mendimit ekonomik në lidhje me zhvillimin e qëndrueshëm është se eksiston një ‘’marrëveshje", që rritja e efekteve në mjedisit nuk duhet të injorohet, pavarsisht linjës së mendimit ekonomik të përmendura më lartë. Kur diskutohet interpretime të ndryshme të ZhQ në lidhje me linjat e ndryshme të mendimit ekonomik, koncepti i rritjes së qëndrueshme duhet të jetë në qëndër të vëmëndjes. Kohët e fundit ky koncept ka hyrë në thelb të diskutimeve të domosdoshmërisë të zhvillimit të qëndrueshëm. Ka megjithatë një numër i pikëpamjeve të ndryshme të përhapura në mesin e ekonomistëve, nëse ky koncept është i pa parnushem apo jo. Friman (2002) konstaton se interpretimi i rritjes së qëndrueshme si një perspektivë apo jo, varet nga dy gjëra, koncepti i natyrës së sistemit ekonomik dhe nëse për rritje dhe zhvillim janë dhënë orjentime të veçanta dhe të studiuara mirë. Nëse sistemi ekonomik shihet si një nënsistem dhe rritja është përcaktuar si një ndryshim sasior i dimensioneve fizike të sistemit ekonomik, ndërsa zhvillimi është përcaktuar si një ndryshim cilësor, koncepti i rritjes së qëndrueshme në thelb bëhet kontradiktore. Nëse zhvillimi dhe rritja, shihen si koncepte që mbulojnë të njëjtin fenomen (por u referohen konteksteve të ndryshme) dhe sistemi ekonomik nuk shihet si një nënsistem (por më tepër si një sistem i lirë-lundrues free-floating) në lidhje me burimet natyrore, rritje e qëndrueshme bëhet një koncept i domosdoshëm, në qoftë se zhvillimi i qëndrueshëm merret seriozisht (Friman, 2002). Autor të till si Butler (1998) kanë idetifikuar se nocioni i zhvillimit të qëndrueshem është një termë integruas që kërkon të konsiderohet ose kërkon vemendje dhe vlerseim, nga forca ekonomike sociale kulturore dhe mjedisore. Qëndrueshmëri do të thotë vazhdueshmëri, lëvizje dhe kovergjencë. Koncepti i turizmit të qëndrueshëm është i gjerë dhe i referohet një turizmi që është afatgjatë i integruar, pjesmarrës si dhe i pajtushëm me mjedisin dhe me aspektet sociale dhe ekonomike. Në thelb të një përkufizimi të përgjithshëm të zhvillimit të qëndrueshëm duhet të jetë identifikohimi i një zhvillimit strategjik që do të menaxhojë të gjitha pronat, burimet natyrore dhe njerëzore të tilla si prona ekonomike dhe fizike për kohë të gjatë (Tosun, 2001: 290) dhe do të përfshijë proceset ekonomike dhe biologjike drejt përmirësimit të mënyrë së jetesës (Tsaur & Wang, 2007: 128), si dhe rajonet e përshtatshme për të tërhequr turistë në drejtime të ndryshme të tilla si turizmi historik, kulturor, biznesi, sportive argëtuese, etj. Qëndrueshmëria është bërë sot një parim i zhvillimit në pergjithësi dhe sidomos fushën e zhvillimit të turizmit. Turizmi i qëndrueshëm duhet të jetë një nga prioritetet e autoriteteve për zhvillimin lokal, nacional dhe internacional për të siguruar sukses afatgjatë në tregun global (R.Borakaj, 2015 4,1,75-84).
Natasha Hoda( Sala)
31
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri 2.3.4 Zhvillimi i qëndrueshëm i turizmit dhe literatura Turizmi është një nga veprimtaritë me ndikim të ndjeshëm në zhvillimin e qëndrueshëm, kjo ka të bëjë pjesërisht me përmasat e kësaj veprimtarie. Një numër më i madh veprimtarish zhvillohet në formën e turizmit lokal dhe të udhëtimeve ditore. Ai luan tashmë rol jetësor në punësimin e jetesës së popullsisë lokale. Për zhvillimin e qëndrueshëm është e po të njejtës rëndësi lidhja specifike që ka turizmi me mjedisin dhe shoqërinë, në krahasim me veprimtaritë e tjera ekonomike. Kjo vjen për shkak të varësisë unike të tij nga cilësia e mjedisit, tiparet dalluese kulturore, ndërlidhjet, siguria dhe mirëqenia sociale. Nëse turizmi planifikohet keq ose zhvillohet me tepëri, ai mund të shndërrohet në shkatërruesin e cilësive specifike që janë themelore për zhvillimin e qëndrueshëm, por ai mund të përbëjë forcën lëvizëse për ruajtjen dhe promovimin e tyre drejtpërsëdrejti, përmes rritjes së ndërgjegjësimit dhe fondeve për mbështetjen e këtyre vlerave, ose tërthorazi, duke ofruar një justifikim ekonomik për tërheqjen e mbështetjes nga partnerë të tjerë. Krijimi i një balance ndërmjet mirëqënies së turistëve, komunitetit pritës dhe mjedisit, reduktimi i konfliktit dhe njohja e varësisë së përbashkët, kërkon një përqasje të veçantë në menaxhimin e destinacioneve. Gjithnjë e më shumë qëndrueshmëria duhet lidhur me cilësinë. Turistët e dinë se atje ku tregohet kujdes për mjedisin, për punonjësit dhe komunitetin lokal, ka shumë mundësi të tregohet kujdes dhe respekt edhe për ata vetë. Motoja e tyre sot është se “për një mjedis cilësor dhe komunitet të zhvilluar pritës ja vlen të shpenzohet, ata edhe duhen promovuar”. Koncepti i zhvillimit të qëndrueshëm është pranuar si bazë për programimin dhe menaxhimin e mënyrës së jetesës në të tashmen dhe në të ardhmen. Turizmi i qëndrueshëm është baraz me zhvillimin e turizmit në menyrë të tillë që të sjellë ekulibër të stabilizuar zhvillimi në të gjithë treguesit e tijë ekonomik dhe financiar, mjedisor social e kulturor. Turizem i qëndrueshëm është baraz me turizem që mbron dhe zhvillon vet turizmin, dhe jo ai lloj turizmi që konsumon vet turizmin. Zhvillimi i qëndrueshem i turizmit rrjedh nga termi zhvillim i qëndrueshëm dhe ka qënë si moto ose si një çështje thelbësore që nga viti 1987 për industrinë e kërkimit shkencor dhe për akademikët, (referuar Berry & Ladkin, 1997; Butler 1998, Clarke 1997; Diamantis&Ladkin, 1999; France 1997; Garrod&Fyall 1998; Griffen& De Lacey, 2002; Hardy&Beeton, 2001a, 201b; Hardy, Beeton&Pearson 2002: R Harris& Leiper, 1995; Hunter 1995; Liu 2003). Turizmi i qëndrueshëm është i zbatueshëm për të gjitha format e turizmit në të gjitha llojet e destinacioneve, duke përfshirë turizmin masiv dhe segmentet e ndryshme të turizmit ngrohtë. (Nicole Häusler). Nje anketim i kryer nga MORI (Market Opinion Research International) nxirrte përfundimin se konsumatorët nuk e shikojnë turizmin si një shkaktar të madh për rreziqet mjedisore, megjithëse ka dëshmi për një rritje të sjelljes së ndërgjegjshme ndaj mjedisit. Turizmi i qëndrueshëm duhet gjithashtu të mbajë një nivel të lartë të kënaqësisë turistike dhe për të siguruar një përvojë kuptimplotë ndaj turistëve, duke ngritur vetëdijen e tyre në lidhje me çështjet e qëndrueshmërisë dhe promovimit të praktikave të turizmit të qëndrueshëm në mesin e tyre.
Natasha Hoda( Sala)
32
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri 2.3.5 Koncepti i Turizmit të Qëndrueshëm dhe literatura Sipas Organizates së Kombeve të Bashkuara për Turizmin Botëror (UNWTO), turizmi i qëndrueshëm mund të përkufizohet si,"Turizmi që merr plotësisht parasysh ndikimet e tijë në mjedisin ekonomike, sociale dhe natyror aktuale dhe të ardhshëm, adresimin e nevojave të vizitorëve, te industria, mjedisia dhe të komunitetet pritës". Udhëzimet e zhvillimit të qëndrueshem të turizmit dhe praktikat e menaxhimit janë të zbatueshme për të gjitha format e turizmit në të gjitha llojet e destinacioneve, duke përfshirë dhe turizmin masiv dhe segmenteve të ndryshme të turizmit ngrohtë. Parimeve të qëndrueshmërisë i referohen aspekteve mjedisore, ekonomike dhe socio- kulturore të zhvillimit të turizmit, dhe një ekuilibër i përshtatshëm duhet të jetë i vendosur në mes të këtyre tri dimensione për të garantuar qëndrueshmërinë afatgjatë të tije (Nicole Häusler). Turizmi i qëndrueshëm sipas Organizatës së Kombeve të Bashkuara për Turizmin Botëror duhet: Të bëj përdorimin optimal të burimeve mjedisore që përbëjnë një element kyç në zhvillimin e turizmit, ruajtjen e proçeseve esenciale ekologjike dhe duke ndihmuar për të ruajtur trashëgiminë natyrore dhe biodiversitetin; Të respektojë autenticitetit socio-kulturor të komuniteteve pritëse, të ruajtur vlerat e tyre të ndërtuara dhe që jetojnë, të ruaj trashëgiminë kulturore dhe tradicionale, dhe të kontribuojë në mirëkuptimin ndër-kulturor dhe tolerances; Të sigurojë operacionet ekonomike të qëndrueshme, afatgjata, duke siguruar përfitime socio-ekonomike për të gjithë palët e interesuara dhe që këto përfitime të jenë shpërndarë në mënyrë të drejtë, duke përfshirë punësimin e qëndrueshme dhe mundësitë e të ardhurave, fitim dhe shërbime sociale për komunitetet pritëse, dhe duke kontribuar në zbutjen e varfërisë. Zhvillimi i qëndrueshëm i turizmit kërkon pjesëmarrjen e informuar të gjithë faktorëve relevantë, si dhe udhëheqje të fortë politike për të siguruar pjesëmarrje të gjerë dhe ndërtimin e konsensusit. Arritja e një turizmi të qëndrueshëm është një proces i vazhdueshëm dhe kjo kërkon monitorim të vazhdueshëm të ndikimeve, duke futur masat e nevojshme parandaluese dhe korrigjuese kur është e nevojshme. Turizmi i qëndrueshëm duhet gjithashtu të mbajë një nivel të lartë të kënaqësisë turistike dhe për të siguruar një përvojë kuptimplotë ndaj turistëve, ngritjen e vetëdijes e tyre në lidhje me çështjet e qëndrueshmërisë dhe promovimin e praktikave të turizmit të qëndrueshëm në mesin e tyre. Sipas ''B. Trac B. Kelly '' Zhvillimi i turizmit i qëndrueshëm plotëson nevojat e turistëve të pranishëm dhe të rajonit pritës, duke mbrojtur dhe rritur mundësinë për të ardhmen. Është parashikuar si kryesor në menaxhimin e të gjitha burimeve në mënyrë të tillë që nevojat ekonomike, sociale, dhe estetike mund të plotësohen duke ruajtur integritetin kulturor, proceset thelbësore ekologjike dhe diversitetin biologjik. Turizmi i qëndrueshem karakterizohet nga një prespektivë afatgjatë. Turizmi i qëndrueshëm është koncepti i të vizituarit të një vend si një turist dhe duke u përpjekur për të bërë vetëm një ndikim pozitiv në mjedis, shoqëri dhe ekonomi. Turizmi mund të përfshijë transportin primar për vendin e përgjithshëm ose destinacionin e pergjithshem, transportin lokal, strehim, argëtim, rekreacion, ushqim dhe pazar. Turizmi mund të jetë i lidhur me një udhëtim për kohë të lirë, për biznes dhe Natasha Hoda( Sala)
33
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri për të takuar të afërmit apo miqt, gjë e cila quhet VMA (vizitojmë miqt dhe të arfërmit). Ekziston një konsensus i gjerë se zhvillimi i turizmit duhet të jetë i qëndrueshëm, megjithatë pyetja se si të arrihet kjo mbetet një objekt i debatit. Turizmi i qëndrueshëm mund të reduktojë impaktin negativ të turizmit në disa mënyra: -
Turisti duhet të informohet rreth kulturës, politikës dhe ekonomisë së vendit që viziton; Pjesmarrje dhe respektim i kultures lokale; Mbështetje e integritetit e kultures lokale nga bizneset favorizuze të cilat ruajnë trashëgiminë kulturore dhe vlerat tradicionale; - Mbrojtje e ekonomisë lokale duke shitur produkte artizanale tradicionale dhe pjesmarrja e bizneseve të vogla lokale; - Ruajtja e burimeve (resourceve) duke kërkuar nga bizneset që të jenë të ndërgjegjshëm për mjedisin, dhe duke përdorur sa më pakë të jetë e mundur burimet jo të rinovueshme. Turizëm përgjegjës dhe turizmi të qëndrueshëm kanë një synim të njëjtë atë të zhvillimit të qëndrueshëm. Turizmi i qëndrueshëm është përkufizuar si lloji i zhvillimit që përmbush nevojat aktuale të rajoneve turistike pritëse duke mbrojtur dhe rritjen e mundësive për të ardhmen. Parimet themelore të një turizmi të qëndrueshëm janë: Përdorim optimal i burimeve mjedisore. Respekto autenticitetin socio-kulturor të komuniteteve pritëse, Sigurimi përfitime socio-ekonomike për të gjithë palët e interesuara. Ndërsa disa nga kriteret kryesore që duhet të shoqërojnë zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit janë: Qëndrueshmëria fizike-ekologjike Qëndrueshmëria social-kulturore Qëndrueshmëria politike-ekonomike. Secili prej tyre kritereve ka dimension karakteristik të ndryshëm, gjë e cila tregohet në tabelën e mëposhtëme. nr Emri i kriterit 1 Qëndrueshmëria social- kulturore a)Kënaqësia drejtë zhvillimit të turizmit b) Udhëtim i sigurt c)Ruajtje dhe mbrojtje locale 2 Qëndrueshmëria fizike –ekologjike (a)Plotësia e Ekosistemit (b)Plotësia e Zbavitjes (c) Lehtësira të ngjashme d) Menxhim i ndotjes dhe mbetjeve (e) Furnizimi i energjise dhe burimeve atmosferike 3 Qëndrueshmëria politike- ekonomike (a)Efekt ekonomik (b)Rritje e oportunitetev të punësimit c)Administrim dhe politika të qëndrueshme Tabela nr.2.1 Standartet dhe dimensionet e zhvillimit të qëndrueshëm të turizmit (SDZhQT) Burimi. Tsaur & Wang (2007: 136) Natasha Hoda( Sala)
34
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri Nocioni i turizmit të qëndrueshëm mbulon një sfidë për të zhvilluar kapacitetin e turizmit në botë dhe cilësinë e këtijë produkti pa ndikuar negativisht në mjedis. Një nga arsyet kryesore për qëndrueshmërinë e zhvillimit të turizmit në Shqipëri është se pothuajse planifikuesit, operatorët dhe komunitetit lokal nuk kanë mundur të kenë krijuar një lidhje përmes dimensioneve të ndryshme të qëndrueshmërisë. Sipas konceptit të turizmit të qëndrueshëm të Lane, Butler (1990) dhe Wheeler (1992), turizmi i qëndrueshëm konsiderohet një mori e hyrjeve të tilla si turizëm alternativ, turizmi përgjegjës, turizmi i gjelbër, ose turizëm progresive. Garrod dhe Fyall (1998), kanë arritur në përfundimin se turizmi i qëndrueshëm rrjedh nga nocioni më të zakonshme të zhvillimit të qëndrueshëm, pra është derivat i zhvillimit të qëndrueshëm. Croall (1995), gjithashtu inkurajoi turizmin e qëndrueshëm në aspektin se turizmi duhet të kryej një zhvillim të qëndrueshëm në mënyrë të pavarur nga aktivitetet e tjera ndërkohë proçedurat mund të jenë në konflikt me konceptin e natyrës. Swarbrooke (1999) arriti në konkluzionin se turistët në kontekstin e turizmit të qëndrueshëm janë shkatar të problemeve në aspektet mjedisore, ekonomike dhe sociale gjatë kryerjes së aktiviteteve të tyre. Ai vazhdon më tejë se, nganjëherë turisti shihet si‘’një pushtues’’ në vend të një mysafiri të mikpritur. Që nga raporti i Komisionit Brundtland 1987, turizmi i qëndrueshë si e ardhmja jonë e përbashkët, ka qenë një model i diskutueshëm për industrinë e turizmit (Hunter, 1997). Saarinen (2006), duke cituar Spangenberg (2005), Duffy (2002), dhe Wall (1993), thekson se asnjë përkufizim i vetëm nuk mund të identifikohet për këtë model për shkak të paqartësisë së ideologjisë bazë dhe në mungesë të emëruesit të përbashkët. Shumë shpesh theksi është vendosur mbi filozofinë e modelit dhe jo funksionalitetin e tijë (Saarinen, 2006; çartur & Beeton, 2001; Clarke, 1997). Një analizë gjithëpërfshirëse nga Clarke (1997) është bërë me tranzicionin konceptual të turizmit të qëndrueshëm, të cilën ai e ka kategorizuar në katër pozicione: E kundërta polare, vazhdushmëri, lëvizje, dhe konvergjencë. Duke e bazuar në Hardy & Beeton’s (2001) përmbledhje e këtyre pozicioneve, si e kundërta polare që përcakton periudhën e ndarjes në dy pjesë midis turizmit të qëndrueshëm dhe turizëm masiv. Zhvillimi që plotëson nevojat e tashmes pa kompromentuar aftësinë e brezit të ardhshëm për të plotësuar nevojat e tyre (WTTC, 1995) kosiderohet zhvillin i qëndrueshëm. Turizmi i qëndrueshëm do të thotë arritjen e një kombinimi të veçantë të numrit dhe llojeve të vizitorëve, efektin kumulativ të aktiviteve që ofron një destinacion i caktuar, së bashku me veprimet e bizneseve të shërbimeve, të cilat mund të vazhdojë në të ardhmen e afërt pa e dëmtuar tokën dhe natyrën (Cooper, 2005, p265).
2.4 Turizmi rural dhe llojet e tij Turizmi është një industri shumë e larmishme dhe e fragmentuar, kjo deklarate gjithashtu qëndron për turizmin rural i cili konsiderohet përgjithësisht si një koponenet që përfshinë një shumëllojshmëri të gjerë të shërbimeve dhe aktiviteteve turistike, të gjithë realizohen në një zona qe karakterizohet si rurale. Koncepti i turizmit rural është një koncept që përfshin të gjithë aktivitetin turistik në zonat rurale (Soteriades & Varvaressos, 2002). Turizmi rural është në të njëjtën kohë një formë e sjelljes se konsumatorit dhe strategji me te cilen destinacioni zhvillohet dhe atrasksioni rural dhe bukuritë e natyrore lidhen me tregun. Zona rurale është bërë destinacion për një treg në rritje dhe sfidë për bizneset e turizmit rural është të prodhoje produktin e duhur në nivelin e lartë të cilësisë së kërkuar nga klienti, dhe ta tregetojë atë në mënyrë sa më profesionale. Turizmi rural fokusohet në pjesëmarrjen në një mënyrën e jetesës rurale. Turizmi rural lejon krijimin e një burimi alternativ të të ardhurave në sektorin jobujqësor për banorët rural. Të ardhurat e shtuara nga turizmi rural mund të kontribuojë në ringjalljen e artit popullor të humbur dhe zejtarisë. Turizmi rural është një fenomen i rëndësishëm për zhvillimin e Natasha Hoda( Sala)
35
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri qëndrueshëm ekonomik. Hawkes dhe William (1993) propozoi idenë se, edhe pse industria e turizmit ka lulëzuar me gjallëri kohët e fundit, nuk ka asnjë përkufizim standard për turizmit rural. Turizmi rural mund të shpjegohet në mënyra të ndryshme, por divergjenca e rëndësishme është midis turizmit masiv dhe turizmit të rural. Por si mund ta përkufizojme ekzaktesisht turizmin rural? Turizmi rural është turizmi që zhvillohet në zonën rurale dhe është një marrdhënie midis turizmit, natyrës dhe bujqësisë. Si pas Stríbrná (2005), turizmi rural lidhet me popullsi rezidente të pakët në numer, hapësira të lira dhe habitate. Pourová ( 2002) e perkufizon turizmin rural si një turizem që përfshin argetim në zonën rurale dhe atë urbane dhe njëkohësisht zhvillim i këtyre zonave ( pasi turistët që nisen të vizitojnë zonëne rurale do kalojnë në atë urbane).
Figura 2.3 Koncepti i turizmit rural Burimi: WUNTO’’ Pra si dhe tregon figura më lartë, koncepti i turizmit rural i referohet turizmit rural zhvilluar në komunitet rreth katër boshteve të mëposhtme: Mjedisit natyror në fshat që përfshinë male, liqene, lumenj, pyje, pamje natyrore; Trashëgimisë rurale, arkitektura tipike dhe fshatra, peizazh i formuar nga tradicionale aktivitetet bujqësore, parahistori, kështjella dhe kisha ; Jeta rurale, lokale, produkte ushqimore lokale, vepra artizanale, ngjarjet lokale, muzikë tradicionale dhe agro-turizëm Aktiviteteve të turizmit rural si, ecje, ecje hipur mbi kalë, çiklizmit, peshkim, gjueti, etj Zhvillimi i qëndrueshëm i turizmit rural ka një rol të rëndësishëm në zhvillimin e zonave rurale të cilat duhet ta shikojnë këtë komponent të turizmit si një burim shtesë të ardhurash. Për të siguaruar një zhvillim të qëndrueshëm të turizmit rural pa dyshim duhet të janë të interesuar të gjithë aktorët e përfshirë si pushteti vendor, banorët rezident dhe pushteti qëndror. Më poshtë po rendisim disa nga llojet e turizmit rural që ofrohen sot në botë por dhe në vëndin tonë:
Natasha Hoda( Sala)
36
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri 1. Turizmi familiar, që karakterizohet në pritjen e turistëve në ambjetet e banimit të vet rezidentëve të pështatura për pritje turistësh(karakteristike për të tre rastet e marra në këtë studim); 2. Turizmi në fermë i cili në vëndin tonë është në hapat e para dhe është i mundur në zona rurale afër asaj urbane, pasi në Alpet tona nuk mund të bëhet fjalë për ferma të mirfillta kjo për vetë natyrën e thyer të relievit dhe mungesën e hapsirave të mëdha të tokës bujqësore; 3. Turizmi i shëndetit i cili lidhet me vlerat kurative të natyres në zonën e Alpeve tona, psh. në Theth ky lloj turizmi është frekuentuar shumë herët, që para vitit 1950; 4. Turizmi aventurës, ky lloj turizmi lidhet me turne komerciale që angazhohen në marrjen e rreziqeve në natyrë, pra bazohet në aktivitete me natyrë rekreative, psh lundrim, rafting, hedhje me parashut, alpinizëm etj.(Buckley, 2007; Bentley, 2001); 5. Geoturizmi që lidhet me vizitën në një destinacion në bazë të karakterit gjeografik të tijë, si dhe karakterin social e kulturor, (Buckley, 2003;. Stueve et al, 2002); 6. Ekoturizmi i cili lidhet me aktivitetet e kryera në mjedisin natyror me objektivin për të edukuar vizitorët të tregojne kujdes edhe për natyrën gjatë ushtrimit të aktiviteteve si, ekskursione, gjueti të kafshëve të egra gjithnjë në sezone të lejuar (Endëse, 2001). Idologjija kryesore e këtijë lloji turizmi është ndërgjejgësimi i njerzëve ndaj mjedist dhe trashgimisë së destinacionit, si dhe sigurimi i finacimit të nevoshëm në drejtim të konsevimit të mjedisit dhe specjeve të rralla me qëllim përmirësimin vazhdimisht të jetës së banorëve rural. 7. Agroturizmi është i njgjashëm me turizmin në fermë, referuar Rilla (a.n.d.) ai vë në dukje se "'turizmi fermë' dhe 'agritourism' si terma janë përdorur në zëvendësim të njëritjetrin, prandaj këto dy modele janë kondensuar në një të vetëm
2.5 Faktorët e marrë në studim dhe literatura Bazuar te kuadri konceptual i këtijë studimi vlen të përmendim se faktorët (variblat) e konsideruar të rëndësishëm për zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit rural janë mjedisi natyror (social ekonomik), dimensioni kulturor, arsimimi dhe formimi professional dhe së fundi por jo nga rëndësija, politika e qeverisë dhe legjislacioni. Pergjithësisht literatura që lidhet me turizmin e qëndrueshëm është fokusuar në dimesionin tradicional (ekonomik, natyror, social, kulturor dhe ekologjik) të turizmit. Ndërkohë që dimensioni politikë, është diskutuar në punimet e HwanSuk & Sirakaya-së (HwanSuk & Sirakaya, 2006). Sipas Pearce (1993), Hall (1994), dhe McIntosh, Goeldner &Ritchie (1995), zhvillimi i qëndrueshëm është një koncept politik, dhe për këtë arsyedhe arritja e synimeve të turizmit të qëndrueshëm varet shumë nga shoqëria, sistemi politik dhe shpërndarja e pushtetit. Në mënyrë që qëndrueshmëria të jetë një koncept 'praktikë', faktorët ekologjike, ekonomike dhe social-kulturore të një komuniteti duhet të adresohen, pra duhet të mbahen parasysh (Saarinen, 2006). Turizmi është i njohur të ketë ndikime pozitive dhe negative në termat ekonomik, sociale, dhe mjedisore (Programi Mjedisor i OKB-së (UNEP) ). Integrimi i qëndrueshmërisë mjedisore, social, ekonomik ndihmon në minimizimin e ndikimeve negative, maksimizuar efektet pozitive, dhe ka dëshmuar të ketë përfitime të shumta të biznesit (Vaugeois et al 2009;. Willard 2005; Savitz 2006). Si në vendet e zhvilluara dhe në vëndet në zhvillim, Qeveritë kontrollojnë zhvillimin e turizmin (HwanSuk & Sirakaya, 2006: 1276). Turizmi nuk duhet të pranohet vetëm si një aktivitet ekonomik që krijon impulse pozitive ekonomike dhe qe zgjerohet me shpejtesi por edhe si një aktivitet mund të shkaktoje dëme natyrore dhe mjedisore dhe që mund të krijoi probleme sociale dhe kulturore (Stabler & Goodall,1997; Green & Hunter, Natasha Hoda( Sala)
37
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri 1992; Coccossis & Nijkamp, 1995). Politika e turizmi mund të përkufizohet si "një grup i rregulloreve, rregullave, udhëzimeve, direktivave, objektivave dhe strategjive të zhvillimit '(Goeldner, Ritchie & McIntosh, 2000: 445). Politika e turizmit ofron një kuadër veprimesh për të drejtuar dhe zhvilluar turizmin, kjo është një deklaratë e qëllimit strategjik brënda të cilave turizmi pritet të zhvillohet (Jenkins, 2000). Zhvillimi i turizmit rural duhet të ruaj traditën dhe jo ta shkaterrojë atë, e rëndësishme është që impakti negativ në mjedis si rezultat i zhvillimit të turizmit të jetë sa më minimal, pasi nuk mund të flasim për zhvillim të turizmit pa konsideruar dhe impaktin që ai jep në mjedis. Qëndrueshmëria është shumë dimensionale dhe shumë funksionale si fenomen ( Antonio Pulido, 2011). Është një paradigmë që përfshinë tre dimensione të ndërvarura (sociale, mjedisore dhe ekonomike) që bashkëveprojnë me të katërtin, të ashtuquajturin dimension institucional, i cili i referohet "nevojës për një framework që legjitimon dhe kërkon qëndrueshmërinë e aktivitetit të turizmit “Torres (2010: 2). Ky dimension i katërt, shumë afër sistemit politik-institucional, ka për qëllim të ofrojë një kornizë të përgjithshme rregulluese të ideve dhe vlerave njerëzore se vendimmarrja është kusht, duke qenë e lidhur drejtpërdrejti me konceptin e qeverisjes, në të cilën sipas Vera dhe Baños (2010: 330) ", vëmendje e veçantë në perspektivë duhet tu jepet agjentëve sociale në mënyrë që të gjithë ata duhet të kenë përfitime dhe përgjegjësi përmes aplikimit të instrumenteve të planifikimit dhe menaxhimit lokal të natyrës inovative dhe pjesëmarrëse ". Turizmi është një nga industritë më të mëdha të botës, duke pasur një trend në rritje gjatë tre dekadave të fundit. Gjatë këtyre dekadave, turizmi është shëndërruar në një fenomen kompleks, me dimensione ekonomike, sociale, kulturore, dhe natyrore apo mjedisore. Të gjitha agjensitë, organizatat, bizneset dhe individët duhet të bashkëpunojnë dhe të punojnë së bashku për të shmangur konfliktin e mundshëm dhe për të optimizuar përfitimet për të gjithë të përfshirët në zhvillimin dhe menaxhimin e turizmit (Pender, 2005). Nga njëra anë, vetë turizmi është shndërruar në një fenomen gjithnjë e më komplekse, me dimensionet politike, ekonomike, sociale, kulturore, arsimore, bio-fizike, ekologjike dhe estetike. Në anën tjetër, mjedise natyrore, trashëgimitë kulturore, dhe larmi e tyre janë tërheqjet kryesore turistike. Arritja e korrelacionit të duhur dhe të dëshirueshëm midis turizmit dhe mjedisit, ose në mes të pritjeve, pra të aspiratave të vizitorëve dhe mikpritjes së komuniteteve lokale, potencialisht kontradiktore krijojnë shumë sfida dhe mundësi. Si duhet ne të bashkojmë bindjet tona me shqetësimet tona mbi ndikimin e turizmit mbi Trashëgiminë Botërore? Përgjigja është nëpërmjet turizmit të qëndrueshëm. Turizmi është një çështje e rëndësishme e menaxhimit të njëkohshëm të trashëgimisë botërore natyrore dhe kulturore. 2.5.1 Mjedisi natyror, social-ekonomik dhe zhvillimi i qëndrueshëm i turizmit rural Natyra me bukuritë e sajë përbën një aset për çdo destinacion, ky asset jo vetem që duhet të përdoret si një tërheqje për turistët duke patur në qëndër të vemendjes ruajtjen dhe konservimin me qëllim që të mos cënohen interest e brezave te ardhshëm, kjo jo vetëm për turizmin por dhe për të gjitha industrit e tjera që përdorin burimet e natyrës dhe të tokës. Turizmi nuk mund të konsiderohet pa mjedisin natyror, nderkohë që ai ka efekte positive por dhe negative në mjedis, tendenca është që të minimizohet sa më shumë ndikimi negativ, pra që të mos cënohen nevojat e brezave të ardhshëm. Nëse niveli i përdorimit të mjedisit nga vizitorëve është superior ndaj aftësive që mjedisit ka për të përballuar me këtë përdorim, atëherë mund të themi se po shfaqet ndikimi negative në mjedis. Në rastin kur turisti kupton konceptin e vërtet të turizmit të qëndrueshëm me vepra dhe jo me fjalë, në këtë pikë themi se turisti mund të përdori pozitivisht mjedisin duke mos shkakëtuar deme në të. Natasha Hoda( Sala)
38
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri Qëllimi i këtijë paragrafi, është rritja e njohurive për lexuesin në lidhje me disa koncepte rreth mjedisit dhe turizmit, të krijojnë një kornizë teorike me disa qasje të përgjithshme dhe strukturore që mund të përdoren gjerësisht në menaxhimin praktik të zhvillimit te qëndrueshëm të turizmit. Kapaciteti mbajtës në kontekstin e turizmit është përcaktuar nga Cooper (1998) si "aftësia e një vendi apo rajoni për të absorbuar përdorimin e turizmit pa përkeqësuar atë" ende, në ditët e sotme nuk është ekzistues një shpjegim për të vendosur në mënyrë unanime, sa është masa e mundshme për njësi si dhe nuk ekziston as një proces standard metodikë për të vlerësuar atë (White et al, 2006). Turizmi nuk mund të koceptohet pa mjedisin pra ai është një aktivitet i varur nga mjedisi dhe që ka impakt në të. Në një përfytyrim më të gjerë, mjedisi natyror dhe trashëgimitë kulturore e historike i përkasin popullit të çdo vendi dhe madje disa prej tyre i përkasin të gjithë njerëzimit të botës, pra, ata të gjithë kanë të drejtë për të kuptuar, vlerësuar dhe ruajtur vlerat e tyre kombetare dhe ndërkombëtare. Në kohën e globalizimit, mbrojtja, konservimi, interpretimi, dhe prezantimi i mjedisit të ndryshëm natyrore të çdo rajoni të veçantë ose vendi, është një sfidë e rëndësishme për njerëzit në të gjithë globin. Kur ne mendojmë për turizmin, ne mendojmë kryesisht rreth njerëzëve të cilët janë duke vizituar një vend të veçantë për ndonjë arsyje, si për tu takuar me miqtë dhe të afërmit, për pushim, dhe pë të kaluar një kohë të mire duke u relaksuar. Mjedisi është përdorur shpesh në konceptin e tij më të gjerë që përfshinë aspekte të ndryshme të tilla si mjedisi natyror, socila, ekonomike. Mjedisi fizik natyror përbë një element kyç për turizmin (Theobald,1998p20). Marrëdhënia mes mjedisit dhe turizmit, mund të jetë e ndërlikuar, por ajo është shumë e ndjeshme dhe e ngushtë. Megjithatë, kjo lidhje ndikon në çdo shoqëri që inkurajojnë njerëzit që të bëhen turistët, pa neglizhuar faktin se ndërveprimi që ekziston midis turizmit dhe mjedisit mund të jetë impakt negativ apo positive. Ndikimi negative mund të kategorizohen në aspekte të ndryshme. Kur bëhet fjalë per mjedisin fizikë, u referohemi dy aspekteve që janë, përdorimi i burimeve dhe ndotja (Cooper, 2005p198). Nëse do të flasim për zgjerim të turizmit, është e qartë se ky zhvillim ka nevojë për burimet natyrore për të lehtësuar zgjerimin e tijë. Dy burimet kryesore natyrore që mund të kërcënohen nga turizmi janë uji dhe toka, burime të cilat janë të kufizuara. Turizmi i pakontrolluar komercional, paraqet kërcënime potenciale për shumë zona natyrore nëpër botë, ai mund të ushtrojë presion të madh në një zonë dhe të çojë në efekte të tilla si erozioni i tokës, ndotja në rritje, shkarkimet në det, humbja e habitateve natyrore, presionin në rritje ndaj specieve në zhdukje dhe vulnerabilitetit rritur ndaj zjarreve të pyjeve. Turizmi shpesh e vë në rrezik resurset ujore, dhe kjo mund të detyrojë popullatat lokale për të konkurruar për përdorimin e burimeve kritike (Holden, 2000). Një nga burimet dukshme të ndotjes së ajrit në lidhje me turizmin është ai i lidhur me transportin, pasi përdorimi i makinave te ndryshme për udhëtim shoqerohet me çlirim të ndortjeve në ajër. Ndotja akustike është gjithashtu një problem evident i cili shoqëron aktivitetin e turizmit, ndotje e cila psh. vjen nga ndërtimi i objekteve turistike, mund të shqetësojë të dy palet, si banorët dhe turistët. Një ndotje e konsiderueshme estetike është e përhapur në zonat bregdetare dhe ato të largëta malore, ku zhvillimi i turizmit shpesh është i bazuar në rritjen e fitimeve ndërsa injorohen shqetësimet estetike (Holden, Arkivi i SID 2000). Në të gjitha situatat e mësipërme, turizmi mund të kthehet në armikun e mjedisit, por turizmi dhe mjedisi mund të jenë të dy “miq të ngushtë”, në qoftë se çdo gjë është planifikuar në mënyrë korrekte dhe në bashkëpunim me të gjitha organizatat apo industritë e tjera të lidhura me turizmin direkt dhe indirekt. Në mënyrë që të kuptojnë se nëse marrdhënija midis turizmit dhe mjedisit është një marrdhnije miqësore ose jo, në fillim është e nevojshme të dinë se si ata mund të ndihmojnë njëri-tjetrin. Dimension mjedisor përmban tërheqjet kryesore në mesin e turistëve
Natasha Hoda( Sala)
39
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri të ndryshëm në vitet e fundit (Holden, 2000). Industria e turizmit mund të ndihmojë mjedisin përmes disa mënyrave, disa prej tyre janë si në vijim: -Turizmi mund të kontribojë ndjeshëm në mbrojtjen e mjedisit, ruajtjen dhe konservimin e diversitetit biologjik dhe përdorimin e qëndrueshëm të burimeve natyrore. Për shkak të qënit atraktiv dhe “misterioz”, vendet e pacenuar ose të panjohura deri tashme për arsyje te ndryshme (psh. Shqipërija) si dhe zonat natyrore të cilat janë identifikuar si të vlefshme dhe nevoja për të mbajtur tërheqjen gjallë, mund të çojnë në krijimin e jetës së egër apo parqeve kombëtare si plotesues të kënaqsisë së turistëve gjë e cila i shton vlerën mjedisit natyror. -Turizmi ka potencial për të rritur vlerësimin e publikut ndaj mjedisit dhe për të përhapur ndërgjegjësimin për problemet mjedisore kur ai i sjell njerëzit në kontakt më të ngushtë me natyrën dhe mjedisin. Ky ballafaqim mund të rrisi vetëdijen për vlerën e natyrës dhe të çojë në sjellje dhe aktivitete të ndërgjegjshme për mjedisin dhe për ta ruajtur mjedisin. -Kontributi i drejtpërdrejtë financiar, mund të konsiderohet si një mënyrë e turizmit për të ndihmuar në ruajtjen e zonave të ndjeshme dhe habitateve. Të ardhurat nga tarifat e hyrjes në parqe dhe burime të ngjashme mund të ndahen në mënyrë specifike për mbrojtjen dhe menaxhimin e zonave të ndjeshme mjedisore. -Qeveria mund të mbledhë fonde në mënyra të ndryshme indirekte të tilla si tatim mbi të ardhurat, tarifat e përdoruesve, taksat mbi shitjen ose dhënien me qira të pajisjeve, si dhe pagesat e lishencave për aktivitete si gjueti dhe peshkim, këto fonde mund të përdoren për ruajtjen dhe menaxhimin e resurseve natyrore. Vet koncepti i zhvillimit të qëndrueshëm është përdorur si një mjet për të sjellë së bashku konceptet zhvillimit ekonomik dhe ruajtjes së mjedisit në dukje të kundërta. Zhvillim i turizmit nuk mund të bëhet duke dobësuar burimet mjedisore, por dhe mjedisi nuk mund të mbrohet kur zhvillimi përjashton koston e shkatërrimit të tijë (Cooper, 2005, p 261-265). Qëndrueshmëria për turizëm kërkon që vëllimi kumulativ i përdorimit nga vizitorët të një destinacioni dhe aktiviteteve të lidhura siç janë bizneset e shërbimeve, duhet të menaxhohen në nivelin e pragut poshtë të cilit burimet rigjeneruese në dispozicion në nivel lokal bëhen të paaftë për ruajtjen e burimeve mjedisore. Bukurit mjedisore janë kryesisht të natyrshme dhe pjesërisht menaxhuar nga ndërhyrjen e njeriut (Middleton, 1998p106). Nëse mjedisi dhe turizmi do të menaxhohen duke mbajtur parasysh parimet e lartpërmendura, atëherë zhvillimi i tyre do të jetë më praktike dhe më i qëndrueshëm. Industria e turizmit, autoritetet lokale dhe agjencitë mjedisore të gjithë kanë për detyrë të respektojnë parimet e mësipërme dhe të punojnë së bashku për të arritur lidhjen e tyre praktike (Holden, 2000, f 126 -136). Zhvillimi i turizmit ka të pashmangshme pasojat dhe në shumë raste pasojat mjedisore. Nëse ato nuk menaxhohen siç duhet, mund të shkatërrojnë mjedisin fizik dhe bukuritë natyrore. Menaxhimi i turizmit dhe mjedisit është pothuajse një fenomen i ri, si dhe vetë turizmi apo edhe shumë industri më të reja se turizmit, veçanërisht në terma të qëndrueshëm. Aktivitetet e turizmit dhe zhvillimi duhet të respektojnë shkallën e përdorimit të burimeve, natyrën dhe karakterin e vendit në të cilin ato janë të vendosura. Normalisht kur diskutohet në lidhje me rëndësinë qe ka faktori mjedis në veprimtarinë e turizmit nuk duhet të nënvleftësojm sfidat mjedisore në lidhje me turizmin të cilat janë të shumta por ne po i referohemi disa prej tyre të cilat mund dhe të jen objekt studimi në vijim: -Nevoja për të zbatuar hapa praktikë për të arritur një ekuilibër praktike midis turizmit dhe mjedisit;
Natasha Hoda( Sala)
40
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri -Nevoja për zhvillim të qëndrueshwm në llojet e ndryshme të turizmit si ekoturizmit, turizmi natyrore, i aventurës, turizmi familiar dhe turizmit kulturor përmes respektimit të standardeve dhe parimeve ndërkombëtare; -Nevoja për të realizuar një bashkëpunim më të ngushtë mes aktorëve të cilët janë të përfshirë në turizëm dhe në mjedis dhe interesi i tyre i përbashkët të qëndrojë në inkurajimin e turizmit rural natyror dhe kulturor. -Nevoja për të edukuar turistët dhe banorët rezident për vlerën që kanë burimet natyrore dhe trashëgimia kulturore. Nevoja për të kontrolluar transportin lidhur me ndikimin ne rritjen që ai ka në turizmin natyror dhe kulturor në mjedisin fizik dhe historik si bllokimet e trafikut të qytetit dhe ndotja e lidhur me trafikun dhe të efekteve mbi ndryshimin e klimës. -Nevoja jo vetëm për të integruar turizmin dhe mjedisin në rrjetet apo grupimet gjeografike, por edhe për të vendosur standardet e cilësisë ose sisteme të praktikës së mirë për të rritur efektivitetin dhe efikasitetin e tyre, me synimin për të mbrojtur mjedisin natyror, artificial dhe trashëgiminë. -Nevoja për të gjetur një ekuilibër të drejtë midis inkurajimit për zgjerimin e turizmit dhe ruajtjen e mjedisit. Me qëllim që të vlerësojmë dhe ruajmë mjedisin si një faktor kyesor që ndikon në zhvillimin e turizmit në tërësi nga njera anë dhe minimizimi sa më tepër i ndikimit negativ që turizmit mund të shkaktojë në mjedisë nga ana tjetër, duhet konsiderohen dhe tu jepet zgjidhje problemeve të mëposhtme: -Përdorimi i qëndrueshëm i burimeve natyrore, sociale dhe kulturore është vendimtare, pra turizmi duhet të planifikohet dhe menaxhohet brënda kufijve të mjedisit dhe duke pasur parasysh përdorimin afatgjatë të duhur të burimeve natyrore dhe njerëzore. -Planifikimi i turizmit, zhvillimi dhe funksionimi tijë duhet të integrohet në strategjitë kombëtare dhe lokale të zhvillimit të qëndrueshëm. Në mënyrë të veçantë, duhet të merret parasysh për lloje të ndryshme të zhvillimit të turizmit dhe mënyrat se si ato lidhen me përdorimin e tokës dhe burimeve ekzistuese dhe me faktorët social-kulturore. -Turizmi duhet të mbështesi një gamë të gjerë të aktiviteteve ekonomike lokale, duke marrë ne kosideratë kostot mjedisore dhe përfitimeti, por nuk duhet të lejohet që turizmi të bëhet një aktivitet i cili dominon aktivitetet ekonomike të një zone (të mos lihen mënjoan dhe të tjera aktivitete si bujqesia, blegtoria, zejtarija dhe artizanati apo të tjera aktivitete të cilat janë të rëdësishme per turizmin). -Komunitetet lokal duhet të inkurajohen dhe të pritet të marrin pjesë në planifikimin, zhvillimin dhe kontrollin e turizmit me mbështetjen e qeverisë. Vëmendje e veçantë duhet t'i kushtohet për të përfshirë njerëzit indigjene, gratë dhe grupet e pakicave për të siguruar shpërndarje të barabartë të përfitimeve të turizmit. Të gjitha organizatat dhe individët duhet të respektojnë mjedisin, kulturen, ekonominë, mënyrën e jetës, dhe strukturat politike të zonës së destinacionit. Edhe pse sfidat mund të jenë të ndryshme, nga një rajon, në një tjetër, por në përgjithësi kur të gjitha sfidat bashkohen, ato konvertohen në një problem global. Zhvillim kështu me tepri apo menaxhimi i keq i turizmi janë të lidhura dhe mund të kërcënojnë natyrën fizike, integritetin e saj dhe karakteristika të rëndësishme. Përfshirja dhe bashkëpunimi i përfaqësuesve të komunitetit lokal indigjen, operatorët turistikë, pronarët e pronave, politikëbërësit, ata që përgatisin planet zhvillimore nacionale dhe menaxherët në çdo vend, rajon, është e nevojshme për të arritur një industri të turizmit të
Natasha Hoda( Sala)
41
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri qëndrueshëm dhe për të rritur mbrojtjen e burimeve natyrore për gjeneratat e tashme dhe të ardhshme (Voas, 1995, P12). Turizmi është një nga industritë më të rëndësishme në Shqipëri. Për shkak të rritjes së shpejtë të tij, ai ushtron sot presion të madh mbi mjedisin, burimet natyrore dhe kulturore të vendit. Prirja që vihet re aktualisht për të rritur fitimin në periudhë afatshkurtër, pa konsideruar ndikimet afatgjata mbi mjedisin, përbën një nga shqetësimet kryesore për të ardhmen e pasurive natyrore dhe kulturore të vendit. 2.5.2 Politika dhe qeveria si faktor i rëndësishëm për ZhQTR Qeverisja është sot një faktor kyç në menaxhimin e qëndrueshëm të destinacioneve të turizmit, të cilat kanë një sistem gjithnjë e më të plotë të aktorëve, dinamika e të cilëve mund të pengojë ose të lehtësojë çështjet kyëe në vendimmarje në procesin e menaxhimit. Kur flasim për qevrisje të turizmit duhet të kemi parasysh se ajo veç të tjerave lidhet me pyetjet, kush i merr vendimet dhe si i merrë vendimet? Angazhimi për zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm përfshinë një proces kompleks që kërkon një qasje gjithë përfshirëse dhe sistematike duke pasur parasysh ndërveprimet komplekse dhe dinamike të problemeve ekonomike, mjedisore, kulturore dhe sociale me të cilat ballafaqohen modelet aktuale të zhvillimit. Qëndrueshmëria është shumëdimensionale dhe shumë funksionale si fenomen (Antonio Pulido, 2011). Qëndrueshmëria është një paradigmë që përfshin tre dimensione të ndërvarura (sociale, mjedisore dhe ekonomike) që bashkëveprojnë me të katertin, të ashtuquajturin dimension institucional, i cili i referohet "nevojës për një framework që legjitimon dhe kërkon qëndrueshmërinë e efektivitetit të turizmit “Torres (2010: 2). Ky dimension pra politika dhe legjislacioni, janë shumë afër sistemit politikinstitucional dhe ka për qëllim të ofrojë një kornizë të përgjithshme rregulluese të ideve dhe vlerave njerëzore pasi vendimmarrja duke qenë e lidhur drejtpërdrejt me konceptin e qeverisjes, në të cilën, sipas Vera dhe Baños (2010: 330), "vëmendje e veçantë në prespektivë duhet tu jepet agjentëve social, në mënyrë që të gjithë ata duhet të kenë përfitime dhe përgjegjësi përmes aplikimit të instrumenteve të planifikimit dhe menaxhimit lokal të natyrës inovative dhe pjesëmarrëse ". Turizmi është një aktivitet i cili kërkon bashkëpunimin e sektorit publik, duke pasur parasysh se një pjesë e madhe e burimeve që do të përdoren janë në pronësi publike, të sektorit privat, si dhe me nderhyrjen e nënsektorëve të ndryshëm të biznesit dhe e banorëve të destinacion turistik, duke qenë se pjesëmarrja e tyre është thelbësore në planifikimin e këtij aktiviteti (Velasco, 2008). Prandaj është themelore që të ketë instrumente që lejojnë të gjithë aktorët, të cilët ndajnë parime të përbashkëta, që të marrin pjesë në proceset e vendimmarrjes për ndërtimin dhe përforcimin e konsensusit në mënyrë për të kapërcyer konfliktet e mundshme, duke kërkuar mundësi për popullatat e ndryshme të përfshira dhe për krijimin e strategjive për arritjen e zhvillimit të turizmit të qëndrueshëm. Përfshirja e qeverisjes në politikat e turizmit ka si synim kryerjen e ndryshimeve strategjike në axhendën e saj politike, në mënyrë për të inkurajuar konsolidimin e modeleve të turizmit të bazuar te filozofia e qeverisjes. Për të arritur turizëm të qëndrueshëm, është thelbësore për të përfshirë konceptin e qeverisjes, e cila përfshinë një grup të gjerë dhe kompleks të aktorëve publikë dhe privatë dhe është e bazuar në fleksibilitet, partneritet dhe pjesëmarrje vullnetare të përfaqësuesve të ndryshëm të interesave ekzistuese sociale (Farinós, 2008). Koncepti i qeverisjes së turizmit u shfaq për herë të parë në një raport të vitit 1989 nga Banka Botërore. Ky koncept është përdorur në mënyra të panumërta dhe ka kuptime të shumta. Kështu, autorët i referohen asaj duke aluduar për qeverisje, qeverisjen rajonale, qeverisjen evropiane, për sektorë të veçantë, qeverisja e turizmit, qeverisjen ekonomike, dhe madje edhe teknikat specifike, e-qeverisja, etj (Barbini et al, 2011; Calabuig 2008; Cerrillo, Natasha Hoda( Sala)
42
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri 2005;. Edgar et al 2006. Natera, 2004; Rojo, 2005; Velasco, 2010; Vera et al., 2011). Shumë autor si (Barbini et al, 2011;. Calabuig 2008: Cerrillo, 2005; Graña, 2005; Natera 2004; Peters dhe Pierre, 2005; Pascual dhe Godás, 2010; Rojo 2005; Velasco, 2010), listojnë arsyet që justifikojnë shfaqjen e konceptit të qeverisjes dhe suksesit të përhapjes së saj të shpejtë gjatë dekadës së fundit. Qeverisja mund të definohet siç dhe përmendet nga Rojo (2005: 7), si një "mekanizëm alternativ ndaj qeverisë tradicionale, bazuar në një marrëdhënie hirarkike mes atyre që qeverisin dhe të qeverisurve, dhe masave shtrënguese të shtetit për vendosur rregullat dhe për ti zbatuar ato ". Barbini et al. (2011) përcakton se qeverisja në kohën e sotme, është një model inovativ i qeverisë, ndryshe nga modeli tradicional, struktura e të cilit është e përbërë nga organizatat e përfshira në të, dhe marrëdhëniet e krijuara midis tyre. Procesi i qeverisjes, i cili është një dimensional, nga sundimtarët për të sunduar shpeshherë bëhet dydimensional, duke marrë në konsideratë aspektet, problemet dhe mundësitë e sistemit të qeverisjes, por edhe sistemin e të qeverisurve, madje edhe duke gjeneruar marrëdhënie sistematike dhe shkëmbime midis sundimtarëve (Kooiman, 2005). Qverija me politikat e sajë, ndikon direkt ose indirekt në çdo lloj biznesi apo aktiviteti që zhvillohet në vend, megjithatë sipas ekspertëve koncepti kyç është jo ai i qeverisjes, por ai i qeverisjes së mirë. UNDP (1994: 2) vë në dukje se "qeverisja e mirë është, ndër të tjera, pjesëmarrëse, transparente dhe llogaridhënëse. Ajo duhet të jetë gjithashtu efektive dhe të paanshme dhe të promovoi sundimin e ligjit. Qeverisja e mirë siguron që prioritetet politike, social dhe ekonomik të bazuar në konsensus të gjerë në shoqëri dhe se “zëri” i të varfërve dhe më të rrezikuarve duhet të marret në konsideratë gjatë proçesit të vendimmarrje mbi alokimin e burimeve. Nëse do të flasim për një politikë të mirë të qeverisë, kjo e fundit duhet të përcaktoi parime në mënyrë të tillë që të bëj të mundur pjesëmarrjen, sundimin e ligjit, transparencën, përgjegjshmërinë, konsensusin, barazinë, efikasitetin dhe efektivitetin, përgjegjshmërinë dhe vizionin strategjik. Këto parime janë të ndërlidhura dhe nuk mund të konsiderohen të izoluara. Nuk mjafton që vetëm disa prej këtyre parimeve të konsiderohen dhe, përveç kësaj, nuk duhet të ketë mospërputhje midis tyre (Edgar et al., 2006). Duke qënë se vet aktiviteti i turizmit është kompleks dhe turizmi është një industri e shpërndarë, e fragmentuar, me efekte të forta të shkaktuara nga aktivitetet që mund të lidhen me të shpesh hasen vështirësi në menaxhimin e tij, kjo kërkon kryerjen e një planifikimi të detajuar në të cilin duhet të përfshihen të gjithe aktoret. Qeverisja e turizmit, kuptohet si "proçes vendim marrje publik-privat që do të përmirësojnë menaxhimin e konflikteve që janë shkaktuar në mënyrë të pashmangshme me këtë aktivitet në destinacion" (Velasco 2010: 137), e cila gjithashtu lejon për rrugë të mundshme të zhvillimit të destinacionit si dhe te çojnë në forcimin e një menaxhim më efektiv të tijë (Velasco, 2008). Është i domosdoshëm bashkëpunimi mes të gjithë aktorëve të përfshirë në zhvillimin e destinacion turistik, përmes aleancave të qëndrueshme dhe të marrëdhënieve të partneritetit mes organizatave publike, bizneset, ndërmjetësit e turizmit, mediave, OJQ-ve dhe shoqërisë civile, përmes shumë shoqatave përfaqësuese dhe vetë turistëve (Lanquar dhe Rivera, 2010). Vetë natyra e turizmit bën atë një hapësirë të favorshme për zbatimin e konceptit të qeverisjes. Gjithashtu, Barbini et al. (2011) thekson se koncepti i qeverisjes duhet të zbatohet në sektorin e turizmit, pasi ajo mundëson një analizë të rolit të pjesëmarrjes të orginizatave private e publike që lidhen me këtë sektor. Qeverisja Turizmi mund të përkufizohet si " procesi i menaxhimit të destinacionit të turizmit nëpërmjet përpjekjeve sinergjike dhe të koordinimi i politikave të qeverisë në nivel lokal e qëndror si dhe të shoqërisë civile që jeton në territorin pritës dhe sektorit të biznesit lidhur me funksionimin e sistemit të turizmit "(Madrid, 2009: 1).
Natasha Hoda( Sala)
43
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri Kështu, qeveria mund të japi efektin e vet në menaxhimin e një destinacioni, krijimin e zonave relacionale, që nuk i nënshtrohen parimeve të hierarkike ose të tregut, me fuqinë për të marrë vendime kolektive për perspektiva të reja (Velasco, 2010). Par nga ky këndvështrim, turizmi është një produkt i territorit dhe jo vetëm i biznesit, dhe ka nevojë për qeverisjen e përbashkët të të gjithë aktorëve të lidhur me të, me qëllim sigurimin e iplementimit efektiv të proceseve që duhet të kryejn themelimin e një politike të integruar, të qëndrueshme, të arritshme dhe fitimprurëse të ofertës territoriale dhe krijimin e kushteve akomoduese dhe infrastrukturore të nevojshme për sigurimin e një shërbimi sa më cilësor. Pra synimi është, për të krijuar një seri të mënyrave dhe mjeteve të reja për të përmirësuar zhvillimin e turizmit, qëndrueshmërinë e tijë dhe pjesëmarrjen në vendimmarrje. Kërkesa ndaj produktit turizëm është e lartë dhe në rritje, kështu problemet që mund të lindin në menaxhimin e tij duhet të trajtohen sistematikisht nga të gjitha palët e interesuara (Paskaleva-Shapira, 2001; Yüksel et al, 2005.). Bertucci (2002) vë në dukje se, industria e turizmit ka ndikim në shumë sektor të ekonomisë dhe jetës sociale të një komuniteti dhe se të gjitha problemet që lidhen me turizmin nuk mund të zgjidhet nga një aktor i vetëm, qoftë publike ose private, partneritetet luajnë një rol vendimtar e duke sjellë së bashku të gjitha palët dhe duke i lejuar për diskutim, arbitrazh dhe bashkëpunim produktiv. Është me rëndësi të madhe që qeveritë dhe firmat e interesuar në zhvillimin e aktivitetit të turizmit të pranojnë se ekziston një varësi mes burimeve të tyre dhe që ata të kuptojnë se promovimi i turizmit nuk mund të arrihet në mënyrë të pavarur (Nordin dhe Svensson, 2005). Politika e qeverisë me pjesëmarrje do të përbënte një mënyrë inovative për të gjetur zgjidhje afatgjata të reja për problemet ekzistuese (Paskaleva-Shapiro, 2001). Arritja e qëndrueshmërisë në zhvillimin e turizmit është drejtpërdrejtë e lidhur me zbatimin e një qeverisje të mirë, transparente dhe të barabartë, e cila përfshin menaxhimin e komunitetit dhe metodat e ekonomisë sociale të bazuara në pjesëmarrjen, vetë-menaxhimin e shumë proçeseve të zhvillimit të turizmit, vendimmarrjen demokratike dhe shpërndarjen e barabartë të burimeve dhe përfitimeve (Lanquar dhe Rivera, 2010 ). Që të arrihet një forcim gradual i institucioneve përgjegjëse, efektive dhe demokratike, duhet të ketë komunikim midis agjentëve social, agjentëve ekonomikë dhe organizatave të shoqërisë civile, pra të ketë kordinim të veprimtarisë nga lartë poshtë dhe anasjelltas. Koncepti i qeverisjes ka fituar rëndësi në fushën e turizmit, si rezultat i inkorporimit të aktorëve të ndryshëm (jo vetëm të shtetit) në hartimin dhe zbatimin e politikave të turizmit. Për më tepër turizmi siguron një mjedis të favorshëm për analizën e dinamikës së qeverisjes, pasi ajo ka nevojë për bashkëpunimin dhe pjesëmarrjen e sektorit publik dhe privat dhe komunitetin pritës (Velasco, 2008). Politika dhe ligjet që lidhen me turizmin rural implementohen ne zonën rurale, i parë në këtë këndvështrim sistemi i turizmit ndikohet shumë nga popullata lokale e destinacionit. Siç dhe është shprehur Gutierrez dhe Diaz (2010: 275), "që industria e turizmit të mbetet e qëndrueshme, duhet të ketë pjesëmarrje të gjerë të komunitetit dhe vlerësimin e vazhdueshëm të perceptimeve të banorëve, me qëllim të mbajtjes së zhvillimit të turizmit në përputhje me vlerat dhe karakterin lokal ". Ndërkohë, ndërrimet e pushtetit politikë kanë pasoja jo vetëm në zhvillimin e turizmit por dhe në gjithë zhvillimin e vendit, gje e cila ka ndikim më të madh sidomos në vende të vogla si Shqipërija. Ndryshimet politike shoqërohen me modifikime, riorjentime dhe madje edhe anullojn planifikim strategjik afatgjatë, duke penguar arritjen e objektivave të tij. Nëse do të konsiderojmë politikat e qeverisë që lidhen me turizmin të mira, kjo do të thotë veç të tjerave se ekziston një koordinim administrativ. Por ekspertët mendojnë se nuk ekziston një koordinim në mes të planeve të turizmit dhe programeve që konvergojnë në një destinacion të përbashkët, as një marrëdhënie e mirë ndërmjet aktorëve që gjenerojnë dije (për shembull, universitetet, institutet kërkimore, observatorët publike dhe Natasha Hoda( Sala)
44
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri private, etj) dhe aktorëve publik dhe sektorit privat . Nëse do të synojmë turizëm të qëndrueshëm dhe ndryshim të mentalitetit në lidhje me mënyrën e bërjes biznes (pra të udhëhiqemi nga prespektiva afatgjata) nevojitet që qeveria me politikat dhe ligjet të ndihmojë këtë proçes, pasi veprimtarija e dritanishme e institucioneve qëndrore e lokale nuk është e mjaftueshme në vendin tonë. Bizneset dhe shoqëria civile duhet të përfshihen, në mënyrë që të bëhen sëbashku përgjegjës në menaxhimin e këtij ndryshimi. Qeveritë duhet të qeverisin, ndërkohë duhet të vlerësojnë pjesëmarrjen e aktorëve të përfshirë, sidomos kur kanë të bëjnë me çështje të tilla të ndjeshme si këto që lidhen me mjedisin, pasi turizmi nuk mund të konsiderohet jashtë mjedisit. Gjenerimi i një kuadëri të ri ligjor dhe institucional që siguron arritjen e qeverisjes reale, është një sfidë për vendin tonë por dhe për vënde të tjera të rajonit. Politika e qeverisë bëhet evidente nëpërmjetë futjes së instrumenteve ekonomik, si taksat, subvencionet, stimuj, etj, që lehtësojnë kalimin në modelet e reja të menaxhimit të turizmit. Eshtë detyrë e politikës që të gjenerojë organe politike dhe administrative të konsultimit dhe fakte të menaxhimit që janë shumë më dinamike dhe plotësisht operacionale, ajo duhet të sigurojë koherencën e politikave ndërmjet niveleve të ndryshme institucionale dhe fushave të ndryshme ligjore. E rëndësishme është është që vendim marrësit të "mësojnë" për të marrë vendime në procesin e vendimmarrjes kolektive. Prandaj, është e nevojshme për të ndërtuar territore inteligjente që janë të aftë për tu përshtatur dhe për tu ndryshuar. Kjo përshtatje e vazhdueshme kërkon informacion të shpejtë dhe të saktë në lidhje me këto agjentë dhe të ndërlidhjeve të tyre, në lidhje me tendencat evoluimin e mjediseve të ndryshme dhe rreth sjelljes së kërkesës për produktin turizem. Megjithatë, në vend të informacionit aspekti më i rëndësishëm është krijimi i instrumenteve për ata që marrin një informacion të tillë që të jenë në gjendje për t'iu përgjigjur ndryshimeve të shpejta, me vendosmëri dhe duke reduktuar shkallën e gabimit, pra informacioni të pëfaqësojë 100% realitetin. Politikat e qeverisë duhet të adresohen në zhvillimin e fushatave të ndërgjegjësimit institucional drejt turizmit, si dhe të gjenerojnë mekanizmat koordinues ndëradministrativ, veçanërisht në mes të planeve të turizmit dhe programeve të zhvillimit brënda të njëjtit destinacion. Popullata lokale mund të jetë përfituesi i parë i zhvillimit të turizmit në territorin e tyre, por ajo gjithashtu mbart kostot e turizmit, prandaj banorët e një destinacion turistik duhet të luajnë një rol vendimtar në procesin e ofrimit te produktit turizëm, pasi ata duhet të sigurojnë që turistët të ndërveprojnë dhe të bashkëjetojnë me ta gjatë qëndrimit ne destinacion. Mbështetja e popullatës lokale për zhvillimin e turizmit duhet të vlerësohet si çështje thelbësore për të menaxhuar me sukses çdo proces planifikimi të turizmit. Politika duhet të synojë dizenjimin e mekanizmave për të stimulimin e agjentëve kryesor turistik, për të synuar të mirën e përbashkët, përtej të mirës së tyre individuale. E rëndësishme është që gjatë hartimit dhe implementimit të politikave të qeverisë, të shmangen sjelljet imituese, kjo do të bëjë të mundur për të gjeneruar një mjedis të favorshëm të politikave të turizmit për zbatimin në praktikë të dijes, orientimeve metodologjike dhe kapacitetit teknologjik në planifikimin aktual të çdo destinacioni, duke marrë në konsideratë karakteristikat, nevojat dhe realitetet e çdo territori. Segmentet e ndryshme të
politikëberjes duhet të identifikojnë mekanizmat që gjenerojnë vlera të shtuara në çdo destinacion turistik, të përshtasin planifikimin e turizmit sipas potencilait dhe identitetit të territorit si dhe të instalojnë një sistem të vlefshëm monitorimi. Vazhdimisht duhet të punohet për përmirësimin e sistemeve të qeverisjes në të gjitha nivelet, pasi kjo ka një rol thelbësor në lëvizje drejt turizmit të qëndrueshëm. Për këtë qëllim, reagime konstante duhet të ekzistojnë midis destinacioneve (në çdo nivel territorial) që vlerësojnë teknikat e ndryshme të menaxhimit në fushën e qeverisjes, duke përcaktuar cilat janë më efektive dhe efikase për menaxhimin e qëndrueshëm të turizmit. Përvoja ka treguar se tranzicioni drejt qëndrueshmërisë në destinacionet Natasha Hoda( Sala)
45
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri turistike kërkon një lidership të qartë, të fortë dhe të qëndrueshme institucional. Qeveritë të një nivel administrativ, kanë një kapacitet të qartë për të gjeneruar "efektet demonstruese" si rezultat i sjelljes së tyre, por mbi të gjitha, ata kanë shumë nga mjetet e nevojshme për të nxitur një ndryshim në sjelljen e pjesës tjetër të aktorëve të përfshirë në procesin e zhvillimit të turizmit. Në këtë kuptim, ekziston nevoja për qeveritë që të inkurajojne zhvillimin e veprimeve të komunikimit që synojnë ngritjen e vetëdijes për rëndësinë e turizmit në Shqipëri dhe përmirësimin e perceptimit social të kësaj dukurie dhe të industrisë së saj, duke kërkuar përfshirje më të madhe sociale në planifikimin dhe menaxhimin e tij. Politika luan një rol kyç për të ardhmen e Shqiperise si një destinacion turizmi, edhe pse ekspertët kanë deklaruar se ka mangësi serioze që duhen kapërcyer në mënyrë që të përparojë drejt një qeverisje të mirë të turizmit ne vend. Kjo përfshin inkurajimin e pjesëmarrjes së sektorit publik dhe sektorit privat, vullneti politik dhe shoqëria civile për të shpejtuar lëvizjen drejt qëndrueshmërisë turistike në përgjigje të kërkesës në rritje për transparencën e informimit dhe pjesëmarrjes publike, duke qenë këto dy çështje pjesë e bërthamës themelore të paradigmës qëndrueshmëri. Në këtë kuptim mund të thuhet se qeverisja ndërton përkrahjen institucionale që turizmi kërkon në qoftë se qëllimi është të ecin në rrugën e qëndrueshmërisë. Politika efektin e sajë në turizëm e përcjell edhe nëpërmjet ligjeve, në vendin tonë ligji mbi turizmin i miratuar ne vitin 2007 ka vendosur bazat e një ligji modern duke pasur parasysh përvojën më të mirë ndërkombëtare, por deri tani zbatimi i tij ka mbetur një sfidë. Ministria aktuale ka përgatitur një projektligj të ri, në konsultim me sektorin privat, në përpjekje për të zgjidhur kundërshtimet që ky ligj ka marrë deri tani, duke plotësuar boshllëqet dhe balancuar strukturën e tijë. Megjithëse ligji për turizmin në fuqi prej vitit 2007, ka vendosur rregulla mbi menaxhimin e sektorit të turizmit dhe zhvillimin e standardeve për shërbimet dhe produktet e turizmit, ky ligj nuk ka sjellë ende efekte praktike. Mungesa e zbatimit të procedurave dhe kompetencave dhe mungesa e rregulloreve që kanë të bëjnë me ligjin, jo vetëm zvogëlojnë efektivitetin e institucioneve përgjegjëse për turizmin, por vënë në dyshim funksionimin e tyre të plotë. Gjithashtu, mossuksesi i krijimit të Komisionit për Standardet e Turizmit, të fondit kombëtar për zhvillimin e turizmit dhe programit të asistences financiare, në funksionimin efektiv të zyrave rajonale të zhvillimit të turizmit, mungesa e koordinimit vertikal me njësitë e qeverisjes vendore duke iu referuar detyrave të tyre në përputhje me ligjin për turizmin, krijimin e regjistrit kombëtar të burimeve turistike, etj. kanë qënë disa nga çështjet kryesore në lidhje me mungesën e zbatimit të ligjit për turizmin. Zbatimi i ligjit për turizmin është i rëndësishëm sepse ndërsa sektori privat luan rolin kryesor për zhvillimin e produkteve të turizmit dhe funksionimin e ndërmarrjeve turistike, qeveria nëpërmjet veprimtarisë së institucioneve të saj publike, garanton zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit në kushtet ekonomike, mjedisore dhe sociale, si dhe zhvillon dhe mbron imazhin e vendit si një destinacion turistik. Në këtë kontekst, roli i ministrisë përgjegjëse për turizmin është një përgjegjësi e domosdoshme dhe duhet të jetë një rol drejtues dhe aktiv në trajtimin e çështjeve mbi turizmin. Shteti e mbështet turizmin si një sektor të rëndësishëm të integruar ekonomik me karakteristika të thella kulturore, ndërsektoriale, ndërrajonale dhe të një niveli të lartë social zhvillimi dhe turizmi është bërë një sektor ekonomik me shumë ndikim që synon të plotësojë kërkesat e qytetarëve të vet dhe të turistëve të huaj që vizitojnë destinacionet tona, duke ndryshuar kështu strukturën ekonomike, duke krijuar vende të reja pune dhe duke kontribuar në zhvillimin social dhe ekonomik të vendit. Parimet kryesore të politikës së Shtetit tonë në fushën e turizmit janë këto: Njohja e turizmit si sektor prioritar i ekonomisë, mbështetja e turizmit dhe krijimi i kushteve të favorshme ligjore, ekonomike dhe strukturore për zhvillimin e tij, sigurimi i zhvillimit të qëndrueshëm të turizmit duke krijuar kuadrin e ligjeve dhe rregulloreve dhe zbatimi Natasha Hoda( Sala)
46
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri i një procesi të përbashkët planifikimi për të mbrojtur dhe përmirësuar mjedisin dhe strukturat sociale, përcaktimi i drejtimeve prioritare për zhvillimin e turizmit në Shqipëri, krijimi i imazhit të favorshëm të Republikës së Shqipërisë si destinacion turistik, krijimi i kushteve për mbrojtjen e interesave dhe të drejtave të ligjshme të turistëve dhe ofruesve të shërbimeve turistike, sigurimi i zhvillimit të bashkëpunimit ndërkombëtar në fushën e turizmit, mbështetja e shoqatave publike që janë krijuar nga subjekte të veprimtarisë turistike në mënyrën e përcaktuar me ligj. Ndërsa pikësynimet kryesore të politikës së shtetit në fushën e turizmit janë , rritja e kontributit të turizmit në të ardhurat e përgjithshme të vendit, zhvillimin e balancuar, përmirësimin e nivelit të jetesës dhe zbutjen e varfërisë nëpërmjet rritjes së të ardhurve dhe shpenzimeve për turizëm, krijimit të vendeve të reja të punës, sigurimi i mbrojtjes së të drejtave të udhëtarëve dhe turistëve, ngritja e një sistemi për zhvillimin turizmit që mundëson plotësimin e nevojave të turistëve, kontributin në krijimin e mundësive të punësimit për qytetarët shqiptarë, nxitjen e zhvillimit të marrëdhënieve ndërkombëtare, mbrojtjen e burimeve turistike dhe respektimin e trashëgimisë historike e kulturore dhe natyrës së Shqipërisë, sigurimi i zhvillimit të rajoneve turistike dhe qëndrave me burime natyrore, socialkulturore dhe qëndrave klimaterike, nxitja e shpërndarjes së barabartë të përfitimeve ekonomike nga turizmi në mbarë vendin, inkurajimi i ofrimit të shërbimeve turistike dhe mundësive rekreative për grupet e pafavorizuara nga pikëpamja ekonomike dhe shoqërore të qytetarëve shqiptarë. Me qëllim që të realizohen pikësynimet e mësipërme duhet të trajtohen dhe të mbahen parasysh, çështjet e mëposhtme: - Konsolidimi dhe përcaktimi i destinacioneve të reja konkurruese dhe i zonave, vendeve dhe pikave turistike prioritare për zhvillimin e turizmit në Shqipëri. - Kryerja e kërkimeve dhe vezhgimeve me cilësi të lartë dhe renditja e tregjeve të synuara sipas përparësisë. - Cilësimi i vendit në tërësi si destinacion turistik dhe i zonave të veçanta turistike, si dhe prezantimi dhe promovimi i efektshëm në tregjet botërore dhe të synuara. - Përmirësimi i lehtësisë së hyrjes dhe transportit. - Përmirësimi dhe zhvillimi i infrastrukturës. - Ofrimi i shërbimeve më cilësore turistike. - Zhvillimi i burimeve njerëzore për sektorin e turizmit. - Sigurimi i shëndetit dhe sigurisë publike. - Përmirësimi i menaxhimit të destinacioneve dhe mjedisit për biznes dhe investime. Pra, politika ndikon me veprimet apo mos veprimet e sajë në drejtim të zhvillimit të turizmit si me ligjet dhe mekanizmat e zhvillimit rural por dhe me stumulimin e politikave të formimit professional dhe ngritjes së kapaciteteve të burimeve njerëzore që kryejnë shërbime të ndryshme në këtë industri. Vizioni i politikës për turizmin shqiptar deri në 2020 është “Shqipëria do të njihet si një destinacion turistik tërheqës, autentik dhe mikpritës në Evropë, bazuar në përdorimin e qëndrueshëm të potencialeve natyrore, kulturore dhe historike të arritshme lehtësisht nga tregjet ndërkombëtare”. 2.5.3 Arsimimi dhe formimi profesioonal dhe literatura e lidhur me të Një nga faktorët e marrë në studim dhe që do të matet pesha specifike, që ky faktor ka te varianca e zhvillimit të qëndrueshëm të turizmit, është arsimimi dhe formimi profesional. Të gjitha palët e përfshira në këtë industri duhet të kenë arsimimin e duhur, pasi kualifikimi është kusht për të zhvilluar qëndrueshëm turizmin në të gjitha format. Arsimimi dhe formimi profesional përfshinë, trajnimin dhe ndergjegjësim të njerzëve në lidhje me çështjet e pritjes, Natasha Hoda( Sala)
47
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri akomodimit të turisteve si dhe me çështje të marketingut, si dhe me ndërgjegjësimin e turisteve për të ruajtur mjedisin natyror të destinacionit. Nuk mund të flitet për zhvillim të asnjë lloji pa arsimim apo kualifikim. Duke konsideruar ndërtimin e kapaciteteve dhe qëndrueshmërinë e institucioneve (Komisioni Evropian, 2001) si elementet thelbësore të çdo programi të qeverisjes dhe duke pasur parasysh rëndësinë e aktivitetit të turizmit, palët e interesuara duhet të marrin pjesë në këtë të fundit me anë të qeverisjes, në mënyrë që të përmirësojë qëndrueshmërinë e tij (Dinica, 2009). Një proverbë kineze thotë: Jepini një njeriu një peshk dhe ju e ushqeni atë për një ditë, mësojeni atë të peshkojë dhe ju e keni ushqyer atë për gjithë jetën. Ngritja e kapaciteteve vjen në formën e menaxhimit të njohurive ose si trajnim dhe zhvillim. Dituria është një "lëvizje" më tepër se një arritje statike (Lee, 2001), dhe për këtë arsye vazhdimisht duhet të investohet në përpjekje për të mësuar (Farrell & TwiningWard, 2005). Rëndësia e ngritjes së kapaciteteve të komunitetit në zhvillimin e turizmit është e dukshme, (Ohiorhenuan dhe Wunker 1995). Ngritja e kapaciteteve të komunitetit në zhvillimin e turizmit mund të shihet si kapacitet i njerëzve në komunitetet për të marrë pjesë në veprimtari turistike (Cupples 2005). Operatorët e turizmit shpesh pëlqejnë të investojnë në trajnime dhe ngritje kapaciteti të komunitetit lokal, si një mënyrë për të kontribuar në zhvillimin e komunitetit. Ngritja e kapaciteteve të komunitetit në kontekstin e turizmit shihet në tre drejtime kryesore, organizative, komunitetit dhe individual (Kieffer dhe Reischmann 2004; Raik 2002). Pa arsimim, proceset e zhvillimit të turizmit nuk mund të përparojnë. Atje ku ka kapacitet të mjaftueshme për të mbështetur proceset e zhvillimit të turizmit, ky zhvillim do të gjenerojë zhvillim të komunitetit. Pa zhvillimin e komunitetit, kapaciteti për të ndërmarrë programe të turizmit është i kufizuar deri i pamundur. Pra, arsimimi dhe formimi professional shkon paralel me zhvillimin e komunitetit dhe është një karakteristikë e zakonshme edhe pse jo gjithmonë deklaruar qartë, nga shumë programe të zhvillimit të komunitetit. Praktikuesit e zhvillimit të turizmit duhet të jenë të vetëdijshëm për të kuptuar nevojën e ndrthurjes së ndërtimit të kapaciteteve të komunitetit (HAWE, 1994). Qeveria duhet të bëjë përpjekje për të përshtatur trajnim me kërkesat që mjedisi i ri kërkon, duke lëvizur përtej arsimit pasiv, të orientuar ekskluzivisht për transmetimin e njohurive drejt një procesi të trajnimit që lejon studentët të fitojnë aftësi për të transformuar atë njohuri në një ofertë me vlerë të shtuar. Bizneset duhet të angazhohen për tërheqjen dhe mbajtjen e talentit më të mirë, duke kontribuar në përmirësimin e profesionalizmit në industrinë e turizmit, e cila do të rezultojë në një cilësi më të lartë të perceptuar nga klientët, një përmirësim i menaxhimit të biznesit dhe në fund të fundit një rritje në konkurrencë. Aktualisht industrija e turizmi është e njohur gjerësisht si një nga industritë me zgjerimin më të madhe dhe të shpejtë në botë, kjo industri është komplekse dhe e fragmentuar, nga koha që vizitorët arrijnë në destinacion dhe deri sa ata largohen, cilësia e përvojës së tyre ndikohet nga shërbime dhe përvoja të ndryshme, duke përfshirë një sërë shërbimesh publike dhe private, ndërveprime të komunitetit, mjedisit dhe mikpritsëve. Prandaj është e një rëndësije të veçantë reflektimi ose shpërndarja e vlerave të shkëlqyera te përvoja e vizitorëve gjë e cila do të varet nga shumë organizata që punojnë së bashku në unitet. Rëndësia e menaxhimit të destinacionit është në rritje dhe lidhet me faktin se si destinacionet konkurrojnë midis tyre për të ofruar cilësi më të lartë të përvojës për vizitorët dhe për të menaxhuar ndikimet e turizmit në kulturën, trashgiminë dhe mjedisin natyror të komunitetit pritës. Menaxhimi i destinacionit bën thirrje për një koalicion të interesave të ndryshme për të punuar drejt një qëllimi të përbashkët për të siguruar qëndrueshmërinë dhe integritetin e destinacionit të tyre në mënyrë të qëndrueshme. Duke iu referuar sfidën kryesore të integrimit të qëndrueshmërisë në zhvillimin e turizmit, është e nevojshme që të përqëndrohemi dhe ti kushtojmë një rëndësi të veçantë konceptit të ndërtimit të kapaciteteve. Për të konkurruar në mënyrë efektive, Natasha Hoda( Sala)
48
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri destinacionet kanë për të ofruar një përvojë më të kënaqshme për konsumatorët e turizmit, një vlerë të shkëlqyer për vizitorët dhe për të përfituar nga mundësitë e reja. Çështja e kapaciteteve është kritike dhe shkalla e nevojës për ngritje kapacitetesh është e madhe, por vlerësimi i problemit është i ulët, kjo vjen për arsyjet e mëposhtëme: - Lidhja midis nevojave dhe furnizimit është i dobët; - Ekziston një mungesë e fondeve reale; - Ekziston nevoja për mbështetje të ndryshimit; - Institucionet e trajnimit janë të izoluara dhe komunikimi është i varfër; - Zhvillimi i materialeve mësimore nuk është efikas; - Mënyrat alternative të ngritjes së kapaciteteve nuk janë të njohura si duhet. Përcaktimet e ngritjes së kapaciteteve ekzistuese (kryesisht të referuara si zhvillimin i kapaciteteve) janë përshkruar si komplekse dhe të "pakapëshme" dhe deri më tani nuk kanë qenë përdorur si një objektivë zhvillimi por si një matje e rezultateve afatshkurtra të realizuar dhe që reflektojnë perspektiva të ndryshme. Ngritja e kapaciteteve ose formimi profesional në fushën e zhvillimit të turizmit shpesh është përballur me pengesa dhe barriera, të kuptuarit e ngritjes së kapaciteteve në aspektin e llojeve të shërbimeve turistike mund tju vijë në ndihmë komuniteteve lokale për planifikimin e ardhshëm për të arritur zhvillim të qëndrueshëm të turizmit. Tejkalimi i barrierave për zhvillimin e turizmit paraqet një sfidë si për sektorin privat, për komunitetin pritës dhe qeverinë, dhe do të shërbejë për të lehtësuar proçesin e bërjes së politikave. Qëllon shpeshë që të mos kuptohet ngritja e kapaciteteve, por ajo të identifikohet e njëjtë me aspektet e trajnimit, por në fakt ndërtimi i kapaciteteve është shumë më tepër se trajnimi dhe përfshin: - Zhvillimi i burimeve njerëzore, procesi i pajisjes së individëve me të kuptuarit, shkathtësitë dhe qasjes në informacion, njohuri dhe trajnim që mundëson ata për të vepruar në mënyrë efektive. - Zhvillim organizativ, përpunimi i strukturave të menaxhimit, proceseve dhe procedurave jo vetëm brenda organizatave, por edhe menaxhimin e marrëdhënies midis organizatave dhe sektorë të ndryshëm, publik, privat dhe komunitetit. - Zhvillimi institucional dhe kuadri ligjor, duke bërë ndryshime ligjore dhe rregullave për tu mundësuar organizatave, institucioneve dhe agjensive në të gjitha nivelet dhe në të gjithë sektorët për të rritur kapacitetet e tyre. Si përfundim mund të themi se formimi profesional është një faktor që duhet të marri vlerësimin e duhur pasi nuk mund të flasim për zhvillim të qëndrueshëm të turizmit pa patur staf të arsimuar. 2.5.4 Dimensioni kulturor dhe literatura Dimensioni kulturor është trajtuar nga shumë hulmutues në kohra të ndryshme si Kogut and Singh (1988), Hofstede’s (1980) ,Hofstede (1989), Crotts (2004), Pizam & Sussmann, 1995; Wong & Lau, 2001; Kim & McKercher, 2011; Meng, 2010, Pizam and Sussmann (1995), Wong and Lau (2001). Këta kërkues dhe të tjerë kanë trajtuar dimensionin kulturor ne këndvështrime të ndryshme. Por një konstrukt alternative i përdorur për të shpjeguar dallimet kulturore në mjediset e ndryshme është "distanca kulturore" ose hendeku midis kulturave të vizitorëve dhe të pritësve. Në hulumtimet e tyre të hershëm, Kogu dhe Singh (1988), kanë përdorur katër dimensione kulturore Hofstede dha kanë arritur në gjetje kontradiktore. Më pas Hofstede (1989) sugjeron se përdorimi i dimensionit të shmangien së pasigurisë për të njohur diversitetin kulturore do të jetë më e përshtatshme, sepse ky dimension i veçantë është më shqetësuese se të tjerët në kontekstin e biznesit ndërkombëtar. Crotts (2004), njohja "diversitetin kulturore" duke përdorur shmangjen Natasha Hoda( Sala)
49
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri e pasigurisë kombëtare dhe duke studiuar rezultatet e sjelljes së 302 udhëtarët nga nga SHBA për në 26 vende të ndryshme, ky autor më tejë shton se shmangja e pasigurisë është bërë pë të përcaktuar diversitetin kulturore. Dimensioni kulturor është studiuar jo vetëm në kuadrin e industris së turizmit por dhe brenda bizneseve të tjera. Kur bëhet fjalë për industrinë e turizmit dimesni kulturor shihet si një terheqje për turistet e vendeve të ndryshme dhe si një vlerë e shtuar e destinacionit.Turizmi duhet të sjellë përfitime për komunitetet pritëse dhe të sigurojë një mjet të rëndësishëm dhe motivimin për ata që të kujdesen për te dhe për të ruajtur praktikat e tyre të trashëgimisë dhe kulturës. Faktorët sociale-kulturor janë faktorë që janë të lidhur ngushtë me natyrën e shoqërisë, janë karakteristika të shoqërive dhe si të tilla duhet të promovohen në mesin e turisteve dhe vizitoreve. Ndër faktorët social-kulturor mund të përmendim, normat kulturorë, vlerat kulturore, zakonet, sjelljen etj. Turizmi luan një rol të rëndësishëm në zhvillimin e destinacionit kudo në botë, nderkohe që mund të themi me siguri se kultura është një aset për zhvillimin e turizmit si dhe një nga perfituesit kryesor të ketije zhvillimi. Kultura është një nga faktoret kryesor tërheqës në të shumtën e destinacioneve, jo vetem në terma turizmi, por edhe në tërheqjen e investimeve të rezidentëve dhe të huaja. Në fillimet e shekullit të XX, kultura dhe turizmi janë parë si dy aspekte të ndara të destinacionit. Kultura është parë si aspekt i trashgimisë kulturore të destinacionit, e lidhur kryesisht me edukimin e populatës lokale dhe mbështetje e identiteteve kulturore lokale apo kombëtare. Nga ana tjetër turizmi është parë si një aktivitet i lidhur me kohën e lirë i ndarë nga jeta e përditshme dhe kultura e popullatës lokale. Kjo mënyrë e të konceptuarit të kulturës dhe turizmit erdhi gradualisht duke u ndryshuar nga fund i shekullit të XX si roli i aseteve kulturore në tërheqjen e turistëve dhe bërjen më të dukshme të dallimeve të destinacioneve turistike nga njëri-tjetri. Aspekte të kulturorës tradicionale që mund të ndikojnë turistët dhe që janë të ndryshme nga një vend në tjetrin, mund të përmblidhen si vijon, vendet arkeologjike dhe muzetë, strukturat arkitektonike (rrënojat, ndërtesa e famshme,etj.), arti, skulptura, vepra artizanale, galeritë, festivalet, ngjarjet, folklori dhe muzika (klasike, muzikës popullore, valle popullore lokal), gjuha dhe letërsia, turnet dhe ngjarjet, festivale fetare dhe të gjitha kulturat dhe nën-kulturat. Marrëdhënia ndërmjet turizmit dhe trashëgimisë lokale kulturore është e një rëndësie të veçantë. Turizmi mund të luajë rol kyç në ndërgjegjësimin dhe në gjenerimin e mbështetjes së drejtpërdrejtë apo të tërthortë për ruajtjen e këtyre vlerave. Nga ana tjetër cilësia e trashëgimisë natyrore dhe kulturore në shumë zona është thelbësore për gjenerimin e begatisë ekonomike nëpërmjet turizmit, përmirësimin e cilësisë së jetës së komuniteteve lokale dhe ekperiencën (përjetimin) e vizitorit. Lidhja apo reciprociteti mes kultures dhe turizmit është stimuluar nga një numër faktorësh të cilët janë: -Rritja e interesit në kulturë, në veçanti si një burim i identitetit dhe diferencim përballë globalizimit; -Rritje e nivelit të kapitalit kulturor, e stimuluar nga rritja e nivelit të arsimit; -Stilet postmoderne të konsumit, janë të fokusuara në zhvillimin personal, se sa në materializmin pra në harxhim të parave për veten se sa ti kapitalizojnë ato; -Dëshirë për forma të drejtpërdrejta përvoje (" duke parë jetën jo në stilin rutinë” por kërkohen përvoja sa më interesante, aventurë dhe shetitje); -Rritje e rëndësisë së kulturës jomateriale dhe rolit të imazhit dhe atmosferës; -Rritja e lëvizshmërisë duke krijuar akses më të lehtë në kulturat e vendeve të tjera;
Natasha Hoda( Sala)
50
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri Të gjithë këta faktor duhet të shihen të pandarë nga zhvillimi i turizmit dhe i kulturës së destinacionit, me synymin që të ruhet tradita dhe most ë ndikohet nga ajo e mysafirëve që kanë zgjedhur të shpenzojnë kohë dhe para në këtë destinacion. Përveç faktorëve që tregojnë lidhjen e ngushtë që ekziston mes dimensionit kulturor dhe turizmit vlen të përmenden dhe disa nga synimet që lidhen me zhvillimin e turizmit dhe dimensionit kulturor, të cilat janë: -Një furnizim në rritje i kulturës si rezultat i zhvillimit rajonal; -Rritja e aksesit në informacionit për kulturën dhe turizmin me anë të teknologjive të reja; -Shfaqja e kombeve të reja dhe rajone të etur për të krijuar një identiteti të veçantë (p.sh ndikimi i shteteve të reja të pavarura në Evropën Qendrore dhe Lindore); - Një dëshirë për të projektuar imazhin e jashtëm të rajoneve dhe kombeve; -Problemet e financimit kulturor që vijnë si rezultat i rritjes e furnizimit kulturor (culture supply). Si rezultat, kultura është parë gjithnjë si një aspekt i produktit turistik dhe strategjia e imazhit të destinacionit dhe turizmi kanë qenë të integruar në strategjitë e zhvillimit kulturor si një mjet për të mbështetur trashëgiminë kulturore. Kjo sinergji midis turizmit dhe kulturës është parë si një nga arsyet më të rëndësishme për nxitjen e një lidhje më të drejtpërdrejtë midis këtyre dy elementeve. Kjo marrëdhënie është edhe më e rëndësishëme, duke pasur parasysh rëndësinë në rritje të turizmit dhe kulturës për ekonominë globale. Kultura dhe kreativiteti janë gjithnjë e duke u njohur si promotor të rëndësishem të ekonomisë. Një studim i OECD (Organization for Economic Co-operation and Development) mbi rëndësinë ekonomike të kulturës ka treguar se në disa ekonomi të mëdha, vlera e industrive kulturore ishte midis 3% dhe 6% të ekonomisë së përgjithshme. Kombinimi i turizmit dhe kulturës, është një promoter jashtëzakonisht i fuqishëm i ekonomisë. Sipas Europa Nostra (EN) (2005) ", më shumë se 50% të aktiviteti turistik në Evropë është i shtyrë nga trashëgimia kulturore dhe turizmit kulturor pritet të rritet me ritme më të shpejta në sektorin e turizmit”. Në SH.B.A., sondazhet e " udhëtarëve historik kulturor" tregojnë se 30% e turistët vendas ndikohen në zgjedhjen e tyre të destinacionit nga një e veçantë qe lidhet me artin, kulturën apo trashëgimin kulturore ose aktivitet të lidhura me to. Vëllimi i udhetimeve historike dhe kulturore është rritur me 13% në mes të 1996 dhe 2002, nga 192.4 milionë person-udhëtimi në 216.8 milionë persona-udhëtime. Roli i rëndësishëm i artit dhe trashëgimisë është konfirmuar edhe nga hulumtimi i tregut në Kanada, e cila tregon se pothuajse 100 milionë udhëtime të banorëve rezident të SH.B.A në vitin 2003 ishin të lidhura me kulturë pothuajse 50% të totalit të udhetimeve. Sipas Organizates Ndërkombëtare të Turizmit (NTO), kultura është parë si një aspekt i rëndësishëm i produktit të turizmit i cili është një treg i gjerë që thith shpenzimet e vizitorëve me një shpejtësi të madhe. Kultura është parë si një formë e mirë e promovimit të turizmit (Richards, 2001). Komisioni Evropian promovon turizmin kulturor, si një mjet për të përforcuar "unitetin në diversitet" të popullsisë në BE. Udhëtimi për të përjetuar apo për të mësuar mbi kulturën e të tjerëve, lejon turistët dhe pret të vlerësojmë ndryshim kulturor, si dhe lidhjet themelore kulturore. Në Australi dhe Kanada, kultura dhe turizmi janë të lidhura me zhvillimin e mundësive ekonomike për njerëzit vendës. Në zonat rurale turizmi është përdorur për të mbështetur jetesën tradicionale dhe zejtarinë dhe për të mbështetur komunitetin e kërcënuar nga migrimi jashtë trojeve të tyre. Për shëmbull, vizitorët në festivale verore në zonat malore të Skocisë jo vetëm që sjellë të ardhura shumë të nevojshme për zonat e thella, por edhe të ndihmojnë për të mbështetur gjuhën lokale dhe traditat (McLean, 2006). Lidhjet më të ngushta midis turizmit dhe kulturës janë reflektuar edhe në strukturat qeverisëse në nivel kombëtar dhe
Natasha Hoda( Sala)
51
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri rajonal, atraktivitetet rajonale dhe konkurrenca janë të lidhura direkt.Vendet dhe rajonet gjithnjë duhet të konkurrojnë për të tërhequr banorët, vizitorët dhe investimet e brendshme. Kotler, Haider dhe Rein (1993: 14) kanë sugjeruar se: "Çdo vend, komuniteti, qyteti, shtet, rajoni, ose komb, duhet të pyesi veten pse dikush dëshiron të jetojë, zhvendoset, vizitoji, të investojë, ose të filloi opo zgjeroi një biznes atje. Çfarë e bën këtë vend që të plotesojë nevojat e njerëzeve ose dëshirat e tyre? Çfarë avantazhet konkurruese ofron ky vend që të tjerët nuk e kan?" Çështjet e shkollimit, çështjet e rugeve, çështjet e tregjeve financiare, çështjet e konsumatorit, në mesin e shumë aspekte të tjera të një kombi, shumë prej të cilave janë të rrënjosura thellë në institucionet e një vendi te njerëzit, dhe te kultura. " Wikhal (2002: 1) argumenton: "Kapaciteti për të tërhequr njerëzit duke ofruar një cilësi të mirë të jetës është i një rëndësie vendimtare për konkurrencën rajonale. Marrja në studim e atraktivitetit rajonale, është e rëndësishme jo vetëm sepse duhet të listohen arsyjet përse njerëzit lëvizin apo udhëtojnë në një rajon të caktuar, por edhe arsyjet që i bëjnë njerëzit që të qëndrojnë” në një destinacion. Kultura e një vëndi përbën një faktor të rëndësishëm për marrjen e vendimit për të përcaktuar destinacionin. Sipas Crouch dhe Ritchie (1999) të cilët kanë përshtatur modelin e Porterit për të sugjeruar se "atraktiviteti i destinacioni" varet nga katër komponentë, të cilët janë: -Burimet kryesore dhe atraksionet si kultura, historia, lidhja me tregun, përzierje e aktiviteteve, ngjarje të veçanta, argëtimi dhe superstruktura. -Mbështetja e faktorëve dhe burimeve (aksesushmërinë në infrastrukturë, burimet që lehtësojnë aksesin, mikpritjen). -Menaxhimi i destinacionit (kujdes ndaj burimeve të kufizuara, marketing, financa dhe kapitale te mjaftushme, organizimi, zhvillimi i burimeve njerëzore, informacionit, cilësia e shërbimit, të menaxhimit të vizitorëve). -Faktoret përcaktues kualifikuese (vendndodhja, ndërvarësitë, siguria, ndërgjegjësimi, imazhi, kosto, etj.). Është e qartë se kultura është e rëndësishme për turizmin si për atraktivitetin dhe per konkurencën e destinacioneve, pervç të tjerave ajo bënë dallimin mes destinacioneve. Destinacionet më të suksesshme janë ata që mund të krijojnë një sinergji pozitive në mes të kulturës dhe turizmit. Por kjo sinergji nuk ndodh automatikisht, ajo duhet të krijohet, zhvillohet dhe menaxhohet në mënyrë të vazhdushme. Në një raport i OECD (Organization for Economic Co-operation and Development) mbi kulturën dhe zhvillimin lokal (2005), Xavier Greffe identifikon një sërë kriteresh të cilat janë të rëndësishme në zhvillimin e një marrëdhënie pozitive midis turizmit dhe culturës, këto kritere sipas Greffe janë: -Qëndrueshmëria e aktiviteteve kulturore; -Shkalla e pjesëmarrjes së popullatës lokale përveç turistëve; -Kapaciteti i territori për të prodhuar të gjitha mallrat dhe shërbimet e kërkuara me këtë rast; -Ndërvarësia e këtyre aktiviteteve për të nxitur "efekte grupi"; Megjithatë, ndërhyrja në marrëdhëniet midis turizmit dhe kulturçs mund të jetë e vështirë për disa destinacione për një numër arsyesh. Për shembull, në studimin e tyre të qeverisjes së turizmit kulturor në Evropë, Paskaleva-Shapira,et al. (2004: 87) konstaton se, "lokalitete të mesme të vogla në përgjithësi kanë mungesa të burimeve financiare dhe strategjike për të zbatuar një qeverisje të mirë urbane për turizmin e qëndrueshëm rural. Mangësi ishte dhe mungesa e një udhëzuesi kohezive për të menaxhuar praktikisht sektorin që potencialisht mund të krijojë një rrjet të ndikimeve pozitive në ekonomi, si dhe në një gamë të aktiveve të tjera, të tilla si rritjen e trashëgimisë lokale dhe cilësinë e jetës urbane. Kreativiteti është bërë një element shumë i Natasha Hoda( Sala)
52
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri rëndësishëm në strategjitë e zhvillimit rajonal (Richards dhe Wilson, 2007) për shkak se: (i) Rajonet dhe qytetet kanë përdorur gjithnjë e më shumë kulturën si një formë e zgjerimin dhe për këtë arsye kanë nevojë për të gjetur produkte të reja kulturore për të krijuar dallim në një treg gjithnjë e më të mbushur me njerëz. (ii)Destinacionet të cilave u mungon një trashëgimi luksi e ndërtuar, kanë nevojë për të gjetur mënyra të reja të konkurrojnë në ato që bëjnë. Shume shtete dhe rajone e profilizojnë veten si “kreativ”. Ndoshta shembuli i parë ka qënë Australia, e cila e ka pozicionuar veten si”komb kreativ” në 1994. Rajoni i Helsinkit në Finland e posicionon veten si “rajoni me kreativ në Evropë” falë përqindjes së lartë për hulumtim, zhvillim dhe punësim (Florida dhe Tinagli, 2004). Nxitja më e rëndësishme për zhvillimin kreativ erdhi nga Richard Florida të ‘’Klasa Creative’’ (2002), në të cilën ai argumenton se baza e përparësisë ekonomike është zhvendosur nga faktorët bazë të prodhimit, të tilla si lëndët e para ose punë të lirë, drejt kreativitetit njerëzor. Prandaj, zhvillimi i destinacionit duhet të tërheq dhe mbaj njerzit krijuese të cilët mund të stimulojnë risi dhe zhvillojne intensiva teknologjike të cilat japin ndikim në rritjen ekonomike. Është e qartë se turizmi dhe kultura janë bërë gjithnjë e më të lidhura ngushtë, dhe se roli i tyre në atraktivitetin rajonal dhe konpetitiv është bërë më i qartë. Kultura në të gjitha format e saj ka ka ndikim të fuqishëm në produktin e turizmit dhe promovimin e shumicën e rajoneve, madje edhe ato të cilat janë mbështetur tradicionalisht në pasuritë e tyre natyrore, të tilla si dielli dhe plazhi apo malet, për atraktivitetin e tyre. Destinacionet janë gjithashtu duke u përpjekur për të rritur avantazhin e tyre krahasues duke shtuar vlerat e tyre të atraksioneve kulturore (Psh ndërtimi i muzeve të reja ose qëndra të trashëgimisë). Ata janë gjithashtu duke u përpjekur për të zhvilluar kulturën e tyre të paprekshme dhe të krijimtarinë (p.sh. duke shitur "atmosferë", ngjarje kulturore dhe gastronomi). Gjithnjë e më shumë destinacionet po zhvillojnë gjithashtu avantazh konkurrues në kulturën dhe turizmin përmes formave të reja të organizimit dhe marketingut. Për shembull, komunitetet lokale kanë filluar të bashkohen për të zhvilluar produkte kulturore për turizëm në vend që të konkurrojnë drejtpërdrejt me njëri-tjetrin. Politikat e reja kanë të ngjarë të shfaqin strukturat dhe projektet që përfshijnë partneritetin publik-privat dhe që sjellin së bashku një gamë të gjerë të palëve të interesuara për të shfrytëzuar kulturën jo vetëm për të bërë destinacione tërheqëse për vizitorët, por edhe për të promovuar rajonet si destinacione për të jetuar, punuar dhe investuar në to. Ndikimi i Kulturës mbi turizmin shqyrton marrëdhëniet në rritje mes turizmi dhe kulturës, dhe mënyra në të cilën ato janë bërë promotor kryesor të atraktivitetit dhe konkurencës së destinacionit.
2.6 Metodologjia e studimit dhe rishikimi i literaturës Metodologjia është menyra sistematike e zgjidhjes së problemit të kërkimit, pra ajo përbëhet nga mjetet dhe teknikat që zbatohen në një proçes kërkimi. Nëpërmjetë teknikave të përdorura në një hulmutim arrihet në përfundime në lidhje me faktorët e marr në studim, në lidhje me hipotezat e ngritura si dhe për aspekte të tjera që lidhen me besueshmërinë dhe normalitetitn. Studiuesit në kërkimet e tyre zakonisht përdorin metodat statistikore (Wood Ph, 1994) të tilla si analiza e regresionit dhe ekuacioni modelimi strukturor i ekuacionit (SEM). Modelimi Ekuacioni Strukturore (SEM) është bërë një nga teknikat e zgjedhjes për studiuesit në të gjithë disiplinat dhe gjithnjë e më shumë është një "domosdoshmëri" për studiuesit në shkencat shoqërore ( Hooper , Joseph Coughlan , and Michael R. Mullen, fq.4, 2008)
Natasha Hoda( Sala)
53
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri 2.6.1 Modeli, metodat e përdorura dhe literatura 2.6.1.1 Modeli dhe metoda shpjeguese Modeli i perdorur ne këtë kërkim është ai i ekuacionit strukturor (SEM), ndërsa metoda e perdorur është përshkruese dhe ajo shpjeguese, treguesit e metodës shpjeguese të përdorur në këtë punim janë ANOVA (analiza e variacionit), R (koefiçenti i regresionit të shumfishtë) dhe R2 (koefiçenti i përcaktueshmërisë). Analiza e regresionit me variablat kategorik, duket një metodë më e përshtatshme në aplikimet e botës reale. Kjo metodë sipas shumë studiuesëve të cilët e kanë përdorur atë sygjerohet se mund të aplikohet për një mostër si dhe kur kemi mare në studim më shumë se një faktor të pa varur dhe një faktor të varur. Në analizën statistikore shumëvariablëshe, supozimi i linearitetit është shumë i rëndësishëm, pasi marrëdhëniet bazohen mbi korrelacionet midis variablave. Korrelacioni është një mënyrë për të matur shkallën në të cilën dy ose më shumë variabla janë të lidhur me njeri-tjetrin. Multikolineariteti shpjegohet me lidhje të forta mes variablave të pavarur të marrë në konsideratë. Multikolineariteti është madhësia me të cilën mund të shpjegohet një konstrukt nga konstruktet e tjerë në analizë (Hair, 2009). Sipas Haie et .al.(2006), koficenti i korrelacionit poshtë vleres 0.9 nuk mund të shkaktojë problem serioze multikolineariteti. Referuar Kennedy (2008) themi se ka problem multikolinariteti kur kofiçentët e janë më të mëdhenjë se 0.7. Në rastin kur kemi të bëjmë me një ekuacion të regresionit të shumfishtë, si në rastin tonë, si hap i parë duhet të analizohet nëse multikolineariteti mes variablave është brenada kufijëve të lejuar. Nëse për ndonjë variabël, multikolinrariteti del mbi vlerat e lejuara atëherë ky variable duhet të përjashtohet nga modeli pasi na çon në konkluzione të gabuara. Konstruktet e ndërtuara nga SEM na ndihmojnë të masim peshën specifike të secilit variable të pavarur te variabli i varur, pra të percaktojmë se sa varet varianca e variablit të varur nga varianca e variablave të pavarur. Nga të parët studiues që kanë zhvilluar këtë koncept po përmëndim (Wright, 1934), kjo tenikë është njohur fillimisht si teknika e analizë se rrugës kritike dhe pastaj përdorimi i saj ka vazhduar në formën e analizës së modelimit të ekuacioneve strukturore (SEM) (Yamin, 2009). Modelimi strukturor i ekuacionit (SEM) është një teknikë statistikore për përcaktimin e marrëdhënieve rastësore, duke përdorur një kombinim të të dhënave statistikore dhe supozimeve cilësore rastësore (Hoda H, 2015). Me pak fjalë, kjo është një teknikë e modelimit shkak-pasoje që ofron llogaritje sasiore të marrëdhënieve midis variablave. Metoda mund të përdoret për dy qëllime kryesore: (i) miratimin e marrëdhënieve rastësore të bazuara teorikisht, dhe (ii) parashikimin i variablave të fshehura. Modelimi i Ekuacionit Strukturor (SEM) (Structural Equation Modeling) është një teknikë statistikore që është e aftë për të analizuar egzistencën e marrëdhënieve të fshehta mes variablave me njeri-tjetrin. Modelimi Strukturor i Ekuacionit (SEM) lejon për një analizë të drejtpërdrejt të variablave të varur dhe variablave të pavarur (Randall E. et al, 2012). Si dhe u përmënd në fillim të këtijë paragrafi, të dhënat janë analizuar duke përdorur Modelimin Strukturor të Ekuacionit (SEM), i cili shërben për të shpjeguar tërësisht marrëdhëniet në mes të variablave të marr në studim. Modelimi Strukturor i Ekuacionit (SEM) është përdorur jo që të sajojë një teori, por ka për qëllim për të shqyrtuar dhe të justifikuar një model. Prandaj, qëllimi kryesore i Modelimit të Ekuacionit Strukturor (SEM) është për të ndërtuar një model hipotetik që përbëhet nga modele strukturore të matjes në formën e një diagrame bazuar në teoria e justifikimit të rrugës kritike. Nëpërmjet Modelimit të Ekuacionit Strukturor (SEM) do të arrijmë që të testojmë një seri të marrëdhënieve të njëjtën kohë, marrëdhënie këto të ndërtuara në mes të një ose më shumë të variablave të pavarura (Igbaria, M; et al. 1995. Modelimi i Ekuacioneve Strukturore (SEM) është një përqasje konfirmuese ndaj analizës së të dhënave, i cili kërkon një përcaktim paraprak të Natasha Hoda( Sala)
54
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri marrëdhënieve midis variablave. Ai vlerëson marrëdhëniet e njëkohshme dhe të shumëfishta midis disa variablave të varura dhe të pavarura, qofshin këto variabla të matshëm, qofshin variabla të fshehtë të cilët nuk mund të maten në mënyrë të drejtpërdrejtë, por mund të shprehen si funksion i variablave të matshëm. Sipas Hair, përveç anëve pozitive që ka SEM si teknikë statistikore, ai ka dhe kufizime një nga të cilat është se, madhësia e mostrës duhet të jetë e mjaftueshme (Hair, 1995). Arsyeja është se mostrat me madhësi të vogël nuk janë në përputhje me vlerësimin e mundësisë maksimale (ML) të modeleve të strukturës kovariancë. Megjithatë, Fornell (1983) arriti në konkluzionin se mundësia maksimale mund të justifikohet, kur madhësia e mostrës minus numrin e parametrave për t’u vlerësuar, e tejkalon 50. Mbasi kemi arsyetuar bazuar në konstruketet e ndërtuara nga SEM, kalojme te arsyetimi mbi bazën e modelit të regresionit, pasi për të arritur në konkluzionin se sa mirë ekuacioni i regresionit prezanton të dhënat tona duhet të përllogarisim vlerat e koefiçentëve R, R2 dhe ANOVA analiza e variacionit, qe të tre këta tregues, tregojnë cilësinë e modelit. Koefiçenti i korrelimit linear R, mer vlera nga 1 te +1 pra (-1 ≤ R ≤ +1). Kur vlera e R është shumë afër +1 themi se kemi korrelim pozitiv midis variablit të pavarur (x) dhe variablit të varur (y) nëse vlera e R= +1 themi se kemi lidhje perfekte midis x dhe y. Kur vlera e R del afer vlerës -1, kemi korrelim negative mes x dhe y, pra çdo rritje e variabli x shkakton ulje(zvogëlim) të variablit y, nese R = -1 themi se kemi korrelin të forte negative. Në rastin kur R=0, atëherë nuk kemi lidhje mes x dhe y. Ne rastin kur nga përllogaritjet kemi përfituar një R > 0.8, themi se mes variablave të pavaruar dhe variablit të varuar kemi korrelim të fortë pozitiv, ndërsa kur R< 0.5 themi se kemi korelim te dobët mes x dhe y. Koefiçenti R2 quhet koefiçent i determinacionit ose i përcaktueshmërisë, ai tregon fuqinë e marrëdhënies midis elementit të fshehtë dhe konstruktit që ai synon të masë, pra ky koefiçent mat se sa mirë vija e regresionit përfaqëson të dhënat. Koefiçenti R2 merr vlera nga 0 në 1. Nga tabela e ANOVA-s ne marim Sig. Pvalue , ku Pvalue është një probabilitet i cili varion nga 0 në 1. Nese Sig =0.000 atëher themi se efekti statistiokr është i rendësishëm pasi eshte më i vogël se α= 0.05, gjë që tregon se niveli i besueshmërisë është i lartë, pra modeli jonë është 95% i besueshëm. 2.6.1.2 Metoda e rastit studimor dhe rishikimi i literaturës Turizmi, në formën e udhëtimit rekreative dhe përvojë, ka ekzistuar për qindra, në mos mijëra vite më parë, ndoshta daton në kohët e lashta egjiptiane dhe romake, por si një disiplinë akademike është ndër më të fundit. Si pasojë, shumica e studimeve të turizmit nuk kanë asnjë trashëgimi të madhe akademike, përveç trajnimit disiplinore në një ose më shumë shkenca humane apo shkencave sociale. Megjithatë, nevoja për njohje me të gjerë nga komuniteti akademik është një imperativ që e ka shtyrë shumë axhendën e kërkimit dhe vazhdon të kufizojë punën e shumë kërkusëve. Duket se për të arritur një njohje të tillë, hulumtimi i turizmit është përqëndruar në një modalitet të kërkimit brënda një hegjemonie hypothetico-deduktive. Megjithatë, rastet studimore janë në qendër të shumë hulumtimeve dhe në fushën e shkencave humane dhe sociale, dhe ka gjetur rrugën e vet në hulumtimet e turizmit. Për fat të keq, rast i studimit është shumë shpesh shihet si një metodë që është shumë përshkrues, specifike dhe madje edhe "joshkencore". Rasti Studimor ka avantazh të qënit i përshtatshëm për metodën hipotetike- deduktive dhe holistike induktive ofron gjithashtu një fleksibilitet të dukshëm në alterantivat e metodes kerkimore (Jennings, 2010). Rastet studimore të pranuara dhe shpesh të pranuar me “entuziazëm” përfshihen në punën e bërë nga, Rapoport dhe Rapoport (1975), Craik (1991), Murphy (1991), Harris dhe Leiper (1995) dhe Singh dhe Singh (1999), por këta autor nuk kanë diskutuar pro dhe kundra metodologjisë brenda raportimin e rasteve të tyre. Si pasojë, rastet studimore, janë përdorur gjerësisht në hulmutimet në turizëm, në të tjera fusha sociale por Natasha Hoda( Sala)
55
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri dhe në mësimdhënie. Rasti Studimor është dhe mbetet i rëndësishëm në kërkimin shkencor në fushën e turizmit, sepse: Mund të shpjegojë përse një e re mund te fuksionojë apo të dështojë; Mund të ilustrohet kompleksiteti i një situate duke njohur më shumë se një faktor që kontribuon; Tregon ndikimin e personaliteteve dhe politikës për një çështje; Mund të tregojnë ndikimin e kalimit të kohës me anë të studimeve gjatesore; Lexuesi mund të jetë në gjendje të aplikojnë atë në situaten (gjendjen) e tij / saj; Ai pra rasti studimor, mund të vlerësoi alternativat jo zgjedhjen; Mund të shfrytëzojë informacion nga një shumëllojshmëri e gjerë burimesh; Mund të paraqesë nje informacion të gjerë në një shumëllojshmëri mënyrash; Mund të sqarojë një problem të përgjithshëm nëpërmjet shqyrtimit të një rast specific. Ne librin e tyre me titull ‘’Metoda të Kërkimit në Turizem’’ tre autoret Brent W. Ritchie ,Peter Burns,Catherine Palmer,theksojnë rendësinë e Rastit Stdimor në këkimin në fushën e turizmit. Rast Stdimor theksohet në librin e autorve të përmedur është një metodologji depertuese në studimet dhe kerkimin në fushën e turizmit. Në vitet 1930 rasti studimor konsiderohej si një metodë e vlefshme edhe pse social hulmutuesit e shkencës, të tillë si Angell dhe Burgess (cituar ne Plant, 1992) filluan të adresonin disa kritika në lidhje me përdorimin e kësajë metode studimi. Megjithatë përdorimi i rastit studimor në punët shkencore pas luftës së dytë botërore ishte lënë mbas dore ndërkohë që i ishte kushtuar vëmendje metodove të tilla si analiza e përmbajtjes, etj. të cilat zëvëndësonin rastin studimor si metodë kryesore e hulmutimit. Për pjesën më të madhe të shekullit të XX, metodat kërkimore janë parë në mënyrë hierarkike, ku rasti studimor është konsideruar si i vlefshëm vetëm në fazën paraprake të hulmutimit shkencor. Sondazhet dhe historitë janë përdorur më pas për fazën përshkruese dhe eksperimentet ofruar të dhëna për shpjegime apo studime shkencore. Sociologët Dixon dhe Bouma (1984) theksojnë se një rast studimi është i veçantë dhe si e tillë mund të vendosë vetëm nëse ekziston një lidhje në mes të variablave, jo nëse janë rastësisht të lidhura. Një pikëpamje e tillë kufizon përdorimin e rastit studimor duke e larguar atë në fazat e hershme të një kërkimi, kjo pikëpamje ka tendencë të zhvlerësojnë rëndësinë e rastit studimor si një metodë hulumtuese (Platt, 1992). Megjithatë, në botimin e tij të vitit 1994 mbi kërkime mbi baze rasti studimore, Yin argumenton se çdo strategji (raste studimore, anketime dhe historitë, dhe eksperimente) mund të përdoret për të gjitha fazat hierarkike (eksplorues, përshkrues dhe shpjegues), duke sfiduar pikëpamjen e disa autorëve ne lidhje me hierarkinë e modaliteteve të kërkimit, si dhe lë të kuptohet se ka zona të mëdha të mbivendosjes midis çdo metode të përdorur (Yin, 1994). Rastet studimre nuk duhet të jenë shumë specifike sa për të penguar aplikimin në situata të tjera, pasi ato kanë aftësinë për të marrë në konsideratë efektin e vatrave të shumta studimore duke përfshirë disa grupe të individëve brenda kufijve të rastit, të tilla si në një qytet apo grupim tjetër social (Aksione, 1983). Këto raste studimore shpesh përbëhen nga nën-raste, duke siguruar pasurimin e mëtejshëm dhe kompleksitetin e të dhënave dhe analizave (Miles dhe Huberman, 1994). Për shembull, një qytet i varur nga turizmi do të ketë nën-grupimet që mund të identifikohen si banorë të rinj, banorë të vjetër, vizitorët e rregullt, visitor ditor dhe sipërmarrësit, të cilët mund të ndikojnë në studimin e përgjithshëm dhe analizat, duke ofruar një gamë të rezultateve të cilat mund të zbatohen në një shkallë më të gjerë. Rasti studimor me siguri ka një vend të rëndësishëm në fazën paraprake të një kerkimi, por ai gjithashtu mund të ekstrapolohet përtej kesajë faze. Aplikimi i interpretimit rigoroz, i kombinuar me arsye dhe logjikë, mundëson studiuesit për të marrë njohuri konceptuale në vend të atyre specifike të cilat pastaj mund të testohet për zbatueshmërinë më të gjerë Natasha Hoda( Sala)
56
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri nëpërmjet rasteve studimore të mëtejshme ose përdorimin e metodave të tjera /shtese ose plotesuese, duke krijuar një metode multi rast studimor. Ndërkohë që Yin thot: ‘’Konceptet teorike mund të testohen kundër përvojave lokale duke përdorur një rast studimor’’ (Yin, 1994). Për shembull, Pearce et al. (1996) përdor raste studimore për të ilustruar përshtatshmërinë e aplikimit të teorisë të përfaqësimit social të llojeve të ndryshme të mjediseve turistike, duke përdorur vlerësime empirike dhe përshkruese në kuadër të rasteve studimore në vetvete. Megjithatë, kritikat e bëra në drejtim të rastit studimor janë të vlefshme dhe nuk mund të kalojë thjeshtë si historike apo etimologjike Sipas Yin (1994: xiii). Një arsyje që shpjegon përdorimin e vazhdueshëm të rasteve studimore mund të jetë se të mësuarit nga ajo që është vëzhguar është e brendshme për zhvillimin e psikologjisë se njeriut. Që nga moment kur fillojme të preceptojmë, ne mësojmë nga analizimi dhe përpunimi i vëzhgimive tona për botën që na rrethon, si nga përvoja dhe eksperienca dirkte dhe ajo e deleguar. Si pasojë, rasti studimor është një proçes që ofron njohje/identifikim të menjëhershme dhe mirekuptim. Ky qëndrim mbështetet nga Kunji (1983: 73), i cili pohon se rastet studimore mund të jenë në harmoni me përvojën e lexuesit. Rasti studiomor është kritikuar përgjithësisht si spekulativ jo i besueshëm dhe që mund të përdoret në raste të vecanta dhe jo gjeresisht. Megjithatë kjo nuk mund të konsiderohet si ‘’ ligj’’. Disa kritikë argumentojnë se rastet studimre kanë tendencë për të pasqyruar paragjykimet e studiuesit, sidomos kur ai përdoret si instrumenti kryesor i mbledhjes së të dhënave dhe analizës. Një metodë e propozuar në literaturën e shkencës shoqërore që mund të kapërcejë disa nga kritikat e paragjykimet e studiuesëve në lidhje me rastin studimor, është 'triangulation'. Duke i kombinuar (ose trekëndëshimin) një gamë të metodove (duke përfshirë edhe cilësore dhe sasiore), bëhet e mundur që pragjykimet e natyrshme të neutralizohet dhe një konvergjencë e rezultateve të arrihet (Creswell, 1994). Trekëndëzimi së bashku me rastin studimor përmirëson kritikat e paragjykimin e studiuesëve. Duke e bërë lexuesin të vetëdijshëm se përvoja personale e mbledhjes se të dhëna dhe përvoja e mëparshme e atyre që janë përfshirë në punë, ofron qasje në njohuri të cilat lexuesi nuk mund ti marrë ndryshe (Kunjit, 1995). Një tjetër shembull praktikë që kufizon paragjykimet do të ishte të shfrytëzojë të paktën dy vlerësues të pavarur për të shqyrtuar dhe analizuar të dhënat. Gjykimet e tilla të bëra në mënyrë të pavarur dhe interpretimet e materialit, kur kombinohen me metodën e trekëndëzimit (triangulation), do të shërbejë për të reduktuar paragjykimet kërkimore në një minimum absolut (Patton, 1990). Në lidhje me rastin studimor ka disa kufizime që duhet të njihet, një nga kufizimet apo të metat më të mëdha te rastit studimor, është ai i gjatësisë së raportit të prodhuar. Për shkak të pasurisë së të dhënave dhe kompleksitetin e analizave, rastet studimore mund të jenë tepër te gjatë, frenojnë audiencën e synuar, sidomos nëse ata janë në zonat që tashmë kanë të bëjnë me furnizimin intensive me informacione të tilla si politikë bërja, e cila është një fushë e rëndësishme që rasti i studimit mund të informje (Hoaglin et al., 1982). Ndërsa kjo mund të reduktohet deri në hartimin e raportit të rastit studimor në mënyrë të tillë që analiza kryesore është dhënë në trupin e punës (me shtojcat sigurojnë të dhënat mbështetëse). Përpjekjet për të zvogëluar madhësinë e raportit mund të jenë problematike, pasi studiuesit mund të dështojnë për të përfshirë të gjitha materialet e nevojshme për lexuesin për të vlerësuar rezultatet e studimit. Vendosja e kufijve për rastin studimor mundëson studiues të përqëndrohen jo vetëm te kërkimi, por edhe te procesi i raportimit pra që ky i fundit të mos jetë shumë i gjatë. Kufijtë mund të vendosen ose nga burimet fizike kërkimore (të tilla si kohë ose financim) ose nga natyra e vetë hulumtimit. Rasti studimor është fokusi apo "zemra" e hulumtimit si njësi e analizës, ndërsa kufiri përcakton skajet e rastit, duke identifikuar atë cfarë nuk do të studiohet. Rastet studimore, mund të përbëhen nga një grup njerëzish me një lidhje të përbashkët, të tilla si duke jetuar në një qytet, duke e lidhur apo duke Natasha Hoda( Sala)
57
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri punuar në të njëjtën fushë, e cila është përdorur shpesh si element përcaktues të një rast studimi (Merriam, 1998). Në një trajtim të shkurtër të metodës së rastit studimori në fushën e turizmit, Pizam (1994) vë në dukje rëndësinë e njohjes së nevojës për të qenë të kujdesshëm në faktin se duke përdorur shumë rate studimore të përbashkta mund të ketë raste te vecanta që mund të ofrojnë dëshmi të rrejshme, të cilat mund të përgjithësohen. Pavarësisht nga kufizimet metodologjike, natyra sociale antropologjike e turizmit çon në përdorim të gjerë të rasteve studimere. Një kombinim i qasjeve teorike është shpesh e nevojshme, të cilat mund të shkojnë nga vëzhgimi deskriptivë deri në përdorimin e raporteve të medias dhe punës studimore, të cilat të gjitha mund të përfshihen në nje rast studimi. Hulumtuesit si Hall, Jenkins (1995) dhe Jennings (2001) e mbështesin triangolozimin, qasjen multimetodë, duke pranuar nevojën për të siguruar një shumllojshmëri detajesh dhe force shpjeguese të hulumtimeve ne fushën e turizmit, duke shmangur kështu te metatt e perdorimit te rastit studimor si metode e veteme. Një forcë e veçantë e një qasje të marrë nga rasti studimor qëndron në natyrën e saj të shenjtë-induktiv dhe argumentim në fakt me një perspektivë EMIC (Insider-së), e cila është me vend që të aplikohet ne disiplina të tilla si turizmi, si dhe për fushat e zhvillimit të politikave dhe të provimit. Një qasje e tillë është në gjendje të veprojë në një nivel të kompleksitetit dhe finese që është vështirë të identifikohet përdorimi i metodës së thjesht eksperimentale hulumtuese (Adelman et al., 1983). Kur të vendoset për metodologji, ajo duhet të jetë e tipit që të jetë në gjendje që pyetjet që lindin, të gjejen pergjigje gjatë zhvillimit të kërkimit dhe të përmbushi qëllimin e hulmutimit . Llojet e pyetjeve kërkimore qe konsiderohen nga një studiues janë shpesh të tipit " cilët ,” çfarë” ,”kur”,”ku “,” si”dhe “pse”. Një rast studimi mund të përdoret për të dhënë përgjigje aspekteve të ndryshme të gjitha pyetjeve, megjithatë, si”dhe “pse” janë pyetjet veçanërisht më me vënd për këtë metodë pasi ata merren me lidhje komplekse operative që nuk mund të jenë ekzaminuar në mënyrë adekuate duke përdorur paradigma të tjera hulumtuese si eksperimentet dhe analiza (Yin, 1994). Rastet studimore janë në gjendje për të kënaqur hulumtim i cili ka për qëllim që të përfshijë në zgjerimin e eksperiencës dhe një rritje në të kuptuarit e fenomenit (Shuma, 1983). Megjithatë, është aritur në përfundim se të dhënat nuk mund të besohen për shkak të shkallës së tyre dhe se është e kushtueshme mbledhja e të dhënave dhe kërkon shume kohë gje cila çon në pakësimin e buxhetit dhe kohës për analizën e të dhënave të mbledhura. Si pasojë, Banka Botërore (së bashku me agjencitë e tjera ndërkombëtare), mbron përdorimin e rasteve studimore, pasi ato janë më të menaxhueshme dhe të gatshme të pranojnë multimetodat, e cila është veçanërisht me vend për vendet e Botës së Tretë ku agjensitë e tilla veprojnë (Patton, 1990). Rasti studimor është një mjet i mirë për përdorimin dhe prezantimin e teknikave të vëzhgimit, duke bër të mundur që këto teknika të përfshihen në elementet e tjera të studimit. Për shembull, kur vizitorët ishin duke anketuar në vedin e tyre të banimit, pyetje të tilla si kushtet e motit në destinacionin e vizituar ku ata ishin, përgjigjet e tyre mund të përfshihen me të dhëna të tjera observuese. Marrëdhëniet personale duhej të monitorohen vazhdimisht, sidomos duke pasur parasysh nivelin e perfshirjes ne investigim. Çështjet etike të tilla si nëse diçka e përfshirë në përshkrimin e rastit ndoshta do të “ofendojë” një person apo grup duhet të merren parasysh. Unë gjithashtu kam zgjedhur për të mos përfshirë disa informacione që ishtin personalisht të ndjeshme dhe të cilat nuk do të ndikojnë në rezultatet e studimit. Në lidhje me rëndësinë e përdorimit të rastit studimor sidomos ne fushën e turizmit kanë folur shumë autor por po përmend disa prej tyre si Brent W. Ritchie, Peter Burns, Catherine Palmer, te tre këta autor në librin e tyre me titull “Tourism Reasearch Methods” kanë theksuar rëndësinë e rastit studimor në kerkimet në fushat sociale sidomos ne turizëm. Gjithashtu në librin e tijë me titull “Case Study Methodology” autori Rolf Jonson ka folur për rëndësinë e kësajë metode në kërkim, madje ai ka Natasha Hoda( Sala)
58
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri renditur dhe anet positive dhe ato negative të kësajë metode. Të tjer autor e kanë përdorur rastin studimor në punët e tyre kërkimore si Yin, Merrion, Stake, Mikes E Huberman, Robert Stake, etj. Njëra nga metodat e përdorura në këtë kërkim, është dhe ajo e rastit studimore, duke qënë se ky punim trojton faktorët që ndikojnë në zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit rural në tërësi, por fokusohet në zonën e Alpeve të Shqipërisë ( Thethi, Valbona dhe Vermoshi). Objekt i rastit studimor ka qënë secila zone më vete, dhe gjetjet më të rëndësishme të rezultuara nga informacioni i grumbulluar për secil rast studimi na kanë ardhur në ndihmë për të arritur konkluzione të drejta.
Natasha Hoda( Sala)
59
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri
KAPITULLI III 3- METODOLOGJIA DHE INSTRUMENTAT E PËRDORUR NË KËTË STUDIM Në këtë kapitull është shqyrtuar metodologjia e studimit për mbledhjen e të dhënave. Ky kapitull është organizuar si më poshtë : Seksioni 3.1, paraqitet një përshkrim i shkurtër në lidhje me konceptin teorikë të metodologjisë së kerkimit. Seksioni 3.2, janë paraqitur hipotezat e ngritura në këtë punim. Seksioni 3.3 paraqet strategjinë e studimit. Seksioni 3.4 paraqet metodologjinë e mbledhjes së të dhënave. Seksioni 3.5 paraqet dizenjimin e kërkimit. Seksioni 3.6 paraqet instrumentat e vrojtimit që janë përdorur për mbledhjen e të dhënave. Seksioni 3.7 paraqet zgjedhjen e mostrës, ndërsa seksioni 3.8 metodat e përdorura.
3.1. Parathënie Në varësi të problemit të kërkimit studiuesit përdorin metodologji të ndryshme. Metodologjia është një qasje e përgjithshme për të prodhuar dije të besueshme, ajo përbëhet nga metodat (mjetet ose teknikat te zbatuara ne procesin e kerkimit) dhe procedurat ( menyra se si ne vendosim bashke mjetet ose teknikat, sekuenca ose kombinimi i tyre për arritjen e objektivave) e kerkimit. Sipas (Buckley, 1976), metodologjia është kombinim i veçantë që përfshinë strategjitë, fushat dhe teknikat e përdorura për të zhvilluar një teori (induksion) ose teori test (deduksion) . Metodologjia e çfarë do lloj kërkimi duhet të jetë e lidhur ngushtë me procedurat, mjetet, si edhe me dizajnin e përdorur në hulumtim. Më tejë mund të themi se, metodologjia është një përshkrim i sistemit të mbledhjes së të dhënave e cila shërben për të lehtësuar zbatimin e një aktiviteti për të arritur objektivat e specifikuar. Ne këtë kërkimin metodologjia përfshin fazat e aktivitetit, zbatimi i punës përgatitore, mbledhjen e të dhënave, të përpunimit dhe analizës e të dhënave dhe diskutim e gjetjeve. Pergjithësishtë metodologjit janë të shumta dhe të ndryshme, por nuk mund të themi se ka një metodologji të mirë apo të gabuar. Nese do ti referohemi Ary D et al, dhe Crawford (1928), metodologjitë e kërkimit ndahen në katërmbedhjet lloje dhe mund të grupohen si më poshtë: metodë historike, metoda përshkruese/ sondazhi, metodat e hulumtimit, metodë përshkruese, metoda e rastit studim, metodat dhe aktivitetet e analizës të punës, metoda studimit krahasuese, metoda e kohës dhe lëvizjes, metodat eksperimentale, etj. Ndërkohë, krahas trajtimit të aspekteve teorike, një vëmendje e veçante i është kushtuar edhe evidentimit të disa problemeve konkrete që dolën nga intervistimi i grupeve te caktuara. Arsimimi dhe formimi profesiononal përbënë nje domozhdoshmëri për të gjitha aspektet e zhvillimit të qëndrueshëm të ekonomisë, pra edhe për turizmin. Qeveria, banorët rezident dhe institucionet arsimore që nxjerrin specialist per fushën e turizmit duhet të ndërgjegjësohen në lidhje me domozdoshmërinë e pergatitjes së specialistëve te mirfilltë të fushës, dhe ta shikojne arsimimin dhe formimin professional si faktor kyç në drejtim të përmirësimit të ofertës turistike. Ruajtja dhe konservimi i mjedist natyror e social ekonomik duhet të konsiderohet si faktor me rëndësi të vacantë, por dhe dimensioni kulturor padyshim është nje aset, i cili përbën diferencën e çdo destinacioni. Përsa i përket fushës së turizmit ka një shumëllojshmeri punimesh dhe teorish nga autorë të huaj dhe vendas, por nuk ka një trajtim gjithëpërfshirës për të modeluar faktorët që ndikojnë në zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit rural, padiskutim edhe në kërkimet në Shqipëri nuk kam hasur punime që të trajtojnë problemin e fokusuar në këtë disertacion, ku shumica e studimeve në këtë fushë janë fokusuar vetëm në disa aspekte të veçanta të turizmit rural. Prandaj në këtë kapitull, kam për qëllim të shqyrtoj faktorët që ndikojnë në zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit rural dhe gjetja e Natasha Hoda( Sala)
60
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri faktorëve kryesor që kanë lidhje me zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit rural , si dhe matja e peshës specifike që ka secili. Do të studiohet gjithashtu, cila është marrëdhënia midis variablave (faktorëve), dhe zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit rural, cila është fuqia e bashkëveprimit të këtyre faktorëve dhe sa ponderohet secila prej tyre. Literatura e lidhur me këta faktor është diskutuar në kapitullin e mëparshem, ku ishin fokusuar studjuesit e tjerë të fushës së turizmit, lidhja midis variablit të politikës dhe legjislacionit dhe ZhQTR, lidhja midis variablit të mjedisit të natyror social ekonomik dhe ZhQTR, lidhja midis variablit të dimesionit kulturor dhe ZhQTR, lidhja e faktorit të arsimimit dhe formimit profesional dhe ZhQTR. Gjitashtu do të studiohet nëse këta variabla kanë lidhje me njeri tjetrin, pra a është brënda kufijëve të lejuar multikolineariteti mes variablave të pavarur . Në këtë kapitull do të diskutohen dhe do të prezantohen dhe hipotezat e ngritura që në kapitullin e parë të këtijë punimi.
Figura 3.1 Modeli konceptual i kërkimit Në këtë kapitull do të trajtojmë gjithashtu varësinë e zhvillimit të qëndrueshëm të turizmit rural ndaj katër variablave të pavarur së bashku dhe për secilin faktor do të analizojmë një për një varësinë me variblin e varur nga këndvështrimi i teknikave të përdorura.
Natasha Hoda( Sala)
61
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri Variabli
Konstrukti
Politika dhe Legjislaciono
PL
Mjedisi Natyror Socila -Ekonomik
MNSE
Dimensioni Kulturor
DK
Arsimimi dhe Formimi Profesional
AFP
Zhvillimi i Qëndrushëm i Turizmit Rural
ZhQTR
Tabela.3.1. Kodimi i konstrukteve Ne tabelën më lartë janë renditur të gjithë faktorët e marr në studim, ku katër faktorët e parë konsiderohen si të pavarur dhe që do të matet ndikimi i tyre te variabli i varur (ZhQTR). a- Politika dhe legjislacioni Padyshim politika e qeverisë ka ndikim në të gjithë sektorët e ekonomisë përfshirë dhe turizmin, strategjitë e hartuara, si dhe ligjet e miratuara duhet të zbatohen dhe masat per këtë i merre dhe i ndjek pushteti qëndror dhe ai vendor. Bazuar te informacioni i grumbulluar nga instrumentat e vrojtimit do të matet pesha specifike e ketijë faktori (PL), te varianca e zhvillimit të qëndrueshëm të turizmit rural, si dhe do matet multikolinearitetit midis këtijë faktori dhe tre fatorëve të tjerë të pavarur. Gjenerimi i një kuadëri të ri ligjor dhe institucional që siguron arritjen e qeverisjes reale, është një sfidë për vendin tone por dhe për vënde të tjera të rajonit. Politika e qeverisë bëhet evidente nëpërmjetë futjes së instrumenteve ekonomike, si taksat, subvencionet, stimuj, etj, që lehtësojnë kalimin në modelet e reja të menaxhimit të turizmit. Nëse do të synojmë turizëm të qëndrueshëm dhe ndryshim të mentalitetit në lidhje me mënyrën e bërjes biznes (pra të udhëhiqemi nga prespektiva afatgjata) nevojitet që qeverija me politikat dhe ligjet të ndihmojë këtë proces, pasi veprimtarija e dritanishme e institucioneve qëndrore e locale nuk është e mjaftueshme në vendin tonë. Qeverisja e mirë siguron që prioritetet politikë, social dhe ekonomik të bazuar në konsensus të gjerë në shoqëri dhe se “zëri” i të varfërve dhe më të rrezikuarve duhet të marret në konsideratë gjatë proçesit të vendim-marrje mbi alokimin e burimeve. b- Mjedisi natyror social- ekonomik Turizmi është në varësi të mjedisit dhe mjedisi është i cënushëm nga turizmi, ai është një aktivitet që rritet shpejt,prandaj e bën ruajtjen dhe administrimin e mjedisit një detyrë parësore. Zhvillimi i shpejtë i turizmit rural sidomos në zonën e studimit, medoj se mbështetet në veçoritë atraktive që këto zona kanë për zhvillimin për zhvillimin e një turizmi të qëndrueshëm, si pastërtia e mjedisit dhe ajri i freskët e me vlera kurative, format spektakolore morfologjike, bukuritë skenike të maleve, biodiversiteti i pasur dhe shumllojshmërija biologjike me pyje të shumta. Turizmi pa mjedisin nuk mund të konsiderohet, pra mjedisi përbënë një faktor me rëndësi për industrinë e turizmit. Nëse mjedisi do të përdoret me tepëri, kjo do të çojë në prishje të ekulibrave, pra duhet të studiohet kapaciteti mbajtës i mjedisit me qëllim të mos cënohen interesat e brezave të ardhshëm dhe të ruhen sa më shumë të jetë e mundur burimet e shtershme. Natasha Hoda( Sala)
62
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri Bazuar te informacioni i grumbulluar nga instrumentat e vrojtimit do të matet pesha specifike e ketijë faktori (MNSE), te varianca e zhvillimit të qëndrueshëm të turizmit rural, si dhe do matet multikolinearitetit midis këtijë faktori dhe tre fatorëve të tjerë të pavarur. Duhet që të vlerësojme dhe ruajm mjedisin si një faktor kyesor që ndikon në zhvillimin e turizmit në tërësi nga njera anë dhe minimizimi sa më tepër i ndikimit negativ që turizmit mund të shkaktojë në mjedisë nga nana tjetër. Menaxhimi i turizmit dhe mjedisit është pothuajse një fenomen i ri, si turizmi vetë apo edhe shumë industri më të reja se turizmit, veçanërisht në terma të qëndrueshëm. Aktivitetet e turizmit dhe zhvillimi duhet të respektojnë shkallën e përdorimit të burimeve, natyrën dhe karakterin e vendit në të cilin ato janë të vendosura. Normalisht kur diskutohet në lidhje me rëndësinë qe ka faktori mjedis në veprimtarinë e turizmit nuk duhet të nënvleftësojmë sfidat mjedisore në lidhje me turizmin. c- Dimensioni kulturor Kultura në të gjitha format e saj ka ndikim të fuqishëm në produktin e turizmit dhe promovimin e shumicën e rajoneve, madje edhe ato të cilat janë mbështetur tradicionalisht në pasuritë e tyre natyrore, të tilla si diell dhe plazh apo male, për atraktiviteti i e tyre. Destinacione janë gjithashtu duke u përpjekur për të rritur avantazhin e tyre krahasues duke shtuar vlerat e tyre të atraksioneve kulturore. Sipas Organizates Nderkombetare te Turizmit (NTO), kultura është parë si një aspekt i rëndësishëm i produktit të turizmit i cili është një treg i gjer që thith shpenzimet e vizitoreve me një shpejtësi të madhe. Kultura është parë si një formë e mirë e promovimit të turizmit (Richards, 2001). Kultura është parë edhe si një aspekt i produktit turistik dhe strategjia e imazhit të destinacionit dhe turizmi kanë qenë të integruar në strategjitë e zhvillimit kulturor, si një mjet për të mbështetur trashëgiminë kulturore. Informacioni i grumbulluar nga instrumentat e vrojtimit do të përpunohet me qëllim që të matet pesha specifike e ketijë faktori (DK) te varianca e zhvillimit të qëndrueshëm të turizmit rural, si dhe do matet multikolinearitetit midis këtijë faktori dhe tre fatorëve të tjerë të pavarur. d- Arsimimi dhe formimi profesional Arsimimi dhe formimi profesional përfshinë, trajnimin dhe ndergjegjësim të njerzëve në lidhje me çështjet e pritjes, akomodimit të turisteve, me çështje të marketingut, si dhe me teje me ndërgjegjësimin e turisteve për të ruajtur mjedisin natyror të destinacionit. Nuk mund të flitet për zhvillim të as një lloji pa arsimim apo kualifikim. Duke konsideruar ndërtimin e kapaciteteve dhe qëndrueshmërisnë e institucioneve (Komisioni Evropian, 2001) si elementet thelbësore të çdo programi të qeverisjes, dhe duke pasur parasysh rëndësinë e aktivitetit të turizmit, palët e interesuara duhet të marrin pjesë në këtë të fundit me anë të qeverisjes, në mënyrë që të përmirësojë qëndrueshmërinë e tij (Dinica, 2009). Një proverbë kineze thot: ‘’Jepini një njeru një peshk dhe ju e ushqeni ate për një ditë, mësojeni ate të peshkoj dhe ju e keni ushqyer atë për gjithë jetën’’. Një nga problemet e hasuar në terren ishte mungesa e specialistëve të mirfilltë të guidave që të njohin mirë jo vetëm aspektet gjografike, por dhe historinë e vendit. Nga instrumentat e vrojtimit është grumbulluar informacioni i nevojshëm i cili do të përpunohet duke përdorur teknikat e përshtatshme me qëllim që të matet pesha specifike e ketijë faktori (AFP) të varianca e zhvillimit të qëndrueshëm të turizmit rural, si dhe do matet multikolinearitetit midis këtijë faktori dhe tre fatorëve të tjerë të pavarur
Natasha Hoda( Sala)
63
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri
3.2 Hipotezat e ngritura në këtë studim Në kapitullin e rishikimit të literaturës është diskutuar në lidhje me marrëdhëniet mes katër faktorëve (variabla të pavarur) të mar në studim dhe zhvillimin e qëndrueshë të turizmit rural (variabël i varuar) dhe janë gjenerura pesë hipoteza kryesore që janë paraqitur në figurën 3.2. Për të bërë një klasifikim më të mirët të variablave të marr në studim, do të operojmë me hipotezat e mëposhtëme: H1 :Të katër variblat të marra së bashku (politika dhe legjislacioni,mjedisi natyror, arsimimi profesional dhe dimesioni kulturor), janë të rëndësishme dhe ndikojnë në zhvillimin e qëndrueshëm të Turizmit Rural. H2 :Egziston lidhje midis Politikës së Qeverisë legjislacionit dhe ZhQTR. H3 :Mjedisi natyror social dhe ekonomik është i rëndesishme për Zhvillimin e Qëndrueshëm të Turizmit Rural. H4 :Dimensioni kulturor është i rëndësishëm për Zhvillimin e Qëndrueshëm të Turizmit Rural. H5 : Arsimimi dhe formimi profesional është i rëndësishëm për Zhvillimin e Qëndrueshëm të Turizmit Rural.
Figura 3.2 Hipotezat e ngritura në këtë studim
3.3. Strategjia e përdorur në këtë studimit Në këtë kapitull do të pasqyrohet veç të tjerave dhe zgjedhja e metodologjise së përshtatëshme si dhe do të argumentohet modeli dhe analiza e rëndësisë së faktorëve që ndikojnë në zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit rural. Gjithashtu në këtë kapitull do të paraqiten teknikat përkatëse që kanë të bëjnë me metodat matematikore, statistikore dhe ekonometrike. Për të testuar teoritë e përmendura dhe shpjeguara në rishikimin e literaturës, në lidhje me variablat e marra në studim, janë përdorur strategji deduktive. Ndërkohë, do të përdoret një metodë më induktive dhe investiguese për të kuptuar ndikimin e variablave të marrë në studim, pra metodologjia do të jetë një triangulim ndërmjet strategjive sasiore dhe atyre cilësore. Metoda e trekëdëzimit ka të bëjë Natasha Hoda( Sala)
64
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri me ekspozimin potencial të prespektivave të analizave kontradiktore duke treguar se të dhenat mund të integrohen për të nxjerrë në pahë qendrushmerinë. Referuar Babbie 1995, kombinimi i metodave kualitative dhe kuantitativeduhet duhet të shihet si një qasje e pranushme metodologjike për hulmutimin (Babbie 1995). Ndërsa Creswell (2009) thot se qasjet e përziera janë ato në të cilat studiuesit kanë tendencë të bazojnë prëtendimet e njohurive mbi baza pragmatike. Për rrjedhojë nëse do të perdorim metoda të kombinuara, avantazhet e njërës metode do të plotësojnë disavantazhet e tjetrës, duke bërë që kërkimi të jap përfundimet më të vlefshme dhe të besueshme, pra dhe ndonjë e metë e një metode të vecantë eleminohet. Dy janë çështje kritike që lidhen me objektivitetin e të dhenave dhe rezultateve të një studimi, besueshmëria dhe vërtetësia e tyre. Metoda e triangolos (triangolation) rrit vlefshmërinë e brendshëme të hulumtimit cilësor. Në lidhje me shpjegimin e konceptit të "vlefshmëria së brendshëme" kan folur shumë autor, por po i referohem si fillim Miles dhe Huberman (1994), i cili theksonë se, vlefshmëria e brendshëme ka të bëjë me pyetje të tilla si "A kanë kuptim gjetjet e studimit? A janë ato të besueshme për njërëzit që studiojnë dhe për lexuesit tanë? A kemi ne një pamje autentike të asaj që ne ishim duke kërkuar të arrinim ? Ndërsa Gliner (1994) e përshkroi trekëndëzimin (triangulation) si një metodë e prioritetit të lartë në përcaktimin e vlefshmërisë brendshme në kërkimin cilësor. Triangulation është metodë që e ka origjinën nga matjet në gjeometri, në kërkimet e shkencës shoqërore, koncepti i triangulation është përdorur metaforikisht, ajo ka kuptime të ndryshme dhe përfshin shumë procedura përkatëse. Në thelb, triangulation në kërkimin shkencor ne fushën sociale i referohet një procesi në të cilin një studiues dëshiron që të verifikojë gjetjet duke treguar se matjet e pavarura pajtohen me të ose të paktën, nuk e kundërshtojnë atë (Miles dhe Huberman, 1994). Sipas Miles dhe Huberman (1994) pesë llojet e triangulation në kërkimet cilësore janë: - metoda triangulation në varësi nga burimi i mbledhjes së të dhënave; - metoda triangulation në varësi nga metoda e përdorur në mbledhjen e të dhënave, si psh. vëzhgimit, intervista, etj; - metoda triangulation në varësi të studiuesit; - metoda triangulation nga teoria e përdorur, për shembull, për të shpjeguar rezultatet ; - metoda triangulation sipas llojit të të dhënave , për shembull, duke kombinuar të dhënat sasiore dhe ato cilësore. Studime të ndryshme përdorin lloje të ndryshme të triangolos, pra në varësi të llojit të studimit zgjidhet dhe lloji i triangulation që do të përdoret, por mund të themi se në të njëjtin studim mund të përdoren më shumë se një tip triangulation, gjithashtu dhe analiza e të dhënave mund të trajtohet në mënyra të ndryshme. Sipas Smaling (1987), tri qasjet për analizën e të dhënave cilësore, secila prej të cilave mund të aplikohen për të kofirmuar multimetodën triangulation jane: 1. Qasje e parë është qasja intuitive, e cila do të thotë, një studjues në mënyrë intuitive lidh me njeri-tjetrin të dhënat me instrumente të ndryshme. Cilësia e kësaj qasjeje varet nga cilësia e intuitive e kërkuesit dhe ajo shpesh nuk është e mundur për të replikuar në studim; 2. Një qasje e dytë e trekëndëzimit (të triangulation) të dhënave cilësore është një qasje procedurale, fokusi i kësajë qasje është në dokumentimin e çdo hapi që është marrë në metodën triangulation, në mënyrë që ta bëjë atë transparente dhe të replikueshme; Natasha Hoda( Sala)
65
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri 3. Qasja e tretë është qasja intersubjective në të cilën një grup i studiuesve përpiqët për të arritur marrëveshje në lidhje me hapat që do të ndërmerren në procedurën e metodës triangulation. Një vështrim të përgjithshëm të metodologjisë së kërkimit ofrohet në këtë kapitull, i cili vë në punë instrumente të ndryshme për mbledhjen e të dhënave, për testimin e sugjerimeve dhe zgjidhjen e problemeve kërkimore empirike. Metodologjia e këtijë kërkimit përshkruan tre instrumente të mbledhjes së të dhënave: (i) të dhënat dytësore; (ii) intervistat me specialistët e fushës së turizmit që lidhen në mënyrë direkte apo indirekte me turizmin dhe (iii) vrojtimi nëpërmjet anketimit. Mbledhja e të dhënave fillon nga analizimi i të dhënave dytësore, të cilat përfaqësojnë informacionin fillestar rreth studimeve të mëparshme të kësaj disipline. Më pas, kapitulli trajton mënyrën se si janë përcaktuar faktorët e studimit për hartimin e instrumentit të kërkimit, i cili është përdorur për të dhënat e të anketuarve dhe ruajtja e të dhënave të tyre. Gjithashtu do të jepen shpjegime suplementare mbi popullsinë, madhësinë e mostrës, shkallën e dizajnit, konsideratat etike të lidhura me kërkimin, metodat statistikore dhe ekonometrike të përdorura dhe problemet e hasura.
3.4. Metodologjia e mbledhjes së të dhënave dhe këndvështrimi i saj Identifikimi dhe kërkimi i problemeve të patrajtuara deri tani, është bërë në kapitullin e parë, gjithashtu dhe objektivat e propozuara të kërkimit janë diskutuar me hollësi në këtë kapitull si dhe janë renditur pyetjet e kerkimit. Qëllimi është që të bëhet një interpretim i përshtatshëm i faktorëve kryesor që ndikojnë në zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit rural. Sipas Silverman (1997), nuk ka metodologji të vërtetë apo të gabuar, por vetëm pak a shumë të dobishme. Ndonjëherë dijetarët janë në dyshim kur duhet të zgjedhin midis modeleve pozitive apo shpjeguese në kuadër të studimeve në shkencat sociale. Pozitivizmi përfaqëson idenë se bota sociale ekziston dhe çdo çështje e lidhur me të duhet të matet me anë të teknikave objektive, në vend që të nxirret me anë të reflektimit, ndjesisë dhe intuitës (Easterby-Smith, 2002, në citimin e Klaus Moser 2007). Modeli pozitiv është bërë funksional, në mënyrë që të veprohet për të kërkuar për fakte apo shkaqët e fenomeneve shoqërore nga pikëpamja sasiore. Bazuar në këtë metodë, bazat e shpjegimit janë të ndryshme dhe kanë për qëllim të parashikojnë paraqitjen e fenomeneve sociale, duke krijuar një marrëdhënie shkakësore ndërmjet shumë ndryshueshmërive të parashikuara, për të hetuar praktikisht praninë e tyre, duke mbledhur të dhëna specifike për të shpjeguar një fenomen të zakonshëm. Realiteti përcaktohet nga njërëzit dhe në bazë të vlerësimit të faktorëve të jashtëm. Idea nuk është të mbledhësh fakte ose ti krahasosh ato, por të shprehësh shpjegime të përshtatshme për fenomene specifike sociale, bazuar në eksperiencën e njerëzve dhe mbështëtur nga shkaqët e jashtme. Me qëllim që të sigurohen të dhëna të rëndësishme nga aktorët kryesor të përfshirë në turizmin rural, janë të nevojshme mjete të sakta. Kështu, kërkimi i një fenomeni të veçantë social, do të japë interpretime të ndryshme, në varësi nga baza të ndryshme të kërkimit, të cilat ndryshojnë nganjë kërkues në një tjetër. Gjithashtu në librin e tyre (Rabinow dhe Sullivan, 1979) “Interpretues të Shkencave Sociale”, në të cilin parashikuan rritjen e përdorimit në qasjet interpretuese në shkencat shoqërore, me një model të bazuar në shkencat natyrore. Pra, si mund të jenë analizuar dhe interpretuar fenomenet sociale.
Natasha Hoda( Sala)
66
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri
Figura 3.3. Mbledhjes e të dhënave, etapat
3.5. Dizenjimi i kërkimit Kërkimi është përcaktuar si “proçes sistematik në mbledhjen dhe analizimin e informacionit, në mënyrë që të rritet kuptimi ynë për fenomenin rreth të cilit jemi të shqetësuar ose të interesuar” (Leedy dhe Ormrod, 2005, fq. 4). Pikat kyçe në këtë përkufizim janë hapat sistematike dhe mënyrat logjike prej mbledhjes dhe analizimit së të dhënave studimore, të cilat përfaqësojnë hapat kryesore të hulumtimit që janë të përcaktuara nga metodologjia. Në mënyrë që të realizohet nje kërkim shkencor, është e nevojshme të aplikohet mënyra e përshtatshme e metodologjisë së kërkimit, e cila duhet të përdor instrumente të përshtatshme për të ndihmuar në mbledhjen e të dhënave të nevojshme që pëcjellin banorët rezident, ofruesit e produktit turizëm, turistët ose “konsumatorët” e turizmit, specialistët e industrisë së turizmit, vendimmarrsit (përfaqësues të pushtetit qëndror dhe të atijë vendor). Sipas Ellis and Levy (2008), metodologjia është përshkruar si: "hapat që do të ndërmerren, në mënyrë që të japin përgjigje të besueshme dhe të vlefshme për pyetjet e ngritura dhe përcakton përshtatshmërinë në një mjet të caktuar kërkimor”.
Natasha Hoda( Sala)
67
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri
Figura 3.4. Hapat për implementimin e kërkimit Modeli teorikë, ashtu si është theksuar dhe nga (Kerlinger, 1979) është: “një grup strukturash të ndërlidhura (koncepteve), përkufizimesh dhe propozimesh që paraqesin një pamje sistematike të fenomeneve, duke specifikuar marrëdhëniet midis variablave, me qëllim shpjegimin dhe parashikimin e fenomenit". Ky hulumtim është kryer duke mbledhur të dhëna në të dy mënyrat (parësore dhe dytësore), duke përdorur metoda sasiore dhe cilësore të kërkimit për studimin e faktorëve që ndikojnë në zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit rural. Të dyja metodat e mbledhjes së të dhënave, janë përdorur në një model triangulacioni metodologjie. Denzin (1978) e përcakton termin e triangulacionit si: "kombinim të metodologjive në studimin e të njëjtit fenomen". Në përputhje me rrethanat, metodat e përziera teorike dhe qasja empirike, janë angazhuar për t`iu adresuar pyetjeve kërkimore. Në këtë studim mbledhja e të dhënave ka qënë një proçes i gjatë dhe me shumë hapa, janë realizuar shumë intervista me turist te huaj, turist vendas, banoret rezident te zones së marr në studim, me specialist te fushes se turirizmit si të punësuar në agjesi turistike, me perfaqesues të pushtetit vendor, me perfaqësues te Shoqates Shqiptare për Turizmin, me përfaqësues të Organizateve jo Qeveritare, me përfaqësues të GTZ, institucion i cili ka marr pjesë në hartimin e Strategjisë së Turizmit, dhe me specialist po të GTZ por që ndjekin implementimin e miniprojekteve që lidhen me turizmin në Theth dhe në Valbonë, me specialist të pushtetit qëndror vecanrisht të Ministria e Turizmit, me student të huaj dhe student të degës Menaxhim Turizmi pranë Universitetit Aleksandër Mojsiu Durres (UAMD).
Natasha Hoda( Sala)
68
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri
3.6. Instrumentat e vrojtimit, arsyeja kryesore pse përdorim këto instrumenta Punimi është kryer duke patur në qëndër qëllimin për të arritur zhvillimin teorik të objektit të studimit duke njohur më parë literaturën e fushës së kërkimit dhe për aritur në përfundime se si ndikojnë faktorët e marr në studim në zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit rural. Anketa e praktikuar në këtë tezë synon të mbledhë të dhënat e kërkuara primare dhe faktike në lidhje me gjykimin e faktorëve (pra kemi te bëjmë me gjykim subjektiv), duke zhvilluar dhe administrimin e grupeve të standardizuara të pyetjeve, brenda një pyetësori të një mostre të përdorur. Fillimisht, metoda e vrojtimit është zgjedhur për shkak se ajo është parë si një nga mekanizmat më të efektshme të mbledhjes së të dhënave. Me këtë metodë kërkuesit dinë se si të merren me të dhe si të testojnë ndryshueshmërinë e interesave. Përveç kësaj, kjo metodë ofron disa përfitime: ajo është e lirë, mund të shpërndahet dhe grumbullohet shpejt, prodhon një normë të arsyeshme përgjigjesh, është e lehtë të strukturohet dhe organizohet. Sekaran, (2000) thekson se nga pikëpamja e të paditurit, një pyetësor është një metodë e zakonshme e mbledhjes së të dhënave dhe shumica e njerëzve janë të njohur me të. Kur një pjesëmarrës merr një pyetësor, ai ose ajo ndjehet e lirë për të përfunduar atë, sa herë që i jepet shansi, pa asnjë ndërprerje që mund të ndodhë me metoda të tjera, të tilla si intervista telefonike (Jahoda, 1962). Megjithatë, një pyetësor i shkruar nuk është një metodë e përshtatshme e mbledhjes se të dhënave për njërëz pak të arsimuar. Paragjykimi i të anketuarve është në nivelin e tij minimal me pyetësorët me shkrim, sepse të gjithë pjesëmarrësit marrin të njëjtat grupe uniforme të pyetjeve dhe që të mos ndikohen nga të dhënat verbale apo vizuale të intervistuesit kur iu përgjigjen pyetjeve, e cila shpesh mund të ndodhë në intervistat drejtpërdrejt. Kjo pikëpamje është konfirmuar nga Dohrenwend et al, (1968) (cituar nga Humphrey J, Schmalleger F, 2011, fq. 52) të cilët pretenduan se veprimet e intervistuesit, si mënyra e qëndrimit dhe dridhje e zërit, mund të ndikojnë te të intervistuarit. Megjithatë, mungesa e një intervistuesi minimizon shansin për të zbuluar përgjigje specifike, sidomos ato që lidhën me qëllimin e sjelljes. Sipas tyre , një pyetësor i strukturuar me shkrim e humbet shijen e reagimit, për shkak se pjesëmarrësit, zakonisht duan të sqarojnë pikëpamjet e tyre cilësore kur iu përgjigjen pyetjeve specifike. Disa studiues hasen me këtë mangësi, duke lejuar një hapësirë, ku të anketuarit të regjistrojnë komentet e tyre në disa fusha të diskutueshme. Të anketuarit janë marrë nga të gjitha agjensitë turistike, shërbimit, hoteleri turizmi, turistët e huaj dhe ata vendas, banoret rezident, student te univeristetit AMD etj. Sipas Collis dhe Hussey (2003, fq. 15 ), një njësi studimi mund të përshkruahet si lloji i rastit për të cilat referohen variablat, fenomeni nën studim dhe problemi i kerkimit. Duke përdorur disa pyetësor në këtë studim, synohet arritja e shumë qëllimeve, të cilat mbështesin vlefshmërinë e studimit në një numër të dimensioneve. Disa nga përparësitë e metodës së vrojtimit janë: lehtësia e shpërndarjes, aftësia për të analizuar rezultatet, përdorimi i softwareve të ndryshme statistikore dhe pasja e një kostoje-efektive, si metodë e mbledhjes së të dhënave, veçanërisht për studime që kërkojnë një madhësi të madhe të mostrës. Pyetesori i perdorur në këtë hulmutim është ndërtuar nga vet autorja, pyetesori është shpërdar për tu plotësuar dhe është mbledhur në periudhen Mars-Shtator të vitit 2015 në zonën e Thethit, Vermoshit, Valbonës, në Shkoder, Tirane dhe Durres si dhe disa turisteve të huaj të kontaktuar direkt gjatë kohës së hulmutimit në terren, në total janë shpërndar 544 pyetsor, ndërsa në model janë përfshirë 180 pyetsor (të plotesuar nga specialist të fushës dhe ofrues te shërbimit të turizmit presupozuar të jene në gjendje te kuptojnë specifikën e ZhQ, të dimensionit kulturor etj.), ndërsa pjesa tjetër janë plotesuar kryesisht nga banorët rezident turist të huaj dhe turist vëndas dhe janë karakterizuar nga pyetje më të thjeshta janë perfshirë në analizën përshkruese së bashku me ata të përfshirë në model. Natasha Hoda( Sala)
69
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri 3.6.1 Anketa Një nga instrumentat e vrojtimit të përdorura në këtë punim është dhe anketa, anketa në vetvete është një mjet sasior hulumtimi që ka aplikim të gjerë dhe zbatim në studime të ndryshme të bizneseve të ndryshme. Sipas autorit Sekran (2000), anketa është përshkruar si një grup pyetjesh të para formuluara me shkrim, për të cilat të anketuarit përgjigjen, zakonisht brenda alternativave të përcaktuara paraprakisht. Ndërsa sipas disa autorëve të tjerë anketa është përshkruar si një metodologji pozitive, ku është hartuar dhe studiuar nga popullsia, një mostër e subjekteve për të bërë konkluzione në lidhje me popullsinë. Kjo pjesë studion instrumentin kryesor, të përdorur për të mbledhur të dhënat primare nga aktorët e pyetur në lidhje me faktorët që ndikojnë në zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit rural. Në këtë pjesë, janë shpjeguar disa dimensione, një seksion paraprak jep një ide të përgjithshme të instrumentit të anketës dhe se si ajo lidhet me zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit rural , menaxhimin e destinacionit dhe me faktorët e domozdoshëm për zhvillimin e qëndrueshëm, etj. 3.6.2. Intervistat Zhvillimi i qëndrueshëm i turizmit rural, faktorët që ndikojnë këtë zhvillim si dhe menaxhimi i destinacionit përbëjnë një ndërveprim me dy drejtime, ku çdo pjesë ndikon në tjetrën. Për të arritur në konkluzione të drejta dhe objektive janë të domozdoshme shumë sondazhe të popullsisë së ekonomive familjare në një vendi, rajoni apo qytet të cilat duhet të kryen në kontakt të drejtpërdrejtë ose ballë për ballë (Laiho dhe Lynn, 1999) madje dhe në shtëpinë e të anketuarve. Përzgjedhja e mostrës përbën një element të rëndësishëm në çfardolloji studimi, mostra zakonisht zgjidhet nga një listë ose persona ose adresa (p.sh., një regjistër i popullsisë, një listë e adresave postare, ose një listë e adresave të hartuara në fushën si pjesë e fazës përgatitore studim) dhe detyra e parë e të intervistuesve është për të gjetur çdo adresë e zgjedhur. Intervistuesi më tejë duhet kontakojë me banorët e përzgjedhur, e për të bindur personin që intervistohet, pajtohen apo jo me faktin që duhet du përgjigjet pyetjeve te ngritura nga studiuesi, zgjedhja e kohës së dhe vendit të përshtatshëm për intervistë, administrimi intervistës dhe transmetimi i të dhënave te studiesi. Në çdo fazë, mund të ndodhë që personi i zgjedhur për intervistë të mos përgjigjet për arsyje të ndryshme. Po marrim një shëmbull për ta ilustruar këtë, merrni parasysh shembullin e anketave të individëve në Mbretërinë e Bashkuar, ku një mostër e adresave është zgjedhur nga lista e Zyrës Postare, dhe një person është zgjedhur më pas për intervistë në çdo adresë. Faza e parë e procesit është me mail një letër kërkesë (ose letër pronotimi) për secilin adresën të përzgjedhur. Kjo njofton banorët se një intervistues do të vizitojë së shpejti, gjithashtu u ofron kandidateve per intervista disa informacione themelore për studim dhe ofron të dhënat e kontaktit për organizatën që kryen studimin kjo bëhet për arsyjen se marrësi i letër apo e-mailit mund të ketë pyetje apo shqëtësime. Duke marrë këtë letër, disa nga anëtarët mostër ( personat që do intervistohen) kontaktonin organizatën për të njoftuar se ata nuk dëshironin të merrnin pjesë në këtë studim. Kur është e mundur, organizata përpiqet të bindë këta anëtarë për të lejuar intervistuesin për të vizituar dhe për të shpjeguar studimin në më shumë detaje, duke theksuar se ata ende do të kenë mundësi për të marrë pjesë në atë fazë, nëse ata dëshirojnë. Por kjo nuk është gjithmonë e suksesshme, disa anëtarë të mostrës këmbëngulin se ata nuk duan që intervistuesi t’i vizitoj (Lynn, 2008) cituar nga H. Hoda (2015). Natasha Hoda( Sala)
70
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri
Figura 3.5 Procesi para intervistimit. Burimi ( Laiho dhe Lynn (1999). Gjatë procesit të perzgjedhjes së mostrës u mbajtën parasysh disa pika kryesore që lidhen me këtë proces si: - Cilat janë të dhënat disponibël? - A ka shanse çdo kush nga popullata të përfshihet në mostër? - A mund të gjendet i intervistuari lehtë? - A pritet të ketë shumë nga mostra që nuk jep pergjigje - A mund të listohet popullata? - A di popullata shkrim e këndim? - A ka probleme që lidhen me gjuhën? - A pritet qe popullsia te kooperoje? - Cilat janë kufizimet gjeografike Destinacionet përpiqen të kenë avantazhet konkuruese në treg për të qenë nga njëra anë me performancë të lartë dhe nga ana tjetër të ndikojnë në këtë treg konkurues edhe në çështjet e mjedisit. Për këtë ata përpiqën që në të gjitha aktivitetet e tyre të promovojnë "biznesin dhe produktet ose shërbimet e tyre”, të përdorin emrin e mirë në treg dhe rolin në ruajtjen e mjedisit duke qenë se sot shoqëria ka një ndjeshmëri të lartë ndaj ruajtjes së mjedisit. Zhvillimi i i qëndrueshëm i turizmit sot përbën nje domozdoshmëri në fushën e industrisë së turizmit. Natasha Hoda( Sala)
71
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri Mjedisi natyror përbën kusht për zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit në tërësi dhe për atë rural në veçanti. Gjithashtu, integrimi i parimeve zhvillimore të vazhdueshme, favorizimi i indikatorëve të rëndësishëm për zbatimin e programeve me ndikime të ndjeshme në ekologji, mjedis, shërbimet parësore dhe sanitare dhe qëndrueshmërija ekonomike në zonat rurale, duhet të jenë në nivele të mjaftueshme për zhvillimin e profilit turistik konkurues (N. Meçaj pg.169). Strategjija e zhvillimit të turizmit rural jo vetëm që duhet të jetë e veçantë por ajo duhet te hartohet në bashkerendim me strategjitë e zhvillimit rajonal. Në këtë punim, kryerja e anketimit në formën e intervistave me specilistët e fushës është ndërmarrë në një shkallë më të vogël se sa idea që imazhi i faktorëve të ZhQTR është kërkuar kryesisht nga perspektiva e performancës së lartë të menaxhimit të destinacionit. Faktori njerëzor është i rëndësishëm në zhvillimin e turizmit rural dhe përcaktues ne rritjen e cilësisë së ofertës turistike. Por e rëndësishme është që të marrim në konsideratë faktorët kulturore në këndvështrimin e diferencës mes destinacioneve, sepse kultura ka një ndikim të madh në sjelljen dhe praktikat e njeriut në kryerjen e aktiviteteve të tij. Eshtë pranuar nga autorë të ndryshëm që faktorët kulturorë janë faktorë të rëndësishëm në kontekstin e shfrytëzimit të teknologjisë dhe të performancës. Besohet gjerësisht se kultura ka një ndikim të madh në sjelljen dhe praktikat e individëve nëpër botë. Një nga dimensionet kulturore të Hofstede, individualizmi-kolektivizëm ndikon tek njërëzit në formën e besimit gjë e cila mund të ndikojë në gatishmërinë e njerëzve për të besuar në domozhdoshmërine e zhvillimit të qëndrueshëm të turizmit rural. Kultura lokale është një kulturë që mund të ndikojë në bërjen e diferencës nga një rajon në tjetrin, prandaj interivista merr një rëndësi të vecant në këtë kërkim sepse vetem me anën e intervistes mund të arrijmë të marrim konsideratat personale të individëve për karakteristikat e kulturore, mjedisore,arsiomore e politike. Në këtë kërkim për të arritur qëllimin e studimit është zbatuar një metodologji cilësore me intervista teknike, për të mbledhur të dhëna nga burime te ndryshme. Objektivat kryesore të intervistave me specialistët e fushes, banorët rezident qe ofrojne turizëm apo me student e turist të huaj e vëndas janë për të parë nëse foktorët e renditur si të rëndësishëm për zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit rural kanë efekt apo jo në këtë proces. 3.6.3. Aspektet kryesore të projektimi të pyetësorit Pytësori në këtë punim , duke pasur parasysh burimet e mundshme të të dhënave të kërkuara, u përdorë si instrumenti kryesor i mbledhjes së informacionit. Gjithashtu, është e qartë nga natyra e kërkimit, se një pyetësor i vetëm nuk mund të përdoret për të arritur në konkluzione, nga të gjithë aktorët e rëndësishëm të zhvillimit të qëndrueshëm të turizmit rural. Nga pyetësori kërkojn të nxjerrim të dhëna të rëndësishme mbi ZhQTR në lidhje me aspekte të ndryshme të cilat përbejnë shtysën kryesore në këtë proçes. Analizimi i informacionit të nxjerre, na jep edhe shkallën e përgjithshme të njohjes me konceptin e zhvillimit të qëndrueshëm të turizmit rural. Një element primar në krijimin e pyetësorit të përdorur për të nxjerrë të dhëna nga aktorët e këtijë biznesi është përfshirja e çështjeve teknike edhe të përgjithshme. Për sa i përket formulimit të pyetësorit, në jemi orjentuar nga argumentet teorike dhe praktikat me të mira, në çështje të tilla si: gjatësia e pyetësorit, përshtatshmëria e pyetjeve individuale për të analizuar çështjet përkatëse të ZhQTR, kompleksiteti i pyetjeve, formati i pergjigjeve, përmbajtja e pyetjeve, vendosja e pyetjeve, (radha e vendosjes ne pytsor) dhe elemente të tjerë teknike mbi pyetësorin. Ne hartimin e pyrtjeve u mbajt parasysh që të arrihej të mblidheshin të dhënat e mundshme dhe të domozdoshme kryesisht në lidhje me faktorët që ndikojnë ne zhvillimin e turizmit rural, por dhe aspekte të tjera qe stimulojnë ose pengojnë këtë zhvillim si dhe u bazuam te shkallëzimi intervalor Linkert. Në figurën më poshtë jepet një strukturë e përgjithshme e ndërtimit të vëzhgimit, ku mund të Natasha Hoda( Sala)
72
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri bazohemi për projektimin e tipeve të pyetjeve të pyetësorit.
Tipet e pyetjeve
Niveli i matjes
Dikotomike
Variabla nominale
Pyetje renditjeje
Variabla ordinale
Shkallezim intervalor Lilkert
Filter
Variabla intervalore
Shkalla Gutman
Variabla raport
Shkalla thurnstone
Figura 3.6 Ndërtimi i vëzhgimit, tipet e pyetjeve (Burimi leksione. E. Shkreli) Gjatë procesit hartimit të përmbajtjes së pyetjeve, në raport me të dhënat që na nevojiten, u mbajtën parasysh pikat e renditura më poshtë: - A është pyetja e nevojshme/dobishme? - A janë disa pyetje të nevojshme në vend të një pyetjeje? - A kanë të intervistuarit informacionin e nevojshëm? - A duhet të jetë pyetja më specifike? Më e pergjithëshme? - A është pyetja e shmangur? A do të pergjigjet i intervistuari në menyrë të besueshme? Ndërsa gjatë procesit të formulimit të pyetjeve, në raport me të intervistuarit, u mbajtën parasysh pikat e renditura më poshtë: - A mund të keqkuptohet pyetja? - A është përcaktuar kuadri kohor? - Sa i personalizuar është formulimi i pyetjeve? A është formulimi tepër direkt? - A permban pyetja terminologji te paqarte ose te veshtire? - A është çdo opsion i pyetjes i qartë? - A është formulimi tangent ose i ngarkuar? Në procesin e projektimit të pyetsorit jemi udhëhequr nga fakti që të dhënat e mbledhura, na jepin mundësi për të vlerësuar performancën e ofertës turistike në këndvështrimin e faktoreve të marr në studim dhe prespektivën e mëtejshme në Shqipëri. Formulimi i pyetjeve ndikon direkt në cilësinë e informacionit të marre. Pyetje të formuluara keq, mund të çojnë në përgjigje të gabuara ose në mungesë përgjigjesh (Dohrenwend et al, (1968) (cituar nga Humphrey J, Schmalleger F, 2011, fq. 53). Në formulimin e tyre është mbajtur parasysh fakti që ato duhet të jenë të thjeshta, të qarta dhe neutrale, jo me shumë kuptime dhe jo shumë të gjata. Gjithashtu u mbajt parasysh Natasha Hoda( Sala)
73
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri fakti që në fillim u listuan pyetjet më të thjashta dhe duka kaluar më tejë te ato më të vështirat. Një rishikim sistematik i formulimit të pyetjeve ka bërë të mundur që kriteret e mësipërme të realizoheshin. Për t’i bërë përgjigjet të përshtatshme, për analizimet sasiore, duheshin krijuar shkallëzime (indekse) që lejojnë të vendosen statuset e sasisë mbi ato të cilësisë. Pyetjet gjithashtu u formuluan duke konsiderura dhe kriteret e mëposhtme : Mat sa më saktë dhe direkt faktorin përkatës (ji i drejtpërdrejt); Mbështet gjykimet cilësore gjatë vlerësimit të faktorëve cilësor; Mbulim i të gjithë fushës së përgjigjeve të mundshme; Pyetje të thjeshta për t’u kuptuar dhe për t’u përgjigjur në fillim; Përdorimi i një ndarje sasiore korrekte që mund të aplikohet në ndarjen cilësore të shkallëzimit në analizë. Nga këto kritere të listuara më lartë, del në pah një dilemë tipike në projektimin e pyetësorit, metodat e analizës që do të aplikohen për të arritur në konkluzione, kërkojnë të dhëna sasiore, ndërkohë që shumica e faktorëve merren me çështjet cilësore të cilat janë të vështira për t’i përkthyer në çështje sasiore. Ky pyetësor u mundua të zgjidhë dilemën duke përdorur një shkalle matjeje të zakonshme për përgjigjet, ku personi që përgjigjet përballet me 5 opsione, dhe ku ai shpreh një opinion të vetëm. Kjo lloj paraqitjeje përdoret për të shprehur shkallën e rëndësisë dhe të pohimit etj, si përshëmbull në pyetjen e mëposhtme: Zhvillimi i qëndrueshëm i turizmit rural është i rëndësishëm për zhvillimin ekonomik të zonës? Intervistuesit i jepet mundësija të përgjigjet me një shkallë nga 1 në 5, ku 1 është ‚‘‘Nuk jam aspak dakort“ dhe 5 është ‚‘‘Jam Shumë Dakort“. Vlerësimi lidh përgjigjet me një shkallë të zakonshme nga një në pesë, ku njëshi qëndron për shkallën më të ulët dhe pesa për shkallën më të lartë. Një mesatare më e lartë se tre qëndron për një përgjigje neutrale ose indiferente. E dyta, pyetjet ku përgjigjet janë të dhëna sasiore të veçanta, si: Sa turist vizitojnë çdo vit zonën tuaj ?, madhësia e ardhurave të aktivitetit tuaj (në lekë), numri i punonjësve të punësuar në biznesin tuaj. U përdorën të gjithë pyetësorët e formuluar dhe mjetet e tjera, për të mbledhur të dhëna nga aktorët e caktuar dhe që lidhen me zhvillimin e turizmit, organizimi qe i tillë që të pakësonte kohën e intervistës dhe koston në përgjithësi, por pa ndikuar në cilësin e të dhënave të grumbulluara. Të dhënat pas grumbullimit u përpunuan për të përgatitur tërësinë e informacionit të nevojshëm për të gjykuar mbi fenomenin. Në përgjithësi analiza ka shërbyer si bazë për të nxjerrë përgjithësime (konkluzionet dhe rekomandimet) rreth faktorëve që ndikojnë në zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit rural ne vëndin tonë. Një pyetësor është një instrument hulumtimi, i përcaktuar nga De Vaus (2002, cituar nga E. Myftaraj, 2014) si: "të gjitha teknikat e mbledhjes së të dhënave, në të cilin çdo person është kërkuar që të përgjigjet për të njëjtat pyetje, në një mënyrë të paracaktuar".Francis Galton ishte personi i parë që aplikoi metoda statistikore (pyetësor) për të mbledhur të dhëna nga komunitetet e rajonit. Në pjesën më të madhe të studiuesve, problemet lindin nga dobësitë në fazën e hartimit dhe të mbledhjes së të dhënave. Qëllimi kryesor në kërkimin sasior është siguria që projektimi i një pyetësori të mirë është planifikuar dhe zbatuar për të arritur objektivat (Dohrenwend et al, 1968, cituar nga Humphrey J, Schmalleger F., 2011, fq. 49). Kjo nuk mund të ndodhë pa bërë përpjekje të mëdha në zhvillimin e fazave të ndryshme të instrumentit të anketës ashtu si duhet, në mënyrë që të intervistuarit të kenë interes dhe ta përfundojnë atë. Për të arritur këto qëllime, autori mori në konsideratë shumë rekomandime që ndihmojnë në përgatitjen e një pyetësori të projektuar mirë. Pyetësori i zhvilluar kaloi nëpër shumë faza, ku shpjegohet dhe udhëhiqet nga rekomandimet e Delerue "s (2005) cituar nga Hovers E., Brau D,. 2009, fq. 128 ). Së pari, duke rishikuar literaturën, të shpjeguar në kapitullin dy, disa pyetje të pyetësorit janë marrë direkt nga studimet e mëparshme në të njëjtën fushë, të tilla si aspektet demografike Natasha Hoda( Sala)
74
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri të të anketuarve. Së dyti, disa pyetje janë zhvilluar posaçërisht për këtë studim, këto pyetje janë nxjerrë dhe kontrolluar me anë të intervistave fillestare të specialsteve të fushës, etj. dhe nga diskutimet me grupet e stakholdersave. Së treti, një grup i vogël i ish-studentëve e pedagogëve, si dhe me kolegë të disiplinave statistike, ekonometri, etj., kanë shqyrtuar versionin paraprak të pyetësorit, për vlerësimin e vlefshmërisë së pyetjeve të zgjedhura dhe për të siguruar që alternativat e përgjigjeve pasqyrojnë dimensionet dhe faktorët e marr në studim. Disa pyetje kërkimore janë shqyrtuar dhe rishikuar në përputhje me rrethanat. Draft pyetësorët janë përgatitur nga një numër kolegësh dhe janë para-testuar me grupe të ndryshme të potencialit të mostrës, për të vlerësuar nëse pyetjet ishin të përshtatshme për të katër faktorët kryesor përfaqësues dhe të hartojnë opsionet e mundshme për pyetjet e sondazhit. Përveç kësaj, është shtuar një titull i shkurtër dhe i thjeshtë në pyetësorin e studimit, për të rritur besueshmërinë e saj me të anketuarit (Hovers E., Brau D,. 2009, fq. 129). Nuk janë përdorur sqarime për të anketuarit në pyetësor pasi kam qenë e vetëdijshëme se të gjithë të pyeturit ishin në gjëndje të njihnin natyrën e pyetjes dhe përmbajtjen e saj pasi u ndërtuan disa tipe pyetsorësh dhe jo një i vetëm. Në fillim janë përdorur fjali të thjeshta dhe të shkurtra, të cilat e bëjnë pyetësorin të duket më i lehtë për t’u përfunduar dhe të sigurojë disa stimuj për të anketuarit që të fillojnë ta plotësojnë atë. Gjithashtu, pyetjet e anketës janë projektuar duke përdorur gjuhë të thjeshtë dhe të drejtpërdrejtë. Në të njëjtën mënyrë fjalët e pyetjeve janë të thjeshta dhe të drejtpërdrejta, në mënyrë që të nxjerrin përgjigje të sakta dhe te përshtatshme , ashtu si është shpjeguar nga Hovers E., Brau D,. 2009, fq. 123 3.6.4. Përzgjedhja e pyetjeve dhe ndërtimi i pyetësorit Objektivi kryesor i këtij studimi është të investigojë, me qëllim arritjen e përfundimeve objektive mbi fenomenin e marrë në studim. Janë ndërtuar rreth 53 pyetje, të cilat përfaqësojnë bazën teorike të pyetësoreve (studimi bazohet në kater tipe pyetsoresh). Pyetjet e studimit janë shqyrtuar dhe testuar para fillimit të procesit të shpërndarjes. Procesi i shqyrtimit të pyetësorit kaloi nëpër tre faza, për të kontrolluar ashtu si duhet faktorët e marrë në studim. Intervistat janë analizuar në mënyrë për të shtuar ose hequr faktorët studimore, ku është e mundur. Drafti i parë i pyetësorit është përgatitur sipas pyetjeve të ndërtuara mbi bazën e faktorëve të rëndësishëm të marre më parë nga rishikimi i literaturës. Nëdërtimi i një pyetësor paraqet një koleksion të mirë të pyetjeve të formuluara, që kanë për qëllim gjenerimin e të dhënave të sakta dhe janë në shënjestër për të zgjidhur çështjen e menaxhimit (Hovers E., Brau D,. 2009, fq. 128). Një pyetësor hulumtimi duhet të ndërtohet në mënyrë që të përkthejë objektivat e hulumtimit, sipas teorisë së përdorur, duke i ndarë pyetjet në pyetje specifike brenda seksioneve të ndryshme që duhet të ndjekin një rend normal. Pyetësori i realizuar është i ndarë në gjashtë pjesë. Pjesa e parë është seksioni për të dhënat demografike të të anketuarit, i cili ka dymbëdhjetë pyetje. Kjo pjesë ka për qëllim mbledhjen e të dhënave kryesore për individin që ankëtohet, duke grumbulluar të dhënat demografike të të anketuarit si: mosha, gjinia, arsimi, rajoni, statusi i punësimit dhe pozicioni i punës, etj. Pjesa e dytë është seksioni i pyetjeve rreth njohjes së konceptit të zhvillimit të qëndrueshëm të turizmit rural nga aktorët e intervistuar dhe këtu kemi hartuar 8 pyetje. Pjesa e tretë është hartuar me një grup pyetjesh të cilat përcaktojnë politikën dhe legjislacionin, këtu kemi hartuar tetë pyetje. Pjesa e katërt është hartuar me një grup pyetjesh të cilat përcaktojnë mjedisin natyror social- ekonomik, këtu kemi hartuar njëmbëdhjet pyetje. Ne pjesën e pestë kemi hartuar gjashtë pyetje dhe që lidhen me dimensionin kulturor dhe rëndësinë e tje ne zhvillimin e turizmit. Në pjesën e gjashtë trajtohen pyetjet që nxjerrin në pah rëndësinë e arsimimit dhe formimin profesional për zhvillimin e turizmit, ky seksion përbëhet Natasha Hoda( Sala)
75
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri nga tetë pyetje. Një numër i konsiderueshëm pyetjesh kanë të bëjnë më komunikimin e drejtpërdrejtë dhe dialogun që krijohet në këtë marrëdhënie. Drafti i pyetësorit është projektuar për të nxjerrë disa përgjigje kryesore nga lidhja midis faktorëve ( variblave të pavarur) dhe ZhQTR(varibël i varur). Proçesi i hartimit të pyetësorit ka qënë subjekt i shumë konsideratave të përgjithshme që janë identifikuar nga Collis dhe Hussey (2003, fq 21). Në hartimin e pyetësorit janë përdorur tre llojet kryesore të pyetjeve. Lloji i parë janë pyetje të hapura dhe të mbyllura. Pyetjet e hapura janë përdorur për të pyetur të anketuarit në lidhje me mendimet e tyre personale. Qëllimi i përdorimit të këtyre llojeve të pyetjeve është t’i bëjë të anketuarit të shprehin mendimet e tyre. Pyetjet e mbyllura janë përdorur për t’i bërë kandidatët e mostrës të zgjedhin midis një numri opsionesh të paracaktuara. Ato janë një metodë e përshtatshme për mbledhjen e të dhënave, në një mënyrë që është konsideruar e lehtë për të analizuar një gamë të veçantë të alternativave (Wolcott, 1994). Një shëmbull i pyetjeve të mbyllura është me zgjedhje të shumë përgjigjeje, të cilat janë përdorur në këtë studim për të bërë aktorët të zgjedhin nga një listë e paracaktuar e kategorive. Lloji i dytë janë pyetje klasifikimi, të cilat kanë për qëllim mbledhjen e të dhënave faktike për të përshkruar studimin e mostrës, të tilla si, mosha, gjinia dhe profesioni. Lloji i tretë ka pyetje në shkallë të vlerësimit, të përdorura për të mbledhur të dhëna nga të anketuarit, duke i bërë ata të zgjedhin nga një numër i vlerave të cilat përbëjnë një shkallë të opinioneve. Metoda më e famshme e pyetjeve të vlerësimit është Shkalla e 5-LIKERT (nuk jam aspak dakord, nuk jam dakord, indiferent, dakord dhe shumë dakord), e cila lejon të anketuarit të tregojë nivelin e tyre të miratimit ose mos miratimit, duke ndarë një vlerë për çdo deklaratë. Pyetjet më të rëndësishme të hartuara të paraqitur në pyetesor dhe që lidhen me njohjen e zhvillimit të qëndrueshëm të turizmit rural janë: Unë kam informacion mbi zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit rural; Une mendoj se politika qeveritare ndikon në ZhQTR; Një mjedis i pasur dhe i ruajtur me fanatizem ndikon në ZhQTR; Legjislacioni ne pergjithesi ndikon në ZhQTR; Investimet ne infrastrukture ndikojne në ZhQTR; Diversiteti kulturor ndikon ne zhvillimin e qendrueshem në ZhQTR; Ruajtja e mjedisit ndikon në ZhQTR; Arsimimi dhe formimi profesional ndikojnë në ZhQTR. Faza e dytë përfshin pyetje qe lidhen me ndikimin e polotikës dhe legjislacionit te zhvillimi i qëndrueshëm të turizmit rural, pyetjet e përfshira në këtë seksion janë: Egziston lidhje ngushte midis politikës për zhvillimin rural dhe ZhQTR? Ka lidhje mes politikës për zhvillimin e arsimit profesional dhe zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit rural? Politika qeveritare për zhvillimi dhe modernizimi teknologjise ka lidhje të ngushtë me zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit rural? Ndikojnë politika stimuluese të qeverisë për sistemin e tatim taksave në zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit rural? Ndikimi i legjislacionit për Zhvillimin e zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit rural; Politikat qeveritare në fushën e zhvillimit të infrastrukturës ndikojnë zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit rural? Politikat qeveritare dhe legjislacioni në lidhje me IHD në Shqiperi ndikojnë në zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit rural?
Natasha Hoda( Sala)
76
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri
Politikat qeveritare dhe legjislacioni në lidhje ruajtjen e mjedisit ndikojnë në zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit rural? Pyetjet e mëposhtme përcaktojnë ndikimin e mjedisit në zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit rural: Burimet natyrore si pozita gjeografike, kushtet klimaterike, bukurit natyrore, ndikojnë në zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit rural? Mjedisi kulturor si trashegimia unike, kultura dhe historia, organizimi i eventeve lokale (festivali i bjeshkës), garat tradicionale etj, ndikojnë në zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit rural? Infrastruktura (rrugët, aksesi, sistemi shëndetësor, shërbimet publike, furnizimi me ujë, energji, etj.) ndikojnë në zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit rural? Cilesia e akomodimit, akomodimi tradicional (autenticiteti dhe traditat e zonës), cilesia dhe variteti i ushqimit tradicional ndikojne në zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit rural? Disponueshmëria e një sistemi efektiv bankar dhe financiar, disponueshmëria e shërbimeve shëndetësore ndikojnë në zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit rural? Pastërtia dhe higjena e përgjithshme, cilësia dhe pastërtia e ujit të pijshëm, cilesia e ajrit, qetesia akustike ndikojnë në zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit rural? Evoluimi i informacionit dhe komunikimit si njohuritë dhe informacioni rreth destinacionit, disponueshmëria dhe aksesi ndikojnë në zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit rural? Siguria (probabiliteti i ngjarjeve kriminale), siguria e turistëve, siguria e aktiviteteve që zhvillohen (higjena e pishinave, cilësia e punimeve dhe materialeve në hotel, kuzhinë,) ndikojnë në zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit rural? Leverdishmëria e dyanëshme ekonomike si e mikpritesve dhe e turisteve ne lidhje çmimet e mallrave të përdorimit të përditshëm, i transportit, çmimi i akomodimit etj krahasuar me vendet fqinjë, ndikojnë në zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit rural? Sjellja e punonjësve të administrates publike si dhe mikpritja në përgjithësi, ndikojne ndikojnë në zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit rural? Kryerja e vlerësimeve të impaktit social dhe mjedisor si bazë për ndikojnë në zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit rural? Pyetjet e mëposhtme përcaktojnë ndikimin e dimensionit kulturor në zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit rural: Mendoni se vlerësimi i diversiteti kulturor në kohët moderne ka ndikim në zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit rural? Mendoni se njohja e kulturave të popujve që përfaqësojnë turistët e zakonshëm ka ndikim në zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit rural? Mendoni se njohja dhe respektimi i fesë së turistëve që vizitojnë këto zona ka ndikim në zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit rural? Kultura dhe historia-trashëgimia unike e zonës a është terheqëse për turistet dhe a ka interes nga ana e tyre për ta njohur në thellësi? A kanë qënë të gatshëm turistët për të marre pjesë në cermonitë tradicionale të organizuara në zonën tuaj dhe a janë kthyer përsëri për te marrë pjesë dhe të shoqëruar nga pjesëtar të tjerë? Mendoni se mënyra e të kënduarit, përdorimi i veshjeve tradicionale, mënyra e të ushqyerit, ritualet e dasmave dhe vdekjeve janë tërheqëse për turistët e huaj. Natasha Hoda( Sala)
77
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri Pyetjet e mëposhtme përcaktojnë ndikimin e arsimimi dhe formimi profesional i mikpritsëve ndikon në zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit rural: A mendoni se universiteti sot nxjerr specialist të aftë që njohin shumë mirë zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit rural? Profili profesional i specialistëve të turizmit është i domosdoshëm dhe ndikon në zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit rural? Profili profesional i specialisteve të turizmit ka nevojë të diversifikohet në drejtim të guidistëve dhe ndikon në zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit rural? Trajnim profesional i specialistëve të turizmit është i domosdoshëm dhe ndikon në zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit rural? Implementimi i strategjive të përshtatshme të zhvillimit të burimeve njerëzore është i domosdoshëm dhe ndikon në zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit rural? Zhvillimi i programeve trajnuese bazuar në nevojat specifike të sektorit të turizmit është i domosdoshëm dhe ndikon në zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit rural? Financimi i institucioneve arsimore për ofrimin e programeve formuese e trajinuese sipas nevojave të sektorit dhe konsulencë individuale të kompanive të turizmit ndikon në zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit rural? Përforcimi i imazhit të destinacionit si një destinacion turistik ka nevoje per eksperienca ne vite i specialisteve te marketingut dhe ndikon në zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit rural? Gjithashtu duke qëne se në këtë punim zënë një vend të veçant edukimi dhe formimi profesional i prospekteve specialist të mirfilltë të fushës, kam hartuar dhe një pyetësor me problematikën e rolit të universitetit sot në krijimin dhe formimin e specialistëve të ardhshëm që shoqërohet me pyetësorin e mëposhtëm të përbërë nga tetë pyetje. A do të përshkruanit evoluimin e edukimit të specialisteve të turizmit shumë të mirë? A do të vlerësonit ndikimin e teknologjisë, globalizimit në evoluimin e edukimit shumë të mirë? A do të vlerësonit “hendekun” midis përgatitjes gjatë shkollimit dhe tregut të punës, shumë të mire? A janë të informuar studentët mjaftueshem për mundësitë që ofron profesioni specialistëve të turizmit? A do ta vlerësonit interesin e studentëve gjatë orëve të leksioneve dhe seminareve shumë të mire? A janë realizuar pritshmëritë tuaja në lidhje me arritjet dhe rezultatet e studentëve? Ai plotëson mjaftueshem departamanti i turizmit pritshmëritë dhe kërkesat e biznesit për studentët si specialist te ardhshëm? Mendoni se programi i departamentit turizmit është në të njëtën linjë me tregun e punës? 3.6.5. Rendi i pyetjeve të instrumentit të anketës Një nga metodat kryesore të mbledhjes së të dhenave është konsideruar dhe anketa. Referuar Bowlling dhe Lee , mënyra e administrimit të pyetësorit dhe projektimit mund të ketë një ndikim serioz në cilësinë e të dhënave në mënyra të ndryshme të tilla si, mënyrën e kontaktimit të të anketuarit dhe mënyrën e administrimit të pyetësorit dhe pyetjeve në anketë (Bowling, 2005 cituar nga Lee S, 2009, ). Shumë autorë i kanë kushtuar vëmendje të madhe caktimit të pyetjeve të pyetësorit, sepse ata besojnë se kjo mund të ndikojë në përgjigjet e pjesëmarrësit (Shuman dhe Natasha Hoda( Sala)
78
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri Presser, 1981). Në lidhje me këtë Miller et al (1976), rekomandon që pyetësori duhet të fillojë me disa pyetje të lehta për tu përgjigjur, për ti inkurajuar të paarsimuarit në përfundimin e të gjitha pyetjeve të sondazhit. Refreruar Dillman, pyetjet e pyetësorit janë grupuar në seksione të cilat janë të lidhura logjikisht me njeri-tjetrin, në mënyrë që të bëjë më të lehtë finalizimin dhe marrjen e një formati të ngjashëm përgjigje (Dillman D., 2008). Në një studim që Lee S, (2009) ka kryer në lidhje me pyetësorët thekson se,”Eshtë e nevojshme futja e pyetjeve specifike, për të shmangur shtrëmbërimet e përgjigjeve, para pyetjeve të përgjithshme”. Kjo mënyrë përdoret sepse pjesëmarrësit kanë tendencë të ushtrojnë më shumë përpjekje dhe të shfaqin më shumë interes në pyetjet e përgjithshme, nëse ato vijojnë pas atyre specifike (Kaplan, C., Hilton, J., Park-Tanjasiri, P., Perez-Stable, E. (2001), fq .465).
3.7. Zgjedhja e mostrës 3.7.1 Mbulimi dhe gabimet e mbulimit Kur bëjmë një studim kemi një target grup të caktuar në mëndje, nga i cili do të percaktojmë dhe mostrën. Për të tërhequr një mostër nga target grupi i caktuar , është e nevojshme të tërheqim një mostër model , sipas Dillman, kjo mund të jetë një listë e anëtarëve të popullatës target, për shembull, një listë e të gjithë anëtarë të një organizate të caktuar, apo regjistri i të gjithë banorëve të një zone të caktuar (Dillman, 2008). Nga ana teorike dhe praktike njihet mundësija e gabimit në përcaktimin e mostrës në një studim çfardo. Gabimi në marrjen e mostrave mund ndodhë edhe sepse vetëm një mostër e popullsisë është zgjedhur në vend që të merret e gjithë popullsia, pasi kjo është e pamundur. Autori Lohr ka trajtur marrjen e mostrave si dhe marrja e mostrave gabim (Lohr, 2009). Kur në marrjen e mostrave është përdorur rasti i thjeshtë dhe teknikat standarde statistikore mund të përdoren më thjeshtë, megjithatë kur kemi skemat më të komplikuara të mostrave të përdorura, teknikat standarde statistikore nuk japin vlera të sakta, pra teknika më të komplikuara statistikore duhet të përdoren. Metodat komplekse për analizën e studimit janë diskutuar nga Chang Ch., Butan F., (2012). Gabimi në marrjen e mostrave mund të kontrollohet me anë të mostrave që janë të mëdha e të mjaftueshme për të pasur rezultate në saktësin e kërkuar. Numri i të anketuarve që nevojiten për përqindjet e vlerësuar duhet të llogaritet me një preçizion të specifikuar (Chang Ch., Butan F., 2012).
Figura 3.7 ’’Pika e nisjes ’’së sondazhit te kërkimit (burimi
Natasha Hoda( Sala)
Dillman, et al 2008) 79
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri Në figurën e mësipërme paraqiten në formë grafike etapat fillestare që ndiqen për mbledhjen e të dhënave, pra kjo figurë përbën gurin e themelit të këtijë procesi, vetëm kur këto themele janë të ‘’gurta’’ të dhëna janë mbledhur me cilësi të lartë dhe mund të përdoren në përpunimin dhe analiza të mëtejshme. 3.7.2 Gabimet e përgjigjes dhe mospërgjigjes dhe shkaqet e mospërgjigjes Gjatë procesit të anketimit mund të ndodhi që të kemi dhe pjestar të mostrës të cilët refuzojnë të përgjigjen. Mospërgjigja mund të klasifikohet si paaftësia e intervistuesit për të marrë të dhëna për të gjitha njësitë e mostrës dhe për të gjitha pyetjet. Në përgjithësi hasim dy lloje të mospërgjigjes gjatë procesit të anketimit, mospërgjigje si rezultat i refuzimit dhe mospërgjigje si rezultat i moskontaktimit. Mospërgjigjia gjithashtu mund të klasifikohet si dështim për të marrë ndonjë informacion nga një mostër.(Lahio, Lynn (1999) ofron një pasqyrë të gjerë mbi mospërgjigjet dhe gabimet e mospërgjigjeve, gabimi i mospërgjigjes në studime ndër-kulturor ndeshet me shumë sipas, De Leeuw et al (2003). 3.7.3 Zgjedhja e mostrës Një nga elementët kryesor në hartimin e metodologjisë se studimit është konsiderura mostra, sepse ajo është përshkruar si "një pjesë e popullatës së synuar dhe e zgjedhur me kujdes për të përfaqësuar gjithë popullatën" (Blumberg B; Cooper D.; Schindler, 2005). Ndërkohë, Berger et al (2006) sigurojnë një përkufizim të përgjithshëm për një kampion, si: "një njësi e grupit, përqindja e materialit, vëzhgime të marra nga një koleksion i madh i njësive, sasitë e materialeve apo vëzhgimet që shërbejnë për të dhënë informacion, të cilat mund të përdoren si bazë për marrjen e një vendimi në lidhje me sasi më të mëdha". Për të tërhequr një kampion të një popullate, për këtë studim janë zbatuar parimet e Berenson dhe Levine (1988) si më poshtë: Së pari, do të duhej kohë për të studiuar dhe analizuar listën e popullsisë që kanë lidhje me zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit dhe faktorëve që ndikojnë në të. Së dyti, do të ishte shumë e vështirë, do të kërkonte shumë kohe, pra do ishte me shumë kosto dhe joefikase për të marrë në studim të gjithë popullsinë e synuar. Ndërsa Blumberg et al, (2005) ka shtuar tre arsye më shumë për marrjen e mostrave si, saktësia më e madhe të rezultateve, shpejtësia më e madhe e mbledhjes së të dhënave dhe disponueshmëria e elementëve të popullsisë. Prandaj, është e rëndësishme të përcaktojmë një model mostër dhe llojin e mostrës që është përdorur për të përcaktuar kampionin e studimit. Korniza e kampionit do të jetë një përzgjedhje nga të gjithë aktorët dhe subjektet, të cilët janë marr në studim. Reaferuar Czaja dhe Blair, marrja e mostrave është një proces thelbësor i përzgjedhjes së subjektit të hulumtimit (elementë) nga një popullësi e caktuar, në bazë të kritereve të veçanta (Czaja dhe Blair, 2005). Në mënyrë që të kuptohen ndryshimet ndërmjet faktorëve në lidhje me rolin e tyre në zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit, është zgjedhur një kampion në bazë të peshës dhe në lidhje me pyetësorin, është ruajtur shpërndarja sipas peshës specifike të shpërnadrjes së familjeve, bizneseve dhe peshës së tyre në vëllimin e të ardhurave dhe numrin e individëve të anketuarve. Mundësia e zgjedhjes së mostrave është e ndryshme nga mostra e thjeshtë e rastit, në të cilën çdo element në popullatë e ka të njëjtë mundësinë e përzgjedhjes, si çdo subjekt tjetër dhe në të cilat zgjedhja e një elementi nuk ndikon në shanset e ndonjë elementi tjetër duke u zgjedhur (Berenson dhe Levine,). Sipas Blumberg (2005), komoditeti në marrjen e mostrave, zakonisht është metoda më e lehtë dhe më e lirë e mbledhjes së të dhënave. Një mundësi për të zgjedhur një mostër është një teknikë e njohur që mundëson hulumtuesit të nxjerrin konkluzione statistikore, nga një mostër, për një njësi disa herë më të madhe pra për një popullat të tërë. Prandaj, një tjetër hap që duhet sqaruar para Natasha Hoda( Sala)
80
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri përcaktimit të madhësisë së mostrës është të përcaktohet madhësia e popullsisë dhe karakteristikat, nga të cilat është zgjedhur kampioni ose mostra. Numri i njësive të mostrës është përcakuar nga popullsia mbi bazën e së cilës do të kryhet analiza e përshtatshme statistikore, e cila duhet të jetë e përshtatshme për përgjigjen e problemit të kërkimit (Collis dhe Hussey, 2003, fq.19). 3.7.4. Përcaktimi i popullsisë nga e cila do të tërhiqet mostra Në rastin tone një popullsi përfshinë të gjitha subjektet që janë të kategorizuar në një nga grupet e mëposhtme, Specialist të fushës (agjensi turistike, pedagog të universiteteve, student te degës hoteleri-turizëm, ish student të kësajë dege, etj), banorët rezident, turistet vendas dhe turist të huaj, në përgjithësi popullsia e përcaktuar është grupuar si : Specialist të fushës Banor rezident Turist të huaj Turist vendas 3.7.5. Madhësia e mostrës dhe kriteret e përcaktimit të sajë Përcaktimi i madhësisë së mostrës është një pikë e rendësishme në të gjitha llojet e studimeve shkencore. Scholfield (1996) shpjegon se shpeshherë lidhja midis madhësisë së mostrës dhe madhësisë së popullsisë është keqkuptuar. Për këtë arsye, përcaktimi i madhësisë së mostrës është konsideruar si një nga elementët më të diskutueshëm në hulumtim, pra procedurat e projektimit dhe marrjen e mostrave për shumicën e studimeve janë jo të thjeshta. Marrja në studim e gjithë popullatës do të çonte në konkluzione mbase më të sakta por do kërkonte pafundësisht kohe dhe kosto, nga anën tjetër, një kampion i vogël nuk mund të jap rezultate të sakta, gjë e cila do të ndikojë në vlefshmërinë dhe besueshmërinë e hulumtimit. Autori (Fisher C., 2008, 42) ka studiuar madhësinë optimale të kampionit që mund të përfaqësojë një pjesë të popullsisë dhe të sigurojë një nivel të besimit, por autorë të shumtë kanë propozuar ide të ndryshme për përcaktimin e madhësisë së kampionit që do të merrej në studim. Për shëmbull Comfrey dhe Lee (1992), kanë sugjeruar udhëzime të përafërta në lidhje me përcaktimin e madhësisë së përshtatshme të një kampioni. Megjithatë, autorë të tjerë, të tillë si Nunnally dhe Bernstein (1978) sugjeruan sundimin e raportit të gishtit të madh, me të cilin numri i subjekteve të raportit duhet të jetë të paktën 10:0.1. Në veçanti, kur supozimet statistikore janë shkelur, ekziston mundësija që testi statistikor mund të jetë i pasaktë, pra kemi të bëjmë me gabime të lloji I ose të llojit të II (Kim F. Nimon (2012, pg.1). Statistika na ofron formula nga më të ndryshmet të cilat mund të përdoren për gjetjen e numrit të kampionit i cili do të pëfaqësojë të tërën. Ekuacioni më i përdorshëm për gjetjen e numrit më të pranueshëm të mostrës, i cili është përdorur nga shumë studiues midis tyre unë po përmend Bell e Bryman (2003), (citauar nga Alshurideh, et al 2012. p. 366) është: n = (N/ (1+N* e2 ) Ku: - n = masa e mostrës ; - N = masa e popullsisë ; - e = marzhi i gabimit ne %. Atëherë bazuar te numri i pergjithshëm i popullsisë të zonës së studimit që lidhet me ZhQTR por dhe specialist të fushë dhe turist qe lidhem me turizmin rural në Shqipëri në 2015, gjejm masën e mostrës duke marr e=5%, bazuar dhe te kërkuesit e mëparshëm të cilë shkallën e gabimit e Natasha Hoda( Sala)
81
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri marin 5%. Sipas Fornell(1983), madhësia e mostrës duhet të jetë mbi 50 , pra duhet që n ≥ 50. Bazuar në arsyetimin e mësipërm, masa e mostrës së përfshirë në model për këtë studim është n= 180 të anketuar. Ndërkohë po sqarojë se në total janë shpërndar 544 pyetësor, por në model janë përfshire 180 pyetësor, të plotësuar nga specialist të fushës por dhe nga banor rezident, por që kanë vite që presin turist në bujtinat e tyre. Nga 544 pyetësor të shpërndarë, u refuzuan të plotësohen 38 prej tyre. Sqarojmë se 506 pyetsor janë pëfshirë në analizën pëshkruese për të nxjerr konkluzione mbi tendencat në të ardhmen në lidhje me ofertën dhe kërkesën për produktin turizem rural në zonen e Alpeve të Shqiperisë. Norma e kthimit të përgjigjeve për pyetësorin ishte 92.83%, pra nga nje mostër prej 544 anëtarësh, kanë refuzuar ta plotësojnë pyetësorin vetem 38 prej tyre. Nëse raste me rezultatet ekstreme konsiderohen pjesë e popullsisë që provuan (që morëm ne kosideratë) atëherë një mënyrë për të shmangur këtë ekstremitet është që të shmangim nga modeli grupin e zgjedhur (Dawn Huber Roberto A. Horn & William Martin p 4,2008).
3.8. Metodat e përdorura në këtë kërkim 3.8.1. Analiza dhe përpunimi i të dhënave të instrumentave të vrojtimit. Të dhënat e grumbulluara nga instrumentat e vrojtimit, u regjistruan në një database të veçantë për analizën përkatëse kompjuterike, mbi bazë e të cilave do të bëhet interpretim dhe argumentimin e gjetjeve kryesore të studimit. Për përpunimin e të dhënave do të perdoret programi statistikor SPSS 17.0, ku do të përdorim metodat e alternuara për të mënjanuar sa më shumë të jetë e mundur gabimin në pasqyrimin e realitetit. Në bazë të shpërndarjes së të dhënave, do të fokusohemi kryesisht tek analiza e regresionit linear dhe tek multimetoda trekëndëzimit (triangulation), metode e cila bën të mundur mënjanimin e ndonjë mangësie që mund të buroj nga përdorimi i rastit studimor. Për të vlerësuar varesinë statistike mes variablave të marr në studim do të përdoret analiza e regresionit linear, por do të përdoret dhe analiza e korelacionit dhe ajo e variacionit perfaqesuar nga ANOVA. Sipas Bexhani E., analiza e korelacionit ka si qëllimi përcaktimin e fuqisë së lidhjes lineare mes variablave, ndërsa koeficientët e regresionit tregojnë ndryshimin e ý mesatar, kur ndryshorja përkatëse ndyshon për një njësi dhe faktorët tjerë mbahen konstantë (Bezhani E., 2014). Një dallim i theksuar mes këtyre dy analizave është se në analizën e regresionit, variabli i varur është i ndryshueshëm, ndërsa variablat e pavarura supozohen fikse. Nga ana tjetër, në analizën e korelacionit nuk bëhet dallimi, variabël i varur variabël i pavarur, por të dy variablat merren si të rastësishme. Në disa raste, mund të ndodhë që llogaritja e regresionit të bëhet pa praninë e konstanteve. Këto regresione, paraqitjen grafike do ta kenë nga origjina, kurse vlera e konstantes është zero. Modeli shumëfaktorial mund të përmbajë variabla pozitive ose variabla kategorik, por e rëndësishme është që modeli të përfshijë dy ose më shumë variabla, pasi nuk do jetë korrekte nëse marim një variabel të varur dhe një të pavarur kur studiojmë një fenomen të gjerë dhe flasim për regresionin e shumfishtë. Në klasifikimin e variablave do të bazohemi te variablat dummy (0:1), ose ndryshe quhen edhe si variabla kategorike, binar, cilësor, nga që këto variabla tregojnë praninë ose mospraninë e një tipari cilësor. Modelet që kanë variabla shpjegues cilësorë, quhen ANEVA, modelet që kanë një apo më shumë variabla shpjeguese, kanë variabla sasiore, pavarësisht se mund të kenë edhe variabla cilësore, quhen ndryshe modele ANEKOV, pasi këto variabla nuk mund të kuantifikohen në një shkallë kardinal. Duhet të theksojm se lineariteti nuk është forma e vetme e mundshme për të paraqitur raportin mes variablave. Në raportin ndërmjet variablave, nuk do të Natasha Hoda( Sala)
82
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri kemi vetëm formën funksionale lineare ashtu si e kemi përmendur më sipër, por në bazë të lidhjes së variablave me njeri–tjetrin, do të kemi funksione të formës jo-lineare, të vlerësuara nga studiuesi si: log-log, lin-log, log-lin, kuadratik, kubik dhe eksponencial. 3.8.2. Metodat cilësore e kërkimit Referuar Patton në lidhje me metodën cilësore në kërkim, kjo metodë është zhvillimi, vlefshmëria e koncepteve që na ndihmojnë të kuptojmë dhe vlerësojmë, fenomenet sociale në premisa natyrale, duke vënë theksin më së shumti tek opinionet dhe eksperiencat e gjithë pjesëmarrësve, në mënyrë që të skicojë rrugët e përmirësimit të jetës njerëzore. (Patton, 2002, fq. 456). Bazuar te Muent, në mënyrë që të bëhet e mundur krahasimi midis faktorëve të ndryshëm, autori (Muent), ka përdorur teknika multivariate të analizimit të të dhënave, për të kuptuar marrëdhëniet ndërmjet variablave dhe modeleve të adoptuara nga studimet e sistemeve të informacionit kontabël dhe faktorëve që ndikojnë në rritjen e cilësisë (Muent, 2000). 3.8.3. Analiza e regresionit me variablat kategorik (RADV) Metoda RADV i klasifikon të dhënat në shifra në tre grupe, performancë të lartë (1,0), performancë mesatare (0,0), dhe performancë e ulët (0,1) (Sellers TH., 2013). Bazuar në këtë skemë kodimi, për çdo atribut janë marrë dy koefiçientë të regresionit, një për të matur ndikimin kur atributi i performancës është i ulët, dhe një tjetër kur atributi i performancës është i lartë. Nëse koefiçienti pozitiv është dukshëm më i madh se koefiçienti negativ, atëherë atributi është i lidhur me faktorin emocionues. Nga ana tjetër, nëse koefiçienti negativ është dukshëm më i madh se koefiçienti pozitiv, atëherë atributi i shërbimit është i lidhur me faktorin themelor. Së fundi, nëse koefiçienti pozitiv dhe negativ janë relativisht afër, atëherë atributi i shërbimit është i lidhur me faktorin e performancës. Kjo metodë është provuar që është një metodë e besueshme për klasifikimin e variablave (Sellers TH., 2013), në krahasim me metodat e tjera. Gjithashtu kjo metodë, është një qasje e dobishme, pasi ajo bazohet në të dhënat e pyetësorit. Të gjitha këto argumente tregojnë se analiza e regresionit me variablat kategorik, duket një metodë më e përshtatshme në aplikimet e botës reale. Kjo metodë mund të kryhet për një mostër. Për t'iu përmbajtur këtij problemi, praktikuesit zakonisht përdorin metodat statistikore (Wood Ph, 1994) të tilla si analiza e regresionit dhe ekuacioni modelimi strukturor i ekuacionit (SEM). 3.8.4. Metoda indirekte për nxjerrjen statistikisht të rëndësisë Në këtë metodë, rëndësia e variablave është llogaritur nga ndikimi i variablave të pavarur në zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit rural . Më pas, të dhënat analizohen me një prej metodave statistikore (analiza e regresionit të shumëfishtë ose modelimit strukturor i ekuacionit), duke normalizuar vlerësimin dhe duke përdorur modelin e katrorëve më të vegjël të pjesshëm (Xu, 2002). Prandaj, rezultatet e dala nga këto metoda indirekte, mund të ndryshojnë nga metodat e drejtpërdrejta. Për qëllime të matjes së rëndësisë atribut, duke përdorur metodën indirekte, ne kemi përdorur analizën e regresionit të shumëfishtë. Metoda thjesht kthen mbrapsht vlerat e variablave të pavarur kundrejt variablit të varur, zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit rural. Sipas literaturës, analiza e regresionit të shumëfishtë, është një mjet i përshtatshëm për matjen e rëndësisë së variablave. Natyra statistikore e kësaj qasjeje e bënë atë një teknikë analitike të përshtatshme. Një nga avantazhet e analizës së regresionit është se metoda ofron një model për të Natasha Hoda( Sala)
83
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri gjithë atributet dhe formon një vlerësim të përgjithshëm. Problemi kryesor me këtë qasje është multikolineariteti midis variablave të pavarur. Ekuacioni i regeresionit të shumfishtë do ketë trajtën e mëposhtme: ZhQTR = α0 + α1 X1 +... + αn Xn + ε 3.8.5. Përdorimi i metodat statistikore për matjen e lidhjes midis faktorëve dhe zhvillimit të qëndrueshëm të turizmit rural 3.8.5.1. Analiza e regresionit të shumëfishtë me variablat kategorik Variablave kategorik janë grupuar në dy grupe, grupi i parë i variablave të cilësuara si atribute themelore dhe grupi i dytë të cilësuara, si atribute emocionuese. Vlerësimet e nivelit të atributit janë rikoduar si (0,1) për vlerësime të ulëta, (0,0) për vlerësime mesatare dhe (1,0) për vlerësime të larta. Si rezultat, do të merren dy koefiçient të regresionit. ZhQTR = α0 + α1An1 x kategorik1An1 + α2An2 x kategorik2An2 + … +α1An1 x kategorik1An1 + α2An2 x kategorik2An2 Ku ZhQTR është zhvillimi i qëndrueshëm i turizmit rural dhe (n) është numri i variablave që ndikojnë te zhvillimi i qëndrueshëm (n = 4), kategorik1 tregon nivelin më të ulët të zhvillimi të qëndrueshëm, kategorik2 tregon nivelet më të larta të zhvillimit të qëndrueshëm, 1 është rënia në rritje e zhvillimi të qëndrueshëm lidhur me nivelet e ulëta të zhvillimi të qëndrueshëm, dhe 2 është rritja në rritje e zhvillimi të qëndrueshëm dhe që lidhet me nivelet e larta të zhvillimit të qëndrueshëm . Në këtë rast, analiza e regresionit të shumëfishtë mund të jetë e papërshtatshme nëse multikolineariteti është i lartë brënda variablave të pavarura. 3.8.5.2. Modelimi i Ekuacionit Strukturor (SEM) Nga të parët kërkues që ka zhvilluar konceptin e modelimit të ekuacionit strukturor është (Wright, 1934), kjo teknikë fillimisht është njohur si teknika e analizës së rrugës kritike dhe pastaj përdorimi i saj vazhdoji në formën e analizës së modelimit të ekuacioneve strukturore (SEM) (Yamin, 2009). Modelimi i ekuacionit strukturor (SEM) është një teknikë statistikore për përcaktimin e marrëdhënieve rastësore, duke përdorur një kombinim të të dhënave statistikore dhe supozimeve cilësore rastësore. Me pak fjalë, SEM është një teknikë e modelimit shkakpasojë që ofron llogaritje numerike sasiore të marrëdhënieve midis variablave. Metoda mund të përdoret për dy qëllime: (1) miratimin e marrëdhënieve rastësore të bazuara teorikisht, dhe (2) parashikimin i variablave të fshehura. Shumë studiues sugjerojnë se në modelimin ekuacionit strukturor, mund të kryejmë tre aktivitetet në të njëjtën kohë si: 1- Kontrolli vlefshmërisë dhe besueshmërisë së instrumentit (ekuivalent me analizën e faktorëve konfirmuese), 2- Testimi i marrëdhënieve në mes të modeleve të variablave të fshehur (Ekuivalente të analizës së rrugës), 3- Pëfitojmi i një modeli të dobishëm për parashikim (ekuivalente me modelet strukturore apo analizën e regresionit). Arsyet kryesore pse përdoret Modelimi Ekuacionit Strukturor (SEM ) janë dy: (1) Modelimi i ekuacioneve strukturore (SEM) ka aftësinë për të vlerësuar marrëdhëniet në mes të variablave që janë shumëfish në marrëdhënie. (2) SEM ka aftësinë për përshkruajnë modelin e marrëdhënieve mes konstruktit të fshehur dhe variablave të dukëshme ose variablat indikator.
Natasha Hoda( Sala)
84
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri
Tabela 3.2 Tabela e konstrukteve të ndërtuara nga SEM (Burimi: Autorja) Me fjalë të tjera, SEM është një model statistikor që shpjegon lidhjen midis variablit të varur dhe të pavarur. E ngjashme me ekuacionin e regresionit të shumëfishtë, teknika shqyrton strukturën e lidhjeve të shprehura në një seri ekuacionesh. Së fundmi mund të themi se modelimi i ekuacioneve strukturore (SEM) vlerëson marrëdhëniet e njëkohshme dhe të shumëfishta midis disa variablave të varura dhe të pavarura, qofshin këto variabla të matshëm, qofshin variabla të fshehtë të cilët nuk mund të maten në mënyrë të drejtpërdrejtë, por mund të shprehen si funksion i variablave të matshëm.
Natasha Hoda( Sala)
85
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri
KAPITULLI IV 4-ANALIZA E TË DHËNAVE DHE GJETJET Në këtë kapitull janë paraqitur proçedurat dhe rezultatet nga përpunimi i të dhënave për të gjithë variablat së bashku si dhe për secilin në veçanti, për të përpunuar të dhenat është përdorur programin SPSS 17. Fillimisht është bërë një analizë e hollesishme e literaturës së studiuar në lidhje me Zhvillimin e Qëndrueshëm të Turizmit Rural dhe variablave të marra në studim dhe me pasë është kaluar në analizën e të dhënave. Një vend të veçant në këtë kapitull zë trajtimi i çështjeve të normalitetit, linearitetit, kolinearitetit dhe multikolineariteti (duke treguar korrelimin që ekziston midis konstrukteve të ndërtuara, i cila nuk mund të shmanget, por konsiderohet), pra multikolineariteti është i pashmangshem por e rëndësishme është të jetë brenda kufijëve të lejuar. Më tejë është vazhduar me zhvillimin e modelit të ekuacionit strukturor (SEM), duke treguar ndërtimin e konstrukteve nga pyetjet përkatëse. Ndërtimi i konstrukteve rrodhi pas analizës konfirmuese faktoriale, në të cilën jo vetëm u përcaktuan faktorët që i përkasin variablave të marra në studim, por duke përdorur regresionin e thjeshtë linear (për të matur ndikimin qe secili variabel i pavarur mar veçmas ka mbi variablin e varur), regresionin e shumëfishtë (i cili është perdorur për të përcaktuar ose matur rendësinë relative të secilit variabel të pavarur ne ndikim te zhvillimi i qëndrueshem i turizmit rural), regresionin ligjistik, u vlerësuan parametrat për të konfirmuar lidhjet ndërmjet modelit dhe konstrukteve. Në vazhdim u kryen testimet e nevojshme nëpërmjet regresioneve të mësipërme për të konfirmuar rëndësinë e konstrukteve në model. Duke përdorur analizën hap pas hapi u arrit në ndërtimin e një modeli në të cilin të gjithë variablat e marr në studim janë të rëndësishëm. Nëpërmjet krahasimit të treguesve statistikorë dhe me ndihmën e statistikës përshkruese, u identifikua ndikimi i katër i variablave të perfshirë në model. Në këtë mënyrë, kemi identifikuar dhe argumentuar faktorët që ndikojnë në Zhvillimin e Qëndrueshëm të Turizmit Rural, duke përcaktuar peshën e seclit variabël të pavarur te variabli i varur. Në pjesën e fundit janë paraqitur gjetjet përmbledhëse të testimit të hipotezave, krahasimit të treguesve statistikorë dhe gjetjet përmbledhëse të lidhjeve ndërmjet konstrukteve dhe modelit.
4.1. Metodologjia e Rastit Studimor (Thethi, Vermoshi, Valbona) Pjesë e rëndësishme e metodologjisë së përdorur në këtë hulmutim është rasti studimor i cili megjithë ndonjë kufizim (si psh. mund të prodhojë një raport të gjatë ose mund të ndikohet nga paragjykimet e studiuseve), është cilësuar i rëndësishëm dhe është përdorur nga shumë autor (Pearce et ,al 1996, Miles, huberman, Yin, etj.) për kërkimet në fushën e turizmit, në skencat sociale e politike, etj. Një metodë e propozuar në literaturën e shkencës shoqërore që mund të kapërcejë disa nga kritikat e paragjykimeve të studiuesëve ne lidhje me rastin studimor është perdorimin i trekendezimit ( 'triangulation'). Thelbi i metodologjisë së rastit të studimit është triangulation, kombinimi në nivele të ndryshme të teknikave, metodave, strategjive, apo teorive. Unë besojë se rastet e studimit të zhvillohen përmes zotërimit të kombinime të tilla ka then Johansson ( R. Johansson 2003). Triangulation ofron një mënyrë e rëndësishme për të siguruar vlefshmërinë kerkimore të rastit të studimit. Duke i kombinuar (ose trekëndëshimin) një gamë të Natasha Hoda( Sala)
86
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri metodologjive, përfshirë ato cilësore dhe sasiore, paragjykimet në lidhje me rastin studimor do të neutralizohen dhe do të sigurohet një konvergjencë e rezultateve të arritura (Creswell, 1994). Një rast mund të zgjidhet bazuar në një qëllim, për shembull, per te siguruar informacion të pasur, kritik, unik, ose ekstreme (në krahasim me rastet e zgjedhur në kuadër të një strategjie mostër përfaqësuese të përdorura në hulumtim correlacionale) (Stake 1995 Patton 1990). Metodologjia realiste e kerkimit mbi bazë rasti studimor cilësor është proçes i orientuar dhe nuk meret me mardhenien shkak pasojë, por me tendencat thelbësore (Bhaskar 1978; Tsoukas 1989). Ky studim ka marr në shqyrtim rastin e Thethit, Vermoshit dhe Valbonës, më poshtë do të trajtojmë secilin rast më vete, duke vënë në dukje të perbashketat dhe të veçantat që kanë këto tre “oaze” me bukuri natyrore të paperseritshme dhe shumë të favorshme për zhvillimin e turizmit rural. Të tre keto raste të mara në studim perfaqësojnë me se miri Alpet e Shqiperisë. Mundësitë që ofron pjesa veriore e vendit tonë, natyra e bukur e bjeshkëve të namuna, janë një joshje e madhe për zhvillimin e turizmit në ato zona, por gjithashtu edhe një mundësi e një rezervë e madhe ekonomike për zhvillimin e popullsisë rurale. Ky zhvillim ekonomik do të ndihmojë nga ana e tij në ndryshimin e mentalitetit të banoreve të zonave rurale që të vlerësojë më shumë ruajtjen e mjedisit, mirmbajtjen e banesës ku ata jeton, dhe të krijojë një ide të re për rëndësinë që ka zhvillimi i turizmit në këto zona si burim i rëndësishëm i të ardhurave. 4.1.1 Rasti i Thethit prezantim i fakteve dhe nevojave për ndërhyrje Thethi është një fshat i mrekullueshëm në rajonin e Shkodrës, në Veri të Shqipëria dhe është i vendosur në mes të majave të maleve Shalës dhe është po thuaj i izoluar në kohën e dëborës. Edith Durham, një udhëtare e famshëme angleze dhe shkrimtar e Ballkani, vizitoi zonën e Thethit në vitin 1908. Ajo shkroi ne lidhje me izolimin e tijë: "Unë mendoj se nuk ka vend ku jetojnë njerëzit që më ka dhënë një përshtypje të shkëputjes së mrekullueshme nga e gjithë bota perveç Thethit‘’. Ne legjenda thuhet se Thethi është themeluar 400 vjet më parë nga 6 vëllezër. Pjesë të veçanta të fshatit mbajnë akoma emrat e këtyre vëllezërve. Në një prezantim në Shoqatën Ndërkombëtare të Kërkimeve të Paqes, Antonia Young, një antropolog i cili ka marrë pjesë në një projekt kërkimor në luginë Shalë në 2005, sugjeroi këtë 'perceptimi i lidhjeve të familjes' mund të jetë shpjegimi për nivelet jashtëzakonisht të ulët të konflikteve të brendshme dhe gjakmarrjes në Theth. Sipas banorëve kryesisht katolike të Thethit, fshati u themelua si një strehë për të shpëtuar konvertimin në Islam nga osmanët. Thethi të ofron një natyrë kurative dhe pamje të papërseritshme, ndërkohë në Theth gjenden disa objekte me vlera historike që datojnë që nga viti 1892, e tillë është kisha e fashatit, kjo kishë është restauruar në vitin 2004-2006, nga disa banor të Thethit që kanë emigruar në SHBA. Objekte me vlere historike dhe me interes për turistet vëndas dhe të huaj janë dhe Kulla e Ngujimit e ndërtuar në fillimet e shekullit XIX, mulliri i Kolajve i cili është një ndërtim i vogël dhe shumë i thjesht me gur dhe dru, por që ka kryer fuksion të rëndësishme për bluarjen e drithrave, ky mulli është restauruar nga Agjensia e Zhvillimit te Zonave Malore (MADA) ne vitin 2012, dhe funksionon vetem per tu vizutuar nga turist dhe jo për qellime të bluarjes së drithrave. Në Theth gjëndet dhe një kanion shumë i thellë mbi të cilin gjëndet një urë druri që të çon në një tjetër bukuri të Thethit, te Ujvara nga ku uji bie në një lartësi prej 25 metrash, si dhe bukuri të tjera të cilat janë Natasha Hoda( Sala)
87
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri mahnitëse. Gjatë qendrimit në Theth në varësi të stinës turistet mund të kryejnë aktivitete të tilla si, ecje, peshkim, çiklizëm nga Kopliku në Theth ku lartësia mbi nivelin e detit është 1773 metra, si dhe përgjatë lumit Shale në Theth mund të zhvillohet alpinizmi ku mund të vizitohen shpella të ndryshme dhe me histori të ndryshme, ecje në borë si dhe hedhje me parashutë. Organizata të ndryshme kanë nderhyrë në Theth për të ndihmuar në drejtim të përshtatjes së shtëpive të banoreve për turist, UNDP së bashku me GTZ dhe MADA, kanë ndihmuar në drejtim të përmirësimit të kushteve të pritjes së turisteve dhe të trainimit të banorëve vendas, kryesisht të grave dhe të rinjëve për pritjen e turisteve. Të treja këto organizata kanë ndihmuar banorët e thethit me grante të vogla nga 2500$ deri në 5000$, për përmirësimin e kushteve të pritjes duke ruajtur tradicionalizmin e zonës, për përshatjen e shtepive të banimit për të pritur turist, si dhe nisur nga relievi tepër i thyer dhe i vështirë janë vendosur shenja dalluse nga duhet të kalohet kur ecet në pyll per të shkuar psh. te ujvara apo diku tjeter. Si rezultat i ndihmave nga organizatat e përmenduar është aritur që kapaciteti i pritjes të rritet vazhdimisht për rrjedhoi dhe numri i turisteve. Karakteristikë e turizmit në Theth është fakti që pjesa më e madhe e turisteve dominohet nga të rinj nga gjithë Evropa, por dhe nga Austria, UK dhe USA. Me gjithë nderyrjet e deritanishme, mbetet shumë për tu bërë në lidhje me infrastrukturën dhe superstrukturën. Thethi vazhdon të mbetet destinacion i larget nga Shkodra për vetëm 25 km rruge që është tepër e veshtirë dhe e pakalushme gjatë dimirit,(rruga ekzistuese është projektiuar që në vitin 1936 nga Ing. Spiro Koleka dhe u mbeshtet nga të gjithë banorët e Shkodrës). Ky segment ruge edhe pse i vogël mbete i veshtirë pasi rrezikohet nga orteqet, deri sa të perfundoi plotesisht dhe të jetë i kalushëm me automjete dhe në periudhen e dimrit kur bie borë. Edhe përse Thethi furnizohet me energji nga burimet e veta por fuqia nuk është e mjaftueshme, nuk i kalon 150 KW, bazuar në burimet e shumta hidro të Thethit, duhet të ndërhyhet në drejtim të rritjes së kapacitetit të furnizmit me energji elektrike. Ka dhe një arsyje tjetër të fortë që qeveria duhet të kujtohet se Thethi ka humbur shenjen e fundit te qyteterimit, shkollen, aty ka qenë një shkollë e nëdrtuar nga një organizatë e huaj, e cila është mbyllur. Mbetet si nevojë e domozdoshme formalizimi i turizmit ne kete zone. Edhe pse Thethi nuk ka qënë i ndikuar nga gjakmarrja e shfaqur pasi ra komunizmi e cila në zona të tjera ka qënë prezente, kanuni ka ndikuar shume per shkak të mungesës së pushtetit shtetëror dhe për rrjedhojë banorët i kan ruajtur trojet e tyre dhe i kanë trashguar ato brez pas brezi madje nuk i kan shitur kurr te një i huaj. Në këtë zonë nuk sheh kurr ndonjë polic. Mungon një sinjalistikë rrugore brenda në Theth por dhe në drejtim të frekuentimit të monumenteve historike dhe natyrore. Shpopullimi mbetet një sfidë afatgjatë, kjo pershkak të varferisë dhe mungesës së punësimit. Zhvillimi i turizmit do të çonte në krijimin e vendeve të reja të punës si dhe në rritjen e të ardhurave familjare të komunitetit rezident. Fuqizimi i furnzimit me energji elektrike, rrjeti i telefonisë si dhe me interneti përbëjn një domozdoshmëri për rritjen e standarteve të pritjes së turisteve. Mbetet domozdoshmeri krijimi i një mekanizëm të qartë dhe të thjeshtë për aktorët informalë në sektorin e turizmit për të vepruar në përputhje me rrethanat. Stimujt me kosto të ulët, të tilla si përfshirja në website-in kombëtar dhe mbështetje e shpenzimeve nga fondi i promovimit të turizmit kanë provuar të jenë efektive në shumë vende. Do të ishte e detyrueshme për sektorin privat për të nxitur formalizimin si një punë të nevojshme Natasha Hoda( Sala)
88
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri dhe të rëndësishme të shoqatave. Është fakt se në Theth prona mbi tokën nuk është e legalizuar. Shqipëria duhet të eksplorojë një larmi të madhe mekanizmash për financim (tradicionalë dhe jotradicionale) që mund të orjentohen në zonat në nevojë. Sektorët e biznesit rriten në mënyrë më të suksesshme me një kuadër rregullator që është i qartë dhe siguron që të gjithë lojtarët të luajnë me të njëjtat "rregulla loje." Aktualisht klima e biznesit te turizmit në Shqipëri është e ‘’paqartë’’. Disa prioritete do të bëjë përparime pozitive drejt ndërtimit të një klime të shëndetshme biznesi. Në terma operative Theth është i gatshëm të lëvizë përpara me ofertën e tij të turizmit. Fshati sot ka kapacitet për të pritur shumë më tepër turistë ndërkombëtarë me strehim për një natë (turistë gjatë natës) se sa ka pritur deri më sot. Edhe pse Theth nuk është gati për marketing ‘’agresiv’’ jashtë vendit, ai është absolutisht i gatshëm për të pritur dhjetra turistë aventurash shtesë, "pionierë". Numri i turistëve që vizitojnë Thethin pritet të rritet, por kjo do të sjellë disa probleme si ndotja, shtim i shkarkimeve të ujrave, të mbeturinave, zjarret e mundshme në pyjet. Prandaj do të ishte nje zgjidhje e mençur për të rigjallëruar turizmin, duke ndihmuar familjet rezidente te Theth për të përmirësuar dhe zgjeruar shtëpitë e tyre tradicionale. Ndërtimi i vendpushimet e mëdha do të kompromentojë qëndrueshmërinë në Theth, ndërkohë efekti politikes mbi turizmin e brendshëm dhe ndërkombëtar eshtë i madh. Shqipëria ka nevojë për më shumë stabilitet dhe bashkëpunim mes forcave politike dhe aktorëve privatë në mënyrë që të arrije qëllimet e saj për zhvillim më ekonomik. Banorët e Thethit po shprehen të shqetësuar rreth përpjekjeve, siç thonë ata, të disa segmenteve të politikës dhe biznesit për të tjetërsuar pronat e tyre. Ne shkrimin e tijë publicist Prelë Milani shprehet se “Thethi duhet të mbesi Theth” dhe vazhdon me tejë duke ju drejtuar thethjanëve:”Mos e shisni Thethin për biskota se nuk do ta bleni dot as me flori”. Problem evident është se banorët kanë me hipotekë tokat arë dhe jo livadhet te cilat dhe mund te ‘’uzurpohen’’ dhe te tjetersohen nga segmente të ndryshme të politikës apo bizenese që mund të bëjnë ndërtime me qëllime përfitimi, kjo nuk duhet të lejohet sidomos nga pushteti vendor i cili është dhe më afër ngjarjeve që ndodhin në Theth. Nisur nga fakti që Thethi ka klime jo shume të favorshme për bujqësi, duhet që të zhfrytëzohen në maksimum mundësit për të siguruar produktet e mundshme duke perdorur dhe sistemin e serave për të rritur sa do pak ciklin e furnizimit me produkte të prodhuara brenda zonës. Nisur nga fakti qe kjo zonë ka si prioritet turizmin, por në asnjë rast nuk duhet të lihen mbas dore sektor te tjere si bujqesia, blegtoria, bletaria, punimet artizanale, etj. të cilet janë të rendësishëm por dhe në fuksion të turizmit. Pavarësisht nga sfidat e zhvillimit të turizmit në Theth, potenciali është i madh. Banorët e rinj dhe të vjetër mund të përfitojnë nga rritja e turizmit, duke u praktikuar guida lokale turistike, ndërsa të tjerët mund të prodhojë dhe të shesë zejtarisë tradicionale si suvenire. 4.1.2 Rasti i Vermoshit, prezantim i fakteve dhe nevojave per nderhyrje Vermoshi është një entitet gjeografik dhe urban, pjesë e territorin të komunës së Kelmendit, me qendër komunale Tamaren, në rrethin e Malësisë së Madhe, rrethi me verior i Shqipërisë dhe me kufi perendimor, verior dhe lindor territorin e Malit të Zi. Vermoshi shtrihet në skajin verior të rrethit Malësi e Madhe , pjesë e alpeve të Shqipërisë. Ky fshat është 31 km larg fshatit Tamare, qëndra e komunës Kelmend. Vermoshi është i pasur me bukuri natyrore. Majat dhe shpatet e Natasha Hoda( Sala)
89
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri maleve, zbresin ëmbël mbi tabanin e sheshtë dhe të gjerë të luginës së Vermoshit duke i dhënë territorit pamjen e një stadiumi të stërmadh olimpik. Në gjirin e këtyre maleve gjenden ujvara, kanione, shpella, florë e faunë e pasur, të cilat do të mund t’i eksploroni nëpërmjet shtigjeve të shenjuara dhe me shoqërimin e guidave vendase. Komplekse arkitekturore tipike, histori, legjenda, mundësi akomodimi në bujtina dhe kampingje, njerëz mikpritës, bujar e shumë të tjera do të gjeni në Vermosh. Fshati i Vermoshit është një ndër fshatrat më të mëdhenj të Alpeve shqiptare. I gjendur në një lartësi mbi 1000 m ka mbi 100 ditë të vitit të mbuluara nga dëbora, trashësia e së cilës shkon 100-150 cm. Vermoshi ka rreth 90 ditë të kthjellta në vit dhe rreth 2000 orë diellore. Shtrihet tërësisht në luginën e lumit me të njejtin emër Vermosh, rreth 1300 metra mbi nivelin e detit . Eshtë fshat tipik Alpin me temperaturë mesatare vjetore 7.2 0 C. Livadhet dhe kullotat alpine përveç luleve dhe bimëve të tjera rrisin mbi 30 lloje bimësh mjekësore dhe aromatike si: boronica, mjedra, salepi, balsami, bliri, cermedelli, etj. Bjeshkët e Vermoshit në Seferçë, Greben dhe Vilë kanë bukuri të rralla. Nëpërmjet shtigjeve të shenjuara dhe guidave vendase do të mund të provoni përvoja të ecjeve malore të paharruara dhe të shijoni bukuritë e bjeshkëve. Në Vermosh gjendet Ujëvara e Jaçicës, e Rroshajve dhe e Gjamëve, të cilat bukurinë maksimale e shpalosin në muajt Prill-Korrik. Një ekosistem interesant karstik, monument i natyrës, është kanioni i Gërçares. Vepra interesante të ujit janë dhe shpellat karstike si shpella e Jaçicës. Pasuri kulturore e veçantë e Vermoshit është kompleksi arkitekturor tipik i zonës; shtëpitë tipike alpine 2-3 katëshe prej guri me shkallë jashtë. Gratë e këtij fshati bëjnë punime artizanale shumë të bukura prej leshi dhe punime me grep. Motivet e punimeve të tyre risjellin natyrën e bukur të Vermoshit si dhe shprehin besimin e krishterë të banorëve. Disa nga shtëpitë karakteristike të Vermoshit janë kthyer në bujtina. Festat karakteristike të këtij fshati janë me natyrë fetare dhe festohen në muajt Qershor dhe Gusht. Aktualisht nuk disponohen të dhëna statistikore të plota mbi popullsinë, por të dhënat janë marrë nga informacionet në terren. Fshati i Vermoshit ka 1300 banore dhe rreth 400 fermerë. Ka rreth 250-300 shtëpi banimi, çmimi i një dhome me 4 shtretër është mesatarisht rreth 15000 lekë. Ekziston edhe Hoteli i Vermoshit me 10 dhoma. Tendencat demografike të Vermoshit, janë për një mbajtje të popullsisë në vend. Dhe pse emigracioni solli një largim të ndjeshëm të popullsisë nga zona e Vermoshit, përsëri sytë e emigrantëve brënda e jashtë vendit, u kthyen drejt vendlindjes së tyre. Dalëngadalë, me kalimin e viteve, për vendasit u bë e qartë se një burim i rëndësishëm për të siguruara të ardhura atje, mes malesh, është turizmi. Resurset natyrore të kësaj zone janë të lidhura së bashku edhe me trashëgiminë kulturore dhe historike të banorëve vendas, duke formuar kështu , bazat më të rëndësishme për zhvillimin e turizmit. Turisti në zonën e Vermoshit mund të njihet edhe me punët e fshatarit p.sh. në përpunimin e produkteve blegtorale në të cilat fshatari vermoshas ashtu si dhe të fshatrave të tjerë alpin kanë traditë. Egzistenca e mjaft monumenteve të natyrës të me interes per tu pare nga turistet siç janë Forca e Kelmendit, Huna e Gjevices, Lisat e Gurres se Krenave, Bredhi i Kuadratit, Bliri i Vuklit. Ne Vermosh egzistenca e mjaft objekteve të kulturës tradicionale popullore, sidomos në zonën e Kelmendit gjenden disa mullinj me ujë, sharra me ujë, të punuara nga mjeshtër novator të zonës, makinat e tjerrjes së leshit të deleve, punimet e shumta artistike që mjeshtrit vendas bëjnë që të reflektohen edhe në ndërtimin e shtëpive të tyre. Pasuria e zonës me bimë medicinale të të gjitha llojeve e në mënyrë të veçantë e boronicës e luleshtrydhes e miedres aq të preferuara nga turistët në kohën e tyre të pjekjes si dhe shtrirja në një gamë të gjërë e bimëve medicinale aromatike e bën që e gjithë zona të mbajë erë të mirë si dhe qumështi i dalë prej këtij bari të jetë i veçantë e që në përpunim jep djathin e famshëm të Vermoshit. E mbi të gjitha pasuritë qëndron mikpritja Shqiptare, butësia e dashamirësia e njerëzve ndaj të huajve e ndaj njerëzve të kulturës që reflektohet në çdo hap. Për të siguruar një Natasha Hoda( Sala)
90
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri zhvillim të qëndrueshëm të turizmit mbetet shumë për tu bërë në drejtim të rrjetit të komunikacionit si infrastruktura, telekomunikimi, superstruktura etj. Duhet theksuar ndërtimi i rrugës Koplik – Vermosh e nisur gati 6 vite me parë nga arritur deri në Tamarë, mbetet për tu perfunduar pjesa nga Tamara në Vermosh e cila sipas Kryetarit të Bashkisë së Malësisë së Madhe z. Tonin Marinaj duhet të përfundojë Brënda vitit 2017. Përfundimi i ketijë segmenti rrugorë do ndikojë shumë që gjithë zona të zhvillohet nga ana turistike. Basjkia e Malesise se Madhe çdo vit organizon diten e turizmit si dhe panairin e produkteve artizanale tradicionale të zonës dhe bimeve medicinal të cilat kanë vlera të larta kurative, pra ky aktivitet shërben jo vetem për promovimin e turizmit rural në këtë zonë por dhe si një mënyrë për të promovuar prodhimet artizanale karakteristike të zonës. Vermoshi ka mundësi të furnizohen me energji elektrike nga burimet e veta lokale, nga hidrocentralet që mund të ndertohen në lumin e Cemit. Deri me sot, në zonën e Tamares e Vermoshit janë të ndërtuar vetëm disa centrale shumë të vegjël që janë krejtësisht të pamjaftueshëm për një zhvillim të ardhshëm të turizmit. Rrjeti i amortizuar i shpërndarjes së energjisë elektrike kërkonë që të bëhen investime, për të bërë të përshtatshëm që të plotësojë në të ardhmen kërkesat në rritje për energji elektrike. Sinjali telefonik nuk është në cilësinë e duhur, prandaj del si detyrë të nderhyhet në sigurimin e sinjalit cilësor dhe të vazhdushëm për të mundësuar komunikimin telefonik. Prodhimet e freskëta bujqësore e blegtorale mund të plotësojnë më së miri kërkesat e turistëve. Gjatë qëndrimit në këtë zonë turistet mund të vizitojnë shpella të shumta që ekzistojnë këtu, mund te meren me sporte të ndryshme si, gjuetia, alpinizmi eskursione, ski, etj, ata mund të marrin pjesë në aktivitete kulturore tradicionale të zonës. Vermoshi është është mjaft i pasur me reshje debore të mjaftueshme per realizimin e skive, gje që ndihmohet edhe nga gjatesia e madhe e pistes 3000 m. Megjithese kompleksi i Vermoshit ndodhet disi larg qytetit të Shkodres dhe pa qendër trajtimi të sportisteve për avantazhet që paraqet si në drejtimin e klimës dhe të gjatesisë së pistave në përmasa olimpike dhe përmbledhjen e disa terreneve sportive në një pikë të përbashkët përbën një mundësi që i takon të ardhmes së lojrave tona dimerore ku mund të sherbejë jo vetëm si një nga pikat e zhvillimit të garave kombetare por edhe përgatitjes së ekipeve tona kombetare dhe si atraksion turistik. 4.1.3 Rasti i Valbonës Diku në veri shtrihet një “princeshë” e bukur e Nënës Natyrë, që dikur gjendej e rrethuar brënda mureve të kalasë që formojnë malet dhe se tashmë kjo “princeshë” gjendet e lirë falë çlirimit nga izolimi që i ka bërë infrastruktura rrugore. Rrethi i Tropojës shtrihet në Shqipërinë verilindore, kryesisht në zonën lindore të Alpeve, ndër të gjitha luginat apo zonat në Tropojë, me e bukura dhe më e banuara është lugina e Valbonës. Kjo luginë është e njohur jo vetëm për bukuritë e rralla natyrore por edhe për historinë e sajë, dhe e ka marrë emrin nga Lumi i Valbones, që në latinisht do te thotë ‘’ luginë e mirë ‘’. Valbona është një nga mrekullitë e papërsëritshme të natyrës Alpine Shqiptare. Lugina e Valbonës nis nga qafa e Valbonës në perëndim dhe perfundon ne luginen e Drinit në jugperendim, ajo ka një gjatësi prej 50.6 kilometra. Lugina e Valbonës është zona turistike më e vizituar në rrethin e Tropojës, madje nga më të vizituarat në Alpet shqiptare. Kjo zonë me bukuri të rralla është e preferuar jo vetëm nga turistët vendas por dhe nga turistet e huaj, të cilët pëlqejnë të njihen me zakonet apo traditat e fshatrave me veriore të vendit. Për të shkuar në Valbonë ekzistojnë tre mundësi, rruga e vjetër që është shumë e gjatë, udhëtimi me traget i cili të ofron pamje mahnitëse, si dhe Rruga e Kombit. Valbona ndodhet 25 kilometra larg Bajram Currit dhe për të shkuar drejt saj duhet të kalosh më parë nëpërmjet Kanionit të Shoshanit, Grykës së Klisyrës, Grykës së Dragobisë e Qukut të Dunishës. Pamjet e Natasha Hoda( Sala)
91
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri mahnitshme që nisin me Kanionin e Shoshanit i lënë vendin njëra-tjetrës për tu zëvendësuar nga gryka e ngushtë me shpate të thepisura e Klisyrës. Më sipër shfaqet fshati Dragobi, më i madhi i zonës, me kulla guri 100 e 200 vjeçare, madje dhe më të vjetra se kaq. Gati në mes të fshatit, në krahun e majtë të rrjedhës së Valbonës ndodhet një ujëvarë disa dhjetra metra e lartë që bie pingul nga shpati i malit. Çdo vit dhe në të gjitha stinet Valbona vizitohet nga turist të huaj kryesisht nga Evropa, ndërkohë në këto vitet të fundit ka patur shume turist dhe nga Amerika, Australia e të tjerë shtete perëndimore. Këtë vend e ka “falur zoti” thot një turist amerikan ( i kontaktuar ne Gusht të vitit 2015 në Valbonë), ai vazhdon më tejë duke thënë: “Peisazhet e mrekullueshme të zonës së Vlabonës me kanë lënë pa fjalë, nuk e prisja një perlë të tillë por dhe përsa i takon cmimeve, nuk janë të shtrenjta, as në hotel dhe as nëpër minimarkete apo resorante të zonës, ku na i shesin banorët”. Duke qënë se Lugina e Valbonës është një nga pikat më të rëndësishme të turizmit malor në vend, drejtues të bashkisë së re të Tropojës të kontaktuar, thonë se do i kushtohet një vëmëndje maksimale turizmit malor, duke përfshirë në projektet e ardhshme të gjitha zonat, pasi cdo zonë e Tropojës ka vlera të vecanta turistike. Tashmë Valbona është shumë e vizituar jo vetëm nga të turist të huaj por edhe nga mjaft turist shqiptarë, të “ngopur me detin” e të etur për aventurë dhe që duan të eksplorojnë bukurinë malore. Numri i turisteve sa vjen e rritet, që nga 250 turistë që kishte në Valbonë në vitin 2000, në 30 mije në vitin 2013 ky, ndërkohë që gjate vitit 2014 Valbona u vizitua nga rreth 35 mijë vizitorë. Gjatë këtij sezoni (viti 2016), ky numër pritet të jetë më i lartë, pra vit pas viti kjo pikë turistike rrit numrin e vizitorëve. Ndërtimi i rrugës që e lidh këtë zonë, me Bajram Currin, I ka dhënë një impuls të madh zhvillimit të turizmit ndërkohë që banorët e Luginës së Valbonës, kanë rritur kapacitetet e tyre, për akomodimin e sa më shumë turistëve. Në Valbonë ka kapacitet prej 450 shtretër prej të cilëve 100 janë shtretër hotelerie dhe 350 të shpërndara në shtëpitë e banorëve të zonës” (te dhenat jane mare ne terren, ne Bashkine e Tropojës si dhe nga përfaqësuesi i shoqates Journey to Valbona, Alfred Selimaj). Pra janë ndërtuar hotele dhe ekzistojnë kampingjet që kryesisht i kërkojnë turistët e huaj si dhe hotele dhe bujtina të tjera. Ndërkohë turistët do të gjejnë qetësinë karakteristike të bjeshkëve, mikpritjen e banorëve pasi deri më sot në komunën tonë nuk është shënuar asnjë incident. Në drejtim të rritjes së kapacitetit pritës si dhe të përmirësimit të kushteve te akomodimit ne valbone kane ndihmuar, FSHZH, Ambasada e SHBA, UNDP, MADA dhe donatorë të tjerë. Valbona nuk është thjeshtë një destinacion natyror i Shqipërisë, ajo është një kompleksitet dukurish interesante, si e gjithë pjesa tjetër e Alpeve Shqiptare, që ngërthen bashkë të gjitha kuptimet e së bukurës.Valbona u tregon udhëtarëve madhështinë e saj përmes maleve hijerënda, thellësinë e saj përmes pyjeve e humnerave, pastërtinë e saj përmes ujit të kristaltë ku vallëzojnë troftat e arta, mikpritjen e sajë përmes njerëzve të mrekullueshëm që ka, bukurinë e saj përmes veshjeve shumëngjyrëshe të zonës. Çfarëdo aspekti që ju ofron Valbona, është një sinonim i së bukurës, edhe rruga për në Valbonë është një vrapim i bukur mes malesh e ujrash, nëpër luginën e Fierzës. Vleresuar si mbrekullia e Alpeve Shqiptare, Parku Kometar i Valbones shtrihet pergjate Luginës së Valbonës, me një siperfaqe prej 8000 hektarësh. Peisazhi malor, ujrat e kthellta të Lumit dhe ekosistemi po behen gjithnje e me teper si magnet qe terheqin turistet sit e huaj dhe vendas, kjo dhe fal përmirësimit të rrugës automobilistike, furnizimit me energji si dhe investimeve ne drejtim te permiresimit te kushteve te akomodimit. Zoti e ka bekuar këtë luginë me bukuritë magjike, por duhet të punohet shumë për të arritur dhe ruajtur një ekulibër ndërmjet mjedisit natyror, shtimit te numrit të shtretërve dhe permiresimit të kushteve të akomodimit. Nevojitet një plan konkret zhvillimi për Valbonën dhe “zhfrytezimin” e potencialeve të sajë turistike. Turist të huaj dhe vendas e mbipopullojnë këtë zonë sidomos gjatë verës dhe pranverës por nuk mungojnë dhe grupe turistësh që vizitojnë këtë luginë mahnitse dhe Natasha Hoda( Sala)
92
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri gjatë stinës së dimrit. Deshira për tu kthyer përsëri në Valbonën e bukur është e madhe, pasi ritmet e këngëve dhe valleve tropojane të lenë një emocion që është vështirë të shprehet me fjalë. Slloganin: “Vizitojeni Valbonen dhe me siguri do të impresionoheni nga bukurite e rralla te kesaj zonë” e dëgjon shpesh. Banorët vendas si dhe emigrantet e kthyer i kanë dhënë hijeshi jetës në këtë skaj te largët verior. Shtëpitë e rindertuara dhe përshtatja e tyre për të pritur turistet përbejnë një burim kryesor të të ardhurave për banorët. Në Valbonë vazhdon të ruhet me fanatizem menyra e jetesës, ku tradicionalja nuk preket, kulinarija, zakonet dhe historija ndervite vleresohen shume sidomos nga turist të huaj. Ajo që bie në sy është mikpritja e veçantë e banoreve të kësajë zone, si dhe ngrohtësia dhe thjeshtesia e tyre. Ne lokale e bujtina sidomos ne mbremje dominon ritmi i valleve tropojane, tingujt e lahutes e të çiftelisë, të cilat e bëjnë mbremjen më të bukur, këtë pike turistike e bëjnë dhe me tërheqëse çmimet e arsyeshme të akomodimit dhe ushqimit. Valbona ka mahnitur shumë turistë të huaj të cilët për ta pranuar magjepsjen janë kthyer të vizitojne serishte këtë oaz të bukur. Por deri në vitin 2011 nuk kishte ndodhur që dikush nga keta turist të huaj të linte vendlindjen për të jetuar dhe punuar në Valbonë, kjo ndodhi me Catherine Bohn, që erdhi nga Amerika e largët dhe u “shitue prej zanave” të këtijë vendi të egër dhe së bashku me Alfredin ngriten shoqatën “Jouerny to Vanlbona”, ata janë kujdesur që çdo informacion i mundshëm tu vihet në ndihmë turstëve nëpërmjet faqës së internetit me të njejtin emër (Jouerny to Vanlbona). Nga puna ime pranë Agjensisë së Zhvillimit te Zonave Malore më është dhënë mundësia të udhëtoj shpesh në të gjitha zonat rurale të Shqipërisë te cilat ofrojne turizmin rural e malor. Duke udhëtuar për në Valbonë, në target ne vitin 2013 mu dha mundesia te kontaktoja nje grup te rinjesh nga Franca, Austrija dhe Gjermanija, gjatë bisedës me ta i pyeta se çfarë do dëshironin të gjenin në një dhomë akomodimi në destinacionin turistik ku po shkoni dhe përgjigja ishte: “preferojmë një ambjent të thjeshtë dhe jo domozdoshmërishtë liuksoz, ku mund të kalojmë natën të sigurt, ku të ketë shtretër për të fjetur, madje nuk do preferonim të kishte televizor apo të tjera rrjete vizuale”. Krejt e kundert ishte mendimi i një grupi studentësh Shqiptar të kontaktuar rastesisht dhe që u drejtova pot ë njëjtën pyetje, ata u pergjigjën: “Do dëshironim të gjenim një dhomë me të gjitha kushtet, të këtë televizor, të ketë internet, të ketë kondicioner etj”. Përgjigjet krejt të kundërta të dy grupeve të studenteve, e kanë zanafillen në kulturën e vendit të origjines (stili i jeteses etj.). Por nëse do flasim per zhvillim të qëndrueshëm të turizmit rural malor, mbetet shume për tu bërë, në drejtim të infrastructurës si dhe kushteve të akomodimit duke mos u larguar nga tradita. Investimet e bëra nga pushteti vendor janë të prekshme, 8 nga 23 km e rrugës nga Bajram Curri në Valbonë, është e asfaltuar, por puna duhet të vazhdojë ende për 15 km e mbetura sapo kalon fshatin Margegaj, që është e pa rikonstruktuar. Krahas vlerësimeve dhe konsideratave për klimën, peisazhet e bukura, ushqimin dhe çmimet e leverdisshme, vizitorët ngrenë edhe shqetësime që shpeshherë janë të karakterit organizativ. Kështu përmendein agjensitë dhe guidatorët vendas për t’i shoqëruar në destinacion dhe që tu japin informacionin e duhur, hoteleria dhe shërbimi i kualifikuar në to, por edhe mundësia e akomodimit në hoteleritë alpine. Fluksi i dendur i vizitorëve në këto zona,e ka cilësuar këtë problem. Por sipas vendasve, në Valbonë akoma nuk ka një vizion të qartë për shfrytëzimin turistik të kësaj perle natyrore. Një turizëm i lënë gati në duart e traditës e të rastësisë, mungojnë jo vetëm vendakomodimet e mjaftushme, por edhe udhërrëfyesit profesionistë. Por banorët janë të shqetësuar se Parku kombëtar do të dëmtohet nga ngritja e tre hidrocentraleve në Luginën e Valbonës. Drejtuesi i shoqatës së turizmit në Valbonë, Alfred Selimaj, thotë se koncensionet e dhëna për ndërtimin e tre hidrocentraleve, atë të Valbonës, Dragobisë dhe Çeremit, do të dëmtojnë turizmin ekosistemin, por edhe vete të ardhmen e Parkut Kombëtar. Apel i Kryetarit të Bashkisë së Natasha Hoda( Sala)
93
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri Tropojes, z. Besnik Dusha drejtuar institucioneve shteterore dhe donatoreve është që të përfundojë asfaltimi i rrugës dhe miratimi i një plani zhvillimi turistik për këtë perlë të bukurive natyrore. Më tejë z.Dusha pohon se edhe pse janë bërë investime ende është e nevojshme të investohet, për Valbonën immediate eshte miratimi i një plani urbanistik i cili do ti jepte mundësi zonës për të shtuar numrin e ndertimeve me qellim akomodimin e me shumë turisteve, pasi ka ndodhur që në kulmin e sezonit të ketë një numër të madh turistësh të cilët janë detyruar që pas kalimit të ditës në Valbonë, të nisen në mbremje për të fjetur në qytetin e Bajram Currit.
4.2. Të dhënat dytësore, analiza e tyre Në hulmutimet që lidhen me zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit rural, analiza e të dhënave dytësore merr një rëndësi të veçantë pasi ky fenomen duhet të shihet në kontekstin e territorit të marr në studim, si dhe duhet të konsiderohet ruajtja e ekulibrave socilal, kulturor, ekonomik dhe mjedisor si dhe plotësimi i nevojave të turistëve aktual por pa cenuar brezat e ardhshëm. Të dhënat sekondare janë të dhëna të cilat janë të mbledhura tashmë dhe të disponueshme në publikime elektronike, agjensit turistike, vëzhgime në terren, institucione e organizata të përfshira në turizmin rural, etj. Informacioni sekondar është mbledhur, analizuar dhe organizuar me një qëllim specifik të paracaktuar, i cili sjell kufizime përsa i përket aplikimeve të kërkimeve të tregut. Megjithatë, disa nga avantazhet e përdorimit të informacionit sekondar për kërkimet e tregut përfshin si koston edhe kursimin e kohës. Të dhënat sekondare mund të gjëndën nëpërmjet operatoreve privat, agjensive qeveritare dhe jo qeveritare, etj. Ndërkohë të dhënat primare mblidhën në mënyrë specifike për çështjen e marrë në shqyrtim dhe mund të realizohet nga një firmë marketingu, një grup pune, një universitet ose një thellim ristudimi. Ndryshe nga të dhënat sekondare, informacioni primar nuk mund të gjëndet me mënyra alternative. Ai mund të sigurohet nëpërmjet vëzhgimeve, grupeve të fokusit, intervistave të thelluara etj. Në kohët e sotme, ku krijimi dhe shtimi i tregjeve të reja apo konsumatorëve të rinjë është mëse i vështirë, ku globalizmi (interneti/dixhitalizimi) ka zvogeluar botën, ku zgjerimi i klientelës has në ”muret mbrojtësë të konkurrencës” dhe kur të gjithë konsumatorët janë konsumatorë të dikujt, ofruesit e sherbimeve apo mallrave po kërkojnë të kenë avantazhin konkurues, (Asarco, 2000): që të jenë një hap para konkurentëve dhe ketë padyshim e bënë menaxhimi sa me i mirë i destinacionit. Shfaqja e internetit, si një mënyrë shumë e mirë për të bërë biznes, ka krijuar një mjedis me të cilin nevojat dhe pritshmëritë e klientëve të biznesit dhe të konsumatorëve janë në ndryshim të shpejtë dhe në zhvillim. (Chia et al, 1995). Në këto kushte është shumë e rëndësishme që informacion i kualifikuar të gjendet lehtë nëpërmjet internetit, lidhur me të dhëna të nevojshme të destinacionit turistik.
4.3 Variablat e pavarur që ndikojnë në Zhvillimin e Qëndrueshëm të Turizmit Rural Në kapitullin e parë kur folëm për modelin e kërkimit, përcaktuam katër faktorë që ishin njëkoheshit dhe variabla të pavarur që krijuam dhe ndikonin tek variabli i varur ZhQTR, sipas figurës 4.1. Në figurë janë paraqitur faktorët (variabalat) e marë në studim dhe konkretisht janë paraqitur katër variabla të pavarur, të cilët presupozohet që kanë lidhje dhe ndikojnë te varibli i varur që është ZhQTR. Për secilin variabël po paraqesim gjetjet teorike, të hasuar sidomos gjatë shqyrtimit të literaturës.
Natasha Hoda( Sala)
94
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri
Figura 4.1 Faktorët e marr në studim 4.3.1Politika e Qeverisë dhe Legjislacioni Lidhjet ndërmjet politikës dhe turizmit janë të shumanshme, madje në disa raste edhe përcaktuese në zhvillimin e turizmit, pasi lëvizja turistike në masën më të madhe i kalon kufijtë mes shteteve dhe rregullohet si brenda vendit ashtu edhe jashtë tij nga rregulla të caktuara politike. Në këtë kuptim qëndrimi politik ndaj turizmit përcakton në mjaft raste edhe rrjedhën e lëvizjes turistike, pavarësisht nga oferta gjeografike-natyrore që ofrojnë vende të ndryshme turistike. Në një kuptim më të gjerë qëndrimi politik ndaj turizmit fillon qysh në kushtet ligjore për shfrytëzimin e kohës së lirë dhe pushimeve të paguara vjetore, me të drejtat e njeriut për udhëtime brënda vendit e jashtë tij, me mënyrën e shpërndarjes së të ardhurave shoqërore sipas grupeve apo individëve të veçantë në shoqëri etj. Qeverisa vendore dhe ajo qëndrore, është sot një faktor kyç në menaxhimin e qëndrueshëm të destinacioneve të turizmit, menaxhim i cili perfshin një sistem gjithnjë e më të plotë të aktorëve te perfshire, dinamika e të cilëve mund të pengojnë ose të lehtësoj ceshtjet kyçe në vendimarje në procesin e menaxhimit. Qeverisa e mirë është thelbësore për të ardhmen e Shqipërisë si një destinacion turizmi, edhe pse ekspertët kanë deklaruar se ka mangësi serioze që duhen kapërcyer në mënyrë që të përparojë drejt një qeverisje të mirë të turizmit ne Shqipëri. Qëndrushmëria është një paradigmë që përfshinë tre dimensione të ndërvarura (sociale, mjedisore dhe ekonomike) që bashkëveprojnë me të katërtin, të ashtuquajturin dimension institucional, i cili i referohet "nevojës për një framework që legjitimon dhe kërkon qëndrueshmërinë e efektivitetit të turizmit “Torres (2010: 2). Ky dimension i katërt, shumë afër sistemit politik-institucional, ka për qëllim të ofrojë një kornizë të përgjithshme rregulluese të ideve dhe vlerave njerëzore se vendimmarrja duke qenë, pra, e lidhur drejtëpërdrejtë me konceptin e qeverisjes, në të cilën sipas Vera dhe Baños (2010: 330) ", Natasha Hoda( Sala)
95
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri vëmendje e veçantë në perspektivë duhet tu jepet e agjentëve sociale, në mënyrë që të gjithë ata duhet të kenë përfitime dhe përgjegjësi përmes aplikimit të instrumenteve të planifikimit dhe menaxhimit lokal të natyrës inovative dhe pjesëmarrëse ". Turizmi është një aktivitet cross cutting, zhvillimi i të cilit kërkon përfshirjen e nene- sektorëve të ndryshëm të biznesit (strehim, transport, hotelieri, bujqesi blegtori, etj). Për më tepër, ai kërkon bashkëpunimin e sektorit publik, duke pasur parasysh se një pjesë e madhe e burimeve që do të përdoren janë në pronësi publike, te sektorit privat, si dhe me nderhyrjen e nen-sektorëve të ndryshëm të biznesit dhe e banorëve të destinacion turistik, duke qenë se pjesëmarrja e tyre është thelbësore në planifikimin e këtij aktiviteti (Velasco, 2008). Prandaj është themelore që të ketë instrumente që lejojnë të gjithë aktorët, të cilët ndajnë parime të përbashkëta, që të marrin pjesë proceset e vendimmarrjes për ndërtimin dhe përforcimin e konsensusit në mënyrë për të kapërcyer konfliktet e mundshme, duke kërkuar mundësi për popullatat e ndryshme të përfshira dhe per krijimin e strategjive për arritjen e zhvillimit të turizmit të qëndrueshëm. E rëndësishme është zgjedhja e metodologjisë së përshtatshme për çdo destinacion ne përpjekje për tu njohur me gjendjen e tij aktuale në lidhje me përfshirjen e turizmit ne politikat e qeverisë dhe për të kryer ndryshimet strategjike në axhendën e saj politike, në mënyrë për të inkurajuar konsolidimin e modeleve të turizmit të bazuar në filozofia e qeverisjes. Për të arritur turizmin e qëndrueshëm, është thelbësore përfshirja e konceptit të qeverisjes, e cila përfshin një grup të gjerë dhe kompleks të aktorëve publikë dhe privatë dhe është i bazuar në fleksibilitet, partneritetit dhe pjesëmarrja vullnetare e përfaqësuesve të ndryshëm të interesave ekzistuese sociale (Farinós, 2008). Koncepti i qeverisjes është relativisht concept i kohëve të fundit. Ky koncept u shfaq për herë të parë në një raport të vitit 1989 nga Banka Botërore dhe, që atëherë, shumë literaturë ka dalë në këtë çështje. Ajo është përdorur në mënyra të panumërta dhe ka kuptime të shumta. Kështu, autorët i referohen asaj duke aluduar për qeverisje, qeverisjen rajonale, qeverisje evropiane; për sektorë të veçantë: qeverisja e turizmit, qeverisjen ekonomike; dhe madje edhe teknikat specifike: e-qeverisja (Barbini et al, 2011; Calabuig 2008; Cerrillo, 2005;. Edgar et al 2006. Natera, 2004; Rojo, 2005; Velasco, 2010; Vera et al., 2011). Ka shumë e literaturë (Barbini et al, 2011;. Calabuig 2008: Cerrillo, 2005; Graña, 2005; Natera 2004; Peters dhe Pierre, 2005; Pascual dhe Godás, 2010; Rojo 2005; Velasco, 2010) që listojnë arsyet që justifikojnë shfaqjen e konceptit të qeverisjes dhe suksesit të përhapjes së saj të shpejtë gjatë dekadës së fundit. Qeverisja mund të definohet, pra, siç përmendet nga Rojo (2005: 7), si një "mekanizëm alternativ ndaj qeverisë tradicionale, bazuar në një marrëdhënie hierarkike mes atyre që qeverisin dhe të qeverisurve, dhe në perpjekjen normative dhe shtrënguese të shtetit për vendosur rregulla dhe te ndjeke qe ato të zbatohen ". Ndryshime të rëndësishme kanë ndodhur në shoqëri, duke e holluar dallimin në mes publikes dhe privates, krijimin e rrjeteve të aktorëve autonome dhe të ndërvarur me një nivel të lartë të ekspertizës dhe të ndikimit (ekonomike, sociale, kulturore, teknologjike, media, etj). Kjo, së bashku me procesin e globalizimit, ka dëmtuar idenë e qeverisë tradicionale, të paaftë për të zgjidhur me sukses problemet, konfliktet dhe kërkesat e bëra nga shoqëria aktuale, duke i dhënë të rritet në konceptin e qeverisjes. Kështu, Barbini et al. (2011) përcakton se qeverisja është një model inovative i qeverisë, ndryshe nga modeli tradicional, struktura e të cilit është e përbërë nga Natasha Hoda( Sala)
96
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri organizatat e përfshira në të, dhe marrëdhëniet e krijuara midis tyre. Procesi qeverisjes njëdimensional, krijuar nga sundimtarët për të sunduar, shpeshherë behet dydimensionale, duke marrë në konsideratë aspekte, problemet dhe mundësitë e sistemit të qeverisjes, por edhe i sistemit të qeverisur, madje edhe duke gjeneruar marrëdhënie sistematike dhe shkëmbime midis sundimtarëve (Kooiman, 2005). Megjithatë, sipas ekspertëve, koncepti kyç eshte jo ai i qeverisjes, por ai i qeverisjes së mirë. UNDP (1994: 2) vë në dukje se "qeverisja e mirë është, ndër të tjera, pjesëmarrëse, transparente dhe llogaridhënëse. Ajo është gjithashtu efektive dhe të paanshme. Dhe ajo promovon sundimin e ligjit. Qeverisja e mirë siguron që prioritetet politike, sociale dhe ekonomike janë të bazuara në konsensus të gjerë në shoqëri dhe se zërat e të varfërit dhe më të rrezikuar janë dëgjuar në vendimmarrje mbi alokimin e burimeve të zhvillimit ". Ajo përcakton parime mënyrë të ndryshme që janë të nevojshme për të folur për një qeverisje të mirë: pjesëmarrja, sundimin e ligjit, transparencën, përgjegjshmërinë, orientimit konsensus, barazisë, efikasitetit dhe efektivitetit, përgjegjshmërisë dhe vizionin strategjik. Këto parime janë të ndërlidhura, duke përforcuar reciprokisht dhe nuk mund të konsiderohen të izoluara. Kjo nuk është e mjaftueshme që vetëm disa prej tyre janë të pranishme dhe, përveç kësaj, nuk duhet të ketë mospërputhje midis tyre (Edgar et al., 2006). Kompleksiteti i aktivitetit të turizmit çon në vështirësi në kanalizimin dhe menaxhimin e tij, gjë ecila kërkon kryerjen e një planifikimi të turizmit në të cilin duhet të përfshihen të gjithë aktorët. Turizmi paraqet një problem të madh, duke qenë një industry e shpërndar, e fragmentuar, e hapur me efekte të forta të shkaktuara nga aktivitetet që mund tëlidhen me turizmit . Prandaj, një organizatë me përgjegjësi dhe autoritet, në nivele të caktuara duhet të ekzistojë për të rregulluar kënaqësinë e pretendimeve ekzistuese sociale (Monfort, 2000). Kjo është ajo ku duhet të vendoset koncepti i qeverisjes. Qeverisja e turizmit, kuptohet si "proceset e vendim marrjes publik-privat që do të përmirësojnë menaxhimin e konflikteve që janë shkaktuar dhe që janë të pashmangshme me këtë aktivitet në destinacion" (Velasco 2010: 137), e cila gjithashtu lejon për rrugë të mundshme të zhvillimit të destinacionit si dhe te çojnë në forcimin e një menaxhim më efektiv destinacionit (Velasco, 2008). Është i domosdoshme bashkëpunimi mes të gjithë aktorëve të përfshirë në zhvillimin e destinacion turistik, përmes aleancave të qëndrueshme dhe të marrëdhënieve të partneritetit mes organizatave publike, bizneset, ndërmjetësit e turizmit, mediave, OJQ-ve dhe shoqërisë civile, përmes shumë shoqatave përfaqësuese dhe vetë turistëve (Lanquar dhe Rivera, 2010). Vetë natyra e turizmit bën atë një hapësirë të favorshme për zbatimin e konceptit të qeverisjes. Gjithashtu, Barbini et al. (2011) theksohon se koncepti i qeverisjes duhet të zbatohet në sektorin e turizmit, pasi ajo lejon një analizë të rolit të pjesëmarrjes të orginizata private publike që lidhen me këtë sektor. Qeverisja e turizmit mund të përkufizohet si " procesi i menaxhimit të destinacionit të turizmit nëpërmjet përpjekjeve sinergjike dhe të koordinimi i politikave të qeverisë në nivel local e qëndror si dhe të shoqërisë civile që jeton në territorin pritës dhe sektorit të biznesit lidhur me funksionimin e sistemit të turizmit "(Madrid, 2009: 1). Kështu, qeverisja mund të aplikohet në menaxhimin e një destinacioni, krijimin e zonave relacionale, të cilat nuk i nënshtrohen parimeve të hierarkisë ose të tregut, me fuqinë për të marrë vendime kolektive nga perspektiva të reja (Velasco, 2010). Në këtë kuptim, turizëm, është një produkt i territorit dhe jo vetëm i biznesit, Natasha Hoda( Sala)
97
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri dhe ka nevojë për qeverisjen e përbashkët të të gjithë aktorëve të lidhur me turizmin, me qëllim të sigurimit të zbatimit efektiv të proceseve që duhet të kryejnë themelimin e një politikë të integruar, të qëndrueshme, të arritshme dhe fitimprurës të ofertës territoriale dhe krijimi i kushteve mjedisore dhe infrastrukturore të nevojshme për sigurimin e një shërbimi cilësor. Qëllimi është, pra, për të krijuar një seri të mjeteve të reja për të përmirësuar zhvillimin e turizmit, qëndrueshmërinë dhe pjesëmarrjen në vendimmarrje. Kërkesa e Turizmit është e lartë dhe në rritje, kështu problemet që mund të lindin në menaxhimin e turizmit duhet të trajtohen sistematikisht nga të gjitha palët e interesuara (Paskaleva-Shapira, 2001; Yüksel et al, 2005.). Kështu, Bertucci (2002) vë në dukje se, industria e turizmit ka ndikim ne shumë sektor te ekonomisë dhe jetës sociale të një komuniteti dhe se të gjitha problemet që lidhen me turizmin nuk mund të zgjidhet nga një aktor i vetëm, qoftë publike ose private, partneritetet luajnë një rol vendimtar e duke sjellë së bashku të gjitha palët dhe duke i lejuar për diskutim, arbitrazh dhe bashkëpunim produktiv. Është me rëndësi të madhe që qeveritë dhe firmat e interesuar në zhvillimi i aktivitetit të turizmit pranojnë se ekziston një varësi të burimeve mes tyre dhe që ata të kuptojnë se promovimi i turizmit nuk mund të arrihet në mënyrë të pavarur (Nordin dhe Svensson, 2005). Qeverisja me pjesëmarrje do të përbënte një mënyrë inovative për të gjetur zgjidhje afatgjata të reja për problemet ekzistuese (Paskaleva-Shapiro, 2001). Shkurtimisht, arritja e zhvillimit të turizmit të qëndrueshëm është drejtpërdrejt e lidhur me zbatimin e një qeverisje të mirë, transparente dhe të barabartë, i cila përfshin menaxhimin e komunitetit dhe metodat e ekonomisë sociale të bazuara në pjesëmarrjen, vetë-menaxhimin e shumë proceseve të zhvillimit të turizmit, vendimmarrjen demokratike dhe shpërndarjen e barabartë të burimeve dhe përfitimeve (Lanquar dhe Rivera, 2010 ). Duhet të ketë komunikim midis agjentëve sociale, agjentët ekonomikë dhe organizatave të shoqërisë civile, që kanë shkaktuar një forcim gradual të institucioneve përgjegjëse, efektive dhe demokratike. Duke konsideruar ndërtimin e kapaciteteve dhe qëndrueshmërisnë e institucioneve (Komisioni Evropian, 2001) elementet thelbësore të çdo programi të qeverisjes, dhe duke pasur parasysh rëndësinë e aktivitetit të turizmit, palët e interesuara duhet të marrin pjesë në këtë të fundit me anë të qeverisjes, në mënyrë që të përmirësojë qëndrueshmërinë e tij (Dinica, 2009). Në përfundim, në mënyrë që të arrihet një model të turizmit të bazuar në qëndrueshmëri, është e nevojshme që administratorët publikë të udhëheqin procesin, që qeverisja e re të promovohet nëpërmjet institucioneve që janë në përputhje me rregulloret dhe mbulon ose rimëkëmb rolin e qeverive, dhe se tregjet marrin pjesë. Koncepti i qeverisjes ka fituar rëndësi në fushën e turizmit, si rezultat i inkorporimit të aktorëve të ndryshëm (jo vetëm të Shtetit) në hartimin dhe zbatimin e politikave të turizmit. Për më tepër, turizmi siguron një mjedis të favorshëm për analizën e dinamikës së qeverisjes, pasi ajo ka nevojë për bashkëpunimin dhe pjesëmarrjen e sektorit publik dhe privat dhe komunitetin pritës (Velasco, 2008). Zhvillimi i qeverisjes së mirë kërkon bashkëjetesën e agjentëve me interesa të ndryshme dhe vlerave brënda të njëjtit territor, edhe përse me përdorime të ndryshme, të gjitha në përputhje me njëri-tjetrin, që të avokojë për qëndrueshmërinë e destinacionit. Qëllimi është që vendimmarrësit të "mësojnë" për të marrë vendime në procesin e vendimarrjes gjithë përfshirëse. Prandaj, është e nevojshme për të ndërtuar territore inteligjente që janë të aftë për tu Natasha Hoda( Sala)
98
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri përshtatur dhe për tu ndryshuar. Kjo përshtatje e vazhdueshme kërkon informacion të shpejtë dhe të saktë në lidhje me këto agjentë dhe të ndërlidhjeve të tyre, në lidhje me tendencat evoluimin e mjediseve të ndryshme dhe rreth sjelljes së kërkesës për produktin turizem. Megjithatë, në vend se informacionit, aspekti më i rëndësishëm është krijimi i instrumenteve për ata që marrin një informacion të tillë që të jenë në gjendje për t'iu përgjigjur ndryshimeve të shpejta, me vendosmëri dhe duke reduktuar diferencat në gabim. Kështu, qeverisja e turizmit duhet të jetë e përditësuar në mënyrë të vazhdushme të njohurive që do të optimizoi efikasitetin e tij. Popullata lokale, pra banorët rezident të zonës rurale, mund të jenë përfituesi i parë i zhvillimit të turizmit në territorin e tyre, por ata gjithashtu mbartin dhe kostot e turizmit. Banorët e një destinacion turistik duhet të luajnë një rol vendimtar në procesin e ofrimit te produktit turizëm, pasi duhet të sigurojmë që turistët të ndërveprojnë dhe të bashkëjetojnë me ta gjatë qëndrimit të tyre. Mbështetja e popullatës lokale për zhvillimin e turizmit është thelbësore për të menaxhuar me sukses çdo proces planifikimin e turizmit. Kjo do të bëjë të mundur për të gjeneruar një mjedis të favorshëm politikave të turizmit për zbatimin praktik të dijes, orientimeve metodologjike dhe kapacitetit teknologjik në planifikimin aktual të çdo destinacion, duke marrë në konsideratë karakteristikat, nevojat dhe realitetet e çdo territor. Përmirësimi i sistemeve të qeverisjes në të gjitha nivelet luan një rol thelbësor në lëvizje drejt turizmit të qëndrueshëm. Për këtë qëllim, reagime konstante duhet të ekzistojë midis destinacioneve (në çdo nivel territorial) që vlerëson teknikat e ndryshme të menaxhimit në fushën e qeverisjes, duke përcaktuar cilat janë më efektive dhe efikase për menaxhimin e qëndrueshëm të turizmit. Përvoja ka treguar se tranzicioni drejt qëndrueshmërisë në destinacionet turistike kërkon një lidership të qartë, të fortë dhe të qëndrueshme institucionale. Qeveritë, të një nivel administrativ, kanë një kapacitet të qartë për të gjeneruar "Efektet demonstruese" si rezultat i sjelljes së tyre, por mbi të gjitha, ata kanë shumë nga mjetet e nevojshme për të nxitur një ndryshim në sjelljen e pjesës tjetër të aktorëve të përfshirë në procesin e zhvillimit të turizmit. Pra mund te themi se qeverisja luan një rol kyç për të ardhmen e turizmit rural sin je component i rendesishem i turizmit ne teresi, edhe pse ekspertët kanë deklaruar se ka mangësi serioze që duhen kapërcyer në mënyrë që të përparojë drejt një qeverisje të mirë të turizmit ne teresi. Në këtë kuptim, mund të thuhet se qeverisja krijon, përkrahjen institucionale e cila eshte shume e nevojshme per turizmi në qoftë se ai ka për qëllim të eci në rrugën e qëndrueshmërisë, siç dhe është treguar edhe në këtë hulumtim, zhvillimi i qendrushem nuk është një zgjedhje për pozicionimin aktual konkurrues te turizmit por nje obligim. Në varësi të nivelit të zhvillimit të turizmit në botë vërehen politika të ndryshme turistike. Kështu, në shtetet me nivel më të zhvilluar të turizmit, si në Francë, Gjermani, Austri, Zvicër, ShBA, Kanada etj., ekzistojnë edhe dispozita të veçanta e më të plota ligjore. Në vende të tjera me një nivel më të ulët, ose më të vonshëm të zhvillimit të turizmit, këto dispozita ligjore janë të pjesshme e jo të kompletuara. Pra, në përcaktimin sa më të mirë të një politike turistike është e nevojshme edhe ekzistenca e një tradite në këtë drejtim dhe një nivel i lartë i përgjithshëm i zhvillimit ekonomik e shoqëror (Gjeografia Turistike e Shqipërisë përshtatur nga Alma Mastaka, 2014). Natyrisht efekti i politikes lidhet me atë se çfarë ajo bën apo nuk bën, ose e thënë ndryshe me veprimet apo mosveprimet e saj, me ligjet që ajo miraton dhe masat që ajo Natasha Hoda( Sala)
99
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri mere, që këto ligje të implementohen me sukses. Ligji mbi Turizmin, në vendin tonë, është miratuar nga Parlamenti në vitin 2007, ka vendosur bazat e një ligji modern duke pasur parasysh përvojën më të mirë ndërkombëtare, por deri tani zbatimi i tij ka qenë një sfidë. Ministria aktuale ka përgatitur një projektligj të ri, në konsultim me sektorin privat, në përpjekje për të zgjidhur kundërshtimet që ky ligj ka marrë deri tani, duke plotësuar boshllëqet dhe balancuar strukturën e saj. Gjate takimeve te realizuara ne terren sidomos me pushtetin e vcendor por dhe me institucionet e pushtetit qëndror dhe që kanë në varësi turizmin, u vu re një mungesë koordinimi midis këtyre pushteteve. 4.3.2 Mjedisi natyror social dhe ekonomik Vlerat natyrore dhe kulturore në një vendi luajnë një rol të rëndësishëm në përcaktimin e potencialeve turistike të tijë. Turizmi është një aktivitet i varur nga mjedisi në tërësi. Në koncept më të gjerë, mjedisi natyror dhe trashëgimitë i përkasin popullit të çdo vendi dhe madje disa prej tyre i përkasin të gjithë njerëzimit të botës ( Abdoreza Faraji 2010 ). Pra, ata të gjithë kanë të drejtë për të kuptuar, vlerësuar dhe ruajtur vlerat e tyre kombëtare dhe ndërkombëtare. Marrëdhënia ndërmjet turizmit dhe trashëgimisë lokale natyrore është e një rëndësie të veçantë. Turizmi mund të luajë rol kyç në ndërgjegjësimin dhe në gjenerimin e mbështetjes së drejtpërdrejtë apo të tërthortë për ruajtjen e këtyre vlerave. Nga ana tjetër, cilësia e trashëgimisë natyrore dhe kulturore në shumë zona është thelbësore për gjenerimin e begatisë ekonomike nëpërmjet turizmit, përmirësimin e cilësisë së jetës së komuniteteve lokale dhe ekperiencën (përjetimin) e vizitorit. Angazhimi për zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm përfshin një proçes kompleks që kërkon një qasje gjithëpërfshirëse dhe sistematike duke pasur parasysh ndërveprimet komplekse dhe dinamike të problemeve ekonomike, mjedisore, kulturore dhe sociale me të cilat ballafaqohen modelet aktuale të zhvillimit. Qëndrueshmëria është shumëdimensionale dhe shumë funksionale si fenomen (Antonio Pulido, 2011). Në kohën e globalizimit, mbrojtjen, konservimin, interpretimin, dhe prezantimi i mjedisit të ndryshëm natyrore dhe kulturore të çdo rajon të veçantë ose vend është një sfidë e rëndësishme për njerëzit në të gjitha pjesët e botës. Mjedisi është përdorur shpesh në konceptin e tij më të gjerë që përfshinë aspekte të ndryshme të tilla si mjedisi kulturore, ekonomike, politike, sociale, dhe fizike ose natyrore. Mjedisi fizik është trajtuar shpesh si elementi kyç për turizmin, (Theobald,1998,p20). Marrëdhënia mes mjedisit dhe turizmit, mund të jetë e ndërlikuara, por ajo është shumë e ndjeshme dhe të afërt. Megjithatë, kjo lidhje përfshin disa aspekte dhe ndikon në çdo shoqëri që të inkurajojë njerëzit që të bëhen turistët, por edhe ndërveprimi që ekziston midis turizmit dhe mjedisit që mund të jetë negative apo positive. Nevoja për të ruajtur asetet e natyrshme në botë për brezat e ardhmen është duke u bërë një qëllim thelbësor jo vetëm për sektorin e turizit, por edhe për të gjithë industrit e tjera që përdorin burimet natyrore të tokës. Megjithatë, turizmi, si një nga industritë më rritje të shpejtë e në botë, ka një shumllojshmëri ndikimesh pozitive dhe negative në mjedis. Ndikimet negative do të shfaqet kur niveli i përdorimit të mjedisit nga vizitorët është superior ndaj aftësisë së mjedisit për të përballuar me këtë përdorim. Ndikimet fizike negative, mjedisore që rezultojnë nga zhvillimi i turizmit, ndodhin kur niveli i përdorimit të vizitorëve është më e madhe se aftësia e mjedisit për të Natasha Hoda( Sala)
100
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri përballuar me këtë përdorim brënda disa kufijve të pranueshëm të ndryshimit. Ndikimi negative mund të kategorizohen në aspekte të ndryshme, por vlen te permendet aspekti i përdorimit të burimeve dhe ndotja (Cooper, 2005p198). Është e qartë se zhvillimi i turizmit ka nevojë për burimet natyrore për të lehtësuar zgjerimin e tij. Për këtë arsye, uji dhe toka janë dy burimet kryesore natyrore që mund të kërcënohen nga turizmi. Turizmi i pakontrolluar konvencional paraqet kërcënime potenciale për shumë zona natyrore nëpër botë. Ai mund të ushtrojë presion të madh në një zonë dhe të çojë në efekte të tilla si erozioni i tokës, ndotja në rritje, shkarkimet në det, humbja e habitateve natyrore, presionin në rritje të llojeve të rrezikuara dhe vulnerabilitetit rritur ndaj zjarreve të pyjeve. Ai shpesh rrezikon resurset ujore, dhe kjo mund të detyrojë popullatat lokale për të konkurruar për përdorimin e burimeve kritike (Holden, 2000). Ndikim pozitiv do të lindin kur çdo turist kupton konceptin e vërtetë dhe kryesor të mjedisit dhe turizmit të qëndrueshëm me veprime dhe jo vetëm me fjalë. Turizmi është një nga industritë më të mëdha të botës, duke pasur një trend në rritje gjatë tre dekadave të fundit. Gjatë këtyre dekadave, turizmi është shndërruar në një fenomen kompleks, me dimensione ekonomike, sociale, kulturore, dhe natyrore apo mjedisore. Dimension mjedisor përmban tërheqjet kryesore në mesin e turistëve të ndryshëm në vitet e fundit (Holden, 2000). Industria e turizmit mund të ndihmojë mjedisin përmes disa mënyrave: (i) Turizmi mund të kontribuojë ndjeshëm në mbrojtjen e mjedisit, ruajtjen dhe restaurimin e diversitetit biologjik dhe përdorimin e qëndrueshëm të burimeve natyrore. Për shkak të natyrës së tyre tërheqese, vendet e pacënuar dhe zonat natyrore që janë identifikuar si të vlefshme dhe të rëndësishme për të ruajtur dhe shtuar vlerat e atraktive mund të çojnë në krijimin e jetës së egër apo parqeve kombëtare, pra mund të investohet në këtë drejtim. (ii)Turizmi ka potencial për të rritur vlerësimin e publikut ndaj mjedisit dhe për të përhapur ndërgjegjësimin për problemet mjedisore kur ai i sjell njerëzit në kontakt më të ngushtë me natyrën dhe mjedisin. Ky ballafaqim mund të rrisi vetëdijen për vlerën e natyrës dhe të çojë në sjellje dhe aktivitete të ndërgjegjshme për mjedisin dhe për ta ruajtur mjedisin. (iii)Kontributi i drejtpërdrejtë financiar, mund të konsiderohet si një mënyrë e turizmit për të ndihmuar në ruajtjen e zonave të ndjeshme dhe habitateve. Të ardhurat nga tarifat e hyrjes në parqe dhe burime të ngjashme mund të ndahen në mënyrë specifike për mbrojtjen dhe menaxhimin e zonave të ndjeshme mjedisore. (iv) Qeveria mund të mbledhë fonde në mënyra të ndryshme indirekte të tilla si tatim mbi të ardhurat, tarifat e përdoruesve, taksat mbi shitjen ose dhënien me qira të pajisjeve, si dhe pagesat e licencave për aktivitete si gjueti dhe peshkim. Keto fonde mund te perdoren per ruajtjen dhe menaxhimin e resurseve natyrore. Zhvillimi i qëndrueshëm është përdorur si një mjet për të sjellë së bashku konceptet zhvillimit ekonomik dhe ruajtjes së mjedisit në dukje të kundërta. Në fakt, ato janë të lidhura në një mënyrë të tillë nuk mund të mendohet për zhvillimin ekonomik pa përfshirë edhe mjedisin. Një zhvillim i tillë nuk mund të bëhet duke dobësuar burimet mjedisore, por dhe mjedisi nuk mund të mbrohet kur zhvillimi përjashton koston e shkatërrimit të tijë(Cooper, 2005, f 261-265). Bukurit mjedisore janë kryesisht të natyrshme dhe pjesërisht të krijuara nga ndërhyrja e njeriut (Middleton, 1998p106). Marrëdhënia ndërmjet turizmit dhe mjedisit duhet të menaxhohet në mënyrë të tillë që mjedisi të jetë i qëndrueshëm në terma afat- gjatë. Turizmi nuk duhet të lejohet të dëmtojë burimet, cënojë Natasha Hoda( Sala)
101
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri përdorimin e këtyre burimeve në të ardhmen ose të sjellë ndikim të papranueshëm. Aktivitetet e turizmit dhe zhvillimi duhet të respektojnë shkallën (masën), natyrën dhe karakterin e vendit në të cilin ato janë të vendosura. Zhvillimi i turizmit ka të pashmangshme pasojat dhe në shumë raste pasojat mjedisore. Nëse ato nuk menaxhohen siç duhet, ato mund të shkatërrojnë mjedisin dhe bukuritë natyrore. Menaxhimi i turizmit dhe mjedisit është pothuajse një fenomen i ri, si dhe vet turizmi rural apo edhe shumë industry më të reja se turizmit, veçanërisht në terma të qëndrueshëm. Pra, shumë studime janë të nevojshme në dimensionet të ndryshme për të hetuar tërësisht dëmet e ndryshme të marra së bashku që turizmi shkakton në mjedis si dhe avantazhet e tij, dhe të kërkohen përvojat e vendeve të tjera në lidhje me këto çështje në mënyrë që të arrihen metodat më praktike në menaxhim me qëllim që gjithnjë e më tepër të kemi një zhvillimin të qëndrueshëm të turizmit (Pender 2005 ). Disa nga sfidat mjedisore në lidhje me turizmin janë: (i) Nevoja për zhvillim të qëndrueshëm në llojet e ndryshme të turizmit si ekoturizmit, turizmi natyrore,i aventurë, dhe turizmit kulturor përmes respektimit të standardeve dhe parimeve ndërkombëtare. (ii) Nevoja për të bërë bashkëpunim më të ngushtë mes aktorëve të cilët janë të përfshirë në turizëm dhe në mjedis dhe interesi i tyre i përbashkët qëndron në inkurajimin e turizmit natyror dhe kulturor. Këto përfshijnë aktorë të qeverisë kombëtare, rajonale dhe lokale, si dhe turizmin dhe organizatat mjedisore, duke përfshirë edhe pronarët e tokave. (iii) Nevoja për të edukuar turistët dhe banorët rezident me vlerën e burimeve natyrore dhe trashëgimisë kulturore. (iv) Nevoja për të kontrolluar transportin lidhur me ndikimin ne rritjen e turizmit natyror dhe kulturor në mjedis fizik dhe historik si udhëtimit ajror, bllokimet e trafikut të qytetit dhe ndotja e lidhur me trafikun dhe të efekteve mbi ndryshimin e klimës. (v)Nevoja jo vetëm për të integruar turizmin dhe mjedisin në rrjetet apo grupimet gjeografike, por edhe për të vendosur standardet e cilësisë ose sisteme të praktikës së mirë për të rritur efektivitetin dhe efikasitetin e tyre, si dhe për të mbrojtur mjedisin natyror dhe artificial dhe trashëgiminë. (vi) Nevoja për të gjetur një ekuilibër të drejtë midis inkurajuar zgjerimin e turizmit dhe ruajtjen e mjedisit. Turizmi duhet të mbështesi një gamë të gjerë të aktiviteteve ekonomike lokale, duke marrë ne kosideratë kostot mjedisore dhe përfitimeti, por kjo nuk duhet të lejohet që duke u marre me turizmin të lihen mbas dore aktivitete të tjera ekonomike që janë ne fuksion të turizmit si bujqesia blegtoria, artizanati etj. Komunitetet lokale duhet të inkurajohen dhe t’u jepet mundësia të marrin pjesë në planifikimin, zhvillimin dhe kontrollin e turizmit me mbështetjen e qeverisë dhe të industrisë. Vëmendje e veçantë duhet t'i kushtohet për të përfshirë njerëzit indigjene, gratë dhe grupet e pakicave për të siguruar shpërndarje të barabartë të përfitimeve të turizmit. Të gjitha organizatat dhe individët duhet të respektojnë mjedisin, kulturen, ekonominë, mënyrën e jetës së zones së destinacionit. Hulumtimet duhet të ndërmerren në të gjitha fazat e zhvillimit dhe funksionimit të turizmit për të monitoruar ndikimet, për të zgjidhur problemet dhe për të lejuar njerëzit lokalë dhe të tjerët për t'iu përgjigjur ndryshimeve dhe për të marrë avantazhet e oportuniteteve/ mundësive. Të gjitha agjencitë, organizatat, bizneset dhe individët duhet të bashkëpunojnë dhe të punojnë së bashku për të shmangur konfliktin e mundshëm dhe për të optimizuar përfitimet për të gjithë të përfshirët në zhvillimin dhe menaxhimin e turizmit (Pender, 2005). Turizmi është një nga industritë më të rëndësishme në Shqipëri. Për shkak të rritjes së Natasha Hoda( Sala)
102
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri shpejtë të tij, ai ushtron sot presion të madh mbi mjedisin, burimet natyrore dhe kulturore të vendit. Prirja që vihet re aktualisht për të rritur fitimin në periudhë afatshkurtër, pa konsideruar ndikimet afatgjata mbi mjedisin, përbën një nga shqetësimet kryesore për tëardhmen e pasurive natyrore dhe kulturore të vendit. Vetë turizmi është shndërruar në një fenomen gjithnjë e më komplekse, me dimensionet politike, ekonomike, sociale, kulturore, arsimore, bio-fizike, ekologjike dhe estetike. Në anën tjetër, mjedise natyrore, trashëgimitë kulturore, dhe larmi e tyre janë tërheqjet kryesore turistike. Arritja e korrelacionit të duhur dhe të dëshirueshëm midis turizmit dhe mjedisit, ose në mes të pritjeve dhe aspiratave te vizitorëve dhe mikpritjes së komuniteteve lokale, potencialisht kontradiktore krijojnë shumë sfida dhe mundësi. Eshtë mëse evidente qe majdisi natyror social dhe ekonomik perbën një faktor të rëndësishëm për ti shtuar vlerën ofertës turistike. Bukurit natyrore përveç të tjerave përbëjnë një atraksion të fort për turistet, turizmi rural në të gjithë llojet e tijë nuk mund të konsiderohet pa mjedisin natyror. 4.3.3 Arsimimi dhe formimi profesional Duke ju referuar sfidës kryesore të integrimit të qëndrueshmërisë në zhvillimin e turizmit, është e nevojshme që të përqëndrohemi në konceptin e zhvillimit, i ndërtimit të kapaciteteve. Për të konkurruar në mënyrë efektive, destinacionet kanë për të ofruar një përvojë më të kënaqshme për konsumatorët e turizmit, një vlerë të shkëlqyer për vizitorët dhe për të përfituar nga mundësitë e reja. Në fakt, ngritja e kapaciteteve është një mënyrë për të adresuar ndryshimin në shumë organizata dhe zhvillimin që mund të ndodhi në tre nivele të veçanta, i cili ndikon në programet e zhvillimit të turizmit rural mjedisor por jo vetëm. Si pasojë kualifikimit, organizatat vetëm bëhen të afta duke mësuar nga ndryshimi (Melnyk et al., 2013). Një proverbë kineze thot: Jepini një njeru një peshk dhe ju e ushqeni ate për një ditë, mësojeni ate të peshkoj dhe ju e keni ushqyer atë për gjithë jetën. Iniciativa për ngritjen e kapaciteteve është ndërtuar si jnë fasadë për të adresuar deficitin arsimor në vendet në zhvillim i cili ndikonë në kapacitetin e mundshëm të përformancës ekonomike me vendet e zhvilluara. Të gjitha palët brenda turizmit duhet të jenë të arsimuar në lidhje me nevojën për të zhvilluar qëndrueshëm turizmin në të gjitha format. Kjo përfshin trajnimin e stafit dhe ndergjegjësim, përmes përgjegjësisë arsimit dhe marketingut, të çështjeve që lidhen me turizmin e qëndrueshëm mes komuniteteve pritëse dhe vetë turistëve. Ngritja e kapaciteteve vjen në formën e menaxhimit të njohurive ose trajnim dhe zhvillim.Dituria është një "lëvizje" më tepër se një arritje statike (Lee, 2001), dhe për këtë arsye vazhdimisht duhet të investohet në përpjekje për të mësuar (Farrell & TwiningWard, 2005). Procesi i vazhdueshëm i evidentimit të mangësive të njohurive, përfundimisht çon në zhvillim të qëndrueshëm të njohurive dhe kapaciteteve në nivel individual, organizativ dhe të komunitetit(Schianetz, 2007). Çështja e kapaciteteve është kritike dhe shkalla e nevojës për ngritje kapacitetesh është e madhe, por vlerësimi i problemit është i ulët. Kjo është për shkak se: Lidhja midis nevojave dhe furnizimit është i dobët; Ekziston një mungesë e fondeve realiste; Ekziston nevoja për mbështetje të ndryshimit; Institucionet e trajnimit janë të izoluara - komunikimi është i varfër; Zhvillimi i materialeve mësimore nuk është efikas; Mënyrat alternative të ngritjes së kapaciteteve nuk janë të njihura si duhet. Definicionet e ngritjen e kapaciteteve ekzistuese (kryesisht të referuara si zhvillimin e kapaciteteve) janë përshkruar si komplekse dhe të "pakapshëm" dhe deri më tani nuk kanë qenë Natasha Hoda( Sala)
103
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri përdorur si një objektiva zhvillimi por si një matje të rezultateve afatshkurtra të realizuar dhe reflektojnë prespektiva të ndryshme. Ngritja e kapaciteteve në zhvillimin e turizmit shpesh është përballur me pengesa dhe barriera të kuptuarit e zhvillimit të kapaciteteve në aspektin e llojeve të shërbimeve turistike por ajo mund të ndihmojë komunitetet lokale për planifikimin e ardhshëm për të arritur zhvillim të qëndrueshëm të turizmit, disa nga këto bariera po i listojmë me poshtë: (i) Mungesa e pjesëmarrjes së komunitetit në politikat e zhvillimit të turizmit. (ii)Pabarazia mes fuqisë (pushtetit) së qeverive dhe komuniteteve lokale. (iii) Mungesa e njohurive për turizmit. (iv) Programet e financimit me terma afat- shkurtër (Hunt 2005). (v) Kohën në dispozicion, aftësitë, mungesa e financimit. (vi) Politikat e zhvillimit, atj.Tejkalimi i barrierave për zhvillimin e turizmit paraqet një sfidë si për sektorin privat, dhe për komunitetin dhe qeverinë, dhe do të shërbejë për të lehtësuar procesin e bërjes së politikave. Shumë organizata nuk e kuptojnë ngritjen e kapaciteteve, ata e identifikojnë atë me aspektet e trajnimit. Ndërtimi i kapaciteteve është shumë më tepër se trajnimi dhe përfshin: (i) Zhvillimi i burimeve njerëzore, procesi i pajisjes së individëve me të kuptuarit, shkathtësitë dhe qasjes në informata, njohuri dhe trajnim që mundëson ata për të vepruar në mënyrë efektive. (ii) Zhvillim organizativ, përpunimi i strukturave të menaxhimit, proceseve dhe procedurave, jo vetëm brenda organizatave, por edhe menaxhimin e marrëdhënies midis organizatave dhe sektorë të ndryshëm: publik, privat dhe komunitetit. (iii) Zhvillimi institucional dhe kuadri ligjor, duke bërë ndryshime ligjore dhe rregullave për të mundësuar organizatave, institucioneve dhe agjencive në të gjitha nivelet dhe në të gjithë sektorët për të rritur kapacitetet e tyre. Ngritja e kapaciteteve i ndihmon individët, organizatat dhe komunitetet për të gjetur të aftësitë e tyre të pa zhvilluara dhe të papërdrura, burimet dhe avantazhet gjeografike që mundësojnë që të rishqyrtojë pikat e forta dhe mundësitë e aftësitë e kapaciteteve të komunitetit në zhvillimin e turizmit. Ngritja e kapaciteteve të komunitetit pritës është e njohur gjerësisht si një strategji e rëndësishme për zhvillimin e turizmit. Zhvillimi i turizmit dhe ndërtimin e kapaciteteve për komunitetet lokale duhet të përparojë hap mbas hapi. Programe për ndërtimin e kapaciteteve të komunitetit jane të nevojshme për të ndihmuar komunitetet e pazhvilluara për të përmirësuar aftësinë e tyre për të marrë pjesë në procesin e vendimmarrjes ne fushen e turizmit. Rëndësia e ngritjes së kapaciteteve të komunitetit në zhvillimin e turizmit është e dukshme,(Ohiorhenuan dhe Wunker 1995). Ngritja e kapaciteteve të komunitetit në zhvillimin e turizmit mund të shihet si kapacitetin e njerëzve në komunitetet për të marrë pjesë në veprimtari turistike (Cupples 2005). Operatorët e turizmit shpesh pelqejne të investojnë në trajnime dhe ngritje kapaciteti të komunitetit lokal, si një mënyrë për të kontribuar në zhvillimin e komunitetit.Ngritja e kapaciteteve të komunitetit në kontekstin e turizmit shihet në tre drejtime kryesore: organizative, komunitetit dhe individual (Kieffer dhe Reischmann 2004; Raik 2002). Në nivel individual nënkupton zhvillimin e aftësive dhe njohurive që lejojnë individët për të rritur shkallën e kontrollit dhe ndikimit që kanë mbi aspekte të rëndësishme të jetës së tyre. Ngritja e kapaciteteve të komunitetit në nivel komuniteti reflekton nevojat për të përmirësuar dhe ruajtur forcën për vendimmarrje në veprimtari turistike, procesi lidhet me trajnim në nivel komuniteti. Suksesi i zhvillimit të turizmit kërkon që të gjitha palët e interesuara të kuptojnë se investimet në kuader te arsimimit dhe formimit professional Natasha Hoda( Sala)
104
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri janë të domosdoshme. Pa arsimim, proceset e zhvillimit të turizmit nuk mund të përparojnë. Ku ka kapacitet të mjaftueshme për të mbështetur proceset e zhvillimit të turizmit, ky zhvillim do të gjenerojë zhvillim të komunitetit. Pa zhvillimin e komunitetit, kapaciteti për të ndërmarrë programe të turizmit është i kufizuar deri i pamundur. Pra, arsimimi dhe formimi professional shkon paralel me zhvillimin e komunitetit dhe është një karakteristikë e zakonshme, edhe pse jo gjithmonë deklaruar qartë, nga shume programe te zhvillimit te komunitetit. Praktikuesit e zhvillimit të turizmit duhet të jenë të vetëdijshëm për për të kuptuar nevojën e ndrthurjes së ndërtimit të kapaciteteve të komunitetit (HAWE 1994). Situata aktuale mbi kapacitetin e burimeve njerëzore në sektorin e turizmit në vendin tone, tregon se akoma jemi larg asaj çfarë kërkohet. Burimet njerëzore për turizmin përbëjnë një nga çështjet më të rëndësishme që një destinacion turistik duhet të marrë parasysh për zhvillimin e turizmit. Duke vlerësuar të dhënat që ofrohen nga INSTAT-i, janë 17.000 biznese në sektorë të tillë si hotele, restorante dhe bare të cilat janë të lidhura drejpërdrejt me ofrimin e produktit turizëm. Ofruesit e arsimimit mbi turizmin dhe kualifikimeve profesionale janë kryesisht shkollat e mesme profesionale dhe universitetet, përveç universiteteve publike që kanë në program lëndë mbi turizmin, por që së fundmi janë krijuar dhe departamente të veçanta për turizmin, edhe disa universitete private kanë zhvilluar kurrikula që lidhen me turizmin. Disa nga universitetet publike që aktualisht ofrojnë kurse mbi menaxhimin e turizmit janë: Universiteti i Tiranës (UT), i cili ofron kurs 3-vjeçar në fushën e marketingut, me specializim në sektorin e turizmit, Universiteti i Shkodrës, ofron një kurs 3-vjeçar mbi menaxhimin e turizmit, Universiteti i Vlorës, ofron një kurs 3-vjeçar mbi menaxhimin e turizmit, Universiteti i Korçës ofron kurse 3-vjeçare mbi menaxhimin e turizmit, Universiteti i Durrësit ofron kurse 3-vjeçare me profile të lidhura me turizmin, FASTIP në Universitetin e Durrësit ofron një Sistem Arsimor të Dyzuar, si një kombinim i teorisë dhe praktikës, në bashkëpunim me partnerët e biznesit të turizmit. Perveç arsimit të lart janë dhe disa shkolla të mesme të cilat ofrojnë trajnime në hoteleri - turizem në Shqipëri si, Shkolla për Hoteleri - Turizëm në Tiranë, e cila është themeluar në vitin 1995 dhe eshte mbështeur nga KulturKontakt (Austri) për pajisjet profesionale, planifikimin e kurrikulave, trajnimin e mësimdhënësve, si dhe trajnim te menaxhimit të shkolles, shkolla për Hoteleri - Turizëm në Sarandë, e cila është themeluar në vitin 1999, ajo mbështetet nga Kultur Kontakt (Austri) në të njëjtën mënyrë si shkolla në Tiranë, shkolla për Hoteleri në Durrës u hap në vitin 1997 dhe mbështetet nga Chambre des Métiers, Loire & Chére (Francë) për pajisjet profesionale, planifikimin e kurrikulave dhe trajnimin e mësimdhënësve. 4.3.4 Dimensioni kulturor Turizmi luan një rol të rëndësishëm në zhvillimin e destinacionit kudo në botë, ndërkohë që mund të themi me siguri se kultura është një asset për zhvillimin e turizmit si dhe një nga përfituesit kryesor të këtijë zhvillimi. Kultura është nje nga faktorët kryesor tërheqës në të shumtën e destinacioneve, jo vetëm në terma turizmi por dhe në terheqjen e investimeve të rezidenteve dhe të huaja. Ne fillimet e shekullit te XX, kultura dhe turizmi janë parë si dy aspekte të ndara të destinacionit. Kultura është parë si aspekt i trashgimisë kulturore të destinacionit, e lidhur kryesisht me edukimin dhe shkollimin e populatës lokale dhe mbështetje e Natasha Hoda( Sala)
105
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri identiteteve kulturore lokale apo kombëtare. Nga ana tjeter turizmi është parë si një aktivitet i lidhur me kohën e lirë i ndarë nga jeta e përditshme dhe kultura e popullatës lokale. Kjo mënyrë e të konceptuarit të kulturës dhe turizmit erdhi gradualisht duke u ndryshuar nga fund i shekullit te XX si roli i aseteve kulturore në tërheqjen e turistëve dhe berjen me te dukshme dallimeve të destinacioneve turistike nga njëri-tjetri. Aspekte të kulturorës tradicionale që mund të ndikojnë te turistët dhe që jnë të ndryshme nga një vend në tjetrin, mund të përmblidhen si më poshtë: vendet arkeologjike dhe muzetë, strukturat arkitektonike (rrënojat, ndërtesa e famshme, etj.) arti, skulptura, vepra artizanale, galeritë, festivalet, ngjarjet, folklori dhe muzika (klasike, muzikës popullore, valle popullore lokal), gjuha dhe letërsi, turnet dhe ngjarjet, festivale fetare dhe të gjitha kulturat dhe nën-kulturat. Marrëdhënia ndërmjet turizmit dhe trashëgimisë lokale kulturore është e një rëndësie të veçantë. Turizmi mund të luajë rol kyç në ndërgjegjësimin dhe në gjenerimin e mbështetjes së drejtpërdrejtë apo të tërthortë për ruajtjen e këtyre vlerave . Nga ana tjetër, cilësia e trashëgimisë natyrore dhe kulturore në shumë zona është thelbësore për gjenerimin e begatisë ekonomike nëpërmjet turizmit, përmirësimin e cilësisë së jetës së komuniteteve lokale dhe ekperiencën (përjetimin) e vizitorit. Pëcaktimet mes kulturës dhe turizmit janë stimuluar nga nje numer faktoresh si: (i) Rritja e interesit në kulturë, në veçanti si një burim i identitetit dhe diferencim përballë globalizimit. (ii) Rritje e nivelit të kapitalit kulturor, e stimuluar nga rritje nivelet e arsimit. (iii) Plakja e popullsise sidomos në rajonet e zhvilluara. (iv) Stilet postmoderne të konsumit, janë të fokusuara në zhvillimin personal, se sa në materializmin. (v) Dëshira për forma të drejtpërdrejta përvoje (" duke parë jetën ne stilin rutin” në vend te ndonjë gjë interesante, aventure shetitje). (vi) Rritje rëndësisë së kulturës jomateriale dhe rolit te imazhit dhe atmosferës. (vii) Rritja e lëvizshmërisë duke krijuar akses më të lehtë në kulturat e vendeve të tjera. (viii) Një furnizim në rritje i kulturës si rezultat i zhvillimit rajonal. (ix)-Rritja e aksesit të informacionit për kulturën dhe turizmin me anë të teknologjive të reja. (x) Shfaqja e kombeve të reja dhe rajone të etur për të krijuar një identiteti te veçantë (p.sh ndikimi i shteteve të reja të pavarura-në Evropa Qendrore dhe Lindore). (xi) Një dëshirë për të projektuar imazhin e jashtëm të rajoneve dhe kombeve. (xii) Probleme të financimit kulturor që vijnë si rezultat i rritjes e furnizimit kulturore (culture supply). Si rezultat, kultura është parë gjithnjë si një aspekt i produktit turistik dhe strategjitë imazhit të destinacion dhe turizmi kanë qenë të integruar në strategjitë e zhvillimit kulturor, si një mjet për të mbështetur trashëgiminë kulturore. Kjo sinergji midis turizmit dhe kulturës është parë si një nga arsyet më të rëndësishme për nxitjen e një lidhje më të drejtpërdrejtë midis këtyre dy elementeve. Kjo marrëdhënie është edhe më e rëndësishëm, duke pasur parasysh rëndësinë në rritje të turizmit dhe kulturës për ekonominë globale. Kultura dhe kreativiteti janë gjithnjë e duke u njohur si promotor të rëndësishëm të ekonomisë. Një studim i OECD (organization for economic co-operation and development) mbi rëndësinë ekonomike të kulturës treguar se në disa ekonomi të mëdha, vlera e industrive kulturore ishte midis 3% dhe 6% të ekonomisë së përgjithshme. Kombinimi i turizmit dhe kulturës, është një promotor jashtëzakonisht i fuqishëm i ekonomisë. Sipas Europa Nostra (2005) ", më shumë se 50% të aktiviteti turistik në Evropë është i shtyrë nga trashëgimia kulturore dhe turizmit kulturor pritet të rritet me ritme më të shpejta në sektorin e turizmit”. Në Natasha Hoda( Sala)
106
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri SH.B.A., sondazhet e " udhëtarëve historike kulturore" tregojnë se 30% e turistët vendas ndikohen në zgjedhjen e tyre të destinacionit nga një e veçantë qe lidhet me artin, kulturën apo trashëgimin kulturore ose aktivitet te lidhura me to. Vëllimi i udhetimeve historike e kulturore është rritur me 13% në mes të 1996 dhe 2002, nga 192.4 milionë person-udhëtimi ne 216.8 milionë persona-udhëtime. Roli i rëndësishëm i artit dhe trashëgimisë është konfirmuar edhe nga hulumtimi i tregut në Kanada, e cila tregon se pothuajse 100 milionë udhëtime të banoreve resident të SH.B.A. në vitin 2003 ishin të lidhura me kulturë, pothuajse 50% të totalit te udhetimeve. Sipas Organizates Nderkombetare te Turizmit (NTO), kultura është parë si një aspekt i rëndësishëm i produktit të turizmit i cili është një treg i gjerë, që thith shpenzimet e vizitoreve me një shpejtësi të madhe. Kultura është parë si një formë e mirë e promovimit të turizmit (Richards, 2001). Komisioni Evropian promovon turizmin kulturor, si një mjet për të përforcuar "unitetin në diversitet" të popullsisë në BE. Udhëtimi për të përjetuar apo për të mësuar mbi kulturën e të tjerëve, lejon turistët dhe pret të vlerësojnë ndryshimin kulturor, si dhe lidhjet themelore kulturore. Në Australi dhe Kanada, kultura dhe turizmi janë të lidhura me zhvillimin e mundësive ekonomike për njerëzit vendës. Në zonat rurale, turizmi është përdorur për të mbështetur jetesën tradicionale dhe zejtarinë dhe mbështetur komunitetin e kërcënuar nga migrimi jashtë trojeve të tyre. Për shembull, vizitorët në festivale verore në zonat malore të Skocisë jo vetëm që sjellin të ardhura shumë të nevojshme për zonat e thella, por edhe të ndihmojnë per të mbështetur gjuhën lokale dhe traditat (McLean, 2006). Lidhjet më të ngushta midis turizmit dhe kulturës janë reflektuar edhe në strukturat qeverisëse në nivel kombëtar dhe rajonal . Atraktivitetin rajonale dhe konkurrenca janë të lidhura direkt.Vende dhe rajone gjithnjë duhet të konkurrojnë për të tërhequr banorët, vizitorët dhe investimet e brendshme. Kotler, Haider dhe Rein (1993: 14) kanë sugjeruar se: "Çdo vend komuniteti, qyteti, shteti, rajoni, ose komb - duhet të pyesi veten pse dikush dëshiron të jetojë, zhvendoset, vizitoji, të investojë, ose të filloi opo zgjeroi një biznes atje. Çfarë e bën këtë vend që të plotësoji nevojat e njerëzeve ose deshirat e tyre ? Çfarë avantazhet konkurruese ofron ky vend që të tjerët nuk e kanë?" Referuar Porter (2002: 32) "Pothuajse çdo gjë për çështjet e konkurrencën. Çështjet e shkollimit, çështjet e rugeve, çështjet e tregjeve financiare, çështjet e konsumatorit, në mesin e shumë aspekte të tjera të një kombi, shumë prej të cilave janë të rrënjosura thellë në institucionet e një vendi te njerëzit, dhe te kultura. “Wikhal (2002: 1) argumenton: "Kapaciteti për të tërhequr njerëzit duke ofruar një cilësi të mirë të jetës është i një rëndësie vendimtare për konkurrencën rajonale. Marrja në studim e atraktivitetit rajonale, është e rëndësishme jo vetëm marrja parasysh ose gjetja e arsyjeve që i bën njerëzit të lëvizin në një rajon të caktuar, por edhe arsyjet që i bëjn njerëzit që të qëndrojnë”.Kultura përbën një faktor të rëndësishëm për marrjen e vendimit për të përcaktuar destinacionin. Sipas Crouch dhe Ritchie (1999) të cilët kanë përshtatur modelin e Porter-it për të sugjeruar se "atraktiviteti i destinacioni" varet nga katër komponentë: (i) Burimet kryesore dhe atraksionet (kultura, historisë, lidhja me tregun, përzierje e aktiviteteve, ngjarje të veçanta, argëtimi dhe superstruktura). (ii) Mbështetja faktorëve dhe burimeve (aksueshmërinë, infrastrukturën, burimet që lehtësojnë aksesin, mikpritjen, ndërmarrja). (iii) Menaxhimi i destinacionit (burimet dhe kujdesi ndaj tyre, marketing, financa dhe kapitali, organizimi, Natasha Hoda( Sala)
107
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri zhvillimi i burimeve njerëzore, informacioni, cilësia e shërbimit, të menaxhimit të vizitorëve). (iv) Faktorët përcaktues kualifikues (vendndodhja, ndërvarësitë, sigurisë, ndërgjegjësimi, imazhi, markë, kosto, vlerë). Është e qartë se kultura është e rëndësishme për turizmin si për atraktivitetin dhe për konkurencën e destinacioneve. Destinacionet më të suksesshme janë ata që mund të krijojnë një sinergji pozitive në mes të kulturës dhe turizmit. Por kjo sinergji nuk ndodh automatikisht, ajo duhet të krijohet, zhvillohet dhe menaxhohet ne menyre të vazhdushme. Në një raport i OECD (organization for economic co-operation and development) mbi kulturën dhe zhvillimin lokal (2005), Xavier Greffe identifikon një sërë kriteresh të cilat janë të rëndësishme në zhvillimin e një marrëdhënie pozitive midis turizmit dhe kulturës: (i) Qëndrueshmëria e aktiviteteve kulturore. (ii) Shkalla e pjesëmarrjes së popullatës lokale përveç turistëve. (iii) Kapaciteti i territori për të prodhuar të gjitha mallrat dhe shërbimet e kërkuara me këtë rast, dmth konteksti lokal është i lartë. (iv) Ndërvartësia e këtyre aktiviteteve për të nxitur "efekte grupi". Megjithatë, ndërhyrja në marrëdhëniet midis turizmit dhe kultures mund të jetë e vështirë për disa destinacione për një numër arsyesh. Për shembull, në studimin e tyre të qeverisjes së turizmit kulturor në Evropë, Paskaleva-Shapira, et al. (2004: 87) konstaton se: "lokalitete të mesme të vogla dhe në përgjithësi kane mungesa te burimeve financiare dhe strategjike për të zbatuar një qeverisje të mirë urbane për turizmin e qëndrueshëm rural. Mungësi ishte dhe mungesa e një udhëzuesi kohezive për të menaxhuar praktikisht sektorin që potencialisht mund të krijojë një rrjet të ndikimeve pozitive në ekonomi, si dhe në një gamë të aktiveve të tjera, të tilla si rritjen e trashëgimisë lokale dhe cilësinë e jetës urbane. "Kreativiteti është bërë një element shumë i rëndësishëm në strategjitë e zhvillimit rajonale (Richards dhe Wilson, 2007) për shkak se: (i) Rritja e ekonomisë simbolike krijimtarisë privilegjuar gjatë kulturore produkteve. (ii) Rajonet dhe qytetet kanë përdorur gjithnjë e më shumë kulturën si një formë e zgjerimin dhe për këtë arsye kanë nevojë për të gjetur produkte të reja kulturore për të krijuar dallim në një treg gjithnjë e më të mbushur me njerëz. (iii) Destinacionet te cilave u mungon një trashëgimi luksi e ndërtuar kane nevojë për të gjetur mënyra të reja të konkurrojnë në ato që bëjnë. Shumë shtete dhe rajone e profilizojnë veten si “kreativ”. Ndoshta shembuli i parë ka qënë Australia, e cila e ka pozicionuar veten si”komb kreativ” në vitin 1994. Rajoni i Helsinkit ne Finland e posicionon veten si “rajoni me kreativ ne Evrope” falë perqindjes së lartë për hulumtim, zhvillim dhe punësim (Florida dhe Tinagli, 2004). Nxitja më e rëndësishme për zhvillimin kreativ erdhi nga Richard Florida te ‘’Klasa Creative’’ (2002), në të cilën ai argumenton se baza e përparësisë ekonomike është zhvendosur nga faktorët bazë të prodhimit, të tilla si lëndët e para ose punë të lirë, drejt kreativitetit njerëzor. Prandaj, zhvillimi i destinacionit duhet të tërheq dhe mbaj njerzit krijuese të cilët mund të stimulojnë risi dhe zhvillojnë intensiva teknologjike të cilat japin ndikim në rritjen ekonomike. Është e qartë se turizmi dhe kultura janë bërë gjithnjë e më të lidhura ngushtë, dhe se roli i tyre në atraktivitetin rajonal dhe konpetitiv është bërë më i qartë. Kultura në të gjitha format e saj ka ndikim të fuqishëm në produktin e turizmit dhe promovimin e shumicën e rajoneve, madje edhe ato të cilat janë mbështetur tradicionalisht në pasuritë e tyre natyrore, të tilla si diell dhe plazh apo male, për atraktivitetin e tyre. Destinacionet janë gjithashtu duke u përpjekur për të rritur avantazhin e tyre krahasues duke shtuar vlerat e tyre të Natasha Hoda( Sala)
108
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri atraksioneve kulturore (Psh ndërtimi i muzeve të reja ose qendra të trashëgimisë). Ata janë gjithashtu duke u përpjekur për të zhvilluar kulturën e tyre të paprekshme dhe të krijimtarisë (p.sh. duke shitur "atmosferë", ngjarje kulturore dhe gastronomi). Ndikimi i kulturës mbi turizmin shqyrton marrëdhëniet në rritje mes turizmi dhe kulturës, dhe mënyra në të cilën ato janë bërë promotor kruesor te atraktivitetit dhe konkurencës së destinacionit. Duke qënë një vend i izoluar për një kohë të gjatë, Shqipëria nëpërmjet turizmit u ofron të huajve mundësinë e njohjes dhe vlerësimit të kulturës dhe historisë së sajë.
4.4. Vlerësimi i normalitetit Per çdo studim është e rëndësishme të diagnostikohet apo të provohet supozimi i normalitetit, sipas Brooks, 2008) supozimi i normalitetit është i nevojshëm për të kryer teste të vetme ose të përbashkëta të hipotezës në lidhje me parametrat e modelit. Për të diskutuar nëse të dhënat janë apo jo normale, duhen interpretimet të mëtejshme pasi ato mund të mos jenë të vlefshme apo të besueshme (Park, 2008; Tabachnick dhe Fidell, 2006). Për të gjitha llojet e kërkimeve normaliteti është një çështje kritike, por sidomos për ato kerkime që përfshijnë teknika shumëvariablëshe, normaliteti mer nje rëndësi të veçant. Duke qënë se dhe ky studim përfshinë teknika shumëvariabëlshe dhe vlerësimi i normaliteti merr një rëndësi të vecantë. Referuar Hair 2009, për vlerësimin e normalitetit mund të përdoren teste statistikore. Studiuesit sugjerojnë një rregull praktik të bazuar mbi vlerat e pjerrësisë dhe ngushtësisë, duke shfrytëzuar vlerën statistikore të “z”. Vlera e “z”, për pjerrësinë përllogaritet si më poshtë:
z pjerrësisë
pjerrësia 6 N
Ku, N është madhësia e mostrës. Për ngushtësinë, vlera e “z” përllogaritet duke përdorur këtë formulë:
zngushtësisë
ngushtësia 24 N
Nësë vlera e z, e çdonjerës prej tyre, e tejkalon vlerën kritike të specifikuar, atëherë shpërndarja nuk është normale në termat e karakteristikës përkatëse. Vlerat më të përdorshme kritike të “z” janë + 2.58 (për vlerë domethënieje statistikore 0.01) dhe + 1.96 (për vlerë domethënieje statistikore 0.05). Sipas Hair 2009, shkeljet e normalitetit kanë pasoja serioze për mostrat e vogla (më pak së 50), kurse ndikimi zhduket efektivisht kur madhësia e mostrës është më e madhe se 150. Në rastin e studimit tonë madhësia e mostrës së përfshirë në model është 180.
4.5. Linearitetit, kolinearitetit dhe multikolineariteti Përgjithësishtë një model regresioni ka kuptim kur kemi dy ose më shumë variabla të marrë në studim. Në të gjitha rastet kur kemi një ekuacion regresioni të shumfishtë multikolineariteti është i pashmangshëm por është e rëndesishme që vlerat e tij të jenë brënda kufijëve të lejuar. Sipas Natasha Hoda( Sala)
109
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri Churchill dhe Iacobucci (2005), kur ka multikolinearitet sasia e informacionit në lidhje me efektin e variablave shpjegues për variablat e varur zvogëlohet, për rrjedhojë mund të arrihet në konkluzionin e gabuar, se disa nga variblat shpjegues nuk kanë lidhje me variablin e varur kur në fakt ata mund të kenë lidhje. Ky supozim lejon variablat e pavarur që të jenë të lidhur, por duhet që të mos jen të lidhur në mënyrë të përkryer. Praktikisht se sa korrelacion shkakton multikolineariteti nuk është përcaktuar qartë. Pra kur ne kemi marrë në konsiderate disa variabla (më shumë se dy) në këtë rast për shkak të pamundesisë se shmangjes së multikolineariteti, bëhet e pamundur për të marrë vlerësime të sakta të koefiçientëve të regresionit, pasi ata nuk janë një numër i pafundëm kombinimesh të koefiçientëve që do të punojnë në mënyrë të barabartë. Sipas Menard (1995), një vlerë tolerancë me siguri më pak së 0.2, tregon një problem serioz kolineariteti. Të gjitha vlerat e tolerancës janë ndjeshëm më të mëdha se sa 0.2. Ai i referohet situatës në të cilën variablat e pavarur, parashikues janë tepër të lidhur me njeri-tjetrin (Ho, 2006) dhe që mund të çojnë në mosgjetjen e një zgjidhjeje SEM ose nxjerrjen e konkluzioneve të gabuara dhe kryerjen e gabimeve e llojit II (intinerarët nuk rezultojnë domethënës, ndërkohë që ata janë realisht të tillë) (Grewal, 2004). Vetë teknika SEM, të cilën ne e kemi përdorur, ka përparësi në mënjanimin e multikolinearitetit, për shkak të aftësisë për të trajtuar gabimin e matjes. Në SEM, analiza e intinerarëve kryhet veçmas nga analiza e faktorëve, në këtë mënyrë, edhe variancat e tyre të gabimit janë të veçuara (Iacobuçi, 2009). Gjithashtu, përdorimi i CFA redukton gabimin e matjes, pasi kemi tregues të shumëfishtë për variablat e fshehtë (Garson, 2012). Në analizën statistikore shumë variablëshe, supozimi i linearitetit është shumë i rëndësishëm, pasi marrëdhëniet bazohen mbi korrelacionet midis variablave. Korrelacioni është një mënyrë për të matur shkallën në të cilën dy ose më shumë variabla janë të lidhur me njeritjetirn. Multikolineariteti është ose shpjegohet me lidhje të forta mes variablave të pavarur të marr në konsideratë. Multikolineariteti është madhësia me të cilën mund të shpjegohet një konstrukt nga konstruktet e tjerë në analizë (Hair, 2009). Sipas Haie et .al.(2006), koficenti i korrelacionit poshte vleres 0.9 nuk mund të shkaktojë problem serioze multikolineariteti. Referuar Kennedy (2008) themi se ka problem multikolinariteti kur kofiçentët e janë më të mëdhenjë se 0.7. Në tabelën e mëposhtëme janë paraqitiur rezultatet në lidhje me korelimin ndërmjet variablave me njeri tjetrin.
Natasha Hoda( Sala)
110
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri Korrelacioni ndërmjet variablave me njëri-tjetrin
Tabela 4.1. Korrelimi ndërmjet variablave Lidhur me marëdheniet mes variablave të pavarur mund të themi se kemi lidhje positive të moderuar, midis politikës dhe mjedisit natyror social-ekonomik në masen (0.432), arsimimi dhe formimi pfofesional (0.493), midis DK dhe P&L (0.566), mids DK dhe AFP ne masen (0.629), midis MNSE dhe DK në masën (0.609) , pra këto vlera të ulta ne matricën e korrelacionit vërtetojnë se në modelin tonë nuk kemi probleme të multikolinariteti.
4.6 Probleme të përdorimit të modelit SEM Pesha e regresionit të standardizuar (PRS): Për të gjitha variablat e fshehur në një model SEM është caktuar një metrikë e 1, të gjitha peshat e regresionit të standardizuara duhet të jetë brenda intervalit plus ose minus 1. Kur ka një problem multikolineariti, një peshë afër 1 tregon dy variablat janë afër për të qenë identik. Por këto dy variabla gati identike latente janë përdorur në SEM dhe bashkë me to dhe një i tretë variabël latent, metoda SEM do të ketë vështirësi në llogaitjen e peshës regresionit në të dy mënyrat nga variablat gati identik dhe variablit të tretë. Si rezultat ai mund të dalë me një peshë të standardizuar të regresionit më i madh së 1 dhe një peshë më pak sësa -1 për këto dy mënyra. Gabimet standarde të peshave të regresionit të pastandardizuar: Kur janë dy variabla gati identike latente dhe këto të dyja janë përdorur në SEM dhe bashkë me to dhe një variabël i tretë i fshehur, llogaritja e peshave të regresionit vështirësohet dhe mund të pasqyrohen gabime standarde shumë të mëdha për këtë mënyrë se sa për modele të tjera, duke pasqyruar multikolinaritet të lartë të dy variabla gati identike. Vlerësimii kovariancës së parameterave: Po kështu, e njëjta vështirësi në llogaritje të veçanta të peshave të regresionit mund të reflektohet në kovariancë të lartë të vlerësimeve të parametrave për këto rrugë
Natasha Hoda( Sala)
111
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri Vlerësimi i variancës. Një tjetër efekt të njëjtë sindromi i multikolinaritetit mund të jenë negative për vlerësimet e variancës. Korrelacionet identifikojnë vetëm efektet lineare, ndërkohë që efektet jo-lineare nuk paraqiten në analizë (Hair, 2009). Hair (2009) sugjeron së mënyra më e zakonshme për të vëzhguar linearitetin tek të dhënat është duke kryer inspektim pamor të grafikëve (scatterplots) për secilin kombinim çift të mundshëm të variablave. Praktikisht, në rastin kur studimi përfshin një numër të madh variablash, kjo është thuajse e pamundur.
4.7. Modelimi i ekuacioneve strukturore (SEM) Modelimi i ekuacioneve strukturore është një përqasje konfirmuesë ndaj analizës së të dhënave, i cili kërkon një përcaktim paraprak të marrëdhënieve midis variablave (Randall E. et al, 2012). Ai vlerëson marrëdhëniet e njëkohshme dhe të shumëfishta midis disa variablave të varura dhe të pavarura, qofshin këto variabla të matshëm apo të fshehtë, të cilët nuk mund të maten në mënyrë të drejtpërdrejtë, por mund të shprehen si funksion i variablave të matshëm. SEM teston nga ana statistikore një model të hipotetizuar, me qëllim përcaktimin e shkallës me të cilën modeli i propozuar hipotetik është konsistent me të dhënat e nxjerra nga mostra. Modeli i matjes specifikon se si janë matur variablat e fshehtë në termat e variablave tregues, ndërkohë që trajton dhe besueshmërinë e vlefshmërinë e variablave tregues në matjen e variablave të fshehtë apo konstrukteve hipotetike. Modeli i ekuacionit strukturor kryen një vlerësim të vlefshmërisë parashikuese, specifikon marrëdhëniet e drejtpërdrejta dhe të tërthorta midis variablave të fshehtë dhe shpjegon madhësinë e variancës së shpjeguar dhe të pashpjeguar në model (Hair, 2009). Ne tabelën e më poshtëme paraqiten konstruktet e ndërtuara nga SEM
Natasha Hoda( Sala)
112
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri
Tabela 4.2. Konstruktet e ndërtuara nga SEM Ashtu si kemi theksuar edhe më lartë për analizimin e modelit të hipotetizuar, u përdor programi strukturor SPSS. Për vlerësimin e modelit strukturor, në të cilin merren ne konsiderate, si modeli i matjes ashtu edhe ai strukturor, sugjerohet një përqasje e përbërë prej dy fazash (Igbaria et al. 1997). Në fazën e parë vlerësohet modeli i matjes, përpara së të specifikohet ndonjë marrëdhënie e fshehtë midis konstrukteve. Në fazën e dytë vlerësohet modeli strukturor, i cili përfshin marrëdhëniet e hipotetizuara midis konstrukteve të fshehtë. Për të identifikuar përputhshmërinë e përgjithshme të modelit, zakonisht sugjerohet përdorimi i treguesve të shumëfishtë (Igbaria, et al 1997), të cilët mund të klasifikohen në tre lloje: absolutë, krahasues dhe konservatorë. Treguesit absolutë të përputhshmërisë masin përputhshmërinë e përgjithshme, si për modelet e matjes ashtu edhe ato strukturore. Këta lloj matësish nuk bëjnë ndonjë krahasim me ndonjë model të specifikuar apo të axhustojnë për numrin e parametrave në modelin e vlerësuar. Treguesit krahasues të përputhshmërisë vlerësojnë se sa mirë përputhet në mënyrë relative, një model i specifikuar me një model alternativ bazë (kryesisht një model bazë është një model nul, i cili specifikon së të gjithë variablat e matur nuk janë të lidhur me njeri-tjetrin). Treguesit konservatorë të përputhshmërisë masin përputhshmërinë e përgjithshme të modelit në raport me koefiçientët e vlerësuar. Këta lloj matësish përpiqen të bëjnë korrigjime të mbipërputhshmërisë (overfitting) të modelit (sa më tepër të rriten koefiçientët e vlerësuar në model, aq më tepër ka gjasa që modeli të konfirmohet). Hair (2009) sugjeron së përputhshmëria e modelit duhet të vlerësohet duke përdorur tregues të tre kategorive dhe duke përfshirë të paktën njerin nga secila kategori.
4.8. Analiza përshkruese Analiza (Statistika) përshkruese është disiplinë sasiore përshkruan tiparet kryesore të një koleksioni informacioni (Mann, Prem, 995). Statistikat përshkruese dallohen nga analiza inferentiale (ose statistikat induktive), se statistika përshkruese përmbledhin një mostër, në vend që të përdorin të dhënat për të mësuar rreth popullsisë, që mostra e të dhënave mendohet se përfaqëson. Kjo zakonisht do të thotë se statistikat përshkruese, ndryshe nga statistikat inferentiale, nuk janë zhvilluar në bazë të teorisë së probabilitetit (Dodge, 2003). Edhe kur një analizë e të dhënave nxjerr përfundime kryesore duke përdorur statistika inferentiale (ose statistika induktive), statistikat përshkruese duhet të paraqiten gjithashtu. Disa masa që janë përdorur zakonisht për të përshkruar një grup të dhënave, masin tendencën kryesore dhe masën Natasha Hoda( Sala)
113
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri e ndryshueshmërisë ose dispersionit (Babbie, Earl, 2009). Matja e tendencës kryesore përfshinë, mesatare dhe mode, ndërsa matja e ndryshueshmërisë përfshijnë devijimin standard (ose variacionit), me vlera minimale apo maksimale të variablave dhe lakueshmërisë, (Nich, Todd, 2007). Para se të fillojmë analizën e të dhënave për qëllimin e identifikimit të lidhjes midis konstrukteve të ndërtuara me variablat e marra në studim, është e rëndësishme të bëjmë analizën përshkruese të të dhënave. Kjo analizë fillon duke iu rikthyer diskutimit të kapitullit tre, për zgjedhjen e mostrës. Në zgjedhjen e të anketuarëve nuk jemi nisur nga faktorë të caktuar, zgjedhja e tyre ka qenë krejtësisht rastësore, por pyetësorët janë ndërtuar për katër grup kategori, për turistët vendas, për turistët e huaj, për pritësit (banorët resident) dhe specialistët e fushës. Me poshtë po i rendisim me radhë rezultatet e anketimit duke filluar me turistet vendas: (i)
Rezultatet e anketimit për turistët vendas Ku jetoni aktualisht:
Frequency
Percent
Valid Percent
Cumulative Percent
Tiranë
42
40.4
40.4
40.4
Durrës
14
13.5
13.5
53.8
Emigrant
26
25.0
25.0
78.8
Të tjerë
22
21.2
21.2
100
104
100
100
Tabela 4.3 Shpërndarja gjeografike e të anketuarve turist vendas. Të dhënat e tabelës së mësipërme janë shprehur në formë grafike në Garfikun 4.1. Pra ashtu si shikohet nga Grafiku 4.1, rreth 40 % e të anketuarëve janë nga Tirana , kjo lidhet me faktin se banorët e metropolit të zhurmshëm të “ngopur nga deti”, janë të prirur të shpenzojnë për pushime dhe në zonat rurale malore për të qënë sa me afër natyrës dhe bukurive të saj, vlerave kurative dhe për të gjetur qetësinë. Emigrant zenerreth 25% të anketuarëv, pra zënë një përqindje të konsiderushme, kjo shpjegohet me faktin se shumë banor të zoneve të studimit kanë emigruar dhe vazhdimisht kthehen pranë trojeve të tyre për turizëm si dhe për të takuar të afërmit. Të dhënat lidhur me gjeografinë e të anketuarve (turistëve vendas), paraqitur në mënyrë grafike janë si në grafikun e mëposhtëm.
Natasha Hoda( Sala)
114
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri
Grafik 4.1 Paraqitja grafike e të dhënave për turistët vendas Grupimi i të anketuarëve është bërë dhe bazuar te gjinia, rezultatet e dala nga përllogaritja janë të paraqitura në Tabelen 4.4 në vijim. Frequency
Percent
Valid Percent
Cumulative Percent
Mashkuj
60
57.7
57.7
43.9
Femra
44
42.3
42.3
100
104
100
100
Total
Tabela 4.4 Frekuenca e gjinisë për të anketuarit turist vendas Të dhënat e përpunuara janë paraqitur dhe në formë grafike, në Grafikun 4.2, ku dallohet qartë se 58% e të anketuarëve janë meshkuj, ndërsa 42 % janë femra.
Grafiku 4.2 Frekuenca e gjinisë (turistët vendas) Mosha: Frequency
Percent
Valid Percent
Cumulative Percent
16
15.4
15.4
15.4
25-35
9
8.7
8.7
24.0
Vali 36-45 d 46-55
39
37.5
37.5
61.5
32
30.8
30.8
92.3
8
7.7
7.7
100
104
100
100
deri 25 vjec
mbi 55 vjec Total
Tabela 4.5 Frekuenca e grup moshave për turistët vendas Natasha Hoda( Sala)
115
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri Të dhënat e tabelës nr. 4.5 tregojnë qartë se mosha që frekuenton më tepër turizmin malore nga turistët vendas të intervistuar, është mosha 36-45 vjeç, dhe 46-55 vjeç. Ndryshe ndodh me turistët e huaj të anketuar, mosha 25-30 vjeç zë 23%, krhasuar me 9% të turisteve vendas të anketuar, kjo shpjegohet me faktin se mosha e re në vend nuk ka shumë interest të kalojë pushime të “izoluara “në një zonë, pasi vlerësojnë më tepër të shpenzojnë aty ku mund të frekuentojë dhe jetën e nates, kjo shpjegohet dhe me stilin e jetesës. Ndërkohë që nuk vërehen disnivele të mëdha te grup moshat mbi 30 vjeç për të dy grupet e të anketuarëve (turist të huaj& turist vendas).
Grafiku 4.3. Frekuenca e grup moshës paraqitur grafikisht ( për turistet vendas) Të anketuarit u kategorizuan dhe në bazë të nivelit të arsimit, pra një nga pyetjet e drejtuara ishte në lidhje me arsimimin Arsimi juaj i përfunduar: Frequency 8vj - Mesem larte Vali master d Doktor Total
Percent
Valid Percent
Cumulative Percent
28
26.9
26.9
26.9
41
39.4
39.4
66.3
32
30.8
30.8
97.1
3
2.9
2.9
100
104
100
100
Tabela4.6. Tabela e nivelit të arsimimit për të anketuartit turist vendas Vërehet nga tabela nr.4.6 dhe grafiku nr.4.4, se përqindjen më të lartë nga të anketuarit e zënë ata me arsim të lartë dhe master, kjo lidhet me menyrën dhe cilësinë e të jetuarit në vend, ku arsimi edhe bën disnivelin.
Grafiku 4.4 Paraqitja grafike e niveli të arsimimit (turistët vendas)
Natasha Hoda( Sala)
116
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri Një pyetje që u është drejtuar turistëve vendas është dhe ajo që lidhet me burimin e informacionit për destinacionin turistik, ku vërehet se pjesa dërrmuse e ka siguruar informacionin nga agjensitë turistike dhe nga persona të afërt që kanë ndërmar më parë udhëtim turistik për në bjeshkët e Veriut të Shqipërisë. Ndërsa nga internet janë pergjigjur shumë pak, kjo lidhet me kulturën e trashëguar sidomos për grup moshat 36-50 vjeç, grup mosha të cilat përgjithësisht nuk janë rritur me botën dixhitale. Ndryshe ndodh me turistet e huaj po ti referohemi tabelës përkatëse ( tabela nr.4.14) ku të anketuarit turist të huaj janë përgjigjur mbi 50% se burimin e informacionit për Veriun e Shqiperisë e kanë marrë nga interneti. Informacionin mbi Veriun e Shqiperise si destinacion turistik e kam marre nga: Frequency
Interneti Nga nje i njohuri im/jone. Nga nje web qeveritar Agjensi turistike vendase Agjensi shteterore Agjensi huaja Total
Percent
Valid Percent
Cumulative Percent
6
5.8
5.8
5.8
39
37.5
37.5
43.3
4
3.8
3.8
47.1
35
33.7
33.7
80.8
15
14.4
14.4
95.2
5
4.8
4.8
100.0
104
100
100
Tabela 4.7 Tabela burimi i informacionit per destinacionin turistik
Grafiku 4.5 Burimi i iformacionit per testinacionin turistik (turitët vendas) Nëe tabelën e mëposhtme paraqiten përgjigjet e të anketuarëve në lidhje me frekuentimin e turizmit malor rural në Shqipëri, ku rezulton se për herë të dytë janë pergjigjur 41% e të anketuarëve, ky rezultat tregon se sa vjen dhe me tepër po vleresohet turizmi rural malor sidomos vitet e fundit. Ndërkohë që mbetet shumë për tu bërë në lidhje me të ndjerit mirë të turisteve, gjë Natasha Hoda( Sala)
117
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri e cila do çonte në kthim dhe rikthim të turisteve në të njëjtin destinacion, pasi si dhe shihet në tabelë, për hërë të tretë janë pergjigjur vetëm shtatë nga 104 të anketuar. Sa shpesh keni vizituar turizmin malor te Shqipërisë? Frequency
Percent
Valid Percent
Cumulative Percent
Hera e pare
56
53.8
53.8
53.8
Vali Hera e dyte d Hera e trete
41
39.4
39.4
93.3
7
6.7
6.7
100.0
Total
104
100
100
Tabela 4.8 Sa shpesh e keni frekuentuar turizmin malor të Shqiperisë
Grafiku 4.6 Paraqitja grafike e frekuentimit të turizmit malor rural Të anketuarit janë pyetur dhe në lidhje me kohëqëndrimin në destinacionin turistik, ku 49 nga 104 të anketuar janë përgjigjur se kanë qëndruar 2 ditë, ndërkohë që për 6-7 ditë janë përgjigjur vetëm 5 nga 104 të anketuar. Ashtu si dhe u përmend më lartë mbetet si një sfidë e së ardhmes që nëpërmjet përmirësimit të ofertës turistike, duke përshirë guida të organizuara, të arrihet që kohëqëndrimi të jetë mesatarisht më tepër se 4-5 ditë për çdo turist. Sa është kohëzgjatja mesatare e vizitave tuaja? Frequency 2 dite 2-3 dite Vali 4-5 dite d 6-7 dite Total
Percent
Valid Percent
Cumulative Percent
49
47.1
47.1
47.1
38
36.5
36.5
83.7
12
11.5
11.5
95.2
5
4.8
4.8
100.0
104
100
100
Tabela 4.9 Kohëzgjatja e qëndrimit në destinacionin turistik
Natasha Hoda( Sala)
118
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri
Grafiku 4.7 Paraqitja grafike e koheqendrimit (turitët vendas) (ii). Rezultatet e anketimit te turistëve të huaj Tabela e mëposhtme paraqet rezultatet e përgjigjeve të turisteve të huaj në lidhje me gjeografin e tyre (vendin ku këta turist jetojnë), vërehet se rreth 56% e turistëve të anketuar janë nga Evropa Lindore, kjo lidhet me faktin e distancës me vendin tone. Pamvarësisht largësisë turist të huaj të intervistuar, janë dhe nga USA, Kanadaja apo dhe nga shtete të tjera të lagëta. Ku jetoni aktualisht: Frequency
Percent
Valid Percent
Cumulative Percent
Europa Lindore Europa Perendimore
56
42.4
42.4
42.4
50
37.9
37.9
80.3
Te tjere
26
19.7
19.7
100
132
100
100
Tab.4.10 Shpërndarja gjeografike e turistëve të huaj të anketuar
Grafiku4.8 Paraqitja grafike e shpërndarjes gjografike të turisteve të huaj
Natasha Hoda( Sala)
119
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri Të anketuarit turist të huaj gati 56% kanë qënë femra, ndërsa 44% meshkuj. Gjinia: Frequency
Valid Percent
Percent
Cumulative Percent
Mashkull
58
43.9
43.9
43.9
Femra
74
56.1
56.1
100
132
100
100
Total
Tabela 4.11 Grupimi sipas gjinisë i të ankëtuarëve turist të huaj
Grafiku 4.9 paraqitja grafike e grupimit me bazë gjinie (turist të huaj) Nga të anketuarit turist të huaj grup mosha 25-35 vjeç zë rreth 23 % të totalit, ndërsa turistët vendas të anketuar i përkisnin kësaj grup moshe vetem 9% . Mosha: Frequency
Valid Percent
Cumulative Percent
6
4.5
4.5
4.5
25-35
30
22.7
22.7
27.3
36-45
44
33.3
33.3
60.6
46-55
42
31.8
31.8
92.4
mbi 55 vjec
10
7.6
7.6
100
132
100
100
deri 25 vjec
Valid
Percent
Total
Tabela 4.12 Të dhënat sipas grup moshës turist të huaj
Natasha Hoda( Sala)
120
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri
Grafitku4.10 Paraqitja grafike e të anketuarëve sipas grup moshave Arsimi juaj i përfunduar: Frequency
Valid
Percent
Valid Percent
Cumulative Percent
Mesem
38
28.8
28.8
28.8
larte
79
59.8
59.8
88.6
Phd
15
11.4
11.4
100
Total
132
100
100
Tabela 4.13 Të dhënat sipas arsimimit
Grafiki4.11 Paraqitja grafike e të anketuarëve sipas arsimimit (turist të huaj) Të anketuarit turist të huaj në lidhje me burimin e informacionit për destinacionin si dhe paraqitet në tabelen nr.4.14, gati 44% e të anketuarëve janë përgjigjur nga interneti, kjo shërben si një shtytës që gjithçka që turizmi rural malor ofron, të paraqitet në faqen e internetit si një mjet komunikimi i shpejtë dhe me kosto të ulët, por që mund të japi rezultate shumë të mira përsa i përket promovimit të destinacionit turistik.
Natasha Hoda( Sala)
121
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri Informacionin mbi Veriun e Shqiperise si destinacion turistik e kam marre nga: Frequency
Interneti Nga nje i njohuri im/jone. Nga nje web qeveritar Agjensi turistike vendase Agjensi shteterore Agjensi huaja Total
Percent
Valid Percent
Cumulative Percent
58
43.9
43.9
43.9
24
18.2
18.2
62.1
12
9.1
9.1
71.2
28
21.2
21.2
92.4
6
4.5
4.5
97
4
3
3
100
132
100
100
Tabela 4.14 Burimi i informacionit për Veriun e Shqiperisë
Grafiku4.12. Paraqitja grafike e burimit të informacionit per turistët e huaj Ndër të anketuarit turist të huaj në lidhje me shpeshtësinë e frekuentimit të turizmit rural, për herë të dytë kan rezultur të jenë 42%, ndërsa për të tretën herë vetëm 12%, ky fenomen u vu re dhe te turistët vendas. Për të ardhmen duhet të synohet që turistët të largohen të kënaqur me qëllimin që të kthehen dhe të rikthehen në të njejtin destinacion për disa herë dhe vazhdimisht. Natasha Hoda( Sala)
122
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri
Sa shpesh keni frekuentuar turizmin malor të Shqipërisë Frequency
Valid
Hera e pare Hera e dyte Hera e trete Total
Percent
Valid Percent
Cumulative Percent
60
45.5
45.5
45.5
56
42.4
42.4
87.9
16
12.1
12.1
100
132
100
100
Tabela4.15 Të dhënat mbi shpeshtësinë e frekuentimit të turizmit malor në Shqipëri
Grafiku 4.13 Paraqitja grafike e informacionit të marr në lidhje me shpeshtësin e frekuentimit të turizmit malor (për turistët e huaj).
Në tabelën nr. 4.16 janë paraqitur rezultat e të anketuarëve në lidhje me kohëqëndrimin në destinacion. Nga 132 të anketuarit, rezulton se për kohëqendrimin më të gjatë janë përgjigjur vetëm 8 të anketuar. Sa është kohëzgjatja mesatare e qendrimit tuaj Frequency
Valid
Percent
Valid Percent
Cumulative Percent
2 dite
26
19.7
19.7
19.7
2-3 dite
64
48.5
48.5
68.2
4-5 dite
34
25.8
25.8
93.9
6-7 dite
8
6.1
6.1
100
132
100
100
Total
Tabela4.16 Informacioni në lidhje me kohën e qëndrimit në destinacion Për më tepër, sot jo vetëm turistët e huaj, por edhe ata vendas, janë më tepër eksplorues dhe pëlqejnë të lëvizin se sa të qëndrojnë për kohë të gjatë në të njëjtin destinacion qoftë malor apo dhe bregdetar. Nëse do të ketë guida te organizuara mirë dhe specialist që ti udhëheqin këto guida edhe mund të arrihet që përqindjen më të lartë ta zenë turistet që qëndrojnë 6-7 ditë apo dhe më tepër. Natasha Hoda( Sala)
123
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri
Grafiku4.14 Paraqitja grafike e kohëqendrimit në destinacion (për turistët e huaj)
(iii). Rezultatet e anketimit të banorëve rezident Pyetesor i veçantant është ndërtuar për banorët rezident apo mikpritsit, term i cili mund të haset përgjatë këtijë punimi. Duke qënë se në studim janë marrë tre zona sa të njgjashme aq dhe të vecanta midis tyre dhe pyetsori është shpërndare në të tre këto zona. Në total janë shpërndare 128 pyetsor për banorët rezident të Thethit, Valbonës dhe Vermoshit. Adresa e banimit
Zonen e Valbones Zone e Vermoshit Zonen e Thethit Total
Frequency
Percent
Valid Percent
Cumulative Percent
56
43.8
43.8
43.8
26
20.3
20.3
64.1
46
35.9
35.9
100
128
100
100
Tabela 4.17 Rezultatet ne lidhje me vendbanimin e mikpritësve
Natasha Hoda( Sala)
124
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri Grafiku 4.15 Paraqitja grafike e rezultatve që lidhen me vendbanimin e mikpritësve Pyetësorët janë ndarë me përqindje të afërt midis meshkujve dhe femrave, por me prirje për më tepër të anketuara femra, pasi këto janë në kontakt të drejtëpërdrejtë me akomodimin dhe gastronomin për turistët e huaj dhe vendas. Gjinia Frequency
Percent
Valid Percent
Cumulative Percent
M
56
43.8
43.8
43.8
F
72
56.3
56.3
100
128
100
100
Total
Tabela 4.18 Rezultatet mbi bazë gjinie
Grafiku4.16 Paraqitja grafike e rezultatve mbi bazë gjinie (banorët rezident) Organizimi i informacionit të marrë nga mikpritësit është bërë dhe sipas grupmoshave, ku nga totali i të anketuarve 32.8%, e zë mosha nga 36-45 vjeç, dhe 30% e zë mosha nga 26-35 vjeç, grup mosha të cilat janë dhe me të angazhuar me pritjen e turistëve, pasi të rinjtë mund të komunikojnë në gjuhë të huaja sipas rastit dhe organizojnë guida të cilat janë shumë të rëndësishme për të gjithë ata që nuk i njohin këto zona. Mosha vjec
Frequency
Percent
Valid Percent
Cumulative Percent
18-25
6
4.7
4.7
4.7
26-35
30
23.4
23.4
28.1
36-45
42
32.8
32.8
60.9
46-55
38
29.7
29.7
90.6
Mbi 56
12
9.4
9.4
100
128
100
100
Total
Tabela 4.19 Grupimi i të anketuarve sipas grupmoshave Natasha Hoda( Sala)
125
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri
Grafiku 4.17 Paraqitja grafike sipas grupmoshave (banorët rezident) Një pyetje tjetër që u është drejtuar të anketuarëve (banor rezident) është dhe burimi i të ardhurave me të cilat ata kanë filluar aktivitetin. Nga të dhënat vërehet se janë përgjigjur gati 30% me të ardhurat familjare dhe po kaq me kredi të buta të cilat i kanë marrë nga institucione financiare si p.sh. Fondi i Parë Shqipëtar i Financimit (FAF-DC). Nga emigracioni janë përgjigjur gati 20% e të anketuarve, dhe kjo lidhet me faktin se shumë nga pjestarët e familjeve të këtyre zonave i janë drejtuar emigrimit në shtete të tjera dhe pjesa me e madhe kanë investuar në vendbanimet e tyre në drejtim të turizmit. Por me shumë duhet t’i kthejnë sytë nga turizmi rural malor, Organizata Joqeveritare, por dhe vetë Qeveria, pasi zhvillimi i këtij komponenti të turizmit, jo vetëm stimulon përmirësimin e nivelit të jetesës në zonat e defavorizuara por dhe ndihmon në ruajtjen e vlerave kulturore e historike të zonës. Aktivitetin e keni filluar me te ardhurat
Frequency
Percent
Valid Percent
Cumulative Percent
39
30.5
30.5
30
9
7.2
7.2
38
Nga emigracioni
25
19.5
19.5
57
Me kredi
41
32.0
32.0
89
Gjitha +Grande OJF
14
11.2
11.2
100
128
100
100
Familjare Biznes i meparshem
Total
Tabela4.20 Burimi i të ardhurave të fillimit të biznesit
Natasha Hoda( Sala)
126
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri
Grafiku4.18 Paraqitja grafike bazuar të burimi i të ardhurave për fillim biznesi
(iv). Rezultatet e anketimit të specialistëve Për specialistët e fushës janë shperndare 180 pyetësor , gjeografija e të anketuarëve specialist të fushës është e ndryshme nga ajo e banorëve rezident pasi me specialist të fushës së turizmit në Shqipëri që i takojnë se pari, specialistëve ose menaxheve të agjensive turistike, stafi akademik dhe student të deges turizmit në universitetin “ Aleksandër Moisiu” Durrës, punonjësit e pushtetit lokal në rrethin e Shkodrës, Malësisë së Madhe dhe Tropojës. Mundësia që më ofroji pozicioni i punës në agjensinë e Zhvillimit të Zonave Malore, bëri të mundur që ky informacion të mblidhej gjatë periudhës Mars- Shtator 2015, periudhë në të cilën unë kam vizituar jo vetëm zonat e marra në studim, por dhe kam takuar dhe mbledhur informacion nga shumë njerëz të fushave të ndryshme por që në një mënyrë apo në një tjetër, puna e tyre lidhej me turizmin. Gjeografia e të anketuarve Frequency
Percent
Valid Percent
Cumulative Percent
Tirana
81
45.0
45.0
45.0
Durresi
40
22.2
22.2
67.2
Shkoder
50
27.8
27.8
95.0
Te tjere
9
5.0
5.0
100.0
180
100.0
100.0
Total
Tabela 4.21 Grupimi i të anketuarëv sipas vend banimit për të anketurit specialist të fushës
Natasha Hoda( Sala)
127
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri
Grafiku 4.19 Paraqitja grafike sipas vendbanimit të grupit të anketuarëve Arsimi Përfunduar Frequency
Percent
Valid Percent
Cumulative Percent
Deri Mesem
28
15.6
15.6
15.6
Larte
37
20.6
20.6
36.1
Master prof
67
37.2
37.2
73.3
Master shkenc
31
17.2
17.2
90.6
Grade dhe titij shkencor
17
9.4
9.4
100.0
180
100
100
Total
Tabela 4.22 Grupimi i të anketuarëve sipas arsimimit (specialistët)
Natasha Hoda( Sala)
128
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri
Grafiku 4.20 Paraqitja grafike e rezultateve sipas arsimimit(specialistët) Statusi i punësimit
I vetepunesuar në TR. I punësuar në hotelerirestorant I punësuar në universitet
Frequency
Percent
Valid Percent
Cumulative Percent
49
27.2
27.2
27.2
46
25.6
25.6
52.8
25
13.9
13.9
66.7
I punesuar agjensi turistike
27
15
15
81.7
I punesuar sekt shteteror
29
16.1
16.1
97.8
I punesuar sektor te tjere
4
2.2
2.2
100
180
100
100
Total
Tabela 4.23 Të dhënat për statusin e punësimit ( për specialitët e fushës)
Natasha Hoda( Sala)
129
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri
Grafiku4.21 Paraqitja grafike e të dhënave sipas statusit të punësimit të anketuarëve (specialist të fushës)
4.9. Analiza konfirmuese faktoriale Hapi tjetër që pasoi analizën e të dhënave ishte kryerja e Analizës Konfirmuese Faktoriale (Confirmatory Factor Analysis – CFA). Synimi ishte që më tejë të vlerësohej dimensionaliteti, besueshmëria dhe vlefshmëria e strukturës së gjeneruar e konstrukteve. Analiza konfirmuese faktorila synon të përcaktojë nëse numri i faktorëve dhe ngarkesat respektive të variablave të matura (tregues) mbi to, është në përputhje me atë çfarë pritet në bazë të teorisë ekzistuese (Brown, 2006; Stevens, 2002). Variablat tregues (të matura) zgjidhen mbi bazën e teorisë së mëparshme dhe analiza konfirmuese faktoriale, përdoret me qëllim që të shihet nëse variablat janë të rëndësishme ashtu si është parashikuar mbi numrin e pritur të konstrukteve të fshehtë. Supozimi fillestar i kërkuesit është se çdonjeri prej konstrukteve ( që në rastin tonë janë ndërtuar nga SEM) është i lidhur me një nëngrup specifik të variablave tregues. Kërkesa themelore për kryerjen e analizes konfirmuese faktoriale, është që kërkuesi të hipotetizojë që më parë numrin e faktorëve në model, sikurse dhe të parashikojë se cilët variabla tregues do të ngarkohen mbi faktorë të caktuar (Garson, 2012a). Me qëllim konfirmimin e një-dimensionalitetit të shkallës, u përdor programi SPSS. Më pas u vlerësuan korrelacionet midis elementëve dhe statistika e përputhshmërisë. Gabimet standarde dhe vlerat e t-së paraqesin madhësinë e domethënies së secilit element për shpjegimin e faktorit përkatës. Mbasi kemi arsyetuar bazuar në konstruketet e ndërtuara nga SEM, kalojmë te model i regresionit, pasi për të arritur ne konkluzionin se sa mire ekuacioni i regresionit prezanton të dhënat tona duhet të përllogarisim vlerat e koefiçentëve R, R2 dhe ANOVA analiza e variacionit, qe të tre këta tregues, tregojnë cilësinë e modelit. Koefiçenti i korrelimit linear R, mer vlera nga -1 te +1 pra ( -1 ≤ R ≤ +1). Kur vlera e R është shumë afer +1 themi se kemi korrelim pozitiv midis variablit të pavarur (x) dhe variablit të varur Natasha Hoda( Sala)
130
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri (y) nëse vrera e R= +1 themi se kemi lidhje perfekte midis x dhe y. Kur vlera e R del afer vlerës 1, kemi korrelim negative mes x dhe y, pra çdo rritje e variabli x shkakton ulje(zvogëlim) të variablit y, nese R = -1 themi se kemi korrelin të forte negative. Në rastin kur R=0, atëherë nuk kemi lidhje mes x dhe y. Ne rastin kur nga përllogaritjet kemi përfituar një R > 0.8, themi se mes variablave të pavaruar dhe variablit të varuar kemi korrelim të fortë pozitiv, ndërsa kur R< 0.5 themi se kemi korelim te dobët mes x dhe y, pra variablat tan nuk jane cilësishtë të lidhur ose modeli jone është i papërshtatshëm. Koefiçenti R2 quhet koefiçent i determinacionit ose i përcaktueshmërisë, ai tregon fuqinë e marrëdhënies midis elementit të fshehtë dhe konstruktit që ai synon të masë, pra ky koefiçent mat se sa mirë vija e regresionit përfaqëson të dhënat. Koefiçenti R2 merr vlera nga 0 në 1. Nga tabela e ANOVA-s ne marim Sig. Pvalue , ku Pvalue është një probabilitet i cili varion nga 0 në 1. Nese Sig =0.000 atëher themi se efekti statistiokr është i rendësishëm. Tabela 4.24 Vleresimet e parametrit R2 për lidhjen e variablave të pavarur me ZhQTR Model Summary
Model 1
R .883a
R Square .779
Adjusted R Square
Std. Error of the Estimate
.774
.33101
a. Predictors: (Constant), B, C, D, E B- Politika e qeverisë dhe legjislacioni ndikojnë në ZhQTR. C- Ndikimin e mjedisit ne ZhQTR. D- Dimensionit kulturor në ZhQTR. E- Arsimimi dhe formimi profesional ndikon në ZhQTR. b. Variabli i Varur: A- Zhvillimi i Qëndrueshëm i Turizmit Rural (ZhQTR)
Te tabela e mësipërme vrejm se për R=0.883 dhe R2 =0.779. Në lidhje me R sqarojmë se koeficient i korelacionit është tregues i raporteve mes dy variablave merrë vlerat nga 1 në -1 në rastin tonë është 0.883 pra vlera e R është afer vlerës 1 gjë e cila tregon se kemi korelacion pozitiv të fortë, pra variablat janë në lidhje lineare të plotë dhe në të njëtin drejtim. Koeficenti R2 merrë vlera nga 0 në 1, ne rastin tonë është 0.779 gjë e cila tregon se 77.9% e variancave në ZhQTR shpjegohet me variancat në variablat e pavarur, ndërsa 22.1% bazuar te Koeficenti i aleances → Ka =1-R2=22.1%, tregon se janë faktor të tjerë të pashpjegushëm që ndikojnë te ZhQTR. Treguesit R, R2 dhe ANOVA masin cilësinë e modelit, pra na tregojnë se sa cilësisht është modeli. Në rastin e të dhënave në tabelën nr. 4.24, ku R = 0.883 tregon se modeli është cilësisht 88%, pra tregon që të katër variablat e pavarur”x” të marra në studim ndikojnë pozitivisht te variabli i varur Y (ZhQTR).
Natasha Hoda( Sala)
131
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri 4.9.1 Vlefshmëria dhe Besueshmëria Për testimin e rëndësisë si për koeficentët dhe për modelet e ndërtuara është përdorur një nivel besueshmërije 95% dhe niveli i rëndësisë 5%. Testimi i vlefshmërisë dhe i besueshmërisë së të dhënave të anketës është parakusht për analizën e të dhënave dhe konkluzioneve. Kjo çështje është e organizuar në dy pjesë, në pjesën e parë është testuar besueshmëria e pyetësorit dhe në pjesën e dytë është kryer analiza e faktorëve, e cila ka për qëllim të vërtetojë pyetësorin anketues. Pra, faza e mëtejshme e analizës së të dhënave ka të bëjë me vlerësimin e besueshmërisë së elementëve individualë, qëndrueshmërisë së brendshme midis elementëve që parashikohet të masin konstrukt të njëjtë, vlefshmërisë konvergjente dhe vlefshmërisë midis konstrukteve të ndryshme (Hair, 2009; Huland, 1999; Tabachnick dhe Fidell, 2006; White, 2003). Besueshmëria u njehsua nëpërmjet koefiçientit të standardizuar të alfës së Cronbach për secilin konstrukt të dallueshëm, i cili rrodhi nga analiza faktoriale. Testet e analizës së shkallës së besueshmërisë, vazhdimisht reflektojnë nëngrupin që këto teste matin (Churchill 1979, Dunn, 1994; Nunnally dhe Bernstein, 1994). Së pari, është konkluduar se një i anketuar duhet t’i përgjigjet pyetësorit në të njëjtën mënyrë në kohë të ndryshme. Së dyti, dy të anketuarit me të njëjtin qëndrim, të jenë në gjëndje për t’iu përgjigjur anketimit në mënyrë identike. Kështu, shkalla e besueshmërisë është një parakusht i domosdoshëm për studimin e testit të vlefshmërisë (Carmines dhe Zeller, 1979; Lam dhe Woo, 1997). _______
N 2 Cov 2 S pyetje Cov pyetje
ku: N = Numri i pyetjeve Cov = kovarianca / mesatarja mes pyetjeve S = varianca brenda pyetjeve Në këtë punim, “α” është përdorur si masë e konsistencës në shkallë të brendëshme, duke përdorur SPSS (Paketa Statistikore për Shkencat Sociale). Sipas Field (2005), vlerat mes 0.7 dhe 0.8 të “α” janë vlera të pranueshme të qëndrueshme. Çdo vlerë më pak së këto, do të konsiderohet si jo e besueshme.
4.10. Gjetjet kryesore për secilin variabël të marrë në studim 4.10.1. Gjetja e variablave më të rëndësishme Fillimisht, kemi realizuar një analizë hap pas hapi për të identifikuar variablat të cilat janë të parëndësishme për modelin tonë, deri sa të gjejmë modelin me të gjitha variablat e rëndësishëm për modelin. Duke u bazuar tek të dhënat e anketimit, kemi arritur në vlerësime për secilën hipotezë, dhe të pesta hipotezat e ngritura janë vërtetur. Më poshtë po renditim me rradhë gjetjet për faktor rradhët e marrë në studim: H1: Variablat e marra së bashku (politika dhe legjislacioni, mjedisi natyror, arsimimi professional dhe dimesioni kulturor) janë të rëndësishme dhe ndikojnë në Zhvillimin e Qëndrueshëm të Turizmit Rural. Tabela 4.25 Përmbledhësja e modelit
Natasha Hoda( Sala)
132
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri Model Summary Model
R
R Square
.883a
1
Adjusted R Square
.779
Std. Error of the Estimate
.774
.33101
a. Predictors: (Constant), B, C, D, E B- Politika e qeverisë dhe legjislacioni ndikojnë te ZhQTR. C- Ndikimin e mjedisit në ZhQTR. D- Dimensioni kulturor te ZhQTR. E- Arsimimi dhe formimi profesional ndikon te ZhQTR. b. Variabli i varur: A- Zhvillimi i Qëndrueshëm i Turizmit Rural (ZhQTR)
Tabela 4.26 ANOVAa ANOVAa Model 1
Sum of Squares
df
Mean Square
Regression
67.644
4
16.911
Residual
19.175
175
.110
Total
86.819
179
F
Sig.
154.339
.000a
a. Predictors: (Constant), B, C, D, E B- Politika e qeverisë dhe legjislacioni ndikojnë te ZhQTR. C- Ndikimi i mjedisit te ZhQTR. D- Dimensionit kulturor te ZhQTR. E- Arsimimi dhe formimi profesional ndikon te ZhQTR. b. Variabli i Varur: A- Zhvillimi i Qëndrueshëm i Turizmit Rural (ZhQTR)
ANOVA tregon se modeli në tërësi është i mire, sepse Pvalue=0.00, që do të thotë se modeli i ndërtuar me variablat përbëres të tij është i rëndësishëm brenda intervalit të 95% besueshmëri. Nga tabela nr.4.26 shifet se Pvalue e H1 =(0.000)<(α) =0.05, kjo tregon se H1 mbështetet statistikisht nga rezultatet e testimit. Pra të katër variablat e marra në studim janë të rëndësishëm dhe ndikojnë te variabli i varur që është ZhQTR. Tabela 4.27 tabela e koeficenteve a (a - variabli i varur ZhQTR) Coefficientsa Unstandardized Coefficients Model 1 (Constant) B
Natasha Hoda( Sala)
B
Std. Error
-.644
.236
1.812
.170
Standardized Coefficients Beta
1.392
t
Sig.
-2.729
.007
10.670
.000
133
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri C
2.348
.300
.284
7.826
.000
D
.428
.180
.372
2.379
.018
E
.124
.039
.116
3.156
.002
a. Predictors: (Constant), B, C, D, E B- Politika e qeverisë dhe legjislacioni ndikojnë te ZhQTR. C- Ndikimi i mjedisit te ZhQTR. D- Dimensionit Kulturor te ZhQTR. E- Arsimimi dhe formimi profesional ndikon te ZhQTR. b. Dependent Variable: A- Zhvillimi i Qëndrueshëm i Turizmit Rural (ZhQTR)
Ekuacioni i regresionit të shumfishtë sipas Tabeles nr.4.27 është si më poshtë: (Ekuacioni 4.1 ZhQTR(Y) = -0.644+1.812(PQ&L)+2.348(MNSE)+0.428(DK)+0.149(A&FP) Ky ekuacion definon raportet mes variablit të varur Y dhe variablave të pavarur X, duke vlerësuar varibalin e varur Y bazuar te variabli i pavaur X, çdo ndryshim i variablit (X) refelektohet te variabi i varur (Y). Dihet nga teoria e regresionit të shumëfishtë, vështirësia e kësaj metode ”shpjeguese” është sepse nuk dihen nëse variablat janë realisht të pavarur, koeficentët e korelacionit linear duhet të janë me afër 0, në të kundërtën do të kemi efektin e multikolinaritetin që ka rrjedhoj të dyfishtë. R2 =0.779 ky është koeficienti i përcaktueshmërisë së shumëfishtë, i cili është tregues i cilësisë së modelit. Ai është i barabartë me raportin e shumës së katrorëve përgjatë vijës së regresionit me më shumë së katrorëve të përgjithshëm. Nëse variablat x janë krejtësisht të pavarur midis tyre atëhere R2 e shumëfishtë do të jetë e barabartë me shumën e r2 të llogaritur sa variabla aq dhe regresione të thjeshta. R=0.833 është koeficienti i regresionit të shumëfishtë dhe është rrënja katrore e koeficientit të përcaktuëshmërisë. Edhe ky koeficent tregon cilësinë e modelit. Në lidhje me R sqarojme se koeficient i korelacionit eshte tregues i raporteve mes dy variablave dhe mer vlerat nga 1 në -1, në rastin tonë është 0.883, pra vrela e R eshte afer vleres 1 gje e cila tregon se kami korelacion pozitiv te fort, pra variablat janë në lidhje lineare të plotë dhe në të njëtin drejtim. Koeficenti R2 mer vlera nga 0 ne 1, ne rastin tone eshte 0.779 gje e cila tregon se 77.9% e variancës ne ZhQTR shpjegohet me variance e te kater variablave te pavarur te marr ne studim, ndersa bazuar te Koeficenti i aleances → Ka =1R2=22.1%, del se 22.1% jane faktor te tjere te pashpjegushem ( qe nuk jane mare ne studim) qe ndikojne te ZhQTR. Pra të katër vairblat bashkarisht duket të jenë variabla të mirë shpjegues të zhvillimit të qëndrueshëm të turizmit rural.
Natasha Hoda( Sala)
134
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri 4.10.2 Gjetjet përmbledhëse të shpjegimit të lidhjeve mes variablit “ PQ&L dhe ZHQTR” Tabela 4.28 Permbledhje e modelit (PQ&L – ZhQTR) Model Summary Model R .828a
1
R Square
Adjusted R Square
.686
Std. Error of the Estimate
.684
.39147
a. Predictors: (Constant), B, C, D, E B- Politika e qeverisë dhe legjislacioni ndikojne te ZhQTR
b. Dependent Variable: A- Zhvillimi i Qëndrueshëm i Turizmit Rural (ZhQTR)
Tabela 4.29 ANOVA b (b- Politika e Qeverisë dhe Legjislacioni) ANOVAb Model 1
Sum of Squares
df
Mean Square
Regression
59.541
1
59.541
Residual
27.278
178
.153
Total
86.819
179
F 388.525
Sig. .000b
a. Predictors: (Constant), B, B- Politika e qeverisë dhe legjislacioni ndikojnë te ZhQTR. b. Dependent Variable: A- Zhvillimin i Qëndrueshëm i Turizmit Rural (ZhQTR)
Natasha Hoda( Sala)
135
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri Tabela 4.30 Tabela e koeficentëve (PQ&L – ZhQTR) Coefficientsa
Unstandardized Coefficients Model 1
B
Std. Error
(Constant)
-.285
.229
B
1.078
.055
Standardized Coefficients Beta
t
.828
Sig.
-1.245
.0215
19.711
.000
Predictors: (Constant), B B- Politika e qeverise dhe legjislacioni ndikojnë te ZhQTR. b. Dependent Variable: A- Zhvillimi i Qëndrueshëm i Turizmit Rural (ZhQTR) Ekuacioni i regresionit të thjeshtë linear për lidhjen midis variablit të ndryshueshëm ZhQTR(Y) dhe variablit PQ&L ka trajtën e mëposhtëme: (Ekuacioni 4.2) ZhQTR(Y) = -0.285+1.078(PQ&L) Nga analiza e regresionit të shumëfishtë, të ekuacionit strukturor me variablat kategorik, shohim P value dhe e krahasojmë atë me koefiçientin α (0.05). Në rastin tonë Pvalue:H2.= (0.00) < (α) 0.05, gje e cila tregon se variabli ”Politika qe ndjek qeveria ne lidhje me turizmin dhe legjislacioni” eshte i rendesishem pë modelin e përdorur në këtë studim. Nisur nga rezultati i dalë per koefiçentin R=0.828 themi se lidhja mes ZhQTR dhe PQ&L është një lidhje e fortë pozitive. Treguesi statistikor i R2 = 68.6% tregon se varianca e ZhQTR varet në masën 68.6% nga varianca e variablit ” politika dhe legjislacioni”, pra politika dhe legjislacioni shpjegon deri në 68.6% të ndryshimit te ZhQTR dhe theksojmë se multikolinariteti është ekzistent në këtë marrëdhënie ndërsa bazuar të koeficenti i aleancës Ka= 1-0.686=0.314 pra 31.4 % variancës së ZhQTR varet nga të tjere faktorët. Polotikat e qeverisë dhe ligjet sidomos ato të taksave kanë një lidhje të fortë dhe ndikojnë në zhvillimin e turizmit ashtu si dhe në degë të tjera të ekonomisë. Duke qënë se komponenti i turizmit rural është në stad fillestar, zhvillimi zbatimi i politikave lehtësuese nga qeveria do të shërbenin si motivim për ata që ushtrojnë këtë aktivitet si dhe për investitorët. Lidhjet ndërmjet politikës dhe turizmit janë të shumanëshme, madje në disa raste edhe përcaktuese në zhvillimin e turizmit, pasi lëvizja turistike në masën më të madhe i kalon kufijtë mes shteteve dhe rregullohet si brenda vendit, ashtu edhe jashtë tij, nga rregulla të caktuara politike.
Natasha Hoda( Sala)
136
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri 4.10.3 Gjetjet përmbledhëse të shpjegimit të lidhjes midis variablit MNSE dhe ZhQTR Tabela 4.31 Përmbledhëse e modelit (MNSE-ZhQTR) Model Summary
Model 1
R
Adjusted R Square
R Square .696c
.484
Std. Error of the Estimate
.481
.50151
a. Predictors: (Constant), C, C- Ndikimi i mjedisit në ZhQTR. b. Dependent Variable: A- Zhvillimi i Qëndrueshëm i Turizmit Rural (ZhQTR)
Tabela 4.32 Anovac ANOVAc Model 1
Sum of Squares
df
Mean Square
Regression
42.049
1
42.049
Residual
44.770
178
.252
Total
86.819
179
F 167.184
Sig. .000c
a. Predictors: (Constant), C, C- Ndikimi ie mjedisit te ZhQTR. b. Dependent Variable: A- Zhvillimi i Qëndrueshëm i Turizmit Rural (ZhQTR)
Tabela 4.33 Tabela e koefiçentëve (MNSE-ZhQTR) Coefficientsc Unstandardized Coefficients Model Natasha Hoda( Sala)
B
Std. Error
Standardized Coefficients Beta
T
Sig. 137
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri 1
(Constant)
.657
.276
C
.854
.066
.696
2.378
.018
12.930
.000
a. Predictors: (Constant), C, C- Ndikimin e mjedisit ne ZhQTR. b. Dependent Variable: A- Zhvillimin e Qendrueshem te Turizmit Rural (ZhQTR)
Nga Tabela nr.4.33 ndërtojmë ekuacionin linear për variablin dimensioni kulturor, i cili ka trajtën e mëposhtëme: (Ekuacioni 4.3) ZhQTR=0.657+0.854(MNSE) Nga analiza e regresionit të shumëfishtë, të ekuacionit strukturor me variablat kategorik, shohim P value dhe e krahasojmë atë me koefiçientin α (0.05). Në rastin tonë Pvalue:H3.= (0.00) < (α) 0.05, gjë e cila tregon se variabli,”Mjedisi Natyror Social dhe Ekonomik” është i rëndësishëm për modelin e përdorur në këtë studim. Nisur nga treguesi R =0.696 themi se midis variablit të varur Y dhe variablit të pavarur MNSE ka lidhje të fortë pozitive. Treguesi statistikor i R2 = 0.484 tregon se varianca e mjedisit natyror social dhe ekonomik , ndikon deri në 48.4% te varianca e ZhQTR dhe theksojmë se multikolinariteti është ekzistent në këtë marrëdhënie, ndersa 51.6% e variances se ZhQTR varet nga faktorë të tjerë. Marrëdhënia ndërmjet turizmit dhe trashëgimisë lokale natyrore është e një rëndësie të veçantë. Turizmi mund të luajë rol kyç në ndërgjegjësimin dhe në gjenerimin e mbështetjes së drejtpërdrejtë apo të tërthortë për ruajtjen e këtyre vlerave. Nga ana tjetër, cilësia e trashëgimisë natyrore dhe kulturore në shumë zona është thelbësore për gjenerimin e begatisë ekonomike nëpërmjet turizmit , përmirësimin e cilësisë së jetës së komuniteteve lokale dhe ekperiencën (përjetimin) e vizitorit. Mjedisi natyror është i pazevendesueshëm në kaudër të turizmit rural, pra një nga arsyet për të cilat turistët ndermarin udhetime turistike janë dhe bukuritë natyrore. Duke qënë se vendi jonë dhe sidomos sona e veriut e cila është dhe objekt i këtijë studimi karakterizohet nga bukuri të papersërtshme kjo ka bërë që të anketuarit të pergjigjen pozitivisht për lidhjen mes këtijë treguesi dhe ZhQTR 4.10.4 Gjetjet permblëdhse të shpjegimit të lidhjes midis variablit DK dhe ZhQTR Tabela 4.34 Përmbledhëse e modelit (DK- ZhQTR) Model Summary
Model 1
R .565d
R Square .319
Adjusted R Square .315
Std. Error of the Estimate .57641
a. Predictors: (Constant), D, D- Dimensioni Kulturor te ZhQTR.. b. Dependent Variable: A- Zhvillimi i Qëndrueshëm i Turizmit Rural (ZhQTR)
Natasha Hoda( Sala)
138
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri Tabela 4.35 ANOVAd ANOVAd Model 1
Sum of Squares
df
Mean Square
F
Regression
27.679
1
27.679
Residual
59.140
178
.332
Total
86.819
179
Sig.
83.307
.000d
a. Predictors: (Constant), D, D- Dimensionit Kulturor te ZhQTR.. b. Dependent Variable: A- Zhvillimi i Qëndrueshëm i Turizmit Rural (ZhQTR)
Tabela 4.36 Tabela e koeficenteve (DK-ZhQTR) Coefficientsa
Unstandardized Coefficients Model 1
B (Constant) D
Std. Error 1.500
.299
.650
.071
Standardized Coefficients Beta
t
.565
Sig.
5.022
.000
9.127
.000
a. Predictors: (Constant), E E- Dimensioni kulturor te ZHQTR. b. Dependent Variable: A- Zhvillimi i Qëndrueshëm i Turizmit Rural (ZhQTR)
Ekuacioni i regresionit linear për variablin dimensioni kulturor dhe ZhQTR sipas të dhënave të Tabeles nr 4.36 është: (Ekuacioni 4.4) ZhQTR(Y) =1.500+0.650 (DK) Nga analiza e regresionit të shumëfishtë, të ekuacionit strukturor me variablat kategorik, shohim vlerën e P value dhe e krahasojmë atë me koefiçientin α (0.05). Në rastin tonë Pvalue:H4.= (0.00) < (α) 0.05, gjë e cila tregon se variabli, ”Dimensioni Kulturor” është i rëndësishm për modelin e përdorur në këtë studim. Nisur nga treguesi R =0.565 themi se midis variablit të varur Y dhe Natasha Hoda( Sala)
139
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri variablit të pavarur DK ka lidhje pozitive. Treguesi statistikor i R2 tregon se variacioni i variablit të varur ZhQTR (Y), varet në masen 32% nga variacioni i variablit Dimensionit Kulturor, ndërsa 68% e variances së ZHQTR varet nga varianca e variablave të tjere (bazuar te koficenti i aleances Ka=1-R2), pra dimensioni kulturor spejegon dëri në 32% të ndryshimit të variblit të varur ZhQTR(Y), për rrjedhojë multikolinariteti është ekzistent në këtë marrëdhënie. Dimensioni kulturor është i lidhur ngushtë me nacionalitetin, kombe të ndryshme trashegojnë kultura të ndryshme, psh. kanuni, kulla e ngujimit, janë pjesë e kulturës së Veriut të Shqiperisë dhe që turistët e huaj interesohen të dijnë rreth tyre. Ndërkohë vendi jonë është një vend ishkomunist dhe jo shumë i njohur në botën perëndimore, prandaj synim është që shqiperia të jetë një destinacion për tu zbuluar nga turistet e huaj. Shqipëria me vlerat e saj të trashëgimisë kulturore vazhdon të mbetet një muze tërheqës dhe i hapur për të gjithë. E gjendur mes dy qytetërimeve antike, atij grek dhe romak, ajo trashëgon një thesar të vyer të pasurive kulturore, pjesë e trashëgimisë kulturore botërore.Kjo trashëgimi e pasur, gjendet ngado, në parqet e qendrat arkeologjike, në parqe natyrore, në galeritë e artit, në arkivat fotografikë, në kalatë dhe kështjellat, në monumente fetare dhe banesat popullore, në kalldrëmet e rrugicat e ngurta, si edhe në të gjitha muzetë e saj. Marrëdhënia ndërmjet turizmit dhe trashëgimisë lokale natyrore është e një rëndësie të veçantë. Turizmi mund të luajë rol kyç në ndërgjegjësimin dhe në gjenerimin e mbështetjes së drejtpërdrejtë apo të tërthortë për ruajtjen e këtyre vlerave. Nga ana tjetër, cilësia e trashëgimisë natyrore dhe kulturore në shumë zona është thelbësore për gjenerimin e begatisë ekonomike nëpërmjet turizmit, përmirësimin e cilësisë së jetës së komuniteteve lokale dhe ekperiencën (përjetimin) e vizitorit. 4.10.5 Gjetjet permbledhëse të shpjegimit të lidhjes midis variablit A&FP dhe ZhQTR Tabela 4.37 Permbledhesja e modelit (A&FP-ZhQTR) Model Summary
Model 1
R
R Square .293e
.086
Adjusted R Square
Std. Error of the Estimate
.080
.66782
a. Predictors: (Constant), E E- Arsimimi dhe formimi profesional i mikpritësve ndikon te ZhQTR. b. Dependent Variable: A- Zhvillimi i Qëndrueshëm i Turizmit Rural (ZhQTR)
Natasha Hoda( Sala)
140
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri Tabela 4.38 ANOVAe
Model 1
Sum of Squares Regression
df
Mean Square
7.435
1
7.435
Residual
79.384
178
.446
Total
86.819
179
F 16.671
Sig. .000e
a. Predictors: (Constant), E E- Arsimimi dhe formimi profesional i mikpritësve ndikon te ZhQTR. b. Dependent Variable: A- Zhvillimi i Qëndrueshëm i Turizmit Rural (ZhQTR)
Tabela 4.39 Tabela e koeficenteve (A&FP-ZhQTR) Coefficientse
Unstandardized Coefficients Model 1
B (Constant) E
Std. Error 2.870
.329
.313
.077
Standardized Coefficients Beta
t
.293
Sig.
8.720
.000
4.083
.000
a. Predictors: (Constant), E E- Arsimimi dhe formimi profesional i mikpritësve ndikon te ZhQTR. b. Dependent Variable: A- Zhvillimi i Qëndrueshëm i Turizmit Rural (ZhQTR)
Ekuacioni i regresionit linar për variablin A&FP dhe ZhQTR, bazuar te të dhënat e Tabelës nr.4.38 është : (Ekuacioni 4.5) ZhQTR(Y) = 2.870+0.313 (A&FP) Nga analiza e regresionit të shumëfishtë, të ekuacionit strukturor me variablat kategorik, shohim vlerën e P value dhe e krahasojmë atë me koefiçientin α (0.05). Në rastin tonë Pvalue:H5.= (0.00) < (α) 0.05, gjë e cila tregon se variabli, ”Arsimimi dhe formimi profesional” ka rëndësi në modelin e përdorur në këtë studim por varianca e ZhQTR varet vetem me 8.6% nga variance e Variablit Dimension Kulturor, kjo bazuar te rezultati i koefiçentit R2 për këtë variabël që është R2=8.6%. Po kështu nisur dhe nga vlera e R = 0.293gje e cila tregon se ka lidhje pozitive mes variablit të varur ZhQTR(Y) dhe Dimensionit Kulturor. Pra konkluzioni është se arsimim & formim profesional ndikojnë në Zhvillimin e Qëndrueshëm të Turizmit Rural, por ky ndikim relativisht i ulët ka lidhje me prioritetet e qeverisë për të stimuluar zhvillimin e rritjen e rolit të arsimimit & formim profesional në përgjithësi dhe nga ana tjter universitetet duhet te krijojnë profesione të mirefillta me specialist turizmi dhe menaaxher të specialiazuar për turizmin në përgjithësi dhe ate rural në veçanti, psh specialist të guidave turistike etj. Qeveria duhet të bëjë një përpjekje për të përshtatur trajnim për kërkesat që mjedisi i ri kërkon, duke lëvizur përtejë arsimit pasiv, të orientuar ekskluzivisht për transmetimin e njohurive, drejtë një procesi të trajnimit që lejon studentët të fitojnë aftësi për të transformuar atë njohuri në një ofertë me vlerë të shtuar. Natasha Hoda( Sala)
141
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri Gjithashtu shtoj se gjat testimit paraprak të këtijë faktori, lidhja doli me fortë por me hapin e metjeshem ku pyetsori perfundimtar u shpernda ne 180 anketues kryesisht specialist të fushës por dhe persona të tjer që kishin lidhje me ushtrimin e turizmit rural, nga perpunimi i informacionit të grumbulluar doli ky rezultat përfundimtar. Ky përfudnim i dalë lidhet dhe me mentalitetin e disa të anketuarëve të cilët pretendojnë se edhe pa u kualifikuar në drejtim të ofrimit të sherbimeve të turizmit mund të ushtrojnë këtë aktivitet.
4.11 Gjetjet për Hipotezat 4.11.1 Hipoteza 2 (Politika dhe Legjislacioni) Në tabelën nr. 4.1 ku janë pasqyruar të gjitha rezultatet e dala nga përpunimi i të dhënava për ndikimin që ka secili variabël i pavarur te variabli i varur si dhe sa i rëndësishëm është secili variabël. Nga matrica korelacioneve (e cila na jep lidhjet e variablave të krijuar) vemë re se është plotësuar kërkesa se variabli politika dhe legjislacioni ka lidhje me ZhQTR, nga kjo tabelë veçojmë Vlera sig.Pvalue=0.00 pra me vogel se vlera e α=0.05 kështu që plotësohet kushti (Pvalue =0.00)< (α=0.05) pasi kemi punuar me 95% besueshmëri. Nga tabela vëmë re se variabli Politika dhe Legjislacioni është i rëndësishëm sepse P< 0.05 dhe se ky variable ndikon te ZhQTR, pra dhe hipoteza H2 vërtetohet. Hipoteza Vlera Sig Domethënia Testimi i hipotezës (Pvalue) statistikore H:2: PQ& L ZHQTR 0.000 P < 0.05 Mbështetet Tabela 4.40 . Rezultatet e hipotezës H2 : Politika dhe legjislacionit ndokojnë te ZhQTR Nga matrica korelacioneve (e cila na jep lidhjet e variablave të krijuar) vemë re se është plotësuar kërkesa se variabli politika dhe legjislacioni ka lidhje me ZhQTR; Vlera sig.Pvalue=0.00 pra me vogel se vlera e α=0.05 keshtu qe plotesohet kushti (Pvalue =0.00)< (α=0.05) pasi kemi punuar me 95% besueshmëri.; Si purfundim themi se Politika dhe Legjislacioni është i rëndësishëm sepse P< 0.05 dhe se ky variable ndikon te ZhQTR, pra dhe hipoteza H2 vërtetohet. 4.11.2 Hipoteza 3 (Mjedisi natyror social dhe ekonomik) Në Tabelën nr. 4.1 ku janë pasqyruar të gjitha rezultatet e dala nga përpunimi i të dhënava për ndikimin që ka secili variabël i pavarur te variabli i varur si dhe sa i rëndesishëm është secili variabël. Nga matrica korelacioneve (e cila na jep lidhjet e variablave të krijuar) vemë re se është plotësuar kërkesa se variabli mjedisi atyror social ekonomik ka lidhje me ZhQTR, nga kjo tabelë veçojmë Vlera sig.Pvalue=0.00 pra me vogel se vlera e α=0.05 keshtu qe plotesohet kushti (Pvalue =0.00)< (α=0.05) pasi kemi punuar me 95% besueshmëri. Nga tabela vëmë re se variabli mjedisi natyror social dhe ekonomik, është i rëndësishëm sepse P< 0.05 dhe se ky variabël ndikon te ZhQTR. Hipoteza
Vlera Sig Domethënia (Pvalue) statistikore H:3: MN ZHQTR 0.000 P < 0.05 Tabela 4.41 . Rezultatet e hipotezës së mjedisit natyror
Natasha Hoda( Sala)
Testimi i hipotezës Mbështetet
142
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri 4.11.3 Hipoteza 4 (Arsimimi dhe formimi profesional ) Në tabelën nr. 4.1 ku janë pasqyruar të gjitha rezultatet e dala nga përpunimi i të dhënava për ndikimin që ka secili variabël i pavarur te variabli i varur si dhe sa i rëndesishëm është secili variabël. Nga matrica e korelacioneve (e cila na jep lidhjet e variablave të krijuar) vemë re se është plotësuar kushti, që variabli arsimimi dhe formimi profesional ka lidhje me ZhQTR, nga kjo tabelë veçojmë Vlera sig.Pvalue=0.00 pra me vogel se vlera e α=0.05 keshtu qe plotesohet kushti (Pvalue =0.00)< (α=0.05), pasi kemi punuar me 95% besueshmëri. Nga tabela vemë re se variabli Arsimimi dhe Formimi Profesional është i rëndësishëm, sepse P< 0.05 dhe se ky variable ndikon te ZhQTR. Hipoteza
Vlera Sig Domethënia Testimi i hipotezës (Pvalue) statistikore H:4: AFP ZHQTR 0.000 P < 0.05 Mbështetet Tabela 4.42 . Rezultatet e hipotezes arsimimi dhe formimi profesional 4.11.4 Hipoteza 5 Dimensioni Kulturor Në tabelën nr. 4.1 ku janë pasqyruar të gjitha rezultatet e dala nga përpunimi i të dhënava për ndikimin qe ka secili variabël i pavarur te variabli i varur si dhe sa i rëndësishëm është secili variabël. Nga matrica korelacioneve (e cila na jep lidhjet e variablave të krijuar) vemë re se është plotësuar kërkesa e variablit dimensioni kulturor ka lidhje me ZhQTR, nga kjo tabelë veçojmë Vlera sig.Pvalue=0.00, pra, me vogel se vlera e α=0.05 keshtu qe plotesohet kushti (Pvalue =0.00)< (α=0.05) pasi kemi punuar me 95% besueshmëri. Nga tabela vëmë re se variabli Dimensioni Kulturor është i rëndësishëm sepse P< 0.05 dhe se ky variable ndikon te ZhQTR. Vlera Sig Domethënia Testimi i hipotezës Hipoteza (Pvalue) statistikore H:5: DM ZHQTR 0.000 P < 0.05 Mbështetet Tabela 4.42 . Rezultatet e hipotezës dimensioni kulturor
Natasha Hoda( Sala)
143
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri
KAPITULLI V 5-DISKUTIMI I REZULTATEVE, KONKLUZIONET DHE REKOMANDIMET 5.1 Hyrje në diskutimin e rezultateve Ky punim ka patur si synim që të nxirrte në pah ndikimin dhe rëndësinë e variablave që ndikojnë në Zhvillimin e Qëndrueshëm të Turizmit Rural në Shqipëri dhe kryesisht në zonën e marrë në studim. Per rrjedhojë, u konkludua mbi peshat e secilit variabël të marr në studim në veçanti dhe sëbashku (variablit të politkes dhe legjislacionit, mjedisit natyror socila e ekonomik, formimit profesional dhe kualifikim dhe roli e dimensionit kulturor). Fillimisht u diskutuan dhe analizuan arritjet e kërkuesve te mëparshëm të konkluzioneve dhe gjetjeve të tyre në fushën e Zhvillimit të Qëndrueshem të Turizmit Rural dhe për të vërtetuar hipotezat e ngritura, u kryen fillimisht testime empirike dhe analiza statistikore mbi të dhënat e përfituara nga mostra e zgjedhur ne terren. Në këtë kapitull, fillimisht do të diskutojmë rezultatet e testimit të pesë hipotezave të ngritura në këtë studim. Gjithashtu megjithë arritjet në këtë studim do të tregojmë kufizimet e tij, njëkohësisht për të ardhmen do të japim orientimet për kërkimet e mëtejshme në këtë drejtim.
5.2. Diskutimi për rezultatet e modelit dhe të hipotezave Në kapitullin e katërt është paraqitur analiza e rezultateve dhe gjetjeve që rrodhën nga përpunimi i informacionit të grumbulluar nga anketimet, u vu re se ky studim arriti në disa rezultate interesante. Janë trajtuar të gjitha marrëdhëniet që ekzistojnë midis variablave të marrë në studim(variablit të politikës dhe legjislacionit, mjedisit natyror social e ekonomik, arsimi dhe formimi profesional dhe kualifikim dhe variablit të dimensionit kulturor). Të katër këto variabla u përdorën në model së bashku si ndikojnë në ZhQTR dhe si ndikojnë të veçuara nga njëra tjetra në ZhQTR. Se pari, për çdo variabël (të identifikuar si faktorë) u studiua nese ka lidhje me ZhQTR, së dyti a ndikonin faktoret e mar ne studin në Zhvillimin e Qendrushem te Turizmit Rural dhe së treti, cila është shkalla e ndikimit të secilit variabël (faktor), pra sa varej ndryshimi i variablit te varur nga ndryshimi i variablave te varur. Nga analiza hap pas hapi u gjenerua një model dhe bëmë analizën e secilit variabël dhe u pa që kishin ndikim pozitiv në ZhQTR por shkalla e ndikimit ishte e ndryshme . Më tej duke përdorur metodat statistikore e ekonometrike arritëm në rezultatet përfundimtare, rezultate te cilave u bëmë analizën në kapitullin e katërt. Rezultatet e arritura për çdo hipotezë të ngritur dhe ne se eshte vertetuar apo jo secila hipotezë, po i trajtojmë në mënyrë më të gjerë si me poshtë: Hipoteza H1: Të katër variblat të marra sëbashku (politika dhe legjislacioni,mjedisi natyror, arsimimi profesional dhe dimesioni kulturor), janë të rëndësishme dhe ndikojnë në Zhvillimin e Qëndrueshëm të Turizmit Rural. Në Tabelën nr. 5.1. ku është paraqitur korrelimi ndërmjet variablave, vërejëm se multikolineariteti midis variablave të pavarur të marrë në studim është brenda kufijëve të lejuar si dhe të gjitha variablat janë të rëndësishëm për njeri-tjetrin, ndrkohë duhet te theksojmë se ne punuam në modelin tonë me besueshmeri 95%. Por nga ana tjetër ne nuk dallojmë nga kjo tabelë së pari cili variabël është i varur dhe cili i pavarur dhe së dyti, nga tabela e korelacionit ndërmjet variablave ne nuk shikonim peshën e secilit variabël të marrë në konsiderat, këtë tregues na e tregon analiza e regresionit të shumfishtë , për konstrukte të ndërtuara duke përdorur SEM.
Natasha Hoda( Sala)
144
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri Tabela 5.1. Korrelimi ndërmjet variablave Correlations
Politika e qeverise dhe legjislacioni
Pearson Correlation
Politika e qeverise dhe legjislacioni
Mjedisi (natyror,socialekonomik)
Zhvillimi i qendrueshem turizmit rural
Arsimimi dhe formimi profesional
Dimensioni kulturor
1
.432**
.519**
.493**
.566**
.000
.000
.000
.000
180
180
180
180
180
.432**
1
.582**
.591**
.609**
.000
.000
.000
Sig. (2-tailed) N Mjedisi (natyror,socialekonomik)
Zhvillimi i qendrueshem turizmit rural
Arsimimi dhe formimi profesional
Dimensioni kulturor
Pearson Correlation Sig. (2-tailed)
.000
N
180
180
180
180
180
.519**
.582**
1
.542**
.601**
Sig. (2-tailed)
.000
.000
.000
.000
N
180
180
180
180
180
.493**
.591**
.542**
1
.629**
Sig. (2-tailed)
.000
.000
.000
N
180
180
180
180
180
.566**
.609**
.601**
.629**
1
Sig. (2-tailed)
.000
.000
.000
.000
N
180
180
180
180
Pearson Correlation
Pearson Correlation
Pearson Correlation
.000
180
**. Correlation is significant at the 0.01 level (2-tailed).
Duke përdorur analizën e regresionit të shumëfishtë, për konstruktet e ndërtuara nga modelimi i ekuacionit strukturor me variablat kategorikë, shohim vlerën Pvalue H1 dhe e krahasojmë atë me koefiçientin α (0.05). Në hipotezën H1 kemi trajtuar të gjitha variablat së bashku, për të identifikuar rëndësinë e tyre dhe ndikimin që ka gjithësecila prej tyre, kur ata ndërveprojnë me njëri-tjetrin, te ZhQTR . Natasha Hoda( Sala)
145
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri Tabela 5.2 Permbledhse e Modelit Model 1
R .883a
R Square .779
Adjusted R Square .774
Std. Error of the Estimate .33101
a. Predictors: (Constant), B, C, D, E B- Politikave e qeverisë dhe legjislacioni ndikojne në ZhQTR. C- Ndikimin e mjedisit në ZhQTR. D- Dimensionit Kulturor ndikon në ZhQTR. E- Arsimimi dhe formimi profesional i mikpritësve ndikon në ZhQTR. b. Variabli i Varur: A- Zhvillimi i Qëndrueshëm i Turizmit Rural (ZhQTR)
Te tabela e mësipërme nr. 5.2, vemë re se për vlera e koefiçentit R është → R=0.883, në lidhje me R sqarojme se koeficienti i korelacionit (R) mer vlerat nga -1 në 1, në rastin tonë është 0.883 pra kemi shenjë positive e cila tregon së variablat janë në lidhje lineare të plotë dhe në të njëtin drejtim. Treguesit R, R2 dhe ANOVA masin cilësinë e modelit, pra na tregojnë se sa cilësisht është modeli. Ne rastin tonë si dhe vërehet në Tabelen nr. 5.2, R = 0.883, kjo tregon se modeli është cilësisht 88%, pra tregon që të kater variablat e pavarur x të marra në studim ndikojnë pozitivisht te variabli i varur Y (ZhQTR). Dihet nga teoria e regresionit të shumëfishtë, vështirësia e kësaj metode “shpjeguese” është sepse nuk dihen nëse variablat janë realisht të pavarur, koeficentët e korelacionit linear duhet të janë me afër 0, në të kundërtën do të kemi efektin e multikolinaritetin që ka rrjedhoj të dyfishtë. R2 =0.779 ky është koeficienti i përcaktueshmërisë së shumëfishtë, i cili është tregues i cilësisë së modelit. Ai është i barabartë me raportin e shumës së katrorëve përgjatë vijës së regresionit me më shumë së katrorëve të përgjithshëm. Nëse variablat x janë krejtësisht të pavarur midis tyre atëhere R 2 e shumëfishtë do të jetë e barabartë me shumën e R2 të llogaritur sa variabla aq dhe regresione të thjeshta. R=0.833 është koeficienti i regresionit të shumëfishtë dhe është rrënja katrore e koeficientit të përcaktuëshmërisë. Edhe ky koeficent tregon cilësinë e modelit. Nga Tabela nr.5.3 shifet se Pvalue e H1 =(0.000)<(α) =0.05, kjo tregon se H1 mbeshtetet statistikisht nga rezultatet e testimit. Pra të katër variablat e marra në studim janë të rëndësishëm dhe ndikojnë te variabli i varur që është ZhQTR.
Natasha Hoda( Sala)
146
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri Tabela 5.3 ANOVAa ANOVAa Model 1
Sum of Squares
df
Mean Square
Regression
67.644
4
16.911
Residual
19.175
175
.110
Total
86.819
179
F 154.339
Sig. .000a
a. Predictors: (Constant), B, C, D, E B- Politika e Qeverisë dhe legjislacioni ndikojnë në ZhQTR. C- Ndikimi i mjedisit në ZhQTR. D- Dimensionit Kulturor në ZhQTR. E- Arsimimi dhe formimi profesional i mikpritësve ndikon në ZhQTR. b. Variabli i Varur: A- Zhvillimi i Qëndrueshëm i Turizmit Rural (ZhQTR) Në rastin tonë, referuar Tabelës nr.5.3, Pvalue H1 = (0.000) < (α) 0.05, kjo tregon se H1 mbështetet statistikisht nga rezultatet e testimit. Pra, variablat e marra në studim së bashku janë të rëndësishme për Zhvillimin e Qëndrueshëm të Turizmit Rural. Tabela 5.4 Tabela e koeficenteve a (a - variabli i varur zhvillimi qëndrueshëm turizmit rural) Coefficientsa Unstandardized Coefficients Model
B
1 (Constant) -.644
Std. Error
Standardized Coefficients Beta
.236
t
Sig.
-2.729
.007
B
1.812
.170
1.392
10.670
.000
C
2.348
.300
.284
7.826
.000
D
.428
.180
.372
2.379
.018
E
.124
.039
.116
3.156
.002
a. Predictors: (Constant), B, C, D, E B- Politika e qeverisë dhe legjislacioni ndikojnë në ZhQTR. C- Ndikimin e mjedisit në ZhQTR. D- Dimensionit kulturor ne ZhQTR. E- Arsimimi dhe formimi profesional i mikpritësve ndikon në ZhQTR. b.Variabli i Varur: A- Zhvillimin e Qëndrueshëm të Turizmit Rural (ZhQTR)
Natasha Hoda( Sala)
147
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri Ekuacioni i regresionit te shumfishte sipas Tabeles nr.5.4 është si më poshtë: ZhQTR(Y) = -0.644+1.812(PQ&L)+2.348(MNSE)+0.428(DK)+0.124 (A&FP) Ky ekuacion definon raportet mes variablit të varur Y dhe variablave të pavarur X, duke vlerësuar varibalin e varur Y bazuar te variabli i pavaur X, çdo ndryshim i variablit (X) refelektohet te variabi i varur (Y). ANOVA tregon se modeli në tërësi është i mirë, sepse P value = 0.00, që do të thotë se modeli i ndërtuar me variablat përbërëse të tij, është i rëndësishëm brenda intervalit të 95% besueshmërie. Të njëjtin konkluzion marrim edhe nëse interpretojmë F nga tabela ANOVA. Po t’i referohemi tabelës përkatëse të koefiçientëve në kapitullin 4 do shohim se variablat: politika dhe legjislacioni, mjedisi natyror social ekonomik, arsimimi dhe formimi professional si dhe dimensioni kulturor në rastin kur trajtohen së bashku, por dhe te ndarë, janë të rëndësishëm për shvillimin e qëndrueshëm të turizmit rural, pasi për këto variabla, Pvalue = 0.00 < 0.05. Nga kjo tabelë shohim se për të gjitha variablat, Pvalue = 0.00 < 0.05. Ndërkohë, nga treguesi statistikor i R2 kuptojmë se katër variablat kryesore së bashku, shpjegojnë rreth 78 % të variances së ZhQTR, pra varianca e variablit të varur ZhQTR varet në masën 78% nga varianca e te kater faktoreve (variablave) te mar ne studim. Bazuar te koeficenti i aleancës Ka, i cili llogaritet Ka=1-R2=1-0.779=0.221 dalim në përfundimin se varianca e ZhQTR varet në masën 22% nga faktor të tjerë të pashpjegushëm. Le të trajtojmë lidhjet individuale midis variablave dhe ZhQTR duke komentuar rezultatet e gjithësecilës. 5.2.1 Hipoteza 2 (Politika e qeverisë dhe legjislacioni) H2 :Egziston lidhje midis politikës së qeverisë ,legjislacionit dhe ZhQTR. Tabela 5.5 Tabela e lidhjes midis PQ&L dhe ZhQTR
Model
R
R Square
.828a
1
Adjusted R Square
.686
Std. Error of the Estimate
.684
.39147
a. Predictors: (constant), ekziston lidhje midis politikës së qeverisë Legjislacionit dhe ZhQTR
Tabela 5.6 ANOVA b (b- Politika e qeverisë dhe legjislacioni) ANOVAb Model 1
Sum of Squares
df
Mean Square
Regression
59.541
1
59.541
Residual
27.278
178
.153
Total
86.819
179
F 388.525
Sig. .000b
a. Predictors: (Constant), B, B- Politikave e qeveritare dhe legjislacioni ndikojnë në ZhQTR. b. Dependent Variable: A- Zhvillimi i Qëndrueshëm i Turizmit Rural (ZhQTR) Natasha Hoda( Sala)
148
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri
Tabela 5.7 Koefiçentët Politika Legjislacioni dhe ZhQTR) Coefficientsa Unstandardized Coefficients Model 1
B (Constant)
Standardized Coefficients
Std. Error -.285
Beta
t
.229
B 1.078 .055 .828 a.Variabli i Varur : Zhvillimi Qendrushem Turizmit Rural
Sig.
-1.245
.0215
19.711
.000
Bazuar te Tabela nr.5.7, ndërtojmë ekuacionin e regresionit të thjeshtë linear për lidhjen midis variablit të ndryshueshëm ZhQTR(Y) dhe variablit PQ&L, i cili ka trajtën e mëposhtme: ZhQTR(Y) = -0.285+1.078(PQ&L) Nga analiza e regresionit të shumëfishtë, të ekuacionit strukturor me variablat kategorik, shohim P value dhe e krahasojmë atë me koefiçientin α (0.05). Në rastin tonë Pvalue:H2.= (0.00) < (α) 0.05, e cila tregon se H2 mbështetet statistikisht nga rezultatet e testimit. Politika që ndjek qeveria në lidhje me turizmin është e rëndësishme për Zhvillimin e Qëndrueshëm të Turizmit Rural pra H2 vërtetohet. Nga tabela 5.4 shohim se variabli ”Politika e Qeverisë dhe Legjislacioni’’, është i rëndësishëm dhe ndikon në Zhvillimin e Qendrushëm të Turizmit Rural, kur ky variabël testohet i vetëm. Kjo do të thotë se ndërthurja e tyre është brenda intervalit me besueshmëri 95%, kjo, në bazë të perceptimit të dhënë nëpërmjet anketimit të zhvilluar. Ndërkohë, nga vlera e treguesit statistikor i R2 kuptojmë se politika dhe legjislacioni, shpjegon deri në 68.6% të variancës së ZhQTR dhe theksojmë se multikolinariteti është ekzistent në këtë marrëdhënie. Politikat e qeverise dhe ligjet sidomos ato te taksave kan nje lidhje te forte dhe ndikojne ne zhvillimin e turizmit ashtu si dhe në degë të tjera të ekonomisë. Duke qënë se komponenti i turizmit rural është në stad fillestar zhvillimi zbatimi i politikave lehtësuese nga qeverija do të shërbenin si motivim për ata që ushtrojnë këtë aktivitet si dhe për investitorët. 5.2.2 Hipoteza 3 Mjedisi (Natyror social dhe ekonomik) Tabela 5.8 Mjedisi natyror social ekonomik dhe ZHQTR
Model
R
R Square
Std. Error of the Adjusted R Square Estimate
1
.696c
.484
.481
.50151
a. Predictors: (Constant), mjedisi natyror social dhe ekonomik ka lidhje me ZhQTR
Tabela 5.9 ANOVAC c
Natasha Hoda( Sala)
149
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri
Model 1
Sum of Squares
df
Mean Square
Regression
42.049
1
42.049
Residual
44.770
178
.252
Total
86.819
179
F
Sig.
167.184
.000c
a. Predictors: (Constant), C, C- Ndikimi i mjedisit ne ZHQTR. b. Dependent Variable: A- Zhvillimi i Qëndrueshëm i Turizmit Rural (ZhQTR)
Tabela 5.10 Koefiçentët Mjedisi natyror social ekonomik dhe ZhQTR Coefficientsc
Unstandardized Coefficients Model 1
B
Std. Error
(Constant)
.657
.276
C
.854
.066
Standardized Coefficients Beta
t
.696
Sig.
2.378
.018
12.930
.000
a.Variabli i Varur: Zhvillimi Qendrushem Turizmit Rural Nga Tabela nr.5.10 ndërtojmë ekuacionin linear për variablin dimensioni kulturor, i cili ka trajtën e mëposhtëme: ZhQTR=0.657+0.854(MNSE) Nga analiza e regresionit të shumëfishtë, të ekuacionit strukturor me variablat kategorik, shohim vlerën e P value dhe e krahasojmë atë me koefiçientin α (0.05). Në rastin tonë Pvalue:H3.= (0.00) < (α) 0.05, e cila tregon se H3 mbështetet statistikisht nga rezultatet e testimit. Pra, mjedisi natyror social dhe ekonomik është e rëndësishme për Zhvillimin e Qëndrueshëm të Turizmit Rural. Nga tabela 5.6 shohim se variabli, mjedisi natyror social dhe ekonomik është i rëndësishëm dhe ndikon në Zhvillimin e Qendrushëm të Turizmit Rural, edhe kur ky variabël testohet i vetëm. Kjo do të thotë se ndërthurja e tyre është brenda intervalit me besueshmëri 95%, kjo në bazë të perceptimit të dhënë nëpërmjet anketimit të zhvilluar. Ndërkohë, nga treguesi statistikor i R2 kuptojmë se mjedisi natyror social dhe ekonomik, shpjegon dëri në 48.4% të variancës së ZhQTR, pra 48.4% e variancës së variablit ZhQTR varet nga varianca e variablit MNSE dhe theksojmë se multikolinariteti është ekzistent në këtë marrëdhënie, pra vertetohet Hipoteza 3. Mjedisi natyror është i pazëvëndësueshëm në kuadër të turizmit rural, pra një nga arsyet për të cilat turistët ndërmarin udhëtime turistike janë dhe bukuritë natyrore. Duke qënë se vendi jonë dhe sidomos zona e veriut e cila është dhe objekt i këtij studimi karakterizohet nga bukuri të papërsëritëshme, kjo ka bërë që të anketuarit të përgjigjen pozitivisht për lidhjen mes këtij treguesi dhe ZhQTR. Marrëdhënia ndërmjet turizmit dhe trashëgimisë lokale natyrore sociale dhe ekonomike është e një rëndësie të veçantë. Turizmi luan rol kyç në ndërgjegjësimin dhe në Natasha Hoda( Sala)
150
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri gjenerimin e mbështetjes së drejtpërdrejtë apo të tërthortë për ruajtjen e këtyre vlerave. Nga ana tjetër, cilësia e trashëgimisë natyrore, social ekonomike në shumë zona është thelbësore për gjenerimin e begatisë ekonomike nëpërmjet turizmit, përmirësimin e cilësisë së jetës së komuniteteve lokale dhe ekperiencën (përjetimin) e vizitorit. 5.2.3 Hipoteza 4 dimensioni kulturor dhe ZHQTR Tabela 5.11 Dimensioni kulturor dhe ZhQTR
Model
R
R Square d
1
Adjusted R Square
.565
.319
Std. Error of the Estimate
.315
.57641
a. Predictors: (Constant), Dimensioni kulturor ka lidhje me ZhQTR Tabela 5.12 ANOVAd ANOVAd Model 1
Sum of Squares
df
Mean Square
Regression
27.679
1
27.679
Residual
59.140
178
.332
Total
86.819
179
F
Sig.
83.307
.000d
a. Predictors: (Constant), D, D- Dimensioni Kulturor te ZhQTR.. b. Dependent Variable: A- Zhvillimi i Qëndrueshëm i Turizmit Rural (ZhQTR)
Tabela 5.13 Tabela e koeficenteve(DK-ZHQTR) Coefficientsa
Unstandardized Coefficients Model 1
B (Constant) D
Std. Error 1.500
.299
.650
.071
Standardized Coefficients Beta
t
.565
Sig.
5.022
.000
9.127
.000
a.Variabli i Varur : Zhvillimi Qendrushem Turizmit Rural Bazuar te rezultatet e paraqitura në Tabelën nr.5.13, ndërtojmë ekuacionin e regresionit linear për variablin dimensioni kulturor dhe ZhQTR, i cili ka trajten e mëposhtëme: ZhQTR(Y) =1.500+0.650 (DK). Natasha Hoda( Sala)
151
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri Nga analiza e regresionit të shumëfishtë, të ekuacionit strukturor me variablat kategorik, shohim P value dhe e krahasojmë atë me koefiçientin α (0.05). Në rastin tonë Pvalue:H4.= (0.00) < (α) 0.05, e cila tregon se H4 mbështetet statistikisht nga rezultatet e testimit. Pra, dimensioni kulturor është i rëndësishëm për Zhvillimin e Qëndrueshëm të Turizmit Rural. Nga tabela 5.8 shohim se variabli, dimensioni kulturor është i rëndësishëm dhe ndikon në Zhvillimin e Qëndrueshëm të Turizmit Rural, kur ky variabël testohet i vetëm. Kjo do të thotë se ndërthurja e tyre është brenda intervalit me besueshmëri 95%, kjo, në bazë të perceptimit të dhënë nëpërmjet anketimit të zhvilluar. Ndërkohë, nga treguesi statistikor i R2 kuptojmë se dimensioni kulturor, shpjegon dëri në 32% të variancës së ZhQTR dhe theksojmë se multikolinariteti është ekzistent në këtë marrëdhënie, për rrjedhojë vërtetohet Hipoteza 4. Dimensioni kulturor është i lidhur ngushtë me nacionalitetin, kombe të ndryshme trashegojne kultura të ndryshme, psh. kanuni, kulla e ngujimit, janë pjesë e kultures se Veriut të Shqiperisë dhe që turistët e huaj interesohen të dijnë rreth tyre. Shqipëria me vlerat e sajë të trashëgimisë kulturore vazhdon të mbetet një ‘’muze’’ tërheqës dhe i hapur për të gjithë. E gjendur mes dy qytetërimeve antike, atij grek dhe romak Shqipërija trashëgon një thesar të vyer të pasurive kulturore, pjesë e trashëgimisë kulturore botërore. Kjo trashëgimi e pasur gjendet ngado, në parqet e qendrat arkeologjike, në parqe natyrore, në galeritë e artit, në arkivat fotografikë, në kalatë dhe kështjellat, në monumente fetare dhe banesat popullore, në kalldrëmet e rrugicat e gurta, si edhe në të gjitha muzetë e saj. Shqipëria ka shumë koleksione të rafinuara që befasojnë këdo dhe që shtrihen në çdo fushë, nga natyra tek arti, nga zejet tek etnologjia, nga arkaikja modernia, nga fetarja tek ateistja, nga materialja tek shpirtërorja (Sanije Hyka 2013). 5.2.4 Hipoteza 5 arsimim dhe formim profesional dhe ZhQTR Tabela 5.14 Tabela e lidhjeve të arsimimi dhe formimit profesional dhe ZhQTR
Model
R .293e
1
R Square
Adjusted R Square
.086
Std. Error of the Estimate
.080
.66782
a. Predictors: (Constant), Arsimimi dhe formimi profesional ka lidhje me ZhQTR Tabela 5.15 ANOVAe ANOVAe Model 1
Sum of Squares Regression
df
Mean Square
7.435
1
7.435
Residual
79.384
178
.446
Total
86.819
179
Natasha Hoda( Sala)
F 16.671
Sig. .000e
152
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri a. Predictors: (Constant), E E- Arsimimi dhe formimi profesional i mikpritsëve ndikon te ZHQTR. b.Variabli i varur: A- Zhvillimi i Qëndrueshëm te Turizmit Rural (ZhQTR)
Tabela 5.16 Tabela e koeficentëve (A&FP-ZHQTR) Coefficientse Unstandardized Coefficients Model 1
B (Constant)
Std. Error 2.870
.329
Standardized Coefficients Beta
t 8.720
Sig. .000
E .313 .077 .293 4.083 .000 a.Vatiabli i Varur: Zhvillimi Qendrushem Turizmit Rural Ekuacioni i regresionit linar për vartiablin A&FP dhe ZhQTR, bazuar te të dhënat e Tabelës nr.4.38 ka trajtën e mëposhtëme: ZhQTR(Y) = 2.870+0.313 (A&FP) Nga Tabela 4.37 vemë re se, variabli arsimim & formim profesional ka rëndësi në modelin e përdorur nga ana jonë, por varianca e variblit të varur ZhQTR varet vetëm në masën 8.6% nga varianca e variablit A&FP. Pra konkluzioni është se arsimim & formim profesional ndikojnë në Zhvillimin e Qëndrueshëm të Turizmit Rural, edhe pse ky ndikim ndikim është relativisht i ulët. Kjo shpjegohet me faktin se mentaliteti i deritanishëm i banorëve resident (të cilët janë pjesë e të anketuarve përveç specialistëve të fushës) është se: ’’që të pres një mysafir në shtëpi nuk më duhet shumë kualifikim’’, ndërkohë që nësë flasim për një zhvillim afatgjatë dhe të qëndrueshëm të turizmit, prioritetet e qeverisë duhet të orjetohen për të stimuluar zhvillimin e rritjen e rolit të arsimimit & formim profesional në përgjithësi dhe nga ana tjetër universitetet duhet të krijojnë profesione të mirëfillta me specialist turizmi dhe menaaxher të specialiazuar për turizmin në përgjithësi, si psh specialist të guidave turistike të cilët janë shumë të rëndësishëm për çdo lloj turizmi, por në veçanti për atë rural etj. Nga analiza e regresionit të shumëfishtë, të ekuacionit strukturor me variablat kategorik, shohim P
value
dhe e krahasojmë atë me koefiçientin α (0.05).
Në rastin tonë Pvalue:H5.= (0.00) < (α) 0.05, e cila tregon se H5 mbështetet statistikisht nga rezultatet e testimit. Pra, arsimimi dhe formimi profesional është i rëndësishëm për Zhvillimin e Qëndrueshëm të Turizmit Rural. Nga tabela 5.10 shohim se variabli, arsimimi dhe formimi profesional është i rëndësishëm dhe ndikon në Zhvillimin e Qendrushem të Turizmit Rural, kur ky variabël testohet i vetëm. Kjo do të thotë se ndërthurja e tyre është brenda intervalit me Natasha Hoda( Sala)
153
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri
besueshmëri 95%, kjo, në bazë të perceptimit
të dhënë nëpërmjet anketimit të zhvilluar.
2
Ndërkohë, nga vlera e treguesi statistikor i R kuptojmë se arsimimi dhe formimi profesional, shpjegon deri në 8.6% të variancës së ZhQTR dhe theksojmë se multikolinariteti është ekzistent në këtë marrëdhënie. Arsmimi dhe formimi profesional është një faktor i rendësishëm si pjesë e pa ndarë e ofertës turistike të destinacionit por dhe një element i rëndësishëm i organizimit dhe menaxhimit të turizmit rural.
5.3 Konkluzione 5.3.1 Konkluzione mbi kërkimin
Zhvillimi i qëndrueshëm i turizmit rural duhet të shihet i lidhur ngusht me zhvillimin e zonave rurale të defavorizuara, ndërkohë që ky studim shqyrton faktorët që ndikojnë në zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit rural, si dhe përcaktoi peshën specifike të secilit faktor te ZhQTR. Turizmi është shndërruar në një fenomen gjithnjë e më kompleks, me dimensionet politike, ekonomike, sociale, kulturore, arsimore, bio-fizike, ekologjike dhe estetike, ndërsa mjedisi natyrore, trashëgimitë kulturore, dhe larmi e tyre përbëjnë tërheqjet kryesore turistike. Arritja e korrelacionit të duhur dhe të dëshirueshëm midis turizmit dhe mjedisit, ose në mes të pritjeve dhe aspiratave të vizitorëve dhe mikpritjes së komuniteteve lokale, potencialisht kontradiktore prodhojnë shumë sfida dhe mundësi. Bazuar në gjetjet empirike për përcaktimin e faktoreve që ndikojnë te ZhQTR u arrit të vërtetohej se : (i) të gjithe variblat e marrë në studim janë të rëndësishëm dhe kanë ndikim pozitiv te varibli i varur ZhQTR, pra si dhe pritej u vërtetua Hipoteza H1; (ii) Variabli politika& dhe legjislacioni është i rëndësishëm dhe ka ndikim pozitiv te variabli ZhQTR, pra u vertetua H2; (iii) Variabli mjedisi natyror social ekonomik është i rëndësishëm dhe ka ndikim pozitiv te variabli ZhQTR pra u vertetua dhe H 3; (iv)Variabli Dimensioni kulturor është i rëndesishëm dhe ka ndikim pozitiv te variabli ZhQTR pra vertetohet dhe H4; (v) Variabli arsimim dhe formimi profesional ka ndikim pozitiv te variabli ZhQTR, pra, vërtetohet dhe H5. Gjetjet e këtij studimi do të orjentojnë institucionet shtetërore qëndrore dhe lokale të ndërgjegjësohen në rritjen e investimeve në zonat rurale në drejtim të infrastrukturës rrugore, superstrukturës, si dhe në përgatitjen e specialisteve të mirëfilltë për sektorin e turizmit. Rezultatet e këtij kërkimi kanë kontribute praktike për institucionet e qeverisjes qëndrore e vendore, operatoret turistik, organizata joqeveritare, me qëllim që zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit rural ta shikojnë të pandarë dhe si promotor të zhvillimit të qëndrueshëm të zonve rurale dhe të ekonomisë në tërësi. Kjo për faktin se gjetjet e këtij kërkimi sygjerojnë që ZhTR nuk duhet ti lihet spontalitetit por duhet të udhëhiqet nga strategji e masterplane zhvillimi.
Natasha Hoda( Sala)
154
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri
Lëvizja e lirë e qytetareve, globalizmi, konkurenca e fortë e vendeve fqinje në ofrimin e produktit turizëm dhe turizëm rural në veçanti kanë filluar të ndikojnë në mënyrën e bërjes biznes në Shqipëri. Të gjitha organizata apo institucionet që ndikojnë apo ndikohen nga aktiviteti i turizmit rural, duke njohur variablat, rëndësinë dhe ndikimin e tyre tek zhvillimi i qëndrueshëm i turizmit ruralit, do të bëhen më të vetëdijshëm për rëndësinë e tyre në aktivitetin që ato ushtrojnë. Kjo do të thotë se bizneset e ndryshme të prodhimit apo të shërbimeve duhet të orjentohen nga parimet e zhvillimit të qëndrueshëm me synimin që motivim të jetë fitimi në terma afatgjatë i shoqëruar me sa më pak ndikime negative në mjedisin natyror, socialekonomik dhe kulturor të destinacionit. Nga vrojtimi në praktikë i veprimtarisë së deritanishme të institucioneve qeveritare që kanë në kopetencë turizmin si dhe i ofrueseve të shërbimeve që lidhen direkt ose indirekt me turizmin rural në Shqipëri, mendoj se shumë pak po bëhet për sesibilizimin e vendimmarrjes qe ta shikojë zhvillimin e zones rurale të lidhur ngusht me investimet e planifikuar për këtë zonë dhe që zhvillimin e qëndrueshëm të bazohet te ideja” mendo globalisht dhe vepro lokalisht”. Destinacionet në Shqipëri vuajnë mungesën e një platforme për bashkëpunim dhe trupin koordinues, e cila merrë një vështrim më të gjerë në rajon dhe rrit një ambient të përshtatshëm përzhvillimi i turizmit. Eshtë evident fakti i mungesës së burimeve njerëzore të specializuara për të zhvilluar dhe promovuar produktin tonë turistik. Kompleksiteti i aktivitetit të turizmit çon në vështirësi në kanalizimin dhe menaxhimin e tijë, kjo kërkon kryerjen e një planifikimi të turizmit, proces i cili duhet të bëhet me pjesmarrje të gjithë aktoreve. Nga vrojtimi në terren dhe nga kontaktet si me banorët rezident dhe me turistet, mund të themi se Shqipëria me vlerat e sajë të trashëgimisë kulturore vazhdon të mbetet një “muze” tërheqës dhe e hapur për të gjithë. E gjendur mes dy qytetërimeve antike, atij grek dhe romak, ajo trashëgon një thesar të vyer të pasurive kulturore, pjesë e trashëgimisë kulturore botërore. Një rëndësi të madhe merrë sot për universitetet si përgatitës të profilit të specialisteve te mirëfilltë për të gjithë sektorët e ekonomisë dhe për të gjitha llojet e shërbimeve, që specialist të tillë të përgatisë dhe për sektorin e turizmit, të cilët të jenë të mirinformuar jo vetëm për aspekte teorike, por edhe për aspekte praktike e konkrete. Nga vrojtimi në terren, u vu re se mungojnë specialist të kualifikur të guidave, të cilët do ti shtonin vlerën produktit turizmit rural, kjo për vetë relievin e destinacioneve që ofrojnë ketë produkt të turizmit. Në Valbonë është ngritur dhe fuksionon “Shoqata e Akomodimit në Valbonë” e cila tashmë ju vjen në ndihmë turisteve të huaj dhe vendas si me informacion i cili gjëndet lehtë në faqen e kësaj shoqate në internet, dhe me guida të organizuar mirë gjatë kohës që turistet qëndrojnë në Valbonë. Nuk ekziston një shoqatë e tille në Theth, Vermosh apo dhe në të tjera zona të Shqiperisë që ofrojnë turizmin rural. Hapja e kufijeve si dhe antaresimi i vendit tonë në organizata ndërkombëtare si NATO e ka bërë më të favorshme “klimën e sigurisë” në Shqipëri, kjo ka çuar në rritjen e numrit të turistëve të huaj nga gjithë bota që vizitojnë teritorin shqiptar, dhe kryesisht zonat rurale të cilat janë shumë të frekuentuara nga turistët e huaj. Por ritmi i shtimit të turistëve të huaj dhe vendas ndesh në mungesë të një shërbimi cilësor, apo në mungesë të kapaciteteve të destinacionit pritës.
Natasha Hoda( Sala)
155
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri
Shqetësimi ndaj qëndrueshmërisë së turizmit nuk është shumë i dukshëm në Shqipëri. Kjo është një fushë që nuk ka patur vëmendjen e duhur nga qeveritë, autoritetet lokale dhe bizneset turistike më parë, por ka shënja që niveli i interesit dhe i reagimit mbi këtë çështje është në rritje. Ndërkohë që interesi i rritur nuk përkthehet domosdoshmërisht në ndërmarrje të veprimeve konkrete, duke e bërë shpesh të pamundur përballimin e sfidave dhe shfrytëzimin e mundësive që paraqet zhvillimi i qëndrueshëm i turizmit në vend. Një numër i madh studimesh në vende të ndryshme të Europës kanë treguar se shumica e udhëtarëve, nëse të gjithë faktorët e tjerë do të ishin të barabartë, do të zgjidhnin një ndërmarje që respekton mjedisin dhe komunitetin lokal. Nga faktet e gjetura gjatë këtijë studimi u vu re se mungon një strategji afatgjatë dhe e qëndrueshme e udhëhequr nga parimet e qëndrueshëmerisë si dhe mungojnë master plane të zhvillimit të zonave rurale turistike, ndërkohë që kapacitetet e mundëshme për hartimin e këtyre dokumentave të rëndësishme ekzistojnë. U vu re mungesa një kordinimi dhe bashkëpunimi institucional (mes pushtetit qëndrorë dhe atij lokal) si dhe mungesa e bashkëpunimit me bizneset private. Problemet me ligjin e pronave, si dhe me hipotekimin e tyre, ku banorët kanë të hipotekuar vetem siperfaqen e banimit dhe tokën hapesirë rreth sajë, nderkohë që mbeten të kërcënuara hapësira të tjera të pahipotekuara, të cilat mund të uzurpohen nga segmente të ndryshme të politikës apo nga persona që nuk janë banorë të zonës dhe që mund të ndërtojnë vende pushimi duke humbur traditen (rasti i Thethit). Në Theth kohët e fundit është vrejtur dhe fenomeni i shitjes së tokave të persona jashtë fisit gjë e cila nuk ka qënë praktikuar më parë madje bazuar në bisedat me banor të vjetër të kësajë zone, Thethjanët nuk mud ta tjetësojnë pronën, pra ata duhet ta trashëgojnë brez pas brezi. Nuk ka të dhëna të sakta të turizmit në tërësi për të identifikuar dhe për të kuptuar tregun e turizmit. U vu re mungesa e një database me të dhena statistikore zyrtare për turizmin rural si një produkt i vaçant dhe i rëndësishëm i turizmit në tërësi, si burim i rëndësishëm i të ardhurave për banoërt e destinacionit si dhe një mundësi shumë e mirë e diversifikimit të produktit turizëm, me synimin që turizmi të shihet si një mundësi e shtrirë gjatë gjithë vitit dhe jo vetëm në stinën e verës (pra jo vetëm turizm i djellit dhe detit). Burimi it e dhënave ka qenë grumbullimi direkt në terren nga komunat dhe duke pyetur banorët rezident. Studimet e bëra më parë kanë qënë të fragmentura dhe nuk kanë perfshirë të gjithë faktorët që ndikojnë në zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit rural në tërësi dhe të zonës në të cilën fokusohet ky studim në veçanti. Edhe pse ligji për turizmin ekziston ai nuk zbatohet në parametrat e duhur, zbatimi i këtijë ligji është i rëndësishëm, sepse ndërsa, sektori privat luan rolin kryesor për zhvillimin e produkteve të turizmit dhe funksionimin e ndërmarrjeve turistike, qeveria, nëpërmjet veprimtarisë së institucioneve të saj publike, garanton zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit në kushtet ekonomike, mjedisore dhe sociale, si dhe zhvillon dhe mbron imazhin e vendit si një destinacion turistik. Në këtë kontekst, roli i ministrisë përgjegjëse për turizmin është një përgjegjësi e domosdoshme dhe duhet të jetë një rol drejtues dhe aktiv në trajtimin e çështjeve mbi turizmin. Ndonëse zhvillimi aktual i turizmit shoqërohet me probleme e vështirësi të cilat lidhen me gjëndjen e vështirë të infrastrukturës, prapambetjen ekonomike, janë të gjitha mundësitë për zhvillim të shpejtë të turizmit në Shqipëri.
Natasha Hoda( Sala)
156
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri
Shqipëria është një vend me potencial të madh turistik. Natyra është treguar bujare me të duke krijuar mundësinë e një oferte turistike sasiore dhe cilësore. Por ndërhyrjet e vazhdueshme dhe pa kriter kanë sjellë dëmtime të mëdha natyrore, që sigurisht do të kenë koston e tyre në turizëm. Në përgjithësi, ka ende një mungesë të vizionit për të ardhmen e turizmit në Shqipëri dhe ndërgjegjja kolektive mbi rëndësinë e turizmit për zhvillimin ekonomik dhe social duket të jetë ende e dobët. Nga shqyrtimi i fakteve mund të themi se turizmi rural, veçanërishtë në tre rastet e marra në studim është një turizëm i lënë gati në duart e rastësisë, mungojnë jo vetëm vendakomodimet por edhe udhërrëfyesit profesionistë, etj. Në rastet e mara në studim problem evident është, infrastruktura edhe pse kanë filluar të ketë përmirësime, mbetet shumë për tu bërë, rrjeti i telefonisë, energjia elektrike (e cila është shumë e dobët) Në Valbonë mbetet shqetësim dëmtimi i Parku Kombëtar nga ndërtimi i hidrocentraleve në Luginën e Valbonës. Veçori dalluese është se prejardhja e turistëve në vendin tonë deri në vitin 1990 ka ndjekur hap pas hapi ecurinë e marrëdhënieve të Shqipërisë me vendet e tjera të Europës e Botës. Kështu, deri në fillim të viteve ’60 (shek. XX), kur Shqipëria kishte marrëdhënie të mira me vendet e Europës Lindore, vrehet se thuajse të gjithë turistët e huaj qenë nga vende si: nga Çekosllovakia, Gjermania Lindore, Bashkimi Sovjetik etj. Prishja e marrdhënieve të Shqipërisë me këto vende solli si pasojë edhe uljen e numrit të turistëve të ardhur. Vendosja e marrdhënieve të bashkëpunimit me Kinën bëri nga ana tjetër që për herë të parë në vendin tonë të vijnë turistë nga kontinenti aziatik. Qëndrueshmëria në kohë është një faktor kryesor për zhvillimin e turizmit në Shqipëri. Vetëm një proces zhvillimi miqësor ndaj mjedisit do të jetë baza për një zhvillim të suksesshëm ekonomik të turizmit. Një marketing jo i organizuar mire u vu re në fushën e turizmit rural, zhvillimi i teknologjisë së informacionit, konkurrenca gjithnjë në rritje, blerësit e rinjë dhe nevoja për zhvillimin e qëndrueshëm janë vetëm disa nga faktorët që përcaktojnë një mënyrë të re për të menaxhuar biznesin e turizmit rural.
5.3.2 . Konkluzionet teorike të studimit Eksperienca ime prej gati 10 vjetësh në një institucion që në fokus kishte zhvillimin rural dhë një komponent i vacant ishte dhe turizmi rural malor, më ka krijuar mundësinë të bëjë një punë disa vjeçare për këtë kërkim i cili është realizuar në vijimësi. Zhvillimi i Qëndrueshëm i Turizmit Rural është një terëm relativish i ri. Zhvillimi i qëndrueshëm (SD), është përdorur për herë të parë në raportin e 1980 IUCN (International Union for Conservation of Nature), të Strategjisë Botërore të (Conservation) ruajtjes së burimeve për zhvillim të qëndrueshëm. Duke qënë pjesë e menazhimit pranë Agjensisë së Zhvillimit të Zonave Malore (MADA), jamë përfshirë vazhdimisht në hartimin dhe implementimin e mini-planeve të zhvillimit rural, të cilat MADA i ka implementuar në bashkepunim me pushtetin lokal në zonat malore rurale të defavorizuara të Shqipërisë. Këto plane zhvillimi kanë patur në fokus gjetjen e mënyrave sa më efeikase për të gjeneruar vënde pune e për rrjedhojë përmirësim të nivelit ekonomik të banoreve të këtyre zonave. Një sektor ku është orjentuar dhe ndërhyrja e MADAs ka qënë turizmi rural duke synuar Natasha Hoda( Sala)
157
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri zhvillimin e tij në mënyrë të qëndrueshme, në kordinim me pushtetin lokal MADA ka nderhyrë në shumë drejtime në fushën e turizmit rural, por gjithnjë duke u udhëhequr nga parimet e zhvillimit të qëndrueshëm të këtij komponenti të turizmit. Më është dhënë mundësija të jem pjesë e grupeve të punës për identifikim të nevojave për ndërhyrje në kuadër të zhvillimit të turizmit rural, grumbullimin e informacionit të nevojshëm mbi gjendjen faktike të ofertës turistike të destinacioneve të ndryshme të turizmit rural, kryesisht për zonën e Thethit, Vermoshit dhe Valbonës, kjo ka bërë që unë të njohë mirë situatën në zonat malore. Udhëtimi i shpeshtë në këto zona dhe kontakti i vazhdueshëm me banorët e këtyre zonave kanë qënë një shtytës i fortë që unë të ndërmarr këtë studim për të kontribuar në përcaktimin e foktorëve që ndikojnë në zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit rural. Në këtë kërkimi kam shfrytëzuar kombinimin e dhënave dytësore, që rrjedhin nga trajtimi i një literature të gjerë me të dhënat parësore të mbledhura nga mostrat e targetuara për këtë kërkim. Kontributi teorik i këtijë kërkimi në Zhvillimin e Qendrushem të Turizmit Rural në përgjithësi, konsiston në faktin se rezultatet e këtijë punimi janë interesante për nëndisiplinën e zhvillimit rural, menaxhimit të destinacionit, zhvillimit të qëndrueshëm, etj.
5.4 Rekomandim 5.4.1Kontributet praktike të studimit
Hartimi i një strategjije për zhvillimin e turizmit rural si dhe të master planeve të zhvillimit të zonave rurale turistike i cili duhet të respektojë parimet e zhvillimit te qëndrueshëm si: (i) Perdorimi i burimeve lokale orjentuar nga qëndrueshmërija; (ii) qasje e përgjegjshme dhe etike ndaj mjedisit artificial dhe natyror (cilësia e të cilit nuk duhet të ulet në afat të gjatë, por duhet më tepër të përmirësohet); (iii) Përfitimet lokale duhet të planifikohen paraparkisht në përputhje me qëndrueshmërinë afatgjatë; (iv) Palët e interesuara (komunitetet lokale, autoritetet publike, OJQ-të, partnerët e biznesit, konsumatorët) duhet të i nformed në lidhje me marrdheniet etyre dhe influencen ne mjedise; (v) Duhet të ketë disa kufizime të përcaktuara për kufijtë e kapacitetit lokal (numri i turistëve), kufijet biologjik (ndikimit të vizitorëve në mjedis), kufijet psikologjike(Cilësia e mjedisit dhe "ndjenja" e vizitorëve) dhe kufijtë sociale (numri i vizitorëve dhe ndikimi në stilin e jetës së komunitetit lokal). Që turizmi të bëhet një burim i rëndësishëm i të ardhurave të banorëve të zonave rurale dhe një element kyç në zhvillimin rural, duhet të arrihet ruajtja e cilësisë së kushteve dhe bukurive natyrore dhe ulja e ndikimeve të vizitorve në destinacionet turistike, çështje këto që meritojnë një vëmendje më të madhe, sepse jo vetëm që reflekton në ruajtjen afatgjate te destinacionit , por gjithashtu ndikojnë në përvojën e turisteve dhe gjasat që ata do të kthehen ose të rekomandojë destinacionin qe kanë vizituar, të afërmit dhe miqtë e tyre . Njerëzit mund të ndërgjegjësohen për çështjet e qëndrueshmërise që në moshë të vogël, duke mësuar në shkollë. Kjo duhet të jetë një çështje e rëndësishme e programeve edukative, ato duhet të përfshijnë informacion mbi ndikimin që kanë zgjedhjet që bëjnë njerëzit lidhur me udhëtimet dhe pushimet. Edukimi mund të nxisë gjithashtu interesin në eksplorimin dhe ruajtjen e pasurive natyrore dhe kulturore. Udhëzime mund të ofrohen nëpërmjet materialeve të mësidhënies dhe materialeve të tjera.
Natasha Hoda( Sala)
158
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri
Zhvillimi i qëndrueshëm i turizmit në tërësi dhe turizmit rural duhet të shihet i panadar nga zhvillimi i ekonomisë në tërësi, pasi vete sektori i turizmit është i lidhur me të gjithë sektorët e tjerë të ekonomisë. Duke njohur faktorët që ndikojnë në ZhQTR dhe duke i parë ata si thelbin e menaxhimit të mirë të këtijë sektori, do të behen më të vetdishëm dhe më të pergjgegjshëm si bizneset ashtu dhe të gjitha palët e përfshira dhe përgjegjëse për këtë zhvillim. Krijimi, nxitja dhe orjentimi i bizneseve vendas në drejtim të zhvillimit të turizmit duke aplikuar politika fiskale të favorizuara me të gjitha mundesitë dhe format e njohura ligjore si qeradhenia, hapja e një filiali banke për turizmin e cila të mund të kreditojë me intersa të favorshme. Thithja e fondeve nga buxheti i shtetit me qëllim zhvillimin e turizmit duke synuar jo vetëm infrastrukturën, por dhe trajnimin e ofruesev të këtij shërbimi. Mendojmë se zhvillimi i turizmit rural në Veri të Shqipërisë duhet të mbështetet kryesisht në strukturat ekzistuese në formën e shtëpiave alpine dy kateshe, si dhe në ndërtimet e reja që nuk duhet të kenë formën e hoteleve të mëdha por të shtëpiave ekzistuese që i përshtaten më mirë natyrës dhe ambjentit të këtij rajoni pasi sidomos turistët e huaj, por dhe ata vendas sa vjen e ndërgjegjësohen dhe kërkojnë më shumë origjinalitet dhe më pak luks kur bëhët fjalë për frekuentimin e turizmit rural. Përveç kësajë është e rëndësishme të ruhen kapacitet e numrit të turistëve që mund të konsumojnë zonën malore pa degraduar ambjentin dhe në përshtatje me mundësitë e sipërfaqeve disponibël për ndërtim, mundësitë e sigurimit të ujit, ushqimit etj. Duhet të ketë një bashkëpunim më të ngushtë mes aktorëve të cilët janë të përfshirë në turizëm dhe në mjedis, ketu përfshihen aktorë të qeverisë qëndrore, rajonale dhe lokale, si dhe turizmin dhe organizatat mjedisore, duke përfshirë edhe pronarët e tokave Gjenerimi i një kuadër të ri ligjore dhe institucionale që siguron arritjen e qeverisjes reale. Menaxhimi i ndryshimeve në drejtim të qeverisjes kërkon futjen e skemave të reja ligjore dhe institucionale që sigurojnë përputhshmërinë e angazhimeve të sajë. Qeverisja e turizmi ka nevojë për parimet, rregullat, procedurat dhe praktikat në mënyrë që të vendosë në mënyrë kolektive për qëllime të përbashkëta, si dhe për të koordinuar për arritjen e objektivave të përcaktuara. Futja e instrumenteve ekonomike (taksat, subvencionet, stimuj, etj) që lehtësojnë kalimin në modelet e reja të menaxhimit të turizmit. Të sigurohet koherenca e politikave ndërmjet niveleve të ndryshme institucionale dhe fusha të ndryshme ligjore Duke qënë se akoma nuk kemi statistika të veçanta për turizmin rural, në drejtim të imapktit që ky koponent jep në turizmin në tërësi por dhe më tejë në PPB, në drejtim të numrit të turisteve të huaj dhe vendas që frekuentojnë këtë llojë turizmi, del si domozdoshmeri ngritja e strukturave dhe sistemeve të nevojshme që të sigurojnë database të veçanta për turizmin rural. Është një sfidë e së ardhmes dhe ngritja e një database për të siguruar statistika të sakta të zyrtarizuara si në lidhje me numrinë turistëve që konsumojnë produktin e turizmit rural, netëqëndrimi, të ardhurat e sigurura nga ofrimi i këtijë produkti, si dhe sa vende pune mundësohen nga ky komponent i turizmit. Për më tepër nisur nga rëndësia që turizmi rural ka në përmirësimin e ekonomisë së banorëve rezident duhet që dhe ky komponent i turizmit të ketë një strategji të vecantë zhvillimi, pasi deri më tani për këtë lloj turizmi nuk ka një strategji të veçantë, por trajtohet si shtojcë e strategjisë së turizmit në tërësi.
Natasha Hoda( Sala)
159
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri
Duhet të krijohet një sistem që mundëson vlerësimin e vazhdueshëm të perceptimit të popullatës lokale, për tu siguruar që vendimet janë marrë në përputhje me karakterin dhe vlerat lokale. Pushteti qëndror dhe ai vendor duhet të krijojnë kuadro rregullatore dhe programe në mbështetje të menaxhimit të destinacionit të qëndrueshëm. Synimi i përgjithshëm i zhvillimit i turizmit rural për Shqipërinë duhet të jetë zhvillimi i zonave rurale dhe përmirësimi i cilësisë së jetës së banorëve të këtyre zonave. Zhvillimi i qëndrueshëm i turizmit rural do të duhet të matet dhe të vlerësohet në një periudhë afatmesme e afatgjatë lidhur me aftësinë e tij për të përmirësuar mirëqenien e shqiptarëve. Sistemi aktual i arsimit dhe kurrikulat mbi turizmin nuk i përmbushin kërkesat për cilësi dhe sasi të industrisë së turizmit. Kurset universitare janë kryesisht teorike dhe e humbin orientimin profesional dhe praktik dhe kështu nuk përputhen me kërkesat e industriesë. Qeveria duhet të zbatojë politika të stimulimit të të rinjve që të jetojnë në zonat rurale, psh Zvicera ka ndjekur shumë vite me parë një politikë të tillë që nxiti çiftet e reja duke u lidhur një kontratë 5 vjeçare me pagesë të jetonin në zonat malore të Zvicrës. Qeveria duhet të zhvillojë indikatorët e turizmit të qëndrueshëm në nivel kombëtar dhe rajonal, duke i shoqëruar me monitorimin dhe raportimin, si dhe duke identifikuar dhe koordinuar indikatorët për përdorim në nivelin e destinacionit turistik. Qeveria duhet të inkurajojë dhe lehtësojë krijimin e organizatave të menaxhimit të destinacionit (OMD) që përfshijnë aktorë të ndryshëm. Qeveria duhet të adresojë çështjet e qëndrueshmërisë në aplikimet për projekte në kuadër të programeve të BE-së për financimin turizmit. Përdorimi i qëndrueshëm i burimeve natyrore, sociale dhe kulturore është vendimtare, prandaj turizmi duhet të planifikohen dhe menaxhohen brenda kufijve të mjedisit dhe duke pasur parasysh përdorimin afatgjatë të duhur të burimeve natyrore dhe njerëzore. Planifikimi i turizmit, zhvillimi dhe funksionimi tij duhet të integrohet në strategjitë kombëtare dhe lokale të zhvillimit të qëndrueshëm. Në mënyrë të veçantë, duhet të merret parasysh për lloje të ndryshme të zhvillimit të turizmit dhe mënyrat se si ato lidhin me përdorimin e tokës dhe burimeve ekzistuese dhe me faktorët social-kulturore. Komunitetet lokal duhet të inkurajohen dhe të pritet të marrin pjesë në planifikimin, zhvillimin dhe kontrollin e turizmit me mbështetjen e qeverisë. Vëmendje e veçantë duhet t'i kushtohet për të përfshirë njerëzit indigjene, grat dhe grupet e pakicave për të siguruar shpërndarje të barabartë të përfitimeve të turizmit. Të gjitha organizatat dhe individët duhet të respektojnë mjedisin, kulturën, ekonominë, mënyrën e jetës, dhe strukturat politike të zonës së destinacionit. Eshtë domosdoshmëri të zbatohet një marketing në fushën e turizmit rural, zhvillimi i teknologjisë së informacionit, konkurrenca gjithnjë në rritje, blerësit e rinjë dhe nevoja për zhvillimin e qëndrueshëm janë vetëm disa nga faktorët që përcaktojnë një mënyrë të re për të menaxhuar biznesin e turizmit rural. Sot, koncepti i marketingut dhe filozofia e të bërit biznes janë duke u bërë të domosdoshme për të gjithë politikëbërësit dhe zbatuesit e zhvillimit rural. Nuk ka dyshim se marketingut në fushën e turizmit rural duhet të shihet si një mjet për të arritur zhvillimin e qëllimeve strategjike të destinacioneve turistike rurale, të tilla si prosperiteti afatgjatë, kënaqësinë e mysafirëve, maksimizimin i fitimit, zgjatjen e sezonit turistik, neutralizimin e ndikimit negativ, stabilizimin e punësimit, mbështetje dhe më tej
Natasha Hoda( Sala)
160
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri diversifikimi i rishpërndarjes së aktivitetit ekonomik ekzistues, kërkesat e turistëve në kohë dhe hapësirë si dhe ndryshimin e sjelljes së konsumatorit në drejtim të rritjes së shpenzimeve turistike. 5.4.2. Kontributet teorike të studimit Ky studim jep orientime të vlefshme për kërkime të mëtejshme. Kërkues të tjerë mund të përfshijnë në këto modele që ne kemi ndërtuar, llogaritjet metrike të variablave për të harmonizuar të dhënat cilësore me ato sasiore dhe për të identifikuar një forcë të matëshme sasiore të ndikimit të çdo faktori në cilësinë e sitemit të informacionit kontabël. Kush është balanca ndërmjet aspekteve ekonomike, mjedisore dhe sociale nënkupton në praktikë ka qenë dhe mbetet e hapur dhe eshte si pjese e shume debateve. Gjithashtu, të inkurajojë kërkuesit të aplikojnë gjetjet e këtij kërkimi në sektorë të tjerë të shërbimeve të ekonomisë shqiptare, por jo vetëm. Studime të mëtejshme mund të ndermerren në lidhje me çshtjet në vijim: (i) Sa ndotje mund të përballojë natyra. (ii) Cilët janë ekulibrat midis ekonomisë, mjedisit dhe shoqerisë. (iii) Studimi lidhjeve mes palëve të interesuara me qëllim të identifikimit të marrëdhënieve, sinergjia dhe mangësitë që ekzistojnë mes tyre. (iv) Nevoja për të zbatuar hapa praktikë për të arritur një ekuilibër praktikë midis turizmit dhe mjedisit.
5.5. Kufizime të studimit Në studimin tonë meqënëse ne kemi përdorur të dhëna cilësore, ishim të kufizuar në përdorimin e metodave statistikore me variablat kategorikë. Të dhënat nuk ishin të vazhdueshme dhe si rezultat sjell që ne nuk mund të bëjmë parashikime sasiore rreth ndikimit apo ndryshimeve të variablave, në masat sasiore në modelet e ngritura, nga njëra anë dhe nga ana tjetër, subjektivizmi në përgjigjet e të anketuarve krijon probleme në model që deri diku kane ndikim sado te pakët në rezultatet e gjetura. Literatura nuk mundëson një qasje egzakte se si të masim Zhvillimin e Qëndrueshëm. Një tjetër kufizim i këtij studimi qëndron në faktin e vet mostrës së zgjedhur, e cila sado përfaqësuese të jetë ka mangësit e veta. Duke qene se multikolinaritet midis variablave te pavarur nuk mund të jetë kurrë zero, pra e egzistenca e multikolinaritetit edhe pse e vogël ka ndikim në rezultat.
Natasha Hoda( Sala)
161
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri
PËRMBLEDHJE Shqipëria ka një gamë të gjërë atraksionesh natyrore, kulturore e historike, që përbëjnë një interes të madhe për turistet e huaj, por që akoma ngelët si një destinacion pë tu zbuluar. Turizmi në tërësinë e produkteve të tijë është sot një nga industritë më të mëdha botërore dhe një nga sektorët ekonomikë me rritjen më të shpejtë. Ai përfaqëson një veprimtari që si sektorë të tjerë të ekonomisë përdor burime dhe sjell kosto dhe përfitime mjedisore, kulturore dhe shoqërore. Turizmi mund të konceptohet si një bashkësi lidhjesh dhe fenomenesh që vijnë si rezultat i levizjes dhe qëndrimit të përkohshëm të njerzeve të cilët ndërmarrin udhëtime larg qendrës së tyre të banimit. Industria e turizmit është e ndjeshme ndaj krizave dhe fatkeqësive dhe gjithnjë e më shumë aktorë të qeverisë dhe të vet industrisë në vazhdimësi duhet të kthejnë vëmendjen e tyre nga turizmi për të parandaluar e menaxhuar krizat dhe ngjarjet tronditëse (terorizmin, ndryshimet klimatike,etj). Turizmi krijon mundësinë për zhdukjen e barrierave e pengesave dhe në vendosjen e urave te bashkëpunimit e lidhjes midis popujve. Duke qënë një vend i izoluar për një kohë të gjatë Shqipëria nëpërmjet turizmit u ofron të huajve mundësinë e njohjes dhe vlerësimit të kulturës dhe historisë së saj. Zhvillimi i vlerave të qëndrueshmërisë kërkon mbi të gjitha përdorimin optimal të burimeve mjedisore, si dhe respektimin e veçorive social-kulturore të komuniteteve lokale, në mënyrë që në të ardhmen të sigurohen përfitime për të gjithë aktorët e përfshirë. Turizmi rural i referohet të gjitha llojeve të shërbimeve të turizmit të ofruara në zonat rurale nga banorët rezident. Turizmi rural është në të njëjtën kohë një formë e sjelljes së konsumatorit dhe strategji me të cilën destinacioni zhvillohet dhe atrasksioni rural dhe bukuritë natyrore lidhen me tregun. Zona rurale është bërë destinacion për një treg në rritje, ndërsa sfidë për bizneset e turizmit rural është të prodhojë produktin e duhur në nivelin e lartë të cilësisë së kërkuar nga klienti, dhe ta tregetojë atë në mënyrë sa më profesionale. Turizmi rural fokusohet në pjesëmarrjen në mënyrën e jetesës rurale. Turizmi në Shqipëri po shëdërrohet në një nga industritë më të rëndësishme, për shkak të rritjes së shpejtë të tij ai ushtron sot presion të madh mbi mjedisin, burimet natyrore dhe kulturore të vendit. Prirja që vihet re aktualisht për të rritur fitimin në periudhë afatshkurtër, pa konsideruar ndikimet afatgjata mbi mjedisin, përbën një nga shqetësimet kryesore për të ardhmen e pasurive natyrore dhe kulturore të vendit. Turizmi shqiptar dhe "rritja" janë sinonime, por vetëm përmirësimet e tjera, së bashku me larminë e shërbimeve, do të lejojë vendin të lëvizë përtejë pengesave që ky sektor mund të ndeshë në afat të gjatë. Turizmi Rural në Shqipëri është akoma spontan dhe jo i mirë organizuar edhe pse kemi potenciale të mëdha, prandaj ajo që duhet të arrihet është orjentimi i politikave dhe strategjive drejt zhvillimit të këtijë produkti në përputhje me standartet e kërkuara. Pasurit natyrore të papërsëritshme të vendit ton krijojnë mundësinë që të zhvillohen disa lloje turizmi rural si, turizmi familiar, kurativ, sportiv, malor, alpin etj. Disa nga çështjet më kryesore që kërkojnë zgjidhje dhe që përbëjnë një domozdoshmëri për zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit rural janë: - Mungesa e një vizioni të qartë për zhvillimin e këtijë sektori; - Mungesa e një strategjie afatgjatë dhe e qëndrueshme ; - Mungesa e master planeve të zhvillimit të zonave turistike; - Problemet me infrastrukturën si rruget, ujë , dritat, kanalizimet etj; - Mungesa e bashkëpunimit institucional (mes pushtetit qëndrorë dhe atij lokal) si dhe mungesa e bashkëpunimit me bizneset private.
Natasha Hoda( Sala)
162
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri Qëllimi i këtijë disertacioni është të propozojë një model që shpjegon ndikimin e faktorëve në zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit rural (ZhQTR) (variabel i varur) ne zonen e Alpeve (Rasti Thethit, Vermoshit dhe Valbones), duke marrë në konsideratë disa (faktore) variabla shpjeguese (variabela të pavarur) si, politika e qeverisë dhe legjislacioni, mjedisi natyror-social dhe ekonomik, vecorit e natyrës, zhvillimi social, zhvillimi i ekonomisë, zhvillimi i teknologjisë dhe burimet njerëzore në realitetin e ekonomisë shqiptare. Objektivi i këtijë disertacioni është që të sjellë fakte në lidhje me këndvështrimet alternative të ndërlidhura me faktorët që ndikojnë në zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit rural, nëpërmjet objektivave specifikë të mëposhtëm: Realizimi i një diagnoze të gjëndjes aktuale të turizmit në zonat Theth, Vermosh, Valbonë. Identifikimi i problematikave kryesore që cënojnë zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit rural në këto zona. Gjetja e faktorëve kryesor që kanë lidhje me ZhQTR. Rankimi dhe kuantifikimi i rëndësisë së secilit prej faktorëve që ndikojnë në ZhQTR në zonat Theth, Vermosh, Valbone. Metodologjia e kësajë teze është përzgjedhur në varësi të objektivave dhe përfshin fazat e aktivitetit, zbatimi i punës përgatitore, mbledhjen e të dhënave, përpunimi dhe analiza e të dhëna dhe diskutimi i rezultateve. Metodat që janë përdorur për të testuar hipotezat janë ajo përshkruese dhe metoda shpjeguese. Pjesë e rëndësishme e metodologjisë së përdorur në këtë hulmutim është rasti studimor i cili megjithë ndonjë kufizim (si psh. mund të prodhojë një raport të gjatë ose mund të ndikohet nga paragjykimet e studiuseve), është cilësuar i rëndësishëm dhe është përdorur nga shumë autor (Pearce et ,al 1996, Miles, huberman, Yin, etj.) për kërkimet në fushën e turizmit, në skencat sociale e politike, etj. Rasti studimor është përcaktuar nga Yin (1989 cituar nga Wimmer dhe Dominick, 1997, f. 102 si dhe ne 2008 nga Elizabeth Kate Armstrong), si një "Investigim empirik që përdor burime të shumta të dëshmive për të hulmutuar një fenomen bashkëkohor brënda kontekstit të vërtetë të jetës". Duke qënë se ky kërkim fokusohet në turizmin rural në zonën e Alpeve të shqiperisë, kam zgjedhur si rast studimi, Thethin, Vermoshin dhe Valbonen. Të treja këto zona kane të përbashkëta dhe dallime mes tyre në lidhje me menyrën se si ofrojnë turizmin rural. Metodologjia e këtije disertacioni do të ketë në qëndër metodën e triangolos (triangolation) ndërmjet gërshetimit të strategjive cilësore dhe atyre sasiore. Në thelb, triangulation në kërkimin shkencor social i referohet një procesi, në të cilin një studiues dëshiron për të verifikuar gjetjet duke treguar se matjet e pavarura të tijë pajtohen ose të paktën, nuk e kundërshtojnë atë (Miles dhe Huberman, 1994). Denzin (1978) e përcakton termin e triangulacionit si: "kombinim të metodologjive në studimin e të njëjtit fenomen". Të dhënat e përdorura për analizat përkatëse të studimit janë mbledhur nëpermjet: (i) Pyetësorëve (ii) Intervistave Përcaktimi i popullsise në rastin tone një popullsi përfshinë të gjitha subjektet që janë të kategorizuar në një nga grupet e mëposhtme, Specialist të fushës (agjensi turistike, pedagog të universiteteve, student te degës hoteleri-turizëm, ish student të kësajë dege, etj), banorët
Natasha Hoda( Sala)
163
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri rezident, turistet vendas dhe turist të huaj, në përgjithësi popullsia e përcaktuar është grupuar si më poshtë vijon : - Specialist te fushes - Banor resident - Turist të huaj dhe vendas Model i përdorura në këtë punim është ai i Modelimit të Ekuacionit Strukturor ( Structuror Equation Modeling SEM). Nga të parët kërkues që ka zhvilluar konceptin e modelimit të ekuacionit strukturor është (Wright, 1934), kjo teknikë fillimisht është njohur si teknika e analizës së rrugës kritike dhe pastaj përdorimi i saj vazhdoji në formën e analizës së modelimit të ekuacioneve strukturore (SEM) (Yamin, 2009). Modelimi i ekuacionit strukturor (SEM) është një teknikë statistikore për përcaktimin e marrëdhënieve rastësore, duke përdorur një kombinim të të dhënave statistikore dhe supozimeve cilësore rastësore. Modelimi i ekuacionit strukturor (SEM) na jep mundësinë që të vlerësojmë marrëdhëniet në mes të variablave që janë shumëfish në marrëdhënie, si dhe ka aftësinë të përshkruajnë modelin e marrëdhënieve mes konstruktit të fshehur dhe variablave të dukëshme ose variablat indicator. Ndërtimi i konstrukteve rrodhi pas analizës konfirmuese faktoriale, në të cilën jo vetëm u përcaktuan faktorët që i përkasin variablave të marra në studim, por duke përdorur regresionin e thjeshtë linear (për të matur ndikimin qe secili variabel i pavarur mar veçmas ka mbi variablin e varur), regresionin e shumëfishtë (i cili është perdorur për të përcaktuar ose matur rendësinë relative të secilit variabel të pavarur ne ndikim te zhvillimi i qëndrueshem i turizmit rural), regresionin ligjistik, u vlerësuan parametrat për të konfirmuar lidhjet ndërmjet modelit dhe konstrukteve. Analiza përshkruese u përdor kryesisht për të pare tendencat në vijim si dhe për të realizuar interpretimin sa më të plotë dhe të qartë të të dhënave sasiore. Nëpërmjet metodës shpjeguese e cila në vetevete është statistikore, është aritur të përcaktohet cilësia e modelit e cila është bërë e mundur nëpërmjet matjes së ndikimit të variablave të pavarur te variabli i varur. Analiza konfirmuese faktoriale synon të përcaktojë nëse numri i faktorëve dhe ngarkesat respektive të variablave të matura (tregues) mbi to është në përputhje me atë çfarë pritet në bazë të teorisë ekzistuese (Brown, 2006; Stevens, 2002). Variablat tregues (të matura) zgjidhen mbi bazën e teorisë së mëparshme dhe analiza konfirmuese faktoriale përdoret me qëllim që të shihet nëse variablat janë të rëndësishme ashtu si është parashikuar mbi numrin e pritur të konstrukteve të fshehtë. Për përpunimin e të dhënave do të përdoret programi statistikor SPSS 17.0, ku do të përdorim metodat e alternuara për të mënjanuar sa më shumë të jetë e mundur gabimin në pasqyrimin e realitetit. Të dhënat janë analizuar duke përdorur metoda të ndryshme statistikore, si regresionin e thjeshtë, analiza e regresionit me variablave dummy dhe ekuacion modelimin strukturor (SEM) për të testuar lidhjen midis variablit të varur dhe variabëlve të pavarur. Në bazë të shpërndarjes së të dhënave, jam fokusuar kryesisht tek analiza e regresionit linear dhe tek multimetoda trekëndëzimit (triangulation), metodë e cila bënë të mundur mënjanimin e ndonjë mangësie që mund të burojë nga përdorimi i rastit studimor. Për të vlerësuar varësinë statistikore mes variablave të marrë në studim është përdorur analiza e regresionit linear, analiza e korelacionit dhe ajo e variacionit përfaqesuar nga ANOVA. Bazuar te rezultatet e dala nga përpunimi i të dhënave, fillimisht u vlerësuan lidhjet mes faktoreve të marrë në studim, si dhe nëpërmjet Modelimit të Ekuacionit Strukturor (SEM) u ndërtuan konstruketet dhe më tejë u përcaktua pasha specifike e secilit variable të pavarur të varibli i varur. Bazuar te vlerat e treguesëve statistikor si R, R2 dhe ANOVA u vertetua se modili Natasha Hoda( Sala)
164
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri i përdorur në këtë studimim është cilesishtë i mirë, pra u vu re se multikolineariteti mes variablave të pavarur ( i cili eshte e pamunder te jete zero) ishte brenda kufijeve të lejuar, pra modeli jonë nuk paraqet problem multikolineariteti. Bazuar në gjetjet empirike për përcaktimin e faktorëve që ndikojnë te ZhQTR u arrit të vërtetohej që : (i) Variablat, Politika dhe Legjislacioni (PL); (ii) Arsimimi dhe Formimi Pofesional (AFP); (iii) Mjedisi Natyror dhe Social Ekonomik MNSE); (iv) Dimensioni Kulturor (DK), janë të rëndësishëm dhe kanë ndikim te variabli Zhvillimi i Qëndrueshëm i Turizmit Rural (ZhQTR). Gjetjet e këtij studimi do të orjentojnë institucionet shtetërore qëndrore e lokale të ndërgjegjësohen në rritjen e investimeve në zonat rurale në drejtim të infrastrukturës, si dhe në përgatitjen e specialistëve të mirëfilltë për sektorin e turizmit.
Natasha Hoda( Sala)
165
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri
SUMMRY Albania has a wide range of natural attractions, cultural and historical, which constitute a great interest for foreign tourists, but it still remains as a destination ot be discovered. Tourism as a whole his own products is today one of the world's largest industries and one of the economic sectors with the fastest growth. It represents activity that like other sectors of the economy, then uses resources and delivers cost and benefits, environmental, cultural and social. Tourism can be perceived as a set of the relations and occurrence resulting from the movement and temporary residence of people taking trips away from their residential centers. The tourism industry is vulnerable to crises and calamities, so more and more segments of the government and its industry constantly have to turn their attention from tourism to prevent and manage crises and shocking events (terrorism, climate change, etc.). Tourism creates the opportunity to eliminate the barriers, obstacles and establishing bridges of cooperation and connection between people. Being an isolated country for a long time, Albania through tourism provides foreigners the possibility of recognition and assessment of culture and history. Development of values of sustainability requires above all optimal use of environmental resources, and respect for social and cultural characteristics of local communities, so that in the future to provide benefits to all stakeholders. Rural tourism refers to all types of tourism services provided in rural areas by the residents. Rural tourism is simultaneously a form of consumer behavior and strategy in which the destination place, but rural attractions and natural beauty connected with the market. The rural area has become a destination for a growing market, while the challenge for rural tourism businesses is to produce the right product at the highest level of quality required by the client, and to provide it in the most professional manner. The rural tourism focuses on participation in the rural lifestyle. Tourism is heading towards one of the most important industries in Albania due to its fast growth it exerts consequences today on the environment, natural and cultural resources of the country. Currently is observed the trend to increase profits in the short term without considering longterm effects on the environment, this is a major concern for the future of natural and cultural assets of the country. Albanian tourism and "growth" are synonymous, but only further improvements, together with diversification of services, will allow the country to move beyond barriers this sector could face in the long term. Rural Tourism in Albania is still spontaneous and not well organized even though we have great potential, therefore what is to be achieved is the orientation of policies and strategies towards the development of this product in accordance with the required standards. Unrepeatable natural resources of our country to create the possibility of developing several types such as the rural tourism, family tourism, curative, sport, mountain, alpine etc. Some of the key issues to be resolved and which comprise a necessity for a sustainable development of rural tourism are: - Lack of a clear vision for the development of this sector; - Lack of a long-term and sustainable strategy; - Lack of master plans for the development of tourist areas; Natasha Hoda( Sala)
166
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri - Problems with infrastructure such as roads, water, electricity, sewerage, etc; - Lack of institutional cooperation (between central and local) and the lack of cooperation with private businesses. The purpose of this dissertation is to propose a model that explains the impact of factors in the Sustainable Development of Rural Tourism (SDRT) (dependent variable) in the area of the Alps (Case of Thethi, Vermoshi and Valbona), taking into consideration several (factors) explanatory variables (independent variable) as government policy and legislation, natural environment and social-economic features of nature, human resources in the reality of the Albanian economy and culture heritage. The objective of this dissertation is to bring facts about alternative perspectives related to factors that influence the sustainable development of rural tourism through the following specific objectives: The realization of a diagnosis of the current situation of tourism in the area of Thethit, Vermoshi and Valbona. Identification of the main problems which affect the sustainable development of rural tourism in these areas. Finding main factors related to the SDRT. Quantify the importance of each of the factors that impact on SDRT in areas of Thethi, Vermoshi dhe Valbona. The chosen methodology is in accordance with the objectives set for the study and includes phases of activity, the implementation of preparatory work, data collection, processing and analysis of data and discussion of results. Methods which are used to test hypotheses are that descriptive and explanatory methods. An important part of the methodology used in this study is case study that despite any restriction (For example, CS can produce a lengthy report or can be influenced by prejudices to researcher), is considered important and is used by many authors (Pearce et al 1996, Miles, Huberman Yin, etc.) for research in the field of tourism, in the social and political sciences etc. The case study is defined by Yin (1989 cited by Wimmer and Dominick, 1997, p. 102 and in 2008 by Elizabeth Kate Armstrong), as a "Empirical investigation that uses multiple sources of evidence, to study a contemporary phenomenon within the context of real life ". Being that this research focuses on rural tourism in the Albanian Alps, I have chosen as a case study the area of Thethi, the area of Valbona and the area of Vermoshi. These three areas have in common and the differences between them about how providing the rural tourism. The methodology of this dissertation will have in the middle, triangolos method (triangolation) between intertwining of qualitative and quantitative strategies. Basically, triangulation in social scientific research refers to a process in which a researcher wants to verify the findings showing that his own independent measurements agree or at least not oppose it (Miles and Huberman, 1994). Denzin (1978) defines the term of triangulation as a "combination of methodologies in the study of the same phenomenon." The data used for each related analysis of the study were collected through: (i) Questionnaires Natasha Hoda( Sala)
167
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri (ii) Interview In our case simple size of population includes all subjects that are categorized in one of the following groups, filed specialist (travel agencies, university teachers, students to branch hotel and tourism, a former student of this branch, etc.), residents , domestic tourists and foreign tourists, generally defined population is grouped as below: -Filed specialist - Residents - Foreign tourist and domestic tourist The model used in this study is that of Structural Equation Modeling (SEM). One of the first researchers who have developed the concept of Equation Structural Modeling is (Wright, 1934), this technique was originally known as the technique of analysis of critical path and then was applied in the form of analysis Equation Structural Modeling (SEM) (Yamin, 2009). Structural equation modeling (SEM) is a statistical technique for determining the casual relations, using a combination of statistical data and qualitative assumptions random. Structural equation modeling (SEM) provides the opportunity to assess the relations between the variables that are multiple in relations and the ability to describe the model of relations between construct hidden and visible variables or indicator variables. Creation of the constructions flowed after confirmatory factorial analysis, in which not only were defined factors belonging to the variables in the study, but using simple linear regression (to measure separately the impact of each independent variable has on the dependent variable), multiple regression (which is used to determine or measure the relative importance of each of the independent variable in a sustainable impact on the development of rural tourism), logistic regression, the parameters were evaluated to confirm the connections between the model and constructs. Descriptive analysis was used mostly to see the following trends and to achieve the fullest interpretation and clear quantitative data. Exploratory method through which in itself is statistical, it reached to determine the quality of the model which is made possible by measuring the impact of independent variables on the dependent variable. Confirmatory factor analysis aims to determine whether the number of factors and variables respective loads measured (indicator) thereon in accordance with what is expected based on existing theory (Brown, 2006; Stevens, 2002). Indicator variables (measured) selected on the basis of previous theory and confirmatory factorial analysis is used in order to see if the variables are significant as required on the expected number of insidious constructs. For the data processing was used SPSS statistical program, we will use alternate methods to avoid as much as possible error in reflection of reality, also this method is a useful approach, since it is based on questionnaire data.
Natasha Hoda( Sala)
168
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri Data were analyzed by using various statistical methods, such as simple regression, regression analysis with dummy variables, and structural equation modeling (SEM) to test the relationship between the independent variables and dependent variable. Based on the range of data, I'm focused on the analysis of linear regression and to multi method of triangulation (triangulation), method which makes it possible offset any shortcomings that may be incurred from the use of case study. To assess the statistical dependence between variables in the study was used linear regression analysis, but was used and correlation analysis and that of the variation represented by ANOVA. Based on the results of data processing is started with the assessment of links between factors to study, and through Structural Equation Modeling (SEM) was built constructs. It was also determined and specific weight for each independent variable dependent variable. Based on the values of statistical indicators as R, R2 and ANOVA it was confirmed that the model used in this study is qualitatively good, so it was observed that multicolinearity between independent variables (which is not possible to be zero) was within the limits of allowed, so the model used does not indicate any problem of multicolinearity. Based on empirical findings to determine the factors that have impact to the sustainable Development of Rural Tourism (SDRT), was achieved to ascertain that the variables: (i) Policy and Legislation (PL); (ii) Professional Education and Vocational Training (PEVT); (iii) Natural and socio-economic environment (NSEE); (iv) Cultural Dimension (CD), are significant and have a positive impact on the variable of Sustainable Development of Rural Tourism (SDRT). The findings of this study will be steering the institutions of central and local government to raise awareness for increased investment in rural areas in terms of infrastructure, superstructures, as well as in the preparation of specialists for the tourism sector.
Natasha Hoda( Sala)
169
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri
Referenca 1. Aaker, D. A., Kumar, V. & Day, G. S. (2003). Marketing Research. 2. Abdoreza Faraji , Somayyeh Aghajani “Relationship between Tourism and Environment” 3. Aliza Fleischer & Daniel Felsenstein,2000 Connections Between Tourism Activities, Socioeconomic Contexts and Local Development in European Rural Areas. 4. Alma Mastaka, 2014. Gjografija Turistike e Shqiperise pershtatur. 5. Alma Mastaka Gjografija Turistike e Shqipërisë 6. Alma Mastatka. Gjeografia turistike e shqiperise vol-IV , Botimi Tirane 2013 7. Andi Field, 2012 ‘’ANOVA Theory’’Swiss Development Cooperation Office in Albania ‘’Tourism sector in Albania and business constraints to growth’’ 8. Andrew Holden, 2000. Environment and Tourism 9. Aneshensel, C. 2002. Theory-based data analysis for the social sciences. Thousand Oaks. Pine Forge Press 10. Anett Tizsér “Competitive tourism destination: developing a new model of tourism competitiveness” 11. Antonio Pulido, 2011. Cinco reportajes de investigación sobre la figura de Antonio Pulido 12. B. Trac and B. Kelly, “Sustainable tourism development: the long road from theory to practice,” International Journal of Economic Development, vol. 3, no. 3, pp. 1-18, 2001.) 13. Bar, A. (2001). El Libro Blanco “La Gobernanza Europea” y la reforma de la Unión. 14. Barbini et al. (2011) Tourism as an Instrument for Development 15. Bell e Bryman (2003),cituar nga Pervez N. Ghauri, Kjell Grønhau Research Methods in Business Studies: A Practical Guide 16. Bertucci, G. (2002). Strengthening Local Governance in Tourism-Driven Economies. Statement prepared for the International Colloquium on Regional Governance and Sustainable Development in Tourism-driven Economies Strengthening. 17. Bërxholli dhe Xh Lleshi, Gjeografia 12, Trojet Shqiptare, Uegen, Tiranë 2009. 18. Bhaskar 1978; Tsoukas 1989 ‘’ Putting Critical Realism to Work in Business Relationship Research’’ 19. Blackwell A, Colmenar R 2000. Community-building:From local wisdom to public policy. Public Health Reports, 115(2&3): 161-166. 20. Blumberg, B., Cooper, D. R., & Schindler, P. S. 2005. Business research methods. London: McGraw-Hill. 21. Božo Mihailovic,Ilija Moric, The role of marketing philosophy in rural tourism development. 22. Brent.W. Ritch, Peter. Burns & Catherine Palmer “Tourism research method” 23. Butler, R., Hall, M. and Jenkins, C.J. (1998), Tourism and Recreation in Rural Areas. 24. Calabuig, C. (2008). Agenda 21 Local y gobernanza democrática para el desarrollo humano sostenible. Bases para una gestión orientada al proceso. 25. Cancún, Q.R. (México). [Online] Available:http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/ documents/ un/unpan002859.pdf (December 30, 2012). 26. Carlos Fernandes Greg Richards “Turismo Cultural no Norte de Portugal” 27. Carlos Velasco, 2008 “Global ubiquity of dynamic earthquake triggering”
Natasha Hoda( Sala)
170
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri 28. Carol Kline .Sustainable Farm Tourism: Understanding and Managing Environmental Impacts of Visitor Activities 29. Caroline Ashley and Dilys Roe, 1998. Enhancing Community Involvement in Wildlife: Issues and Challenges. 30. Catherine Bohn & Alfred Selimaj perfaqesues te shoqates “Journey to Valbona” 31. Cerrillo, A. (2005). La gobernanza hoy: Introducción. In A. Cerrillo, (coord.), La Gobernanza Hoy: 10 Textos de Referencia (pp. 11-36). 32. Cerrillo, A. (2005). La gobernanza hoy: Introducción. In A. Cerrillo, (coord.), La Gobernanza Hoy: 10 Textos de Referencia (pp. 11-36). Madrid: Instituto Nacional de Administración Pública. 33. Charles R. Goeldner and J. R. Brent Ritchie Tourism, Principles, Practices and Philosophies. 34. Charles R. Goeldner, J. R. Brent Ritchie, Robert W. McIntosh John Wiley & Sons, 2000 Tourism: Principles, Practices, Philosophies 35. Charles R. Goeldner, J. R. Brent Ritchie (November 2011, 2012) .Tourism: Principles, Practices, Philosophies, 12th Edition 36. Chigbu, Uchendu Eugene (2012). "Village renewal as an instrument of rural development: evidence from Weyarn, Germany". Community Development 43 (2): 209– 224. doi:10.1080/15575330.2011.575231 37. Chigbu, Uchendu Eugene (2012). "Village renewal as an instrument of rural development: evidence from Weyarn, Germany". Community Development 43 (2): 209– 224. doi:10.1080/15575330.2011.575231(WCED, 1987: 43) 38. Christina Bonarou. Heritage Tourism and Museum Managements 39. Churchill 1979, cituar nga Gilbert A. Churchill, Jr. and J. Paul Peter 1984. Research Design Effects on the Reliability of Rating Scales: A Meta-Analysis Journal of Marketing Research Vol. 21, No. 4 (Nov., 1984), pp. 360-375. 40. Colin Hunter&Jon Shaw, 2007 The ecological footprint as a key indicator of sustainable tourism 41. Colin Michae Hall.Wine,Food and Tortrism Marketing &Wine Tourism Around the World. 42. Collis and Hussey, 2003, pg.19) Business research, 2nd edn, Basingstok 43. Czaja and Blair, 2005, Leeuw, D de To Mix or Not to Mix Data Collection Modes in Surveys. Journal of Official Statistics, Vol. 21, No. 2, 2005, pp. 233–255 44. Daire Hooper1 , Joseph Coughlan1 , and Michael R. Mullen (page 4, 2008). Structural Equation Modelling: Guidelines for Determining Model Fit 45. Dalkey, N. C. & Helmer, O. (1963). An experimental application of the Delphi Method to the use of experts. Management Science, 9 (3), 458-467. 46. Dalkey, N. C., Brown, B. & Cochran, S. W. (1972). La prevision a long terme par la méthode Delphi. 47. David A. Fennell “Ecotourism Programme Planning” 48. David De Vaus 2001.Research Design in Social Research 49. David De Vaus, 2002 Surveys in Social Research - 5th 50. David J. Hawkin ,2004 The Twenty-first Century Confronts Its Gods: Globalization, Technology, and War 51. David S. Walonick (1993). Everything you wanted to know about questionnaires but where afraid to ask. Natasha Hoda( Sala)
171
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri 52. Dawn Huber for the COE Faculty Research Center Modified and Updated for EPS 624/725 by: Roberto A. Horn & William Martin (SP. 08) Exploratory Factor Analysis (page 4). 53. De Vaus (2002) Analyzing Social Science Data: 50 Key Problems in Data Analysis 54. Dhoma e Tregëtisë dhe Industrisë Tiranë “Udhëzuaes mbi Zhvillimin e Qëndrueshëm të Turizmit në Shqipëri” 55. Dhoma e Tregëtisë dhe Industrisë Tiranë “Udhëzuaes mbi Zhvillimin e Qëndrueshëm të Turizmit në Shqipëri” 56. Dhoma e Tregetise dhe Industrise Tirane, Ndertimi i Kapaciteteve per Zhvillimin e Turizmit te Qendrushem. 57. Dillman, et al 2008, International handbook of survey methodology, 58. Dinan& Sargean, 2000, Tourism and Sustainability 59. Dinica, V. (2006). Policy measures and governance for sustainable tourism and recreation in the Netherlands-an evaluation. Tourism, 54 (3), 245-258 60. Dohrenwend et al, (1968) (cituar nga Humphrey J, Schmalleger F, 2011, fq. 52 Oxford Journals Social Sciences Public Opinion Quarterly Volume 32, Issue 3 Pp. 410-422 61. Don A. Dillman. Internet, Mail and mixed- method surveys. The Tailored Design Method 62. Donohoe, H. M. & Needham, R. D. (2009). Moving best practice forward: delphi. Characteristics, advantages, potential problems and solutions. International Journal of Tourism Research, 11 (5, 415-437. 63. Donohoe, H. M. (2011). Defining culturally sensitive ecotourism: a Delphi consensus. Current Issues in Tourism, 14 (1), 27-45. 64. Dougles Fisher , 2008, cituar nga Douglas Fisher, Carol Rothenberg, Nancy Frey Content-Area Conversations: How to Plan Discussion-Based Lessons for Diverse 65. Dritan KOKA ( 2012),Plan for the Development of Tourism in Theth 66. Dunod Dalkey, N. C. & Helmer, O. (1963). An experimental application of the Delphi Method to the use of experts. Management Science, 9 (3), 458-467. 67. E. ŠIMKOVÁ. Strategic approaches to rural tourism and sustainable development of rural areas. 68. Ebru Kerimoglu & Hale Çiraci “Sustainable tourism development and a governance model for Frig Valley”. 69. Edgar et al., 2006 “Conservation: Making marine protected areas work” 70. Edgar, L., Marshall, C. & Bassett, M. (2006). Partnerships: putting Good Governance Principles in Practice. Canada: Institute on Governance. 71. Ehsan Ahmed and Larry Dwyer The Role of Knowledge-based Networks in Sustainable Tourism Development – A Conceptual Framework 72. Elena Bellini, Ugo Gasparino William Malizia. “Impact of Cultural Tourism uopon Rural Economies” 73. Elizabeth Kate Armstrong (July 2008).Tourism destination recovery after the 2003 Canberra fires. 74. Elizabeth Kate Armstrong “Tourism destination recovery after the 2003 Canberra fires”. 75. Emerald Publishing Limited.Tourism as an Instrument for Development Bridging Tourism Theory and Practice Volume V. 76. Eral R. Babbie 1995,The practice of social research, The Google book 77. Erella Hovers, David R. Braun (2009) Interdisciplinary Approaches to the Oldowan. 78. Erol Duran” Residents Attitudes Toward Sustainable Tourism Development: The Case of Bozcaada Island” Natasha Hoda( Sala)
172
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri 79. Esmeralda Shkira, Stela Zoto, Oriola Theodhori “Community Based Tourism, A trategy for Sustainable Tourism Management in Korça Region. 80. European Commission (2001). La Gobernanza Europea. Un Libro Blanco. Bruselas. Available:http://eurlex.europa.eu/LexUriServ/site/es/com/2001/com2001_0428es01.pdf(Novemb er 12, 2011). 81. Evropean Commission. Mountain Area in Europ 82. Fariborz Aref & Sarjit S Gill Rural Tourism Development through Rural Cooperatives 83. Farinós, J. (2008). Gobernanza territorial para el desarrollo sostenible: estado de la cuestión y agenda. Boletín de la Asociación de Geógrafos Españoles, 46, 11-32. 84. Feeters P., Gössling S., Ceron J.P., Dubois G., Patterson T., Richardson R.B., Studies E. (2004). The Eco-efficiency of Tourism. 85. Felipe Ludena Vaquerizo “Rural Tourism Development in Nepal”. 86. Fiona V 2007. Community Capacity Building. 87. Frank F, Smith A 1999. The Community Development Handbook: A Tool to Build Community Capacity. (March 8, 2008). 88. Funnell S, Scougall J 2004. Evaluation of the Stronger Families and Communities Strategy 2000-2004, Community Capacity Building. (June 1, 2008). 89. G. Candela and P. Figini, The Economics of Tourism Destinations 90. Garrod, B. & Fyall, A. (2005). Revisiting Delphi: The Delphi Technique in tourism research. In B. W. Ritchie, P. Burns & C. 91. Geert Hofstede Hofstede's Cultural Dimensions, The Six Different Types of Hoftede's Dimension 92. Gibson, J. M. E. (1998). Using the Delphi to identify the content and context of nurses continuing professional development needs. Journal of Clinical Nursing, 7 (5), 451-459. 93. Gilbert, D. (1989), "Rural Tourism and Marketing: Synthesis and new ways of working", Tourism Management, pp. 39-50. 94. Gillham, Bill. (2001). Case Study Research Methods. 95. Ginzburg, Carlo. (1989). “Clues: Roots of an Evidential Paradigm”. In Carlo 96. Ginzburg. Clues, Myths, and the Historical Method. 97. Glaser, Barney, & Strauss, Anshelm. (1967). The Discovery of grounded Theory: Strategies for qualitative research 98. Goeldner, Ritchie & McIntosh, (2000).Popular Culture Decade by Decade: Popular Culture Decade by Decade. 99. Gheorghe AXINTE, Cristi SPULBAR “Critical Success Factors for Romanian Tourism” 100. Gomm, R. (2004). Social Research Methodology: A Critical Introduction. Palgrave Macmillan, New York. 101. Graña, F. (2005). Globalización, gobernanza y ‘estado mínimo’: pocas luces y muchas sombras, Polis. Revista de la Universidad Bolivariana, 4 (12). Available: http://www.redalyc.org/redalyc/pdf/305/30531204.pdf(December 29, 2012). 102. Green, H., Hunter, C. y Moore, B. (1990). Assessing the environmental impact of tourism development. Tourism Management, 11 (2), 111-120. 103. Groat, Linda, & Wang, David. (2002). Architectural research Methods. 104. Groves R.M. and Couper M.P (1998) Nonresponse in household interview surveys 105. GTZ & MoTRD. Strategjia e Turizmit 2014-2020 106. GTZ, Promotion of sustainable economic development Destination development in the mountain area of Thethi.Example for participative and coordinated tourism development Thethi Natasha Hoda( Sala)
173
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri 107. Gutiérrez, D. & Díaz, R. J. (2010). Las actitudes de los residentes hacia el turismo en un destino maduro. In R. Hernández &A. Santana (coord.), Destinos turísticos maduros ante el cambio: reflexiones desde Canarias (pp. 255-280). 108. H Coccossis, A Parpairis, P Nijkamp (1995). Assessing the interaction between heritage, environment and tourism: Mykonos. 109. H. Hoda (2015). Faktorët që dikojnë në rritjen e cilësisë së sistemit të informacionit kontabël. 110. Harry Coccossis, Apostolos Parpairis (1992). Tourism and the environment—some observations on the concept of carrying capacity. 111. Heather Zeppel & Narelle Beaumon May 2011 Green Tourism Futures: Climate Change Responses by Australian Government Tourism Agencies 112. Hosein Shams, Mohamad Reza, Yahal Hamid & Golchin Javad Hasan Por,” The Sudy of ICT Capacity on Creating and Improving Sustainable Urban Tourism with Emphasis on Resident Quality of Life”. 113. Hosein Shams, Mohamad Reza, Yahal Hamid& Golchin Javad Hasan “ The Study of ICT Capacity on Creating and Impruving Sustainable Urban Tourizm with Emphasis on Resident Quality of Life” 114. http://www.docstoc.com, Projektet e Produktit Turistik në Rajonin Turistik të Bjeshkëve të Nemuna ( Alpet Shqiptare) Prishtinë 2008. 115. http://www.docstoc.com, Projektet e Produktit Turistik në Rajonin Turistik të Bjeshkëve të Nemuna ( Alpet Shqiptare) Prishtinë 2008. 116. Hualde, Javier & Velasco, Carlos, 2008"Distribution-Free Tests Of Fractional Cointegration. 117. Hunter& Shaw, 2007 cituar nga Abraham Briones-Juárez, 2 Ricardo Tejeida-Padilla, 3 Isaias Badillo-Piña (page 2). Towards a Sustainable Tourism Definition From Systems Science Perspective. 118. InJ. Phillimore & L. Goodson (Eds.): Qualitative Research in Tourism: Ontologies, Epistemologies andMethodologies (pp. 197-214). 119. Ismael Abedin Ingelmo Design and development of a Sustainable Tourism Indicator based on human activities analysis in Inle Lake, Myanmar. 120. Ismael Abedin Ingelmo Design and development of a Sustainable Tourism Indicator based on human activities analysis in Inle Lake, Myanmar. 121. Jamie Lisse What Is the Meaning of Sustainable Tourism? 122. Jaquin Farinós, 2008 Identity and Territorial Character: Re-Interpreting Local-Spatial Development 123. Jarkko Saarinen, 2006. Traditions of Sustainability in Tourism Studies 124. Jill Collis & RogerHussey (2003). Business Research 125. Jiménez, L. & De la Cruz, J. L. (2007). Indicadores del OSE: Estrategia de Sostenibilidad Española. Ambienta, 69, 58-63. 126. Johan W Creswell, 1994 Resarch Designe “ Cualitative and quantitave approaches’’ 127. Johanna Alkan Olsson, Tuija Hilding-Rydevik, Hallgeir Aalbu and Karin Bradley “Indicators for Sustainable Development”March 2004. 128. Johanna Alkan Olsson, Tuija Hilding-Rydevik, Hallgeir Aalbu and Karin Bradley “Indicators for Sustainable Development”March 2004.
Natasha Hoda( Sala)
174
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri 129. Johansson, Rolf. (2002). “Ett explikativt angreppsssätt – Fallstudiemetodikens utveckling, logiska grund och betydelse i arkitekturforskningen”. Nordic Journal of Architectural Research, 53, no 2, 19–28. 130. Johns, N, & Lee-Ross, D. (1998). Research methods in service industry management. London: Cassell, 131. Johns, N, & Lee-Ross, D. (1998). Research methods in service industry management., 132. Jum C. Nunnally, Ira H. Bernstein - 1994 - Psychometric Theory. 133. Jump up^ Gillespie, David; Perron, Brian (2007). "Structural Equation Modeling". In Boslaugh, Sarah. Encyclopedia of Epidemiology. Sage. pp. 1005–1009. ISBN 9781412953948. 134. Jung Eun Kim Lori Pennington-Gray,Perception of Tourism Development : the Case of Micanopy, Florida 135. Kalidas Sawkar, Ligia Noronha, Antonio Mascarenhas,O.S. Chauhan, and Simad Saeed. Tourism and the Environment Case Studies on Goa, India, and the Maldives 136. Katia Laura Sidali, Elisabeth Kastenholz & Rossella Bianchi. Food tourism, niche markets and products in rural tourism: combining the intimacy model and the experience economy as a rural development strategy. 137. Kaynak, E. & Macaulay, J. A. (1984). The Delphi technique in the measurement of tourism market potential: the case of Nova Scotia. Tourism Management, 5 (2), 87-101. 138. Kevin K.F. Wong 7 Hoiyan Song, “Tourism Forecasting and Mrketing” 139. Kim F. Nimon (2012, page 1), Statistical Assumptions of Substantive Analyses Across the General Linear Model: A Mini-Review 140. Kitsada Tungchawal (2001) Sustainable Ecotourism in the Village of Khiriwong and the Khao Luang national Park, Thailand 141. Komisioni Evropina Raport viti 2004” Analysis of mountain areas in EU member states, acceding and otherEuropean countries” 142. Kooiman, 2005 ‘’Interactive governance’’ 143. Kooiman, J. (2005). Gobernar en gobernanza. In A. Cerrillo (Coord.), La Gobernanza Hoy: 10 Textos de Referencia (pp. 57-81). Madrid: Instituto Nacional de Administración Pública. 144. Krueger, R. A. (1998). Designing and Conducting Focus Group Interviews: Seminar Notes. University of Western Sydney. 145. Kuo, N. W. & Yu, Y. H. (1999). An evaluation system for national park selection in Taiwan. Journal of Environmental Planning and Management, 42 (5), 735-743. 146. Lalita A. Manrai & Ajay K. Manrai, ‘’Hofstede’s cultural Dimensions and tourist behaviors:A review and conceptual Framework” 147. Lalita A. Manrai & Ajay K. Manrai, ‘’Hofstede’s cultural Dimensions and tourist behaviors:A review and conceptual Framework” 148. Larry Dwyer, Alison gill and Neelu Seetaram Handbook of Research Methods in Tourism: Quantitative & Qualitative Approaches 149. Lavdrim Shehaj “Risit e turizmit dhe impakti i tij ne rritjen ekonomike te vendit tone” 150. Layder, Derek. (1998). Sociological Practice. Linking theory and social research. 151. LC Morgan, P Thieda, A Honeycutt, KN Lohr… - 2009 - ncbi.nlm.nih.gov Outcomes of community health worker interventions 152. Lesley Pender, Richard Sharpley 2005 The Management of Tourism 153. Luca Jacopo Uberti Energjia dhe Turizmi në Shqipëri: Sfidat për zhvillim të qëndrueshëm mjedisor. Natasha Hoda( Sala)
175
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri 154. Luca Jacopo Uberti Energjia dhe Turizmi në Shqipëri: Sfidat për zhvillim të qëndrueshëm mjedisor. 155. Lucinda Aberdeen&Sigrid Schuler “Tourism impacts on an Australian indigenous community: a Djabugay case study” 156. Macintosh and Goeldner Heritage Tourism & Museum Management 157. Madrid, F. (2009). "Aplicaciones de la Gobernanza en las PYMES para una Mejor Toma de Decisiones en la Industria Turística. 158. Mahmood . Khan ‘’Torism in Central Asia .Cultural Potential and Challenges’’. Erol Duran Residents Attitudes Toward Sustainable Tourism Development: The Case of Bozcaada Island 159. Mahmood . Khan ‘’Torism in Central Asia .Cultural Potential and Challenges’’. Erol Duran Residents Attitudes Toward Sustainable Tourism Development: The Case of Bozcaada Island 160. María de la Cruz Pulido-Fernández Yaiza López-Sánchez Juan Ignacio PulidoFernández Methodological Proposal for the Incorporation of Governance as a Key Factor for Sustainable Tourism Management: The Case of Spain International Journal of Humanities and Social Science Vol. 3 No. 15; August 2013 161. Majid Shams, Hossein Shir Mohammady& Nasrin Noruz Tjari.Local Rural Tourism Sites (A case Study of Manizan Village in Malayer) 162. María de la Cruz Pulido-Fernández Yaiza López-Sánchez. Methodological Proposal for the Incorporation of Governance as a Key Factor for Sustainable Tourism Management the Case of Spain, International Journal of Humanities and Social Science Vol. 3 No. 15; August 2013. 163. María de la Cruz Pulido-Fernández, Yaiza López-Sánchez & Juan Ignacio PulidoFernández “Methodological Proposal for the Incorporation of Governance as a Key Factor for Sustainable Tourism Management: The Case of Spain” 164. Mark Easterby-Smith, Richard Thorpe& Andy Lowe, 2002, Management Research: An Introduction. 165. Markus, Keith (2007). "Structural Equation Modeling". In Rogelberg, Steve. Encyclopedia of Industrial and Organizational Psychology. Sage. pp. 774– 777. ISBN 9781412952651 166. Martyn Denscombe ( 2007) UK Health policy 2007 167. Masser, Y. & Foley, P. (1987). Delphi revisited: expert opinion in urban analysis. Urban Studies, 24, 217-225. 168. Masser, Y. & Foley, P. (1987). Delphi revisited: expert opinion in urban analysis. Urban Studies, 24, 217-225. 169. Mathieson dhe Wall,(1982) Defination of tourism 170. Merriam, Sharan B. (1988). Case Study Research in Education. 171. Merton, R. K., Fiske, M, & Kendall, P. L. (1990). The Focused Interview. 172. Merton, R. K., Fiske, M, & Kendall, P. L. (1990). The Focused Interview. New York: Free Press.Methodologies (pp. 197-214). London: Routledge. 173. Myftaraj E.Sinergjia qe krijohet nga nderveprimi marketingut te mardhenieve me marketingun ne internet. Rasti i industris bankare shqiptare, doktorature, 2014 174. Michael Christie, Pat Rowe, Chad Perry & John Chamard Implementation of Realism in Case Study Research Methodology. 175. Michael Quinn Patton 2002 Qualitative Research & Evaluation Methods
Natasha Hoda( Sala)
176
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri 176. Miles and Huberman's (1994) Qualitative Research, Evaluative Criteria (Guidelines Project). 177. Miles & Huberman 1994; Yin 1994 ‘’Case Study Research Method’’ 178. Miles, Matthew B. & Huberman, A. Michael. (1994). Qualitative Data Analysis. 179. Milutin Mrkša Tamara Gajic, Opportunities for Sustainable Development of Rural Tourism in the Municipality of Vrbas, Serbia. 180. Ministria e Turizmit dhe GTZ. Strategjia Sektoriale e Turizmit 2007 – 2013 181. Minstria e Zhvillimit Urban dhe Turizmit, (Korrik 2014) “ Të zbulojmë Shqipërinë” 182. Mirela Mazilu ‘’Romania, Tourism and Culture - Major Drivers of Regional Attractiveness’’ 183. Monfort, 2000 La Politica Turistica. Citated by María Velasco González 2004 184. Monfort, V. M. (2000). La política turística. Una aproximación. Cuadernos de Turismo, 6 7-27. 185. Musa Gashi “Bazat e turizmit”, EMMKSK Prishtinë 1986 186. Nako Tashkov& Tatajana Dzaleva. Relationship Between Tourism Policy, Place Image and Bussiness Investments 187. Nasip Meçaj. “Malësia e Dangëllisë, pasuritë natyrore turizmi malor dhe zhvillimi i qëndrueshëm". 188. Natera, A. (2004). La noción de gobernanza como gestión pública participativa y reticular. 189. Natera, A. (2004). La noción de gobernanza como gestión pública participativa y reticular. Documento de trabajo nº 2/2004. Madrid: Universidad Carlos III de Madrid. 190. Nicole Häusle Same but Different Concept of Tourism Dimension 191. Nitch Van der Straaten , 1995. Nature and Agriculture in the European Union: New Perspectives on Policies that Shape the European Countryside. 192. Noel Scott, Rodolfo Baggio and Chris Cooper Network Analysis and Tourism From Theory to Practice 193. Nordin, S. & Svensson, B. (2005). The significance of governance in innovative tourism destinations. ETOUR Working Paper 2005:2. Östersund: European Tourism Research Institute. 194. Norusis, M. J. (1994). SPSS advanced statistics 6.1. Chicago, IL: SPSS Inc 195. OECD(Organisation for Economic Co-orporation and Development) Culture Imopact on Turism 196. Oguztürk Bekir Sami, Seker Hilal& Ertan Adnan “The Role Of Tourism In Regional Development” 197. Organisation for Economic Co-operation and Development ‘’The impact of Culture on A.G. Krishna Menon (1993) Case Study on the effects of Tourism on Culture and the Environment. 198. Palmer (Eds.), Tourism Research Methods: Integrating Theory and Practice (pp. 85-98). Wallingford: CABInternational. 199. Park, D. B. & Yoon, Y. S. (2011). Developing sustainable rural tourism evaluation indicators. International Journal of Tourism Research, 13 (5), 401-415. 200. Paskaleva-Shapira, 2001; Yüksel et al, 2005.Tourism Value Chain Governance: Review and Prospects 201. Paskaleva-Shapira, K. (2001). Promoting Partnerships for Effective Governance of sustainable Urban Tourism. The Case of Germany. International Seminar “Tourism in the City – Opportunity for Regeneration and Development”. Natasha Hoda( Sala)
177
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri 202. Patton, Michael Quinn. (1990). Qualitative Evaluation and Research Methods. 203. Paul A. Whitelau,Paul Barron, Jeremi Buultiens, Grant Cairncrons&Michael Davidson Training Needs of the Hospitality Industri, Sustainable Tourism. 204. Paul Rabinow dheWilliam M. Sullivan, (1979) Interpretive Social Science 205. Pearce et ,al 1996, Miles, Huberman and Yin, ‘’Tourisem Research Method’’ 206. Peeters P., Dubois G. (2010). Tourism travel under climate change mitigation constraints. Journal of Transport Geography. 18:3:pp.447-457. 207. Peeters P., Gössling S., Ceron J.P., Dubois G., Patterson T., Richardson R.B., Studies E. (2004). The Eco-efficiency of Tourism. 208. Peirce, Charles Sanders. (1992). The Collected papers of Charles Sanders Peirce. 209. Peris, J. Acebillo, M. & Calabuig, C. (2010). La Agenda 21 local como instrumento para la gobernanza democrática local. 210. Peris, J. Acebillo, M. & Calabuig, C. (2010). La Agenda 21 local como instrumento para la gobernanza democrática local. Colección AVANCES DE INVESTIGACIÓN, núm. 21, Fundación Carolina. CeALCI, Madrid. 211. Peter Lynn The problem of nonresponse, Chapter 3 212. Peters & Pierre, 2005.The role of public administration in governing 213. Peters, G. B. & Pierre, J. (2005). Por qué ahora el interés por la gobernanza?. In A. Cerrillo (coord.), La Gobernanza Hoy: 10 Textos de Referencia (pp. 37-56). Madrid: Instituto Nacional de Administración Pública. 214. Platt, Jennifer. (1992). “‘Case study’ in American methodological thought”. Current Sociology, 40, 17–4813(14) 215. Preechaya Chumsri, Oraphan Chanin, and Pingpis Sriprasert. Journal of Economics, Business and Management, Vol. 3, No. 6, June 2015 216. Prelë Milani “Mos e shisni Thethin për biskota se nuk do ta blini as me flori” 217. Pulido, J. I. (2005). Criterios para una política turística sostenible en los parques naturales de Andalucía. Sevilla: Consejeríade Turismo, Comercio y Deporte, Junta de Andalucía. 218. Pulido, J. I. (2011). La sostenibilidad del modelo turístico español en un escenario de cambio global. Papeles de Economía Española, 128, 38-52 219. R. Butler, C.M. Hall & J. Jenkins (ed), John Wiley, Chichester, UK (1998) 261p Tourism and Recreation in Rural Areas. 220. R. Johansson 2003 ‘’Case Study Methodology’’ 221. Ragin, Charles C. & Becker, Howard S. (1992). What is a Case? Exploring the Foundations of Social Inquiry. 222. Ralf Johanson. Case Study methodology 223. Rezarta Brokaj, Merita Murati. Sustainable Tourism Development in Albania Through Stakeholders Involvment, European Journal of Sustainable Development (2015), 4, 1, 75-84’’ 224. Ricardo Ayerza Jr. and Wayne Coates Chia et al, 1995 ‘’Rediscovering a Forgotten Crop of the Aztecs’’ 225. Richard Reeder and Dennis Brown. Economic Research Report No. (ERR-7) 38 pp, August 2005 226. Risi Albania “Tourism sector in Albania and business constraints to growth” 227. Roberson, Q. M., Collins, C. J. & Oreg, S. (2005). The effects of recruitment message specificity on applicant attraction to organizations. Journal of Bussines & Psycology, 19 (3), 319-340. 228. Rodolfo Baggio (July 208) Network Analysis of a Tourism Destination. Natasha Hoda( Sala)
178
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri 229. Rojo, A. (2005). La gobernanza: un modelo alternativo de gestionar el conflicto. Pensamiento Eixo Atlántico Do Noroeste Peninsular, 8, 5-30. 230. Rolf Johansson, Case Study Methodology 231. Sandra María Sánchez Cañizares, Julia M. Núñez Tabales &Fernando J. Fuentes García Local residents’ attitudes towards the impact of tourism development in Cape Verde Actitudes de la población residente hacia el impacto del desarrollo turístico en Cabo Verde 232. Schmidt, R. C. (1997). Managing Delphi surveys using nonparametric statistical techniques. Decisions Sciences, 28 (3), 733774. 233. Schön, Donald A. (1991). The Reflective Practitioner: How professionals think in action. 234. Sekaran, Uma. 2000. Research methods for business: A skill building approach. (3nd Ed.), New York: Wiley. 235. Selvia Maryam, ‘’Pendekatan SWOT Dalam Pengembangan Objekt Wisata Kampoeng Djowo Sekatul Kabupaten Kenda. 236. Shanshi Li , Noel Scott and Gabby Walters “Current and potential methods for measuring emotion in tourismexperiences’’ 237. Sharon Cheuk, May-Chiun Lo & Azuriaty Atang Rural Tourism Destination Performance in East Malaysia: Influencing Factors from the Communities’ Perspective Journal of Sustainable Development; Vol. 8, No. 3; 2015 ISSN 1913-9063 E-ISSN 1913-9071 238. Shelley, Mack (2007). "Structural Equation Modeling". In English, Fenwick. Encyclopedia of Educational Leadership and Administration. Sage. ISBN 9781412939584. 239. Skulmoski, G. J., Hartaman, F. T. & Krahn, J. (2007). The Delphi Method for Graduate Research. Journal of Education Technology Education, 6, 1-21. 240. Spenceley, A. (2005). Nature-based Tourism and Environmental Sustainability in South Africa. Journal of Sustainable Tourism, 13 (2), 136-169 241. Spenceley, A. (2005). Nature-based Tourism and Environmental Sustainability in South Africa. Journal of SustainableTourism, 13 (2), 136-169. 242. Stabler & Goodall,1997; The operation of tourism,environmental issues and objectives. 243. Stake 1995 Patton 1990 “Intraduction of Qualitative Research” 244. Stake, Robert. (1995). The Art of Case Study Research. 245. Stake, Robert. (1998). “Case Studies” in: Norman Denzin & Yvonna Lincoln. Strategies of Qualitative Inquiry. 246. Stephen Schweinsberg, “Sustainable Tourism Development and rural Community Values in Australia’s Forest Regions” 247. Stephen Wearing & John Neil Ecotourism: Impacts, Potentials and Possibilities Second Edition. 248. Sustainable Tourisem parks & culture.(Macintosh dhe Goeldner, 1986) Heritage Tourism & Museum Management.Field A,P (2013) Discovery statistics using IMB SPSS 249. Suzanne Wilson,Daniel R. Fesenmaier, John C. Van Journal of Travel Research November 2001 Factors for Success in Rural Tourism Development 250. Tabachnick & Fidell, 2006. Multivariate normality, Scholarly articles 251. Tao& Wall, 2009 cituar nga Stephen Morse, Nora McNamaraSustainable Livelihood Approach: A Critique of Theory and Practice. 252. Tesone, 2004 cituar nga J. Bruce Tracey, Sean A. Way, Michael J. Tews Handbook of Hospitality Human Resources Management
Natasha Hoda( Sala)
179
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri 253. Thomas, K. (2004). The Research Process as a Journey: From Positivist Traditions into the Realms of Qualitative Inquiry. 254. Torres (2010: 2). The Mediterranean Welfare Regime and the Economic Crisis 255. Torres, A. (2010). Certificaciones ambientales, productos innovadores y redes de cooperación: iniciativas de turismo sostenible en nuevos destinos de Cataluña. Revista de Análisis Turístico, 10, 1-8. 256. Tsaur& Wang, 2007 :128 cituar nga Dogan Gursoy, Muzaffer Uysal, Ercan SirakayaHandbook of Scales in Tourism and Hospitality Research 257. U Sekaran - 2006 - John Wiley & Sons Research methods for business: A skill building approach. 258. UNDP (1994: 2) “Facing Global Environmental Change: Environmental, Human, Energy” 259. UNEP and UNWTO, 2005, p.11-12 Making Tourism More Sustainable - A Guide for Policy Makers. 260. UNEP Tourism Supporting Biodiversity. A Manual on applying the CBD Guidelines on Biodiversity and Tourism Development 261. United Nations Development Programme – UNDP (1994). Good governance-and sustainable human development. Available: http://mirror.undp.org/magnet/policy/chapter1.htm (August 23, 2010). 262. United Nations Development Programme – UNDP (1994). Good governance-and sustainable human development: http://mirror.undp.org/magnet/policy/chapter1.htm (August 23, 2010). 263. UNWTO Definition of Tourism (http://media.unwto.org/) 264. Van Maanen, John. (1988). Tales of the Field: On writing ethnography. 265. Vaugeois et al 2009.The Practice of Sustainable Tourism: Resolving the Paradox 266. Velansco, Carlos & delgado, Miguel A., 2010 “A distribution-free transform of the residuals sample autocorrelations with application to model checking” 267. Velasco, M. (2008). Gestión de destinos: Gobernabilidad del turismo o gobernanza del destino? XVII Simposio Internacional de Turismo y ocio. ESADE 268. Velasco, M. (2010). El papel del conocimiento en los nuevos modelos de gobernanza turística regional y local. 269. Velasco, M. (2010). El papel del conocimiento en los nuevos modelos de gobernanza turística regional y local. In S. Antón (Ed.), Conocimiento, creatividad y tecnología para un turismo sostenible y competitivo (pp. 131-140). Actas del XII Congreso de la Asociación Española de Expertos Científicos en Turismo, Tarragona. 270. Vera, J. F. & Baños C. J. (2010). Renovación y reestructuración de los destinos turísticos consolidados del litoral: las prácticas recreativas en la evolución del espacio turístico. Boletín de la Asociación de Geógrafos Españoles, 53,329-353. 271. Vera, J. F., López, F., Marchena, M. & Antón, S. (2011). Análisis territorial del turismo y planificación de destinos turísticos Valencia: Editorial Tirant Lo Blanch. 272. Verlag Berlin Heidelberg (2011) Trends and Issues in Global Tourism 2011. 273. Veronica Wee Capacity Development in the Tourism Industry A Case Study of Bali 274. Veronica Wee, 120839”Capacity Development in the Tourism Industry A Case Study of Bali” 275. Vicky Randall &RobinTheobald,1998 “Political Change and Underdevelopment”
Natasha Hoda( Sala)
180
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri 276. Victor I. Lukpata, & Solomon E. Asha Culture, Tourism and Sustainable Development in Nigeria 277. Vidal Díaz de Rada Influence of questionnaire design on response to mail surveys International Journal Of Social Research Methodology Published Online: 23 Feb 2007 278. Westland, J. Christopher (2015). Structural Equation Modeling: From Paths to Networks. New York: Springer 279. Whyte, William Foot. (1943/1993). Street Corner Society. 280. William F. Theobald, 1998 (Author) Global Tourism, Second Edition: The next decade 2nd Edition 281. William M.K. Trochim, Research Methods Knowledge Base Last Revised: 10/20/2006 282. Winch, Peter. (1958/1994). Samhällsvetenskapens idé och dess relation till filosofin. 283. Wolfgang Georg , Ralph Beisel, Thomas Bömkes & Paul Peter Ewald,”Trends and Issues in Global Tourism” 284. Yangji Doma Sherpa Public Participation in Tourism Development.A case study of the Himalayan Ski Village (HSV) project in Manali, India 285. Yasarata et al,2010 Citated by By João Albino Matos Da SilvaKnowledge Management in Tourism: Policy and Governance Applications Volume 4. 286. Yin, Robert. (1984/1994). Case Study Research: Design and Methods. 287. Yüksel, F., Bramwell, B. & Yüksel, A. (2005). Centralized and Decentralized Tourism Governance In Turkey. Annals of Tourism Research, 32 (4), 859-886. 288. Yuri Niyazov, Carl Vogel, Richard, Price Michael MortonsonOpen Access Meets Discoverability: 289. Zand Moghadam,Maryam Ranjbari. Impact of Tourism Activities on USA Urban Land.
Natasha Hoda( Sala)
181
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri
PUBLIKIME Artikuj Shkencorë 1. N.Hoda, E. Luga, H. Hoda (2016). The role of education and vocational training in sustainable development of rural tourism. Journal of Agrobusiness and Aconomy ISSN 2223-7658. 2. N. Hoda, H. Hoda, D. Shehu (2016). Natural Socio-Economic Environment and Sustainable Development of Rural Tourism. Case of Albanian Alps. Mediterranean Journal of Social Sciences Vol 7, No 5. ISSN 2039-2117 (online)ISSN 2039-9340 (print) 3. Hoda. N , Hoda. H , Kola Forcim (2016). Microfinance market and social media marketing. European Journal of Economics and Management Sciences, No: 1, 2016. 4. N.Hoda, H. Hoda (2011). Role of technology in accounting. The case of Albania. Journal of studies on economics & society Vol.3. No1/2011.
Pjesëmarrje në Konferenca 1- N. Hoda, H. Hoda(2016) Factors that affect the growth of the quality of accounting information system. 5th International Conference of Economic Sciences & Technology, May 2015
2- N. Hoda, D. Shehu, H. Hoda (2016). The Impact of Legislation and Policy on Sustainable Development of Rural Tourism. Albanian Case. The Tenth International Conference on Eurasian scientific development. ISBN–13 978-3-903115-40-8 ISBN–10 3-903115-40-1 3- Hoda. N, Hoda. H Zhvillimi i Qëndrueshëm i turizmit rural një mundësi për zhvillimin e zonave rurale ne Veri të Shqipërisë. XIth International Symposium- Biodiversity Conservation....Tirana, Albania December, 2015 4- Hoda.H, Hoda N, Mamo.J Accounting profession and stress. International scientific conference “economic policy and eu integration”, Durrës, Albania, 2012. 5- B. Trebicka, H. Hoda, N. Hoda Tax evasion as a cause of informal economy : Case of Albania.7th International Conference on Social Sciences, Kelantan January 2016
Natasha Hoda( Sala)
182
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri
ANEKSE Aneksi 1. Pyetsori Pyetësor për studim shkencor Përshëndetje! Në kuadër të një studimi doktorature, me teme: “Faktorë e Zhvillimit të Qëndrueshëm të Turizmit Rural në Shqipëri(ZHQTR)” do t’ju luteshim të na kushtonit disa minuta kohë, për plotësimin e këtij pyetësori. Pyetësori nuk kërkon identifikimin tuaj. Të gjitha të dhënat që do të jepni, do të përdoren vetëm për efekt studimi dizertacioni dhe për punime shkencor nga doktoranti. Ju falenderojmë paraprakisht! Për banorët e zonës Theth, Vermosh, Valbone Pyetjet e mëposhtme janë pyetje të përgjithshme demografike rreth jush.
01
02
Ku jetoni aktualisht:
o Zonen e Valbones o Zonen e Thethit o Vermoshit
Gjinia:
o Mashkull o Femër o o o o o o o o o o
18-25 26-35 36-45 46-55 Mbi 55 Arsim fillor Arsim 8-vjeçar Arsim i mesëm Arsim i lartë Master
Statusi i punësimit:
o o o o o o
Pozicioni i punës suaj:
o o o o o
I vetepunesuar në turizmin familjar. I punësuar në hoteleri-restorant I punësuar në sektorin bujqesor I punesuar sektorin blektoral I punesuar sektorin shteteror I punesuar sektor te tjere(Shenoni sektorin)______________ Punetor i thjeshte Specialist i thjeshtë Drejtues sektori / grupi Menaxher Pronar
03
Mosha:
04
Arsimi juaj i përfunduar:
05
06
Natasha Hoda( Sala)
183
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri
07
Vjetersia ne pune
08
Statusi i biznesit tuaj
09
Madhesia e asteve ( ne leke)
10
Madhesia e ardhurave te realizuara ne vit (ne leke)
11
Aktivitetin e keni filluar me te ardhurat ?
12 Nr i punonjesve ne biznesin tuaj
o o o o o o o
0-3 vjet 3-5 vjet 5-10 vjet 10-15 vjet 15-20 vjet 20-25 vjet Mbi 25 vjet
o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o
Familjar Bashkepronar Shpk Aksionar Shoqeri Kapital huaj 0 - 2 million 2.1-4 million 4.1-6 million 6.1-8 million 8.1-10 million Mbi 10 milion 0 -2 million 2.1-4 million 4.1-6 million 6.1-8 million 8.1-10 million Mbi 10 milion Familjare Biznes i meparshem Nga emigracioni Me kredi Hua nga te afermit Deri 2 vete 2-5 vete 5-10 vete 10 -20 vete 20-30 vete 30- 40 vete Mbi 40 vete
1. Nuk jam aspak dakort, 2. Nuk jam dakort 3. Neutral 4. Jam dakort.5. Jam shume dakort
Natasha Hoda( Sala)
184
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri A
Pergjigjet e mëposhtme përcaktojnë familjarizimin Tuaj me Zhvillimin e Qendrueshem te Turizmit Rural (ZhQTR)
A1
Unë kam informacion mbi Zhvillimin e Qendrueshem te Turizmit Rural (ZhQTR) Une mendoj se politika qeveritare ndikon ne Zhvillimin e Qendrueshem te Turizmit Rural (ZhQTR) Nje mjedis i pasur dhe i ruajtur me fanatizem ndikon ne Zhvillimin e Qendrueshem te Turizmit Rural (ZHQTR Legjislacioni ne pergjithesi ndikon ne Zhvillimin e Qendrueshem te Turizmit Rural (ZHQTR) Investimet ne infrastrukture ndikojne ne Zhvillimin e Qendrueshem te Turizmit Rural (ZHQTR) Diversiteti kulturor ndikon ne zhvillimin e qendrueshem Zhvillimin e Qendrueshem te Turizmit Rural (ZHQTR Ruajtja e mjedisit ndikon ne Zhvillimin e Qendrueshem te Turizmit Rural (ZHQTR Arsimimi dhe formimi profesional ndikojne ne Zhvillimin e Qendrueshem te Turizmit Rural (ZHQTR
A2
A3
A4 A5
A6
A7 A8
B
B1 B2
B3
B4
B5
Pyetjet e mëposhtme përcaktojnë ndikimin e Politikave e qeveritare dhe legjislacioni ndikojne ne ZHQTR. Egziston lidhje ngushte midis politikes per zhvillimin rural dhe Zhvillimin e Qendrueshem Turizmit Rural. Ka lidhje mes politikes per zhvillimin e arsimit profesional dhe Zhvillimin e Qendrueshem Turizmit Rural Politika qeveritare per zhvillimi dhe modernizimi teknologjise ka lidhje te ngushte me Zhvillimin e Qendrueshem Turizmit Rural Ndikojne politika stimuluese te qeverise per sistemin e tatim taksave ne Zhvillimin e Qendrueshem Turizmit Rural Ndikimi i legjislacionit per Zhvillimin e
Natasha Hoda( Sala)
1
2
3
4
5
1
2
3
4
5
1
2
3
4
5
1
2
3
4
5
1
2
3
4
5
1
2
3
4
5
1
2
3
4
5
1
2
3
4
5
1
2
3
4
5
1
2
3
4
5
1
2
3
4
5
1
2
3
4
5
1
2
3
4
5 185
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri
B6
B7
B8
C C1
C2
C3
C4
C5
C6
C7
C8
C9
C10
Qendrueshem Turizmit Rural eshte shume i rendesishem Politikat qeveritare ne fushen e zhvillimit te infrastruktures ndikojne ne Zhvillimin e Qendrueshem Turizmit Rural Politikat qeveritare dhe legjislacioni ne lidhje me IHD ne Shqiperi ndikojne ne Zhvillimin e Qendrueshem Turizmit Rural Politikat qeveritare dhe legjislacioni ne lidhje ruajtjen e mjedisit ndikojne ne Zhvillimin e Qendrueshem Turizmit Rural Pyetjet e mëposhtme përcaktojnë ndikimin e mjedisit ne Zhvillimin e Qendrueshem Turizmit Rural Burimet natyrore si pozita gjeografike, kushtet klimaterike, bukurit natyrore, ndikojne ne Zhvillimin e Qendrueshem Turizmit Rural
1
2
3
4
5
1
2
3
4
5
1
2
3
4
5
1
2
3
4
5
Mjedisi kulturor si trashegimia unike, kultura dhe historia,organizimi i eventeve lokal (festivali i bjeshkes), garat tradicionale etj ndikojne ne Zhvillimin e Qendrueshem Turizmit Rural Infrastruktura (rrugët, aksesi, sistemi shëndetësor, shërbimet publike, furnizimi me ujë, energji, etj.) ndikojne ne Zhvillimin e Qendrueshem Turizmit Rural
1
2
3
4
5
1
2
3
4
5
Cilesia e akomodimit, Akomodimi tradicional (autenticiteti dhe traditat e zonës), cilesia dhe variteti i ushqimit tradicional ndikojne ne Zhvillimin e Qendrueshem Turizmit Rural Disponueshmëria e një sistemi efektiv bankar dhe financiar, Disponueshmëria e shërbimeve shëndetësore ndikojne ne Zhvillimin e Qendrueshem Turizmit Rural Pastërtia dhe higjena e përgjithshme, cilësia dhe pastërtia e ujit të pijshëm, cilesia e ajrit, qetesia akustike ndikojne ne Zhvillimin e Qendrueshem Turizmit Rural Evoluimi i informacionit dhe komunikimit si njohuritë dhe informacioni rreth destinacionit – disponueshmëria dhe aksesi ndikojne ne Zhvillimin e Qendrueshem Turizmit Rural Siguria (probabiliteti i ngjarjeve kriminale), Siguria e turistëve, Siguria e aktiviteteve që zhvillohen (higjena e pishinave, cilësia e punimeve dhe materialeve në hotel, kuzhinë,) ndikojne ne Zhvillimin e Qendrueshem Turizmit Rural Leverdishmeria e dyaneshme ekonomike si e mikpritesve dhe e turisteve ne lidhje çmimet e mallrave të përdorimit të përditshëm, i transportit, Çmimi i akomodimit etj krahasuar me vendet fqinjë,ndikojne ne Zhvillimin e Qendrueshem Turizmit Rural Sjellja e punonjësve të administrates publike si dhe mikpritja në përgjithësi, ndikojne ne Zhvillimin e Qendrueshem Turizmit Rural
1
2
3
4
5
1
2
3
4
5
1
2
3
4
5
1
2
3
4
5
1
2
3
4
5
1
2
3
4
5
1
2
3
4
5
Natasha Hoda( Sala)
186
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri C11
D1
D2
D3
D4
D5
D6
E
E1 E2 E3 E4 E5
Kryerja e vlerësimeve të impaktit social dhe mjedisor si bazë për ndikojne ne Zhvillimin e Qendrueshem Turizmit Rural
1
2
3
4
5
Pyetjet e mëposhtme përcaktojnë ndikimin e Dimensionit kulturor ne Zhvillimin e Qendrueshem Turizmit Rural.
Nuk jam aspak dakord
Mendoni se vleresimi i diversiteti kulturor ne kohen moderne ka ndikim ne Zhvillimin e Qendrueshem Turizmit Rural. Mendoni se njohja e kulturave te popujve qe perfaqesojne turistet e zakonshem ka ndikim ne Zhvillimin e Qendrueshem Turizmit Rural. Mendoni se njohja dhe respektimi i fese se turisteve qe vizitojne keto zona ka ndikim ne Zhvillimin e Qendrueshem Turizmit Rural. Kultura dhe historia - Trashëgimia unike e zones a eshte terheqese per turistet dhe a ka interes nga ana e tyre per ta njohur ne thellesi. A kane qene te gatshem turistet per te marre pjese ne cermonit tradicionale te organizuara ne zone tuaj dhe a jane kthyer pereseri per te marre pjese dhe te shoqeruar nga pjesetar te tjere. Mendoni se menyra e te kenduarit, perdorimi i veshjeve tradicionale, menyrar e te ushqyerit, ritualet e dasmave dhe vdekjeve jane terheqese per turistet e huaj?
1
2
3
4
5
1
2
3
4
5
1
2
3
4
5
1
2
3
4
5
1
2
3
4
5
1
2
3
4
5
Pyetjet e mëposhtme përcaktojnë ndikimin e Arsimimi dhe formimi profesional i mikpritesve ndikon ne ne Zhvillimin e Qendrueshem Turizmit Rural. A mendoni se universiteti sot nxjerr specialist te afte qee njohin shume mire Zhvillimin e Qendrueshem Turizmit Rural. Profili profesional i specialisteve te turizmit eshte i domosdoshem dhe ndikon ne Zhvillimin e Qendrueshem Turizmit Rural. Profili profesional i specialisteve te turizmit ka nevoj te diversifikohet ne drejtim te giudisteve dhe ndikon ne Zhvillimin e Qendrueshem Turizmit Rural. Trajnim profesional i specialisteve te turizmit eshte i domosdoshem dhe ndikon ne Zhvillimin e Qendrueshem Turizmit Rural.. Implementimi i strategjive të përshtatshme të zhvillimit të burimeve njerëzore ieshte i domosdoshem dhe ndikon
Nuk jam aspak Jam shumë dakord dakord
Natasha Hoda( Sala)
Jam shumë dakord
1
2
3
4
5
1
2
3
4
5
1
2
3
4
5
1
2
3
4
5
1
2
3
4
5 187
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri
E6 E7
E8
E1 E1.1 E1.2 E1.3 E1.4 E1.5 E1.6 E1.7 E1.8
Zhvillimin e Qendrueshem Turizmit Rural. Zhvillimi i programeve trajnuese bazuar në nevojat specifike të sektorit të turizmit eshte i domosdoshem dhe ndikon Zhvillimin e Qendrueshem Turizmit Rural. Financimi i institucioneve arsimore për ofrimin e programeve formuese e trajnuese sipas nevojave të sektorit dhe konsulencë individuale të kompanive të turizmit ndijon ne Zhvillimin e Qendrueshem Turizmit Rural. Përforcimi i imazhit të destinacionit si një destinacion turistik ka nevoje per eksperienca ne vite i specialisteve te marketingut dhe ndikon ne Zhvillimin e Qendrueshem Turizmit Rural Pyetjet e mëposhtme përcaktojnë ndikimin e prospekteve (Formimi me njohuri te studenteve) A do të përshkruanit evoluimin e edukimit në specialisteve te turizmit shume te mire. A do të vlerësonit ndikimin e teknologjisë, globalizimit në evoluimin e edukimit në , shume mire A do të vlerësonit “hendekun” midis përgatitjes gjatë shkollimit dhe tregut të punës, shume mire A janë të informuar studentët mjaftueshem për mundësitë që ofron profesioni specialisteve te turizmit A do ta vlerësonit interesin e studentëve gjatë orëve të leksioneve dhe seminareve shume mire A janë realizuar pritshmëritë tuaja në lidhje me arritjet dhe rezultatet e studentëve Ai plotëson mjaftueshem departamanti i turizmit pritshmëritë dhe kërkesat e biznesit per studentët e si specialist te ardhshem Mendoni se programi i departimentit turizmit është në të njëtën linjë me tregun e punës,
1
2
3
4
5
1
2
3
4
5
1
2
3
4
5
1
2
3
4
5
1
2
3
4
5
1
2
3
4
5
1
2
3
4
5
1
2
3
4
5
1
2
3
4
5
1
2
3
4
5
1
2
3
4
5
Ju falenderojmë për kohën tuaj!
Natasha Hoda( Sala)
188
Faktorët e zhvillimit të qëndrushëm të turizmit rural në Shqipëri
DEKLARATA E ORIGJINALITETIT Deklaroj se kjo tezë përfaqëson punën time origjinale dhe nuk kam përdorur burime të tjera, përveç atyre të shkruajtura nëpërmjet citimeve dhe referencave.Të gjitha të dhënat, tabelat, figurat dhe citimet në tekst, të cilat janë riprodhuar prej ndonjë burimi tjetër, duke përfshirë edhe internetin, janë pranuar në mënyrë eksplicite si të tilla. Jam e vetëdijshme se në rast mospërputhjesh, Senati i UBT-së është i ngarkuar të më revokojë gradën “Doktor” që më është dhënë mbi bazën e kësaj teze, në përputhje me “rregulloren e programit të ciklit të tretë (Doktoratë) në UBT”, neni 27, datë 10 maj 2012.
Natasha HODA (SALA)
Natasha Hoda( Sala)
Tiranë, më
189
