UNIVERSITETI I PRISHTINËS FAKULTETI I SHKENCAVE MATEMATIKE-NATYRORE DEPARTAMENTI I BIOLOGJISË

Mr. sc. Hazbije Sahiti

DOZA EVENTUALE STIMULUESE DHE KRITIKE INHIBUESE E PLUMBIT NË AKTIVITETIN E ENZIMËS DEHIDRATAZA E ACIDIT δ-AMINOLEVULINIK (D-AAL) NË GJAKUN HUMAN DHE GJAKUN E PULËS (Hybro hisex) DHE NDIKIMI I TEMPERATURAVE TË LARTA NË RIAKTIVIZIMIN E AKTIVITETIT TË ENZIMËS D-AAL

Disertacion i doktoratës

Prishtinë, 2008

Kjo tezë e doktoratës është punuar në Fakultetin e Shkencave Matematike Natyrore në Prishtinë (Laboratori i Ekotoksikologjisë në Deperatamentin e Biologjisë) si dhe pjesërisht në Institutin Kombëtar të Shëndetsisë në Prishtinë. Puna laboratorike ështër realizuar nën mbikqyerejen e Prof Dr. Isa Elezajt, të cilin me këtë rast e falënderoj përzemërsisht jo vetëm për ndihmën e ofruar në laborator, por edhe për ndihmën e dhënë gjatë hartimit të dorëshkrimit. Mirënjohje të veqant u shprehi Prof. Dr. Haqif Qerimit për këshillat dhe ndihmën e dhënë gjatë finalizimit të kësaj teze dhe Prof. Dr. Qerim Selimit për ndihmën e dhënë gjatë realizimit të punës laboratorike. Anlizat e plumbit në gjak janë kryer në Institutin Kombëtar të Shëndetsisë në Prishtinë dhe për këtë e falenderoj Sadik Mehmetajn. Po ashtu falenderoj laborantin Haki Buqani për marrjen e mostrave të gjakut si dhe inxhinieren Sadije Gashin për furnizim me ujë të demineralizuar nga termocentralin “Kosava B”. Natyrisht e tërë kjo punë nuk do të mund të kryhej me sukses pa përkrahjen, ndihmën dhe mirkuptimin e familjes, prandaj një falënderim të veqant i shprehi familjes sime.

PËRMBAJTJA 1. HYRJE......................................................................................................1 1.1 Efektet e plumbit në organizmin e njeriut..........................................5 1.2 Efektetet e plumbit në organizmat shtazorë.....................................18 1.3 Sinteza e hemit dhe faktorët që ndikojnë në të................................23 1.4 Mekanizmat e veprimit të plumbit dhe polimorfizmi gjenetik..............................................................................27 1.4.1 Mekanizmat e veprimit të plumbit...........................................27 1.4.2 Polimorfizmi gjenetik .............................................................30 2. QËLLIMI I HULUMTIMIT...................................................................33 2.1 Pragu i toksicitetit të plumbit...........................................................33 3.MATERIALI DHE METODAT...............................................................36 3.1 Materiali...........................................................................................36 3.1.1 Marrja e gjakut dhe trajtimi i tij me plumb..............................36 3.2 Metodat............................................................................................37 3.2.1 Analiza e hematorkritit............................................................37 3.2.2 Analiza e plumbit në gjak.......................................................38 3.2.3 Analizat e aktivitetit të enzimës dehidrataza e acidit δ-aminolevulinik (D- AAL) në gjak..................................................39 3.3.4 Përpunimi statistikor i të dhënave...........................................41 4. REZULTATET.......................................................................................42 4.1 Analiza e aktivitetit të enzimës dehidrataza e acidit δamonolevulinik D-AAL (E.C. 4.2.1.24) në gjakun human – eksperimenti I dhe II ....................................................................................................42

i

4.2 Analiza e aktivitetit të enzimës dehidrataza e acidit δamonolevulinik D-AAL (E.C. 4.2.1.24) në gjakun e pulës (Hybro hisex) – eksperimenti I dhe II............................................................................62 5. DISKUTIMI............................................................................................83 6. KONKLUZAT.......................................................................................111 7. LITERATURA.......................................................................................113 8. REZYME...............................................................................................127 9. SUMMARY ..........................................................................................130 10. BIOGRAFIA........................................................................................133

ii

HYRJE Ndotja e ambientit ka marrë përmasa të mëdha posaçërisht viteve të fundit, si pasojë e zhvillimit të hovshëm të industrisë dhe teknologjisë. Njeriu është duke e ndërruar botën më shumë se sa që është duke e kuptuar atë. Në të vërtetë bota është në duart tona dhe mënyra se si do të përkujdesemi për të do ta përcaktojë kompozicionin e saj, dinamikën dhe fatin tonë. Ndotja (kontaminimi) e ambientit, si rezultat i aktivitetit antropogjen, ka rritur mundësinë e përhapjes së metaleve potenciale toksike (metaleve të rënda), gjë e cila do të mund të ndikonte direkt në shëndetin e njeriut. Kërcënim kryesor për shëndetin e njeriut paraqet ekspozimi i tij me metale të rënda siç janë: plumbi, kadmiumi, zhiva dhe arseni. Shfrytëzimi i metaleve të rënda nga ana e njeriut ka filluar me mijëra vjet më parë dhe ende vazhdon shfrytëzimi i tyre, përkundër faktit se ato janë të dëmshme për shëndetin e njeriut. Termi metale të rënda ka të bëjë me çdo element kimik metal që ka densitet relativisht të lartë dhe që është toksik për organizmat e gjallë edhe në përqendrime të ulëta. Metalet e rënda janë komponent natyrore e korës së tokës, që nuk mund degradohen e as të shkatërrohen, janë të rrezikshme për shëndetin e njeriut, meqenëse, me të hyrë në ekosistem, kanë tendencë të gjeoakumulohen dhe bioakumulohen(Lokeshwari dhe Chandrappa, 2006). Në përdorimin e përgjithshëm të metaleve plumbi, rangohet menjëherë pas hekurit, bakrit, aluminit dhe zinkut.

Plumbi, si element, është pa aromë, i patretshëm në ujë, rezistent në korrozion, por i nxishëm në ajër. Të gjitha komponimet e plumbit ndahen në dy kategori: në komponime të tretshme dhe të patretshme (www.wikpedia.org/wiki/Lead). Në tokë plumbi gjendet në lloje të ndryshme të mineraleve siç janë: galena (PbS), karbonati i plumbit (PbCO3) dhe sulfati i plumbit (PbSO4). Galena (sulfidi i plumbit) është pothuajse burimi më i rëndësishëm i plumbit të papërpunuar (www. nicnas.gov.au). Zakonisht plumbi paraqitet në tri forma oksidative ekzistuese si: Pb (0), Pb (II), dhe Pb (IV). Në natyrë plumbi në përgjithësi, ekziston në formën Pb (II). Ai përpunohet në miniera nga xehet, që zakonisht gjenden në formë të sulfidit të plumbit. Në shkritore koncentrati i plumbit përpunohet në formë të metalit të pastër, me 99,99% pastërti. Plumbi më së shumti përdoret në prodhimin e baterive – akumulatorëve, përdoret për municion, në mbështjelljen e kabllove, si aditiv i karburanteve, mandej në industrinë e plastikës, në industrinë grafike, ushqimore, në industrinë e ngjyrave, në procesin e galvanizimit në prodhimin e legurave, në preparatet e ndryshme kozmetike, në përpunimin e qelqit dhe qeramikës, në industrinë kimike etj. Në të gjitha këto prodhime plumbi përdoret, kryesisht, si pigment, por me një proporcion të vogël si ngjyrues. Këto komponime të pigmentuara përdoren si të pakombinuara ose në kombinim me substanca tjera për të përfituar ngjyrën e dëshiruar. Plumbi është përdorur me të madhe si aditiv në lëndët djegëse të veturave në SHBA, derisa Agjensioni për Mbrojtje të Ambientit e inicoi ndalimin e përdorimit të tij në gazolinë, në vitin 1970. Në vitin 1988, përdorimi total i plumbit në gazolinë ishte reduktuar në 1 %, krahasuar me vitin 1970 kurse në vitin 1976 ishte ndaluar krejtësisht përdorimi i tij 2

në prodhimin e karburanteve. Përkundër ndalesës së përdorimit të plumbit në gazolinë dhe reduktimit të përdorimit të tij edhe në gjëra të tjera, përdorimi i gjithëmbarshëm i plumbit në SHBA është rritur, për shkak të rritjes së prodhimit të baterive (Substance profiles, 2004). Prodhimi i plumbit në formë acetati në SHBA ka filluar të bjerë nga viti 1978. Kështu në vitin 1978 janë prodhuar 6.810 kg acetat të plumbit, ndërsa në vitin 1982 prodhimi ka rënë në 2.270 kg. Po ashtu, edhe prodhimi i karbonatit të plumbit në SHBA po shënon rënie: në vitin 1976 janë prodhuar 1.48 milion kg; ndërsa në vitin 1978 janë prodhuar 178.000 kg (Substance profiles, 2004). Përqendrimi i plumbit në mjedise të ndryshme (ne ajër, ujë, tokë) është mjaft variabil dhe niveli i tij në ambient gjatë tre shekujve të fundit, është ngritur për më tepër se 1.000 herë si rezultat i aktivitetit të njeriut (ATSDR, 2005). Para se të ndalohej përdorimi i Pb si aditiv në karburante, në SHBA, pjesa më e madhe e sasisë së liruar të plumbit në ambient ishte nga tymi i veturave. Në vitin 1979, nga tymi i veturave janë liruar në ajër 94.6 milionë kg plumb, ndërkaq, pas ndalimit të përdorimit të Pb si aditiv në vitin 1989, është llogaritur së janë liruar në ajër 2.2 milion kg Pb (ATSDR, 2005). Plumbi i cili njëherë depërton në ajër, mund të udhëtojë në distanca të gjata, por nëse partikujt e tij janë të imëta, ai mund të bjerë në tokë, apo edhe në sipërfaqe të ujit përmes shiut. Me të rënë Pb në tokë, ai ngjitet fort për partikujt të kores së tokës dhe qëndron në shtresat e epërme të saj, prandaj përdorimi i tij, si në pesticide, ngjyra dhe gazolinë, është shumë i rëndësishëm, sepse ndikon në sasinë e përgjithshme të tij në tokë.

3

Sasi të vogla të Pb mund të depërtojnë edhe në lumenj dhe liqej nëpërmes shiut dhe kështu bëjnë kontaminim e ujit. Në SHBA, përqendrimi i Pb në ujë të pishëm, në përgjithësi, arrin vlerën deri 5mg/L. Sasia e Pb në ushqim, po ashtu ka rënë që nga eliminimi i Pb në konzervat e ushqimit, gjatë viteve 1979-1989 (Substance profiles, 2004). Zonat më të rrezikuara, sa i përket kontaminimit me plumb, janë zonat urbane, ato industriale dhe ato në afërsi të minierave dhe shkritoreve të plumbit. Ekspozimi profesional me plumb mund të ndodhë gjatë transportit, magazinimit ose gjatë përdorimit të kemikaleve ose prodhimeve që përmbajnë komponime të plumbit. Komponimet e plumbit në përdorim mund të jenë si pluhur, në formë paste ose si solucione. Deponimi i komponimeve të importuara deri te vënia në shitje ose deri te konsumatori bëhet në depo. Normalisht transportimi i tyre bëhet në paketim origjinal. Porduktet finale të plumbit, ose kemikalet, transportohen në kontainer përmes detit. Zakonisht, deri te magazina transportohet i tërë kontejneri (Australia: www.nicnas.gov.au). Regjimi i rregullatorit internacional vë në dispozitë ligjore shembuj të restrikcioneve dhe ndalimeve të përdorimit të komponimeve të plumbit. Njohja e parë evropiane dhe internacionale e toksicitetit të plumbit në ngjyra është paraqitur më 1921 nga International Labour Organisation (ILO). Kjo konventë hyri në fuqi më 1923, edhe pse nuk u ratifikua nga të gjitha shtetet e plotfuqishme. Parlamenti Evropian ka nxjerrë një direktivë në lidhje me substancat e rrezikshme (76/79/ EEC). Amendamenti i 8 i direktivës e ndalon plotësisht përdorimin e karbonatit të plumbit dhe pigmenteve të sulfatit (plumbi i bardhë). Megjithatë, në vitin 1989 është bërë një përjashtim nga ky rregull dhe karbonati i plumbit dhe pigmentet e sulfatit janë 4

lejuar të përdoren në ngjyra për restaurimin dhe mirëmbajtjen e punimeve të artit dhe ndërtesave historike.

1.1

Efektet e plumbit në organizmin e njeriut

Në organizmat e gjallë plumbi hyn përmes inhalimit (me frymëmarrje), apo me gëlltitje (gjatë të ushqyerit). Plumbi nuk mund të absorbohet në organizëm përmes lëkurës, me përjashtim të plumbit në formë organike. Më se 50% e sasisë së plumbit të inhaluar mund të absorbohet në mushkëri. Të rriturit marrin 10-15% të plumbit përmes ushqimit, ndërkaq fëmijët mund të absorbojnë deri në 50 % përmes traktit gastrointestinal (Jarup, 2003). Gjysmë jeta e plumbit në gjak është një muaj ndërsa në skelet 20-30 vjet (WHO, 1995). Në kohën kur shkritorja e plumbit “Trepça” në Zveçan punonte me kapacitet të plotë, banorët e Mitrovicës me rrethinë i ekspozoheshin ndotjes me metale të rënda e, në radhë të parë me plumb. Konsiderohej se shkritorja e plumbit në Mitrovicë ishte një ndër shkritoret më të mëdha në Evropë. Industria e përpunimit të plumbit përbënte shtyllën kryesore të ekonomisë së Kosovës, por, njëherit, krijonte një rrezik në shkallë të gjerë për shëndetin e njeriut, si pasojë e ndotjes së ambientit nga substancat e ndryshme të liruara gjatë përpunimit të metaleve. Përafërsisht afro 200 000 banorë i ekspozoheshin emisionit të plumbit që vinte nga shkritorja e plumbit. 60 000 prej tyre jetonin në vendbanime të luginave të lumit Ibër dhe Sitnicë. Mitrovica shtrihet në mes të shkritores së plumbit dhe rafinerisë në veri dhe fabrikës së baterive, pajisjes për elektrolizë të zinkut, pajisjes së acidit sulfurik dhe industrisë së plehrave kimike në jug, d.m.th. ky qytet i ekspozohej ndotjes së ambientit në masë shumë të madhe. Ndotësi më i madh i ajrit në këtë regjion ishte pluhuri i plumbit. Në vitin 1979 çdo

5

ditë nga shkritorja janë emetuar më se 5,756 kilogram të pluhurit të plumbit. Vlera mesatare e koncentrimit të plumbit në këtë regjion rangohej nga 7. 8 deri 21.7 µg/m në vitin 1973. Ndërkaq, në vitin 1980, koncentrimi i plumbit në ajër është ngritur nga 21.3 në 29.2 µg/m (Popovac dhe bashkëp., 1982). Prandaj, hulumtimi i efekteve të koncentrimit të plumbit në gjak, që vinte nga emetimi i plumbit, në popullatën e Mitrovicë ka qenë objekt hulumtimi i shumë autorëve vendorë dhe të huaj. Graziano dhe bashkëp. raportoi se fëmijët e këtij regjioni kanë nivel të lartë të plumbit në gjak, çrregullime nervore të manifestuara me konvulzione, paaftësi në të mësuar dhe anoreksi. Lindjet e parakohshme, si dhe problemet me fertilitet te kafshët shtëpiake ishin, gjithashtu, gjëra të dyshimta, që mund të ishin pasojë e helmimit me plumb. Është e njohur se plumbi mund ta kaloj placentën humane. Një numër i hulumtimeve kanë treguar se koncentrimi i plumbit në gjakun fetal është pak më i ulët, krahasuar me nivelin e plumbit në gjakun maternal. Bazuar në këto hulumtime, në lidhje me nivelin e plumbit në gjak, është llogaritur se përafërsisht më se 9 000 fëmijë të këtij regjioni kishin nivel të plumbit në gjak që kalonte nivelin prej 40 µg/dl. Te një numër i madh i këtyre fëmijëve niveli i plumbit në gjak arrinte vlerën deri në 70 µg/dl. Transferimi i pluhurit të plumbit në veshmbathje, lëkurë dhe flokë të punëtorëve të plumbit, nga vendi i punës deri në shtëpi, është dokumentuar si një burim i madh i rrezikut për fëmijët e këtyre punëtorëve (Baker dhe bashkëp., 1977). Është hulumtuar rreziku i këtij plumbi te gratë shtatzëna të këtyre punëtorëve dhe, meqenëse plumbi kalon lirshëm nëpër plancent, gjithsesi ekziston rreziku i helmimit me plumb te fëmijët ende të palindur. Prandaj, aplikimi i masave efektive higjienike nga ana e industrisë së plumbit ka rëndësi të madhe në parandalimin e transportit të plumbit nga vendi i punës deri në shtëpi. 6

Gjatë këtij hulumtimi të bërë është konstatuar se punëtorët që punojnë në fabrikë të baterive kanë nivel më të lartë të plumbit në gjak se sa ata që punojnë në shkritore të plumbit. Hulumtimet e bëra para më shumë se një shekull tregojnë se konsumimi i qumështit parandalon paraqitjen e plumbismit te punëtorët në industrinë e plumbit të bardhë. Që nga ajo kohë, disa hulumtime me kafshët kanë treguar se disa nga komponentat e qumështit siç është laktoza dhe yndyra, e rrisin absorbimin gastrointestinal të plumbit, ndërkaq disa komponente të tjera siç është kalciumi e zvogëlon, absorbimin e plumbit. Studimet Port Pirie nga Australia kanë raportuar vlera të ulëta te plumbit në gjak në mesin e grave që kanë konsumuar më pak se 500 mg kalcium nga qumështi për një ditë, krahasuar me ato të cilat kanë konsumuar sasi më të mëdha. Ky hulumtim paraqet edhe tentimet e para për të sqaruar ndikimin e konsumimit të qumështit në nivelin e plumbit në gjak. Mangësitë e këtij hulumtimi janë dokumentimi i një asociacioni në mes të konsumimit të qumështit dhe nivelit të plumbit në gjak, që sugjeron se mund të ketë intereaksione në mes të përbërësve biokimikë të qumështit, kur është në pyetje absorbimi i plumbit. Plumbi i absorbuar menjëherë shpërndahet në plazmën e gjakut, në sistemin nervor dhe indet e buta. Pastaj, më vonë. ai deponohet në eshtra dhe në dhëmbë; përafërsisht 75% deri 90% e plumbit të akumuluar në organizëm gjendet në eshtra dhe dhëmbë. Plumbi mund të qëndrojë në eshtra me dekada të tëra, por, pjsesërisht edhe mund të lirohet nga eshtrat dhe të rihyj në qarkullim të gjakut në rrethana të caktuara (gjatë shtatzënisë, gjatë kohës së laktacionit, gjatë frakturave, ose edhe në moshën e pleqërisë). Caqet më të ndjeshme të atakut të plumbit në organizëm janë: sistemi nervor, sistemi hematologjik, ai kardiovaskular dhe veshkët, por, nuk 7

mund të përjashtohen edhe sistemet e tjera, në të cilat plumbi mund të ndikojë për shkak të mënyrave të shumta të aktivitetit. Efektet janë të njëjta si në rastin e inhalimit, ashtu edhe të gëlltitjes (ToxFAQs: CABS, 2006). Fëmijët nën moshën gjashtëvjeçare janë posaçërisht të ndjeshëm ndaj efektit të dëmshëm të plumbit, sepse truri dhe sistemi nervor i tyre janë ne formim e sipër. Për këtë arsye, madje, edhe ekspozimi me doza shumë të ulëta ka efekt në zvogëlimin e IQ, shkakton paaftësi në të mësuar, zvogëlim koncentrimi, probleme në sjellje dhe dëmtim të veshkëve. Ekspozimi me doza të larta shkakton retardimin, komën, madje mund të vijë edhe deri te vdekja e fëmijës (www.nsc.org/library/facts/lead.htm). Një rritje e rrezikshmërisë nga abortet spontane, vdekja perinatale, ulja në peshë e të porsalindurit, janë shënuar gjatë disa studimeve epidemiologjike te të helmuarit me plumb, por nuk ka të dhëna se mund të ketë pasoja në fertlitetin e femrave. Megjithatë është vërejtur një reduktim i fertilitetit te meshkujt që i janë ekspozuar një kohë të gjatë ndotjes me plumb. Disa studiues kanë treguar se plumbi mund të shkaktojë ulje të përçueshmërisë nervore, përderisa disa të tjerë nuk kanë gjetur raporte të tilla, megjithëse efekte të çrregullimeve nervore janë gjetur, si pasojë e ekspozimit me plumb, të shkaktuara nga niveli i plumbit në gjak në sasi për 40 µg/dl. Ndërkaq, sasia e plumbit në gjak më shumë se 70 µg/dl ka rezultuar me dëmtime të tubulave renale. Te njeriu i rritur plumbi mund të shkaktojë ngritjen e shtypjes së gjakut, probleme në fertilitet, çrregullime nervore dhe muskulore të shoqëruara me dhembje, si dhe probleme me koncentrim dhe memorie. Ekspozimi me plumb mund të shkaktojë anemi, ndërkaq, gjatë ekspozimit me doza

8

të larta, plumbi mund të dëmtojë rëndë trurin dhe veshkët tek të rriturit, kurse te fëmijët mund të shkaktojë përfundimisht vdekjen. Hulumtimet e fundit kanë treguar se ekspozimi afatgjatë me doza të ulëta të plumbit te fëmijët mund të shkaktojë zvogëlimin e kapacitetit intelektual. Shenja më e qartë e helmimit me plumb është çrregullimi i sintezës së hemoglobinës.

QK 0.4% Mo

Largimi i plumbit: MPb-U, MPb-P Pb-P

Pb-P O

Hyrja përmes traktit respirator dhe gastrointestinal

Ekskretimi Urinë: Pb-U Qime: Pb-H etj.

Plasma 0,001% Orë

IB

ET

Pb-E

8%, Muaj

23%, Vite

EC 69 %, Dekada

Fig. 1 Ndërveprimi dinamik i plumbit të trupit dhe biomarkerëve të ekspozuar: QKqelizat e kuqe të gjakut, IB- indet e buta, E- eshtrat, ET- eshtrat trabekular, ECeshtrat kortikal

9

Në fig. 1 është paraqitur ekuilibrimi dinamik i plumbit në trupin e njeriut. Në gjak më shumë se 98% e plumbit është gjetur në eritrocite, dhe jetëgjatësia e tij në gjak dhe indet e tjera të buta është prej 28-36 ditë (Sakai, 2000). Diferenca e madhe e përqendrimit të plumbit në mes të plazmës dhe eritrociteve, ndoshta, do të mund të sqarohej me prezencën e proteinave me afinitet të lartë për plumb, që gjenden në brendi të qelizave të kuqe të gjakut. Proteina me afinitet të lartë për plumb, si duket, është hemoglobina, por, gjithashtu, rekomandohet që edhe D-AAL mund të jetë përgjegjëse për një përmasë të dukshme të plumbit në gjak (Bergdahl dhe bashkëp., 1997). Më vonë është konstatuar se plumbi nuk lidhet për hemoglobinën, por kryesisht, lidhet për D-AAL dhe kjo mund të mbështetet në një numër të fenomeneve të sqaruara nga hulumtimet e bëra gjatë helmimit me plumb: • Inhibimi i aktivitetit të D-AAL nga ana e plumbit i hulumtuar te individët e ekspozur me plumb është paraqitur si pasoj e lidhjes direkte të plumbit për proteina. • Lidhja e plumbit për proteina më pak të pasur se hemoglobina ofron sqarime të relacionit jolinear në mes të koncetrimit të plumbit në gjak dhe plazmë. Plumbi në plazmë si një qendër aktive e rezervuarit të plumbit në trup, ka një rol të rëndësishëm në metabolizmin e vet, edhe pse koncentrimi i tij është shumë i vogël. Sasia e plumbit në plazmë mund të shënojë ngritje të menjëhershme, për shkak të ekspozimit akut ose të bjer në mënyrë rapide me kalimin e kohës. Jetëgjatësia e tij në plazmë është shumë e shkurtë, ndoshta më pak se një orë (Sakai, 2000).

10

Një sasi e plumbit të absorbuar ekskretohet me urinë. Sasia e plumbit në urinë varet jo vetëm nga kushtet e ekspozimit, por edhe nga masa e ngarkesës së organizmit dhe funksionaliteti i veshkëve. Përqendrimi i plumbit në gjak është indeksi më i besueshëm i ekspozimit me plumb. Më tepër se 95 % e plumbit në gjak është e lidhur për eritrocite dhe duket të jetë në ekuilibrim dinamik me plumbin në plazmë. Plumbi në plazmë është më shumë difuzibil, se sa plumbi në eritrocite dhe shumë më i rëndësishëm sa u përket vlerësimit të efekteve toksike të plumbit meqë forma difuzibile shkakton një influencim të koncentrimit të plumbit në pjesët e tjera dhe prodhon efekte kritike në organe të ndryshme. Matjet e plumbit në gjak tregojnë për sasinë e plumbit që qarkullon nëpër sistemin e qarkullimit të gjakut, por nuk japin ndonjë informacion në lidhje me sasinë e plumbit të deponuar në inde të ndryshme. Sasia e plumbit në gjak zakonisht shprehet në njësi mg% dhe µg %. Këto janë nocione stenografike për 100 g, 100 ml, ose 1 dl. Me t’u ngritur sasia e plumbit në gjak mbi 40µg / 100g, rreziku për sëmundje rritet. Një pasqyrim i gjeneralizuar i plumbit në gjak është i përfshirë në fig. 2, si një pasqyrim i gjerë i procesit të degradimit të eritrociteve humane. Përgjithësisht, është e zakonshme që plumbi në gjak është i shpërndarë në mënyrë të çrregullt ne mes të eritrociteve dhe plazmës, apo serumit. Plazma dhe serumi dallojnë krejt pak në përmbajtje të plumbit rreth 1%, nga sasia e gjithmbarshme e plumbit në gjak, 99 % e Pb është e lidhur për eritrocite. Plumbi në eritrocitet e njeriut lidhet për hemoglobinë (85%), pjesërisht për Hb-A1 dhe Hb-A2 (Mushak, 2003).

11

Plasma Pb

Pb-QK t~120 d

Veshkët

Urinë Pb

0,8 %/d Mëlqia Shpretka Pb

Lirim Biliar

E.F.E. Pb Fig. 2. Dispozicioni i plumbit të eritrociteve me një ratë normale të qarkullimit të qelizave të ekspozuara dozave të ulëta dhe mesatare të plumbit, E.F.E.-ekskrecion fekal endogjen.

Hulumtimet e kohëve të fundit dhe observimi i sjelljes kinetike të Pb në gjak, megjithatë, kanë identifikuar mënyra tjera të lidhjes së plumbit të eritrociteve siq janë: rundiment citosolik i rrugës enzimatike të sintezës së hemit në qelizë, dehitrataza e acidit δ-aminolevoulinik dhe ndoshta për doza të larta të Pb, një proteinë Pb lidhës, që i gjason metalotioneve. Ky këndvështrim i ri i mënyrës së deponimit të plumbit në gjak, nëse has në konfirmim të gjerë, mund të ketë një numër implikimesh në pikëpamjet e gjertanishme për mënyrën e lidhjes së plumbit në populacionet e ndryshme, posaçërisht te ato popullata, te të cilat D- AAL

12

dhe proteinat e tjera eritropoetike janë nën ndikimin e polimorfizmit gjenetik. Anemia që rezulton nga prodhimi i reduktuar i hemoglobinës dhe shkurtimi i jetës së eritrociteve, është një indikator i ndjeshëm i ekspozimit me Pb dhe është konstatuar vetëm në raste të rënda të helmimit me plumb (Ma, 1996). Aktiviteti i D- AAL në eritrocite konsiderohet të jetë indikatori më i ndjeshëm i ekspozimit me plumb. Te fëmijët dhe të rriturit si dhe te disa specie të shpendëve, pragu i plumbit në gjak për inhibimin e aktivitetit të D-AAL është më pak se 0.10µ / ml (Hernberg, 1970; Pain, 1989). Në ekspozimin e plumbit, palca e eshtrave, sistemi nervor qendror dhe ai periferik, veshkët dhe sistemi i organeve të tretjes janë organe kritike. Koncentrimi kritik i plumbit në palcën e eshtrave mund te detektohet përmes matjes së shkallës së çrregullimit te biosintezës së hemit dhe metabolizmit të nukleotideve. Inhibimi i aktivitetit të enzimës, ose sasia e ndryshuar e produkteve të ndërmjetme të biosintezës dhe efektet e tjera negative në organe kritike mund të përdoren si efekte biomarkere (Sakai, 2000). Efektet kritike në palcën e eshtrave ndodhin kryesisht si pasojë e intereaksionit në mes të disa enzimave përgjegjëse për sintezën e hemit. Këto intereaksione mund të determinohen ndjeshëm me inhibimin e dehidratazës se acidit delta aminolevulinik dhe në ndryshimin e kocentrimit të disa metabolitëve (p. sh. AAL në urinë, gjak, ose në plazmë). D-AAL (porfobilinogjen sintetaza) është enzima e dytë në rrugën e sintezës së hemit, i cili katalizon kondenzimin e dy molekulave AAL për formimin e një molekule të porfo bilinogjenit. Aktiviteti i D-AAL në eritrocite në mënyrë rapide inhibohet nga ekspozimi i plumbit.

13

Determinimi i aktivitetit të D-AAL në eritrocite është një nga metodat më të përshtatshme për vlerësimin nga ekspozimi me plumb, për shkak se aktiviteti është tepër i ndjeshëm dhe specifik për përqendrim të plumbit në gjak (Sakai, 2000). Një nga efektet, e plumbit në sintezën e hemit po ashtu shumë mirë të studiuara, është interferenca e tij në hallkën e fundit të zinxhirit te sintezës (insertimi i hekurit në protoprofirinë që ndërmjetësohet nga enzima ferrohelatazë) e cila është e lokalizuar në matriksin e mitokondrieve. Të dhënat prezente sugjerojnë se ky efekt rezulton nga efekti inhibues i plumbit në transportin transmitokondrial të hekurit. Si rezultat, në mitokondrie vjen deri te mungesa e hekurit dhe, në vend se të prodhohet hemi në mënyrë sistematike si produkt final fiziologjik, do të kemi akumulim të madh të sasisë së prekursorit protoporfirinë (të cilit i mungon hekuri) që është i paaftë të kryejë funksionin esencial respirator. Akumulimi i protoprorfirinës zë vend në mitokondriet e të gjitha qelizave në trup; në prekursorët e eritrociteve, të cilat kanë një nevojë shtesë për sintezë të sasive të mëdha të hemoglobinës. Akumulimi është natyrisht më i madh. Ky akumulim i madh i protoprofirinës në qelizat e kuqe të gjakut mund të shfrytëzohet për diagnostifikimin e lehtë të helmimit me plumb (Piomelli, 1980). Në lidhje me ndjeshmërinë e enzimës D-AAL në plumb tregon edhe punimi i Hernberg dhe bashkëp., 1972. Autorët në fjalë treguan se dehidrataza e acidit δ aminolevulinik është tejet e ndjeshme në plumb dhe vërtetuan së kjo enzimë inaktivizohet nga plumbi pa ndonjë kufi të qartë. Kjo enzimë është aq e ndjeshme në plumb sa që aktiviteti i saj bie përgjysmë, në sasi të plumbit në gjak prej 15 µg/dl, dhe në një çerek, në sasi prej 30 µg/dl.

14

Inhibimi i enzimës D-AAL shpie në grumbullimin e substratit të saj δAAL, në plazmë dhe lëngje trupore, gjë që shkakton rritje të ekskrecionit të δ-AAL në urinë (Mushak, 2002). D-AAL është e pasur me grupe sulfhidrile prandaj tiolet janë më se të nevojshme për aktivitetin maksimal të enzimës. Për shkak të afinitetit të lartë në mes të grupeve sulfhidrile dhe joneve të metaleve, posaçërisht, metaleve të rënda, mund të pritet që metalet të lidhen për enzime në kushte të natyrshme. Ekziston një numër i madh i raporteve nga autorë të ndryshëm shpesh herë kontradiktore për nevojat e enzimës për metale. Disa autorë raportojnë bakrin si kofaktor të D-AAL (Iodice dhe bashkëp., 1958; Komai dhe Neiland, 1968; Evans, 1973 ), përderisa disa autorë të tjerë tregojnë se zinku është involvuar në aktivitetin e enzimës (Ozretic, M. dhe Ozretic, B. 1980). Te shpendët dhe te njeriu D-AAL është një metaloenzim homo-oktamer citosolik, me peshë molekulare përafërsisht 240kDa, që përmban zink (Warren dhe bashkë., 1998). Kristalografia e lidhjes së plumbit me DAAL ka treguar se pjesa më e madhe e plumbit pushton grupet sulfhidrile (-SH) të anës katalitike që më parë në gjendje të reduktuar, kanë qenë të zëna me Zn në formën aktive të enzimës. Përderisa plumbi është inhibitor reversibil jokonkurent i D-AAL, ai ihibon në mënyrë konkuruese në lidhje me zinkun nëse bëhet reduktimi i afinitietit të tij për substrat AAL (Simons, 1995; Sassa, 1999), duke e zhvendosur atë nga enzimi (Jaffe, 2001). Inhibimi reversibil, zakonisht, arrihet shpejt, meqenëse nuk ka reaksione kimike të involvuara, por është thjesht një intereaksion jokovalent (Tipton, 1996). Inhibimi i aktivitetit të D-AAL nga ana e plumbit ndodh për shkak të ndërrimeve në strukturën kuaternare të enzimës dhe obstrukcionit sterik

15

nga Pb2+, e cila është në mënyrë të kosiderueshme më e madhe se zhvendosja e vetë zinkut. Aktiviteti i D-AAL është përshkruar për herë të parë nga Shemin dhe bashkëp. (1954) ndërsa Gibson me bashkëp. (1955) përfituan enzimën në gjendje të pastër dhe e quajtën dehidrataza e acidit δ-aminolevulinik. Reduktimi i aktivitetit të D-AAL si rezultat i kontaminimit me plumb është raportuar edhe nga Koike (1959). Disa vite më vonë Bonsignore dhe bashkëp. (1965) vërtetuan zbulimin e tyre dhe elaboruan një metodë të pranueshme për determinimin rutinor të aktivitetit enzimatik (Hernberg, 2000). Hulumtimet epidemiologjike tregojnë se ekziston ndërlidhje në mes të ekspozimit me plumb prenatal dhe postnatal, në efektet e zhvillimit nervor te infantët (foshnjet) dhe fëmijët dhe rekomandojnë detrerminimin e Pb-së në gjak, si indeks të efektit të toksicitetit të plumbit. Efekti neurologjik shkakton ngecje në aftësinë e të kuptuarit dhe zvogëlimin e IQ-së te fëmijët. Në bazë të disa meta-analizave duket se rënia sinjifikante e IQ-së prej 1-3 pikë është e shoqëruar me ndërrimet e nivelit të plumbit në gjak (PbGj), prej 10-20 µg/dL (Needeleman dhe Gatsonis, 1990; Pocock dhe bashkëp., 1994; Schwartz, 1994). Përveç kësaj, është konstatuar një korrelacion në mes biomarkerëve të ekspozimit me plumb dhe rritjes së problemeve të sjelljes së nxënësve në klasë (ASTDR, 1999b). Lanpehar dhe bashkëp. (2000) gjatë testimit të 4853 fëmijëve dhe adoleshentëve në SHBA konstatuan korrelacion negativ në mes koncentrimit të plumbit në gjak dhe sukseseve në lëndën e aritmetikës dhe në të lexuar te fëmijët që kanë pasur vlerat e plumbit në gjak nën 5 µg/dL.

16

Te njeriu i rritur, zvogëlimi i shpejtësisë së përcjelljes së impulsit nervor ndodh në raste kur niveli i PbGj-së është prej 30 µg/dL; funksioni i nervave periferike duket se afektohet në raste të njëjta të nivelit të PbGj. Studimet, në raste të administrimit oral të plumbit te infantët dhe te fëmijët, në raste të ekspozimit prej periudhës së zhvillimit prenatal në të postnatal. Te shtazët, plumbi ka treguar se alternon me një numër sistemesh të neurotransmiterëve, përfshirë këtu: dopaminën, norepinefrinën, serotoninën dhe sistemin e acidit gama aminobutirik (ASTDR, 1999b). Plumbi interferon me sintezën e hemit, që rezulton me akumulimin e acidit aminolevulinik (AAL) në inde, si dhe ekskretim të shtuar të AALsë në urinë, rritje të zink-protoporfirinës në eritrocite(ZPP), zvogëlim të sasisë së hemoglobinës në gjak dhe anemi normocitare, në raste të ekspozimit me doza të larta. Shumica e hulumtimeve epidemiologjike tregojnë për ngritje të shtypjes së gjakut në raste të ngritjes së nivelit të PbGj-së. Hulumtimet me shtazë të ndryshme tregojnë për shtypje të ngritur të gjakut në raste të administrimit oral të plumbit. Në nivele të larta të ekspozimit është konstatuar se plumbi shkakton te njeriu lezione kardiake dhe abnormalitete elektrokardiografike. Nefropatia kronike te njeriu është e shoqëruar me ngritjen e nivelit të plumbit në gjak 40>100 µg/dL. Ekspozimi oral i shtazëve me plumb ka shkaktuar dëmtim të veshkëve; histopatologjia ka qenë e ngjashme me atë të vërejtur te njeriu dhe ka përfshirë trupthat inkluzivë intracelularë, mitokondrie të mbufatura dhe dëmtime të tumulave. Efekte të dëmshme janë vërejtur në testise dhe spermatozoide te njerëzit profesionalë, të cilët i janë ekspozuar ndotjes me plumb me vlera të plumbit në gjak prej 4-40 µg/dL, kurse të dhënat më të reja sugjerojnë se përqendrimi i PbGj<40 µg/dL, gjithashtu, mund të jetë i shoqëruar me 17

efekte të dëmshme morfologjike dhe me numër të ndryshëm të spermatozoideve (ASTDR, 1999b; Alexender dhe bashkëp., 1996). Sipas CDC (Center for Desease Control) vlerat e TTD-së(Target Organ Toxicity Dose) për Pb janë si vijon: • TOTD neuro = 10 µg/dL PbB • TOTD renal = 34 µg/dL PbB • TOTD cardio = 10 µg/dL PbB • TOTD hemato = 10 µg/dL PbB • TOTD testic = 40 µg/dL PbB

1.2

Efektet e plumbit në organizmat shtazorë

Eksperimentet me helmim kronik të plumbit te kafshët tregojnë një harmoni relativisht të dobët në lidhje me hulumtimin e ndryshimeve oksidative dhe aktivitetit enzimatik të qelizave të kuqe të gjakut në qarkullim (Hernberg dhe bashkëp. 1976). Eritrocitet e individëve të helmuar, megjithatë, tregojnë të jenë defektive në aspektin funksional dhe struktural me indikacione të shkurtimit të jetëgjatësisë, me ngritje të brishtësisë mekanike dhe me ndërrim në permeabilitetin e membranave. Këto defekte të eritrociteve janë si atribut i intereaksionit të plumbit dhe membranës së qelizave të kuqe të gjakut (Pasow dhe bashkëp. 1961). Për ta testuar këtë hipotezë, Cardona dhe Lessler në vitin 1974 hulumtuan ndërrimet hematologjike në minjtë e rinj, të ushqyer me ushqim që ka përmbajtur 1% të acetatit të plumbit. Aktiviteti i katalizës së membranave të qelizave të kuqe të gjakut, të fituara nga minjtë e intoksikuar, ishte më i ulët, krahasuar me minjtë e grupit kontroll pas 15 javësh dhe ky aktivitet ishte më i ulët krahasuar me kontrollin deri në fund të eksperimentit. Rezultatet e autorëve në fjalë mbështetën

18

hipotezën në lidhje me anomalitë funksionale të qelizave të kuqe të gjakut, të shkaktuara si pasojë e helmimit me plumb. Inhibimi i aktivitetit të D-AAL është bërë si një metodë standarde për diagnostifikim të intoksikacionit me plumb te njeriu, por shfrytëzohet edhe si biomarker në detektimin e ekspozimit me plumb te shtazët dhe te shpendët. Te shpendët, në sistem in vitro, plumbi është gjetur të jetë prej 10 – 1000 herë ihibitor potent në aktivitetin e D-AAL në krahasim me bakrin, kadmiumin, apo merkurin (Scheuhammer AM. 1987). Ihibimi i D-AAL është evident brenda 4 javësh pas gëlltitjes së sferës së plumbit; ihibimi është detektues së paku edhe pas tre muajsh të ndërprerjes së ekspozimit (Dieter dhe Finely, 1983). Edhe pse inhibimi i D-AAL shumë shpesh përdoret si biomarker kontaminimt të ambientit te shpendët, shumë pak dihet për nivelin aktivitetit bazal të D-AAL gjatë zhvillimit, posaçërisht te shpendët egra,ndonëse mosha është një nga faktorët që ka ndikim në aktivitetin enzimave. (Tanuhuanpaa dhe bashkëp. 1999)

i e e e

Pulat janë të ndjeshme ndaj intoksikimit me plumb dhe sasia prej 1.0 mg/ kg të plumbit në regjimin e ushqimit mund të shkaktojë depresion në rritje të pulës dhe reduktim të vijueshëm të D-AAL. Shenjat klinike të helmimit akut me plumb te pulat përfshijnë dobësim të muskujve, ataksinë, humbjen e oreksit të shoqëruar dukshëm me humbje të peshës trupore dhe, eventualisht, ndërprerje të prodhimtarisë së vezëve. Pulat e reja janë shumë më të ndjeshme se sa pulat e rritura. Intoksikimi me plumb, për një kohë të gjatë te pulat rezulton në degradimin e nervave motorike në kordën spinale dhe humbjen e aksoneve në nervat periferike të pamielinizuara. Pos kësaj edhe muskujt pësojnë atrofi dhe degjenerim të fibrave. Plumbi i gëlltitur nga ana e pulave depozitohet në eshtra, në inde të buta, në ve dhe rezulton në nivele të ngritura të plumbit në gjak. Koncentrimi i 19

plumbit në eshtra është më i lartë dhe shoqërohet gjithashtu me rritje të përqendrimit të plumbit në veshkë dhe mëlçi. Përqendrim më i ulët është konstatuar në muskuj skeletorë (Vengris dhe Mare, 1974) Vezët e akumulojnë plumbin në gëzhojë në të verdhët e vesë dhe në albumina (Trampel dhe bashkëp. 2003). Studimet e Stone dhe bashkp., 1976 treguan të dhëna të ngjashme sa i përket helmimit me plumb te shpendët. Autorët në fjalë bënë hulumtime në Shkurtëzën Japoneze (Japanese Quial), duke i mbajtur në dietë me plumb për 14 ditë. Ata konstatuan se konsumimi i 25 p.p.m. të plumbit nuk ka ndonjë efekt sinjifikant në peshën trupore, ose madhësinë e veshkëve, mushkërive etj. Vlera e hematokritit dhe hemoglobinës te të dy grupet nuk ndryshojnë në mënyrë sinjifikante, ndërkaq, diferencë sinjifikante në mes të dy grupeve të shpendëve atyre të trajtuara dhe kontrollit, është gjetur në aktivitetin e D-AAL të eritrociteve. Në këtë hulumtim vetëm 25 p.p.m. e plumbit në ushqim për 14 ditë e ka inhibuar aktivitetin e enzimës për 45%, në krahasim me atë të grupit kontroll. Pëllumbi laboratorik duket të jetë shumë më i ndjeshëm në toksicitet me plumb, krahasuar me speciet e tjera laboratorike, siç është miu. Ekpozimi oral i shpendëve të rritur përmes intubacionit gastrik me 25 mg Pb/kg/ peshën trupore në ditë, është parë të induktojë mortalitet në mes 18 dhe 35 ditë për dozë ditore. Në të kundërtën, ky nivel i dozës shkakton një toksicitet sistematik te minjtë e rritur (Grant dhe bashk., 1976). Niveli i plumbit në gjak te shpendët e ekspozuar në disa nivele të dozave të plumbit duket të jetë në mënyrë të konsiderueshme më i lartë se sa vlerat e cituara në literaturë për minjtë (Grant dhe bashkëp., 1976; EPA, 1977).

20

Gjaku është transportuesi kryesor i qarkullimit të plumbit prej anës nga është absorbuar e deri në indet pranuese te pëllumbi dhe te llojet e tjera (Anders dhe bashkëp., 1982). Lowell me bashkëpunëtor bënë një hulumtim me zogjtë këngëtarë. Ata krahasuan koncentrimin e plumbit te zogjtë e viseve rurale dhe atyre urbane. Koncentrimi i plumbit në zogjtë e zonës urbane është në shkallë sinjifikante më i lartë, në krahasim me përqendrimin e tij te individët e zonave rurale. Sasia absolute prezente te shpendët urbane është në mënyrë të konsiderueshme, më e ulët se sa niveli që konsiderohet si nivel me efekt toksik te gjitarët e vegjël dhe te njeriu. Koncentrimi më i lartë i plumbit është hasur në indet inaktive, si në eshtra dhe pupla. Autorët në fjalë konstatuan se kontaminimi i ambientit me plumb, aktualisht, nuk ka ndikim te populacionet e shpendëve këngëtarë në qytetet e madhësisë mesatare. Të dhënat e përqendrimit të plumbit në popullatat që jetojnë në qytete të mëdha duhet të determinohem për të vërtetuar nëse këto konkluzione vlejnë për të gjitha zonat urbane (Getz dhe bashkëp., 1977). Gjatë një hulumtimi, të bërë nga Gonzales dhe Tejodor (1992), janë studiuar efektet toksike të plumbit në aktivitetin e D-AAL të eritrociteve të gjakut te pëllumbi i egër (Columbia livia) në dy situata: në pëllumbat e trajtuar me acetate të plumbit në laborator dhe në pëllumbat e ekspozuar në kushte të ambientit të ndotur me plumb. Është konstatuar se përqendrimi i plumbit është më i ulët të pëllumbat e ambientit se sa ata laboratorikë, nuk është konstatuar ndonjë efekt sinjifikant në sasinë e hemoglobinës në të dy rastet dhe është shënuar një rënie e lehtë e vlerës së hematokritit po ashtu në të dy rastet.

21

Një gjë që vlen të theksohet është se gjatë këtij hulumtimi është konstatuar rënie e aktivitetit të D-AAL së gjakut te pëllumbat e trajtuar me acetat të plumbit në kushte laboratorike dhe atë me dallime gjinore. Te meshkujt është konstatuar inhibim i aktivitetit (50 %) pas marrjes së dozës së parë dhe 93%, në fund të tretmanit. Te femrat, po ashtu, paraqitet gjendje gati e njëjtë, me dallim që inhibimi i D-AAL është më i theksuar, krahasuar me gjininë mashkullore. Pas tretmanit të parë, inhibimi i D-AAL është për 60%, ndërkaq, në fund tretmanit të arrin në 98%. Kjo shkallë e lartë e inhibimit të aktivitetit të D-AAL në gjak konsiston në akumulimin e lartë të plumbit në gjak. Kjo lidhje konfirmon hipotezat e komunikuara më parë se D-AAL e gjakut te pëllumbat e egër është një indikator i ndjeshëm për ndotje të ambientit me plumb, meqenëse këto shpendë japin përgjigje inhibitore më shpejt, krahasuar me speciet e tjera (Ohi dhe bashkëp., 1974; Huton dhe Goodman, 1980).

22

1.3 Sinteza e hemit dhe faktorët që ndikojnë në të Hemi është komponim biologjik esencial për funksionimin e qelizave aerobe. Si grup porstetik i kombinuar me proteina të caktuara, luan një rol qendror në funksionet e ndryshme jetësore fiziologjike si: në lidhjen e oksigjenit dhe transportin e tij në organizëm (hemoglobina dhe mioglobina), transportin e elektroneve gjatë procesit të frymëmarrjes indore (citokromet a, a3, b1, c dhe c1), aktivizimin dhe dekompozimin e peroksidit të hidrogjenit (katlaza dhe peroksidaza) si dhe në funksione të tjera të oksido-reduktimit(citokromet P450 dhe b5).

CITOPLAZMA hemi 7 protoporfirina IX

sukcinil-CoA+glicina 1

δ - acidi aminolevulinic

6 protoporfirinogjeni IX 5 koproporfirinogjeni III

MITOKONDRIA

δ - acidi aminolevulinic 2 porfobilinogjeni

3

uroporfirinogjeni III

4

koproporfirinogjeni III

Fig. 3 Biosinteza e hemit: 1- sintetaza e AAL, 2- dehitrataza e AAL, 3porfobilinogjen deaminaza, 4- uroporfirinogjen dekarboksilaza, 5korpoporfirinogjen oksidaza, 6- protoporfirin oksidaza, 7- ferrohelataza.

Te njeriu i rritur me peshë mesatare trupore, hemoglobina gjendet në sasi përafërsisht prej 500-700 g (prej kësaj mase 3.8% i takon hemit). Afro 85 % e hemit sintetizohet në palcën e kuqe të eshtrave dhe e tërë kjo sasi e hemit shfrytëzohet për hemoglobinë, kurse pjesa e mbetur sintetizohet

23

përmes mëlçisë. Sinteza hepatike e hemit ndodh kur hemi nevojitet për sintezën e citokromit P450 (Sassa dhe Maines, 2001). Hemi sintetizohet nga një sërë etapash komplekse me përfshirje të enzimave në mitokondrie dhe në citosol të qelizës (Fig. 3) Reaksioni i parë në biosintezën e hemit fillon në mitokondrie dhe përfshin forminin e acidit aminolevulinik(AAL) me kondensimin e një molekule glicinë dhe një molekule sukcinil CoA. Reaksioni kryhet përmes enzimës sintetaza e acidit delta aminolevulinik(S-AAL). AAL e formuar në mitokondrie transportohet në citosol të qelizës. Dhe atje dy molekula të AAL, nën veprimin e dehidratazës së acidit delta aminolevulinik (D-AAL), transformohen në komponimin unazor të pirolit, porfobilinogjen (PBG monopirol). Katër molekula PBG polimerizohen për të formuar hidoroksimetilbilinën (HMB-tetrapirol), e cila me rrugë enzimatike konvertohet në tetrapirol ciklikuroporfirinogjen III (ose në mënyrë joenzimatike në një izomer, uroporfirinogjen I, i cili nuk bënë pjesë në produkte intermediere të sintezës së hemit). Nën ndikimin uroporfirinogjen dekarboksilazës bëhet dekarboksilimi i uroporfirinogjenit III dhe përfitohet koproporfirinogjeni III, që është një produkt i rëndësishëm intermediar në sintezën e hemit. Koproporfirinogjeni III transportohet në brendi të mitokondries, me ç’rast, me dekarboksilim të tij, fitohet protoprofirinogjeni IX, që është një produkt pa ngjyrë. Në mitokondrie protoprofirinogjeni konvertohet në protoprofirin IX, pëmes oksidazës së protoporfirinogjenit IX. Reaksioni i fundit në sintezën e hemit zhvillohet, po ashtu, në mitokondrie dhe përfshin insertimin e atomit të hekurit në sistemin unazor, duke formuar kështu hemin b. Enzima që e katalizon këtë reaksion është ferrohelataza (www.dentistry.leed.ac.uk /biochem/theme/heme-porphyrin.html).

24

Lloji më i përhapur i hemit është hemi b. Llojet e tjera të rëndësishme të hemit janë edhe hemi a dhe hemi c. Të metat e trashëguara dhe defektet e fituara të enzimave, që marrin pjesë në sintezën e hemit, shpënë deri te çrregullimet e biosintezës së hemit. Një numër i madh i faktorëve, siç është helmimi me metale, ekspozimi i ambientit me kemikale, marrja e barërave farmaceutike, inflamacioni, shoku nga temperatura, reaksioni nga stresi dhe hipoksia, kanë ndikim në ritmin e biosintezës së hemit (Fig. 4).

mosha

barnat

hemi

puberteti

steroidet

zhvillimi

shtatëzania

metalet

hypoxia biosinteza e hemit

shoku, streset

eritropoetina ushqimi

ushqimi

pesticidet

inflamacioni

kontraceptivët

karcionogjenët agjentët terapeutik

mungesa e brendshme enzimatike

kemikalet e ndryshme

Fig. 4 Faktorët të cilët ndikojnë në sintezën e hemit

Problemet klinike që kanë të bëjnë me sintezën e metabolizmit të hemit janë dy llojesh: • Çrregullime që rrjedhin si pasojë e defekteve të enzimave që marrin pjesë në sintezën e hemit, të njohura si porfiria dhe 25

shkaktojnë ngritje të produkteve të ndërmjetme të sintezës së hemit në serum dhe urinë. • Çrregullime të trashëguara në metabolizmin e bilirubinës që shpënë deri te hiperbilirubinemia. Për punën tonë hulumtuese interes të veçantë paraqesin çrregullimet e sintezës së hemit, që janë si pasoj e defekteve të enzimave të cilat mund të jenë të trashëguara ose të fituara nga veprimi i agjentëve të jashtëm. Katër enzime kryesore që marrin pjesë në sintezën e hemit të cilat janë cak i efekteve toksike të kemikaleve të ndryshme janë: dehidrataza e AAL (DAAL), uroporfirionogjen dekarboksilaza (UROD), protoprofirinogjen oksidaza (PPO) dhe ferohlataza (FeC). Inhibimi i këtyre enzimave rezulton në paraqitjen e profirineve mashtruese. D-AAL paraqet një nga enzimat më të ndjeshme që bën inhibimin e sintezës së hemit të shkaktuar nga substanca toksike, duke përfshirë këtu edhe plumbin. Sikurse D-AAL, edhe FeC (ferohlataza) është e ndjeshme në jone të metaleve të rënda (plumb). Inhibimi i D-AAL shkakton ngritjen e sasisë së AAL në gjak. Si dëmtim i sintezës së hemit rezulton në derepresionin e transkriptimit të gjenit për sintezë të AAL. Sasia e lartë e AAL në gjak, si pasojë e helmimit me plumb, mendohet se shkakton disa efekte neurologjike edhe pse plumbi mund të ketë efekte direkte në sistemin nervor. AAL është shumë toksik për trurin. Kjo mund të vijë nga fakti se AAL është me ndërtim pak a shumë të ngjashëm të neurotransmiterit GABA (acidi gama aminobutirik). Aq më tepër autoksidimi i AAL gjeneron lloje reaktive të oksigjenit (radikale të oksigjenit) (www.rpi.edu/dept/bcbp/molbiochem/MBweb/mb2/part1/heme.htm).

26

1.4 Mekanizmat e veprimit të plumbit dhe polimorfizmi gjenetik 1.4.1 Mekanizmat e veprimit të plumbit D-AAL e gjitarëve është përfituar në mënyrë homogjene nga speciet e ndryshme dhe është treguar të jetë një metaloenzim prej 280 kDa e përbërë prej tetë subnjësive identike dhe tetë atomeve të zinkut (Wu dhe bashkëp., 1974). Atomet e zinkut janë esenciale për aktivitetin enzimatik dhe helatimi me EDTA në mënyrë rapide e inaktivizon enzimin. Mendohet se katër atome të zinkut janë të nevojshme për të parandaluar oksidimin e grupeve sulfhidrile në anën aktive, ndërkaq katër atome të tjera janë të nevojshme për ta ruajtur stabilitetin e strukturës homoktamere të enzimit. Është e njohur se plumbi është inhibitor i aktivitetit të D-AAL; katjonet e plumbit i zhvendosin katjonet e zinkut në anën aktive të enzimës dhe ky inhibim është revesibil në kushte in vitro, me inkubim të zinkut dhe DTT (Wetmur dhe bashkëp., 1991). Zinku funksionon si kofaktor, ose si komponent struktural i më shumë se 200 enzimave, prandaj luan rol në një varg të gjerë të proceseve biologjike. Zinku është, po ashtu, një komponent struktural i shumë proteinave joenzimatike. Aktiviteti i enzimave të varura nga zinku, siç është fosfataza alkalike, anhidraza karbonike dhe timidin kinaza, zvogëlohet te minjtë nën kushtet e uljes së gjendjes së zinkut. Prandaj, absorbimi i reduktuar, ose largimi i zinkut nga indet, si rezultat i ekspozimit me plumb, mund të rezultojë në simptomet e deficiencës së zinkut. Për më shumë, zëvendësimi i zinkut me plumb te enzimat e varura nga zinku, ose te proteinat e tjera, mund të inhibojë funksionimin e tyre adekuat. Për shembull, dehidrataza e acidit δ-aminolevulinik është enzimë e varur nga zinku dhe inhibohet nga prezenca e plumbit. Kjo rënie e aktivitetit të 27

enzimës mund të jetë si pasojë e zëvedësimit të zinkut me plumb. Haegar dhe bashkëp. ( 1976 ) zbuluan se in vivo, inhibimi i indukur me plumb i D-AAL mund të rikthehet me shtimin e zinkut (Miller dhe bashkëp., 1990). Disa nga hulumtimet kryesisht janë fokusuar në efektet mbrojtëse të zinkut ndaj plumbit. Kështu Hasan dhe Seth (1981) raportuan se aktiviteti i D-AAL bie në mënyrë sinjifikante nga plumbi, por e njëjta gjë nuk ndodh me kombinimin plumb-zink, po ashtu Flora dhe bashkëp. (1982) vërtetoi se përdorimi i zinkut së bashku me plumbin e zvogëlon ihibimin e D-AAL në gjak të indukuar me ihibim nga plumbi (Piao dhe bashkëp., 2007). Hulumtimet e mëvonshme të autorëve të tjerë treguan, po ashtu, se ekspozimi me plumb ka ndikim në aktivitetin e ALA –D, duke bërë zhvendosjen e zinkut me plumb dhe, në këtë mënyrë, bën inhibimin e akativitetit katalitik të enzimës në fjalë. Porfogilinogjen sintetaza (PBGS) e gjitarëve është e njohur gjatë si target enzimë e helmimit me plumb. Është i njohur si Zn enzimë dhe si një enzimë në të cilën mbetjet e cisteinës në gjendje të reduktuar janë të rëndësishme për aktivitetin enzimatik. Në lidhje me këtë u zhvillua një hipotezë atraktive, e cila supozonte se lidhja katalitke esencilae e zinkut për këto mbetje të cisteinës dhe plumbi i inhibon proteinat, duke bërë zëvendësimin e këtij zinku. PBGS është e pasur me tetë molekula të zinkut për një homo oktamer; katër molekula të zinkut kanë lidhje josulfurike predominante (ZnA) dhe katër të tjera kanë lidhje sulfurike predominante (ZnB). Për aktivitetin e plotë të enzimës janë të nevojshme vetëm katër molekula të Zn për një homoktamer por aktiviteti i enzimës nuk do të rritet, edhe nëse janë prezente tetë molekula zink për një homooktamer.

28

Të dhënat preliminare, të fituara nga PBGS e njeriut, tregojnë se Pb mund të zhvendosë përafërsisht gjysmën e Zn të lidhur në enzimë. Dy pyetje që dalin nga struktura dhe mekanizmi i PBGS së njeriut janë se cilat nga këto dy tipe të Zn korrespondojnë me ato katër molekula të Zn, të cilat janë esenciale për aktivitetin e PBGS së gjitarëve dhe deri në ç’masë ndikojnë këto dy anë të Zn në inhibimin e plumbit në aktivitetin e enzimës. Jaffe dhe bashkëpunëtorë adresuan punën e tyre në funksionimin e ZnA dhe ZnB, duke shfrytëzuar mutagjenezën për të ndarë secilën nga këto dy anët, për të krijuar mutantë të quajtur minus ZnA dhe minus ZnB. Përgatitja e mutantëve minus ZnA dhe minus ZnB mundësoi determinimin, nëse këto anë të Zn kanë lidhje me inhibimin e plumbit. Autorët në fjalë krahasuan aftësinë e plumbit për inhibimin e aktivitetit në tipin e egër të PBGS së njeriut, minus ZnA dhe minus ZnB, duke shfrytëzuar prova të ndryshme. Studimi mutagjenik tregoi se ZnB dhe lidhjet e tij kanë rëndësi katalitike, përderisa ZnA dhe lidhjet e tij janë të parëndësishme për sa i përket inhibimit me plumb. Kjo përcakton karakteristikat biokimike dhe konfirmon këtë si një Zn anë të posaçme katalitke. Plumbi, i lidhur për pjesën analoge të anës ZnB, është treguar të jetë ana e inhibimit të tij (Jaffe dhe bashkëp., 2001). Edhe pse mekanizmi i sintezës së D-AAL është i ngjashëm në qelizat prokariote dhe ato eukariote, kërkesat për jone të metaleve janë të ndryshme, kështu që enzima e izoluar nga bakteria fotosintetike Rhodopseudomonas capsulata nuk ka nevojë për jone të metaleve, ndërkaq Rhodopseudomonas spheroides i nevojiten jonet e kaliumit për aktivizim. Në lidhje me këtë Bevan dhe bashkëp. (1980) bënë një hulumtim, gjatë të cilit provuan ta bëjnë aktivizimin e D-AAL me jone të metaleve të 29

tjera në vend të joneve të zinkut, siç janë jonet e argjendit, aluminit, kalciumit, kadmiumit, kobaltit, magnezit dhe manganit. Rezultatet e kurbës së aktivitetit të enzimit me kadmium kanë treguar aktivitet maksimal me shtimin e 4 g atome të kadmiumit. Maksimumi i aktivitetit, në prani të kadmiumit ishte për 10 deri 15% më i lartë se sa me zink. Lidhja e kadmiumit për enzimë ishte e varur nga prania e grupeve sulfhidrile të enzimit (Bevan dhe bashkëp., 1980). 1.4.2 Polimorfizmi gjenetik Kohëve të fundit vëmendja është fokusuar në kuptimin e faktorëve gjenetikë, përmes të cilëve mund të shpjegohen dallimet në siptomet ndërmjet individëve, të cilët kanë shkallë të njëjtë të helmimit me plumb. Identifikimi i gjeneve të tilla mund të ndihmojë në supozimin e sqarimit të variacioneve në marrëdhëniet ndërmjet markerëve biologjikë të plumbit dhe masës së disfunksionit të organeve. Në vitin 1981, Battistuzzi dhe bashkëp. treguan se proteina e D-AAL-së humane është enzimë polimorfe, për shkak të transversionit në G – C të nukleotive në pozitën 177, në regjionin e kodit që rezulton në zëvendësimin e amionacidit lizinë me asparginë. Edhe pse nuk është vërejtur dallim në aktivitetin e eritrociteve D-AAL 1, D-AAL 2, D-AAL 1-2 dhe D-AAL 2-2 Bergdahl dhe bashkëp. (1997) raportuan se subnjësitë e D-AAL 2 lidhin shumë më fort plumbin se sa e bëjnë këtë subnjësitë e D-AAL 1 në kushte in vitro. Studimet epidemiologjike sugjerojnë se individët me gjenotip D-AAL 12 ose me D-AAL 2-2, në mesin e punëtorëve të helmuar me plumb dhe fëmijëve të ekspozuar në kushte të ambientit, kanë nivel në shkallë sinjifikante më të lartë të plumbit në gjak krahasuar me individët me gjenotip D-AAL 1. Ky konkludim sugjeron se polipeptid D-AAL 2 e

30

lidh plumbin më shumë dhe në mënyrë efektive, krahasuar me atë të DAAL 1. Gjeni i D-AAL është i lokalizuar në kromozomin 9q34 dhe është përafërsisht 16 kilobaza i gjatë. Ky gjen kodon enzimën D-AAL që ndryshe njihet edhe si profobilinogjen sintetazë. Një nga efektet primare të plumbit është hemotoksiciteti, përkatësisht, inhibimi i sintezës së hemit. Plumbi inhibon tri enzime të rrugës biosintetike të hemit, D-AAL, koporfirinogjen oksidazën dhe ferohelatazën, por me efekt me të thellë në D-AAL. Shkalla e inhibimit të D-AAL të eritrociteve shfrytëzohet si tregues për të diagnostifikuar shkallën e helmimit me plumb. Në nivelin molekular plumbi bën zëvendësimin e joneve të zinkut në anën ku lidhet metali, duke shkaktuar kështu ndryshime në strukturën kuaternare të enzimës. Studimet e mëhershme, të orientuara në polimorfizmin e D-AAL dhe helmimit me plumb, janë fokusuar në nivelin e plumbit në gjak, në varësi nga gjenotipi i populacioneve me një shkallë relativisht të lartë të ekspozimit me plumb. Ziemsen dhe bashkëp., (1986) është i pari që e përshkroi diferencën e nivelit të plumbit në gjak në bazë të gjenotipit. Ata vërejtën se punëtorët e ekspozuar me plumb, që posedojnë gjenotipin D-AAL 1-2, kanë nivel më të lartë të plumbit, krahasuar me ata që posedojnë gjenotip homozigot D-AAL 1-1 dhe ata D-AAL 2-2. Inhibimi i ALA- D në eritrocite i shkaktuar me plumb mund të riaktivizohet plotësisht me nxehje të hemolizatit në 60°C për pesë minuta, ashtu siç është paraqitur në disa punime. Optimumi i pH për veprimin e D-AAL te punëtorët e ekspozuar me plumb është pothuaj krejtësisht tjetër prej personave normalë dhe ai lëviz në vlera më të ulëta se normalja (Nikkanen dhe bashkëp., 1972; Tomokuni, 1975).

31

Tomokuni hulumtoi ndërvarësinë ndërmjet kthimit të aktivitetit dhe ndërrimit të aktivitetit maksimal pas trajtimit të hemolizatit me temperaturë. Në mostrat e gjakut, të marra nga dy grupet, nga punëtorët e ekspozuar me plumb dhe nga ata normalë, D-AAL e eritrociteve të tyre është aktivizuar pas nxehjes në 60 °C për pesë minuta. Megjithatë, shkalla e aktivitetit të D-AAL ishte në mënyrë të jashtëzakonshme e dallueshme te personat e ekspozuar, krahasuar me ata normalë. Aktiviteti i ngritur i DAAL bie në mënyrë rapide me kalimin e kohës gjatë nxehjes. Kur hemolizati është ngrohur në 40 °C, aktiviteti i D-AAL së eritrociteve me plumb është ngritur me kalimin e kohës, ndërkaq, aktiviteti i D-AAL te eritrocitet normale mbetet gati në nivelin fillestar të aktivitetit. Rezultatet treguan se enzima e fituar nga personat e ekspozuar me plumb është shumë më stabile ndaj ngritjes së temperaturës se sa ajo e fituar nga personat normalë (të pa ekspozuar me plumb) e trajtuar në temperaturë prej 60 °C për 30 minuta.

32

2

QËLLIMI I HULUMTIMIT

Qëllimi i këtij hulumtimi është konstatimi i dozave eventuale stimuluese dhe kritike inhibuese të plumbit në aktivitetin e enzimës dehidrataza e acidit δ- aminolevulinik (DAA-L) në gjakun human dhe në gjakun e pulës (Hybro hisex), si dhe ndikimi i temperaturave të larta në riaktivizimin e aktivitet të enzimës D-AAL. Konstatimi i këtyre dozave do të ndihmonte në determinimin e dozës maksimale të lejueshme të nivelit të plumbit në gjak, e cila nuk do të kishte pasoja për shëndetin e popullatës humane, sidomos të fëmijëve, si kategori që është më e ndjeshme ndaj helmimit me plumb. Riaktivizimi i aktivitetit të enzimës të inhibuar në gjakun human dhe në gjakun e shpendëve do të kontribuonte në ndriçimin e dallimit të efektit inhibues të plumbit në D-AAL të eritrociteve humane (pa bërthamë) dhe eritrociteve të shpendëve (eritrociteve bërthamore). Në saje të kësaj do të rekomandohej përdorimi ose mospërdorimi i aktivitetit të enzimës D-AAL në gjakun human dhe gjakun e shpendëve, si bioindikator ndaj ekspozimit (intoksikimit subklinik) me plumb në mjedise urbane, zona industriale dhe ambiente të punës (ekspozim profesional).

2.1

Pragu i toksicitetit të plumbit

Zakonisht, fëmijët pas lindjes dhe në vitet e para të jetës janë më të ndjeshëm ndaj veprimit të dozave të vogla të plumbit. Përcaktimi i dozës minimale subklinike të plumbit, e cila nuk shkakton efekte negative në organizëm, është problem i diskutueshëm që kërkon studime të mëtutjeshme.

33

Duke përdorur nivelin e plumbit në gjakun venoz, në vitin 1960, niveli më i lartë i pranueshëm për fëmijët ishte 60 µg/ dl, nivel në të cilin helmimi me plumb ka qenë i shoqëruar me simptome të dukshme fizike. Mirëpo, me konstatimin se nivelet më të ulëta të plumbit në gjak, të cilat nuk japin apo shkaktojnë simptome klinike, gjithashtu, shkaktojnë dëmtimin e trurit (Lin- Fu, 1972), niveli limitues është zvogëluar në 40 µg / dl në vitin 1970. Meqenëse hulumtimet shkencore kanë demonstruar se nivelet e ulëta të përqendrimit të plumbit në gjak shkaktojnë, gjithashtu, lëndim të trurit te fëmijët, limiti maksimal i nivelit të plumbit të “pranuar“ në gjak është zbritur. Kështu, në vitin 1975 ai është zbritur në 30 µg / dl, në vitin 1985 në 25 µg / dl dhe, më në fund, në vitin 1991 ai është zbritur në 10 µg /dl (Pueschel dhe bashkëp., 1966). Disa defekte të plumbit ndodhin në disa koncentrime që janë më të vogla se sa limiti apo pragu klinik. Kështu p.sh., plumbi e afekton kalmodulinën (Ferguson dhe bashkëp., 1999) dhe sinaptotagminën (Bouton dhe bashkëp., 2001) edhe në koncentrime nanomolare dhe pikomolare (PKC) (Bressler dhe bashkëp., 1999). Kështu, në kuptim të efekteve negative në funksionin e trurit, mund të thuhet se nuk ka nivel ‘të sigurt”. Korelacion negativ është konstatuar midis koncentrimit të plumbit në gjak dhe suksesit në matematikë dhe leximit te fëmijët që kanë përmbajtur koncemtrimin e plumbit në gjak më të ulët se 5.0 µg / dl (Lanphear dhe bashkëp., 2000). Në SHBA, niveli i tanishëm prej 10 µg / dl i konsideruar si i papranueshëm, vlerësohet se është shumë i lartë. Literatura bashkëkohore tregon se niveli minimal i plumbit në gjak ende nuk është identifikuar; ka argumente që e arsyetojnë propozimin që ky përqendrim duhet të jetë më i vogël se 10 µg / dl.

34

Efekti i menjëhershëm i inhibimit të aktivitetit të enzimit dehidrataza e acidit δ- aminolevulinik (D-AAL) në gjak, në raste të ekspozimit me plumb, shkakton ngritjen e acidit δ- aminolevolinik (AAL) në plazmë (AAL-P) dhe në gjak (AAL- GJ) që ka për pasojë rritjen e ekskrecionit urinar të tij (AAL-U).

35

3

MATERIALI DHE METODAT

3.1

Materiali

Hulumtimet për efektin e dozave të ulëta dhe të larta të plumbit ne aktivitetin e enzimës D-AAL si dhe ndikimin e temperaturave të larta në rikthimin e aktivitetit enzimatik janë bërë me gjakun e dy kategorive të ndryshme të organizmave. Në rastin e parë është përdorur gjaku i njeriut. Gjatë hulumtimit, të gjitha eksperimentet janë bërë me gjakun e vetëm të një individi dhe, në këtë rast jemi munduar të gjejmë një individ të shëndoshë i cili nuk i është ekspozuar ndotjes me plumb dhe që nuk ka konsumuar duhan dhe alkool, me qëllim të shmangies së kontaminimit të gjakut me plumb. Në rastin e dytë është përdorur gjaku i pulave vojse (Hybro hisex). Në këtë rast janë përdorur pula që janë rritur në fermat profesionale dhe që janë ushqyer me ushqim komercial adekuat për llojin. Duhet theksuar se gjatë një serie të eksperimentit janë përdorur disa individë për një eksperiment. 3.1.1

Marrja e gjakut dhe trajtimi i tij me plumb

Paraprakisht është caktuar sasia e plumbit në gjak te të dy kategoritë e organizmave e mandej është marrë gjaku për hulumtim. Meqenëse është punuar me përqendrime të ndryshme të plumbit, është dashur që për të dy kategoritë e organizmave të përgatiten seri me nga 18 epruveta të errësuara me folie alumini dhe të heparinizuara me nga 0,02 ml heparin / ml gjak.

Menjëherë pas marrjes së gjakut është caktuar vlera e hematokritit e pastaj është bërë trajtimi i gjakut me plumb në përqendrime të ndryshme prej 3-10 në çdo njësi dhe prej20-100 në çdo dhjetë njësi. Për trajtimin e gjakut me plumb së pari është dashur të përgatitet tretja bazë, që ka qenë tretje 1% e acetatit të plumbit e mandej është bërë hollimi i tretësirës dy herë. Herën e parë është marrë 1 mililitër tretësirë bazë dhe 9 mililitra ujë i redestiluar dhe janë përzier mirë, mandej, herën e dytë është marrë 1 mililitër tretje prej enës ku është bërë hollimi paraprak dhe i është shtuar përsëri 9 mililitra ujë i redestiluar , dhe, me këtë tretje të holluar dy herë është trajtuar gjaku. Varësisht nga përqendrimi i dëshiruar i plumbit në gjak është shtuar solucioni. Pas trajtimit të gjakut me plumb, epruvetat janë mbyllur me parafilm dhe janë vendosur ne frigorifer në temperatura të ulëta, ku kanë qëndruar për disa ditë me radhë ( deri në ditën e analizave laboratorike).

3.2 3.2.1

Metodat Analiza e hematorkritit

Vlera e hematokritit është përcaktuar me metodë të zakonshme (mikrohematokrit) sipas Škerovič – Mijuškovič (1983). Gjaku i nxjerrë është bartur në kivetë , në të cilën paraprakisht është shtuar 0,02ml heparinë / ml gjak. Për caktimin e vlerës së hematokritit përdoren gypat kapilarë specialë që mbushen me gjak deri në nivelin e caktuar, përafërsisht 70% e gjatësisë

37

së gypit. Ana e kundërt (ana kah nuk është marrë gjaku) mbyllet me parafinë speciale – mbyllet lehtë dhe mirë. Kapilarët e përgatitur në këtë mënyrë duhet vendosur në centrifugë ashtu që skaji i hapur i tyre të jetë vendosur në drejtim të qendrës së centrifugës për mikrohematokrit. Pastaj kapaku duhet mbyllur dhe mostrat të centrifugohen 5 minuta në 12 000 rrot/min. Mbas centrifugimit gypat kapilarë vihen në lexues dhe lexohen vlerat e hematokritit të shprehura në përqindje. 3.2.2

Analiza e plumbit në gjak

Përcaktimi i përqendrimit të plumbit në gjak është bërë me teknikën e spektrofotometrisë së absorbcionit atomic (SAA) e njohur si teknika me flakë sipas metodës së Miličit (Milič, 1985). Gjaku është mineralizuar me acid nitrik të përqendruar dhe pas mineralizimit dhe shtimit të acidit klorhidrik të zbutur, plumbi ka kaluar në klorur të plumbit. Tek njeriu gjaku është marrë nga venat ndërkaq tek shpezët gjaku është marrë direkt nga zemra me anë të punktimit. Pasi është marrë gjaku, ai është pipetuar në gotën Erlenmajer, me grykë të gjerë në vëllim prej 100 ml, dhe është mineralizuar në banjon ranore me shtim të acidit nitrik të përqendruar (tri herë nga 5.0 ml deri sa është shfaqur shkuma). Pastaj , po në këtë gotë janë shtuar 5.0 ml HCl, 6 N dhe tretësira është përzier mirë. Pas kësaj , janë shtuar 10 ml etiletër (me shtimin e etërit, emulzioni tretet) dhe përmbajtja prej gotës është bartur në hinkën për ndarje. Paraprakisht përmbajta është përzier mirë dhe është lënë të qëndroj në mënyrë që të ndahen shtresat. Shtresa e poshtme acido- ujore është bartur prapë në gotën e mëparshme dhe është tharë në banjon ranore gati tërësisht. Mbetja e gotës është tretur me pak ujë të ridesituluar (H2O – Re) deri në 2.5 ml. 38

Tretja është përthithur direkt në absorberin atomik (UNICAM 929) dhe është lexuar absorbcioni në gjatësinë valore prej 283,3 nm. Krahas çdo serie, janë përgatitur nga katër prova të verbëta. 3.2.3 Analizat e aktivitetit të enzimës dehidrataza e acidit δaminolevulinik (D- AAL) në gjak Aktiviteti i enzimës D-AAL (EC 4. 2. 1. 24) në gjak është përcaktuar me metodën e standardizuar evropiane (Berlin dhe Schaller, 1974). Mostrat e gjakut te njeriu janë marrë nga vena ndërsa tek pulat gjaku është marrë direkt nga zemra. Gjaku është marrë me shiring të heparinizuar dhe mandej është bart në epruvetë për centrifugim, e cila paraprakisht është errësuar me folje alumini dhe ka përmbajtur 0,02 ml heparinë / ml gjak. Analiza është bërë në këtë mënyrë : në tri epruveta centrifugimi me nga 2,6 ml unë të dejonizuar, janë shtuar nga 0,4 ml gjak. Gjaku është përzier mirë e pastaj epruvetat janë termostatuar në banjon ujore për 10 minuta në temperaturë prej 37 °C. Njëra prej tri epruvetave ka shërbyer si provë e verbër, kurse dy epruvetat e tjera si mostra paralele për përcaktimin e aktivitet të enzimës D-AAL. Në epruvetën provë e verbët janë shtuar 2,0 ml të tretjes 10 % të acidit treklor acetik (TCA), me përmbajtje 0,1 M HgCl2 (tretja 10% e TCA: 50 g CCl3COO është tretur dhe mbushur me 500 ml H2O-Re; tretja HgCl2CC3lCOOH: 6,75 g HgCl2 është tretur dhe mbushur me 500 ml të tretjes 10% TCA) dhe është përzier mirë. Në të tri epruvetat janë shtuar nga 2ml të subsltratit 0,01 M të acidit aminolevuliniktë përgatitur në puferin fosfat (pH = 6,40 ± 0,01) dhe janë përzier mirë.

39

Të tri epruvetat janë termostatuar në banjon ujore në temperaturë 37°C ± 0,2°C në kohë 60 minuta. Koha e inkubimit është llogaritur nga momenti i shtimit të substratit të acidit aminolevulinik (AAL). Pas 60 minutash të inkubimit, në të dy epruvetat paralele të dedikuar për përcaktimin e aktivitet të D-AAL, janë shtuar nga 2 ml tretje 10% të TCA me përmbajtje 0,1 M Hg Cl2 dhe janë përzier mirë. Pastaj të tri epruvetat janë centrifuguar 10 minuta me nga 3000 rrot/min.. Pas centrifugimit, nga çdo epruvetë janë marrë nga 2,0 ml supernatant të pastër dhe janë bartur në tri epruveta të tjera; në secilën prej tyre janë shtuar nga 2,0 ml reagens të freskët të Ehrlich-ut. Pas 10 minutave është lexuar absorbcioni në krahasim më H2O-Re për secilën epruvetë veçmas në spektrofotometer në gjatësi valor 555 nm. Aktiviteti i enzimës D-AAL është shprehur për litër të eritrociteve sipas barazimit :

U / LE =

A555 e korrigjuar =

A555 e korrigjuar x 100 x 2 x 35 % Hct x 60 x 0,062

A555 most. paral. I+ A555 most. paral. II A555 e provës së verbër 2

2 = faktori i konverzionit 35 = faktori i zbutjes 60 = koha e inkubimit 0,062 = absorbcioni Formula përfundimtare e llogaritjes :

D − AAL (U / LE ) =

A555 e korrigjuar x 1881,7 % Hct

40

Preciziteti i metodës është bërë me përcaktimin e koeficientit të variacionit (Cv) me matjen e aktivitetit të D-AAL të mostrave paralele të të njëjtit gjak: X = 34.3 (U/LE), SD = 0.75 (U/LE), Cv = 2,18 % . 3.3.4

Përpunimi statistikor i të dhënave

Rezultatet e këtij punimi janë përpunuar edhe në mënyrë statistikore dhe janë paraqitur si vlera mesatare (x) dhe ± devijim standard (Sd). Përpunimi statistikor i të dhënave është realizuar më kompjuter duke përdorur programet për përpunim statistikor të të dhënave SigmaStat.

41

4 REZULTATET 4.1. Analiza e aktivitetit të enzimës dehidrataza e acidit δaminolevulinik D-AAL (E.C. 4.2.1.24) në gjakun human Rezultatet e hulumtimit të serisë së parë të eksperimenteve (eksperimenti I) që kanë të bëjnë me efektin eventual të dozave stimuluese dhe atyre kritike inhibuese të plumbit si dhe ndikimin e temperaturave të larta në rikthimin e aktivitetit të enzimës D-AAL (E.C. 4.2.1.24) (42°C, 50°C dhe 60°C ) në hemolizatin human janë dhënë në tabelat 1, 2, 3, 4 dhe 5 dhe figurat 5, 6, 7, 8, 9 dhe 10. Në tabelën 1 dhe grafikonet 5, 6, 7dhe 8 shihet se aktiviteti i enzimës DAAL është inhibuar linearisht me shtimin e përqendrimit të plumbit në hemolizat nga vlera 2-10µg%. Trendi i njëjtë i inhibimit është konstatuar në të gjitha temperaturat (37°C, 42°C, 50°C dhe 60°C). Nga kjo është konstatuar rënie progresive e aktivitetit të D-AAL si dhe korrelacion negativ në mes të përqendrimit të plumbit (2-10µg%) dhe aktivitetit të enzimës D-AAL, në të gjitha temperaturat (37 °C r= -0.756; 42 °C r= -0.688; 50 °C r= -0.440; 60 °C r= -0.279) në hemolizatin e gjakut human. Gjithashtu, është konstatuar (tabela 1) rikthim në shkallë sinjifikante e aktivitetit të enzimës D-AAL në temperaturat (42°C, 50°C dhe 60°C/60 min), në krahasim me temperaturën 37°C për çdo përqendrim të vlerave të plumbit(2-10µg%). Në figurën 9 shihet se temperaturat 50 dhe 60 °C kanë treguar aktivitet më të lartë enzimatik krahasuar me temperaturën 37 dhe 42°C. Për dallim nga temperatura 60°C, aktiviteti i enzimës në temperaturë 50°C ka qenë më stabil.

42

Tabela 1. Efekti inhibues i plumbit (2-10 µg%) dhe ndikimi i temperaturave të ndryshme (37, 42, 50 dhe 60 °C/60min) në rikthimin e aktivitetit të enzimës D-AAL në gjakun human (eksperimenti I)

2%

3%

4%

5%

6%

7%

8%

9%

10%

37

64±1.7

68±2.2

56±2.5

55±1.7

44±1.1

46±1.7

37±8.0

44±1.3

52±1.0

42

85±4.6

83 ±5.2

78±2.1

64±4.7

58±10.7

55±3.2

59±2.1

65±1.0

69±1 .4

50

99±4.4

101±2.1

104±2.9

112±3.4

103±2.7

102±4.6

98±5.2

98±2.1

94±1.6

60

104±1.0

73±14.6

98±1.4

106±0.9

100±3.3

77±8.7

88±13.3

76±1.7

94±3.3

Sinjifikanca vertikale, P≤

Sinjifikanca horizontale, P≤

Pb (µg%) T (°C)

2:3 37<0.007 60<0.008

37:42 37:60 <0.001 37:50 <0.08

37:42 37:50 <0.001

2:4

2:5 37 <0.001

2:6

42<0.001 50<0.001 60<0.015

37 <0.001

42<0.012 60 <0.001

37:42 37:50 37:60 <0.001

37:42 <0.003 37:50 <0.008 37:60 <0.001

37 <0.001

42<0.001

37:50 <0.001 37:60 <0.008

2:7

2:8

2:9

2:10

37 <0.001

37 <0.001

37 <0.001

37<0.001

42<0.001

42<0.001

42<0.001

60<0.08

60<0.08

60 <0.001

42<0.001 60<0.001

37:42 37:50 <0.001 37:60 <0.008

37:42 37:50 37:60 <0.001

37:42 <0.001 37:50 37:60 <0.008

Vërejtje: Rezultatet janë shprehur si vlera mesatare aritmetikore X dhe devijim standard Ds±.

43

37:42 37:50 37:60 <0.001

Gjaku human

80

D-AAL U/LE

70 60

r = - 0.765

50 40 30 20 10 0 2

3

4

5

6

7

8

9

10

Perqindja e plumbit (%) (µg%) Përqendrimi i plumbit në hemolizat Fig. 5 Korrelacioni ndërmjet aktivitetit të enzimës D-AAL dhe përqendrimit të plumbit (2-10 µg %), për temperaturën 37 °C

Gjaku human

105

D-AAL U/LE

90 75

r = - 0.688

60 45 30 15 0 2

3

4

5 6 7 8 (%) (µg%) PërqendrimiPerqindja i plumbit enëplumbit hemolizat

9

10

Fig. 6 Korrelacioni ndërmjet aktivitetit të enzimës D-AAL dhe përqendrimit të plumbit (2-10 µg %), për temperaturën 42 °C

44

Gjaku human

120

D-AAL U/LE

100 r = - 0.440

80 60 40 20 0 2

3

4

5

6

7

8

9

10

Perqindja e plumbit (%) (µg%) Përqendrimi i plumbit në hemolizat Fig. 7 Korrelacioni ndërmjet aktivitetit të enzimës D-AAL dhe përqendrimit të plumbit (2-10 µg %), për temperaturën 50 °C

Gjaku human

120

D-AAL U/LE

100

r = - 0.279

80 60 40 20 0 2

3

4

5 6 7 8 Perqindja plumbit (%) (µg%) Përqendrimi i plumbitenë hemolizat

9

Fig. 8 Korrelacioni ndërmjet aktivitetit të enzimës D-AAL dhe përqendrimit të plumbit (2-10 µg %), për temperaturën 60 °C

45

10

Gjaku human 120 100 r = - 0.440

D-AAL U/LE

r = - 0.279

80 r = - 0.688

60 40

Temperatura 37 °C

20

Temperatura 42 °C Temperatura 50 °C

r = - 0.765

Temperatura 60 °C

0 2

3

4

5

6

7

8

9

10

Perqëndrimi i plumbit në hemolizat (µg %)

Fig. 9 Korrelacioni ndërmjet aktivitetit të enzimës D-AAL dhe përqendrimit të plumbit (2-10 µg %), për temperatura të ndryshme

46

Tabela 2. Rritja, përkatësisht zvogëlimi i aktiviteit të enzimës D-AAL(shprehur në %) në gjakun human, për temperatura të ndryshme dhe koncentrim të plumbit 2-10 µg %, krahasuar me temperaturën 37 °C. Pbµg%

Temperatura °C

2

3

4

5

6

7

8

9

10

42

33 (0.3)

22 (0.2)

38 (0.4)

17 (0.2)

30 (0.3)

19 (0.2)

61 (0.6)

46 (0.5)

33 (0.3)

50

54 (0.5)

48 (0.5)

83 (0.8)

103 (1)

130 (1.3)

119 (1.2)

165 (1.7)

122 (1.2)

82 (0.8)

60

62 (0.6)

7 (0.07)

73 (0.7)

91 (0.9)

124 (1.2)

66 (0.7)

138 (1.4)

73 (0.7)

81 (0.8)

Tabela 3. Rikthimi (restaurimi) i aktivitetit të enzimës D-AAL, i shprehur në % (i jo i aktivizuar A555 x 100 % ), në gjakun human, për temperatura të definuar si i akivizuar A555 ndryshme dhe përqendrime të plumbit 2-10 µg %, krahasuar me temperaturën 37 °C Pbµg%

2

3

4

5

6

7

8

9

10

42

74.7

81.6

72.3

85.4

76.6

83.8

62.0

68.2

74.8

50

64.6

67.3

54.5

49.2

43.5

45.5

37.6

44.9

54.9

60

61.4

93.9

57.7

52.2

44.6

60.2

41.9

57.7

55.2

T (°C)

Efekti i dozave të larta të plumbit prej 10 µg% deri 50 µg% në gjakun e njeriut është analizuar vetëm në temperaturën 37 °C dhe rezultatet janë paraqitur në tabelën 4 dhe figurën 10. Inhibim sinjifikant i aktivitetit të enzimës D-AAL (p<0.001) është konstatuar edhe në rastin e shtimit gradual të përqendrimit të plumbit në hemolizat nga vlera 10-50 µg% (tabela 1), në temperaturën 37°C. Gjithashtu, është konstatuar korrelacion negativ (r = -0.426; fig. 9) në mes të aktivitetit të D-AAL dhe përqendrimit të plumbit në hemolizat (10-50µg%).

47

Në figurën 10 vërehet se aktivitetit i enzimës D-AAL shënon rënie – inhibim më të theksuar nga niveli i përqendrimit të plumbit prej10 µg%, deri në nivelin 25 µg%, ndërsa në nivelin e përqendrimit të plumbit prej 25-30 µg% shkalla e inhibimit të D-AAL është dukshëm më e shprehur (në këtë segment D-AAL është inhibuar 50% në krahasim me atë në përqendrim të plumbit 10 µg%). Në figurën 10 gjithashtu vërehet se nga vlera e plumbit 30-50 µg% intensiteti i inhibimit të D-AAL është më i ulët Tabela 4. Efekti inhibues i plumbit (10-50 µg%) në temperaturë 37 °C/60 min në aktivitetin e enzimës D-AAL në gjakun human.

Pbµg%

10% 2:10%

D-AAL

52 ± 1.0 39 ± 0.7 33 ± 1.6 26 ± 0.6 24 ± 0.8 21 ± 0.3 17 ± 0.7 15 ± 1.0 18 ± 0.8

Sinjifikanca <0.001

15% 2:15%

Temperatura 37 °C 20% 25% 30% 2:20% 2:25% 2:30%

<0.001

<0.001

<0.008

<0.001

35% 2:35% <0.001

40% 2:40% <0.001

45% 50% 2:45% 2:50% <0.001

Vërejtje: Rezultatet janë shprehur si vlera mesatare aritmetikore X dhe devijim standard Ds± Gjaku human

60

D-AAL U/LE

50 40 r = - 0.926

30 20 10 10

15

20

25

30

35

40

45

Perqindja e plumbit (% ) (µg%) Përqendrimi i plumbit në hemolizat

Fig. 10 Korrelacioni ndërmjet aktivitetit të enzimës D-AAL dhe përqendrimit të plumbit (2-50 µg %), për temperaturën 37 °C.

48

50

<0.001

Në rastin e përqendrimit të plumbit nga vlerat 7-10 µg% dhe inkubimit në temperaturën 37 dhe 42°C, është konstatuar korrelacion pozitiv në mes të aktivitetit të D-AAL dhe nivelit të përqendrimit të plumbit, tabela 5 (r= 0.478; r= 0.999). Korrelacion pozitiv është konstatuar edhe në rastin e nivelit të përqendrimit të plumbit 5-10 µg%, në temperaturë 42 °C (r= 0.491). Në tabelën 5 janë dhënë vlera të korrelacioneve në përqendrime të ndryshme të plumbit. Korrelacion negativ është konstatuar në temp. 37°C, ndërkaq, në 42°C, 50°C dhe 60°C, korrelacioni është me vlera më të ulëta Tabela 5. Koeficienti i korrelacionit (r) në mes të aktivitetit të D-AAL dhe përqendrimit të plumbit në temperatura të ndryshme për gjakun human

Temperatura (°C)

Përqendrimi i plumbit (µg%) 2-5

2-7

2-10

5-10

7-10

10-30

30-50

37

-0.787

-0.913

-0.765

-0.235

0.478

-0.971

-0.834

42

-0.930

-0.974

-0.688

0.491

0.999

50

0.944

0.353

-0.440

-0.929

-0.953

60

0.261

-0.160

-0.279

-0.537

0.577

Rezultatet e aktivitetit të enzimës D-AAL në hemolizatin e gjakut human të serisë së dytë të eksperimenteve (eksperimenti II) janë paraqitur në tabelat: 6, 7, 8, 9, 10 dhe 11 dhe figurat: 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19 dhe 20. Nga të dhënat e paraqitura në tabelën 6 rezulton se aktiviteti i enzimës DAAL është përgjigjur me inhibim linear nga vlerat e përqendrimit të plumbit prej 2 - 10 µg%, pra, është konstatuar korrelacion negativ në mes të aktivitetit të enzimës dhe shtimit të përqendrimit të plumbit në

49

hemolizat në të gjitha temperaturat, figurat 12, 13, 14 dhe 15 (r=-0.765, p<0.001; r= -0.959, p<0.001 dhe r= -0.929, p<0.001) Përjashtim nga ky rregull bën aktiviteti i enzimës në temperaturën 60 °C në vlerat e përqendrimit të plumbit prej 8, 9 dhe 10 µg%, me ç’rast është konstatuar ngritje sinjifikante (p<0.001) e aktivitetit të D-AAL, në krahasim me vlerat e tjera në serinë e njëjtë (figura 14). Në fakt, në temperaturën 37°C, në ato përqendrime të plumbit ku intensiteti i aktivitetit enzimatik bie, në temperaturë 60°C në përqendrime të njëjta të plumbit aktiviteti i enzimës rritet (figura 15).

50

Tabela 6. Efekti inhibues i plumbit (2-10 µg%) dhe ndikimi i temperaturave të ndryshme (37, 42, 50 dhe 60 °C/60min) në rikthimin e aktivitetit të enzimës D-AAL në gjakun human (eksperimenti II)

2

3

4

5

6

7

8

9

10

37

62 ± 1.9

57 ± 1.5

52 ± 1.2

49 ± 1.4

48 ± 0.5

419 ± 4.2

30± 2.8

29±1.3

8±1.6

42

66±2.2

63±3.3

67±2.3

53±2.2

51±4.4

44±1.9

40±2.6

38±2.5

38±1.2

50

92±2.1

83±2.4

78±3.4

75±4.0

73±2.3

68±3.7

67±4.2

67±1.2

67±1.8

60

71±2.5

63±5.1

61±2.5

64±2.9

63±4.8

62±6.9

88±5.1

88±4.5

88±2.3

2:3 37<0.003 42<0,135 50<0.001 60<0.013

2:4 37<0.001 42<0.656 50<0.001 60<0.003

2:5 37<0.001 42<0.001 50<0.001 60<0.003

2:6 37<0.001 42<0.001 50<0.001 60<0.008

2:7 37<0.001 42<0.001 50<0.001 60<0.008

2:8 37<0.001 42<0.001 50<0.001 60<0.001

2:9 37<0.001 42<0.001 50<0.001 60<0.001

2:10 37<0.001 42<0.001 50<0.001 60<0.001

37:42 <0.005 37:60 <0.032

37:42 <0.008 37:50 37:60 <0.001

37:42 <0.007 37:50 37:60 <0.001

37:42 <0.129 37:50 37:60 <0.008

37:50 <0.001 37:60 <0.008

37:42 37:50 37:60 <0.001

37:42 <0.001 37:50 37:60 <0.008

37:42 37:50 37:60 <0.001

Sinjifikanca vertikale, P≤

Sinjifikanca horizontale, P≤

Pb(µg%) T (°C)

37:42 <0.007 37:50 37:60 <0.001

Vërejtje: Rezultatet janë shprehur si vlera mesatare aritmetikore X dhe devijim standard Ds±.

51

Gjaku human

70 D-AAL U/LE

60 50 r = - 0.765

40 30 20 10 0 2

3

4

5

6

7

8

9

10

Përqendrimi i plumbite në hemolizat Perqindja plumbit (%) (µg%)

Fig. 11 Korrelacioni ndërmjet aktivitetit të enzimës D-AAL dhe përqendrimit të plumbit (2-10 µg %), për temperaturën 37 °C

Gjaku i human

80

D-AAL U/LE

70 60 50 r = - 0.959

40 30 20 10 0 2

3

4 5 6 7 8 plumbit (%) (µg%) PërqendrimiPerqindja i plumbitenë hemolizat

9

Fig. 12 Korrelacioni ndërmjet aktivitetit të enzimës D-AAL dhe përqendrimit të plumbit (2-10 µg %), për temperaturën 42 °C

52

10

Gjaku human

100 90

D-AAL U/LE

80 70 r = - 0.929

60 50 40 30 20 10 0 2

3

4 5 6 7 8 Perqindja e plumbit (% ) (µg%) Përqendrimi i plumbit në hemolizat

9

10

Fig. 13 Korrelacioni ndërmjet aktivitetit të enzimës D-AAL dhe përqendrimit të plumbit (2-10 µg %), për temperaturën 50 °C

Gjaku human

100 90

D-AAL U/LE

80

r = 0.714

70 60 50 40 30 20 10 0 2

3

4

5

6

7

8

9

Përqendrimi i plumbit në hemolizat (µg%) Perqindja e plumbit (% )

Fig. 14 Korrelacioni ndërmjet aktivitetit të enzimës D-AAL dhe përqendrimit të plumbit (2-10 µg %), për temperaturën 60 °

53

10

Gjaku human

D-AAL U/LE

100 80

r = -0.714

60

r = - 0.929 r = - 0.959

40

Temperatura 37 °C Temperatura 42 °C Temperatura 50 °C

20

r = - 0.765

Temperatura 60 °C

0 2

3

4

5

6

7

8

9

Perqindja plumbit (%) (µg%) Përqendrimi i plumbite në hemolizat

Fig. 15 Korrelacioni ndërmjet aktivitetit të enzimës D-AAL dhe përqendrimit të plumbit (2-10 µg %), për temperatura të ndryshme

Riaktivizimi i aktivitetit të enzimës D-AAL, i shprehur në %, është konstatuar nga niveli i përqendrimit të plumbit 2-10 µg%, me rastin e inkubimit të hemolizatit në temperaturën 42 °C, 50 °C dhe 60 °C/60 min, në krahasim me aktivitetin e enzimës në temperaturë 37 °C (tab. 7)

54

10

Tabela 7. Rritja, përkatësisht zvogëlimi i aktiviteit të enzimës D-AAL(shprehur në %) në gjakun human, për temperatura të ndryshme dhe koncentrim të plumbit 2-10 µg %, krahasuar me temperaturën 37 °C

Pb (µg%)

2 8 42 (0.08) Tempe 50 ratura 50 (0.5) °C 16 60 (0.2)

3 11 (0.1) 45 (0.4) 11 (0.1)

4 29 (0.3) 50 (0.5) 17 (0.2)

5 6 7 9 7 6 (0.09) (0.07) (0.06) 54 51 64 (0.5) (0.5) (0.6) 32 31 49 (0.3) (0.3) (0.5)

8 30 (o.3) 118 (1.2) 187 (1.9)

9 31 (0.3) 128 (1.2) 197 (2.0)

Për dallim nga rasti i parë, rënia e aktivitetit të enzimës D-AAL në përqendrimet nga 20-100 µg% (p<0.001) tregon rënie lineare nga vlera 20 deri në vlerën 70 µg%, kurse nga vlera 80-100 µg% aktiviteti i enzimës ngel i pandryshuar (tabela 8, figura 16). Në tabelën 8 gjithashtu është konstatuar se temperatura 42 °C ka rikthyer në shkallë sinjifikante (p<0.001) aktivitetin e D-AAL deri në përqendrimin e plumbit 50 µg%, në krahasim me aktivitetin e D-AAL në temperaturën 37°C (figura 17). Përjashtim nga ky trend bën rasti i temperaturës 42°C, e cila deri në vlerën 50µg% të plumbit e rikthen aktivitetin e enzimës së inhibuar ndërsa përqendrimi i plumbit prej 60100µg% nuk ka treguar mundësi të rikthimit të aktivitetit të D-AAL . Që nga vlera 60-100 µg%, temperatura 42 °C nuk ka rikthyer aktivitetin e enzimës mbi vlerat e regjistruara në temperaturë 37 °C (figura 20). Nga ky aspekt vlen të theksohet se temperaturat 50 °C dhe 60 °C kanë rikthyer aktivitetin e enzimës D-AAL në shkallë sinjifikante në të gjitha përqendrimet (20-100 µg%), në krahasim me atë të temperaturës 37 °C dhe 42°C (figurat 18 dhe 19). Vlen të theksohet po ashtu se temperaturat më të larta se 37 °C (42 °C, 50 °C dhe 60 °C) tregojnë ngritje të aktivitetit enzimatik (figura 20).

55

10 328 (3.3) 653 (6.5) 897 (9)

Pb(µg%) T (°C)

20

30

40

50

60

70

80

90

100

37

16 ± 1.8

14 ± 1.0

10 ± 0.6

7 ± 0.2

6 ± 0.2

6 ± 1.1

3 ± 0.2

3 ± 0.4

3 ± 0.5

42

34 ± 0.9

22 ± 0.6

17 ± 0.9

11± 0.5

7 ± 0.5

6 ± 0.1

4 ± 0.3

3 ± 0.2

3 ± 0.3

50

51 ± 3.4

48 ± 3.1

41 ± 1.7

32 ± 1.2

23 ± 1.1

22 ± 0.6

16 ± 0.4

16 ± 0.9

15 ± 1.1

60

75 ± 9.7

84 ± 2.5

83 ± 2.5

80 ± 1.5

63 ± 2.1

67±2.9

52 ± 2.9

52 ± 2.1

56 ± 2.3

Sinjifikanca horizontale, P≤

2:20 37<0.001 42<0.001 50<0.001

2:30 37<0.001 42<0.001 50<0.001 60<0.001

2:40 37<0.001 42<0.001 50<0.001 60<0.001

2:50 37<0.008 42<0.001 50<0.001 60<0.001

2:60 37<0.008 42<0.001 50<0.001 60<0.001

2:70 37<0.001 42<0.008 50<0.001 60<0.038

2:80 37<0.008 42<0.008 50<0.001 60<0.001

2:90 37<0.001 42<0.008 50<0.001 60<0.001

2:100 37<0.008 42<0.001 50<0.001 60<0.001

Sinjifikanca vertikale, P≤

Tabela 8. Efekti inhibues i plumbit (20-100 µg%) dhe ndikimi i temperaturave të ndryshme (37, 42, 50 dhe 60 °C/60min) në rikthimin e aktivitetit të enzimës D-AAL në gjakun human (eksperimenti II)

37:42 37:50 37:60 <0.001

37:42;37:50 <0.001 37:60 <0.008

37:42,37:50, 37:60 <0.001

37:42 <0.008 37:50 37:60 <0.001

37:42 <0.001 37:50 37:60 <0.008

37:50 37:60 <0.001

37:42 37:50 <0.001 37:60 <0.008

37:42 <0.209 37:50 37:60 <0.001

37:50 <0.001 37:60 0.008

Vërejtje: Rezultatet janë shprehur si vlera mesatare aritmetikore X dhe devijim standard Ds±.

56

Gjaku human

18 16 D-AAL U/LE

14 12 10

r = - 0.951

8 6 4 2 0 20

30

40 50 60 70 80 Përqendrimi i plumbit në hemolizat (µg%) Perqindja e plumbit (% )

90

100

Fig. 16 Korrelacioni ndërmjet aktivitetit të enzimës D-AAL dhe përqendrimit të plumbit (20-100 µg %), për temperaturën 37 °C

Gjaku i human

40 35

D-AAL U/LE

30 25 20 r = - 0.915

15 10 5 0 20

30

40

50

60

70

80

90

100

Perqindja e plumbit (% ) Përqendrimi i plumbit në hemolizat (µg%)

Fig. 17 Korrelacioni ndërmjet aktivitetit të enzimës D-AAL dhe përqendrimit të plumbit (20-100 µg %), për temperaturën 42 °C

57

Gjaku human

60

D-AAL U/LE

50 40 r = - 0.961

30 20 10 0 20

30

40

50

60

70

80

90

100

Perqindja e plumbit (% ) (µg%) Përqendrimi i plumbit në hemolizat

Fig.18 Korrelacioni ndërmjet aktivitetit të enzimës D-AAL dhe përqendrimit të plumbit (20-100 µg %), për temperaturën 50 °C

Gjaku human

90 80

r = - 0.867

D-AAL U/LE

70 60 50 40 30 20 10 0 20

30

40

50

60

70

80

90

Përqendrimi iPerqindja plumbit nëe hemolizat plumbit (%(µg%) ) Fig. 19 Korrelacioni ndërmjet aktivitetit të enzimës D-AAL dhe përqendrimit të plumbit (20-100 µg %), për temperaturën 60 °C

58

100

Gjaku human

100 90

Temperatura 37 °C Temperatura 42 °C Temperatura 50 °C Temperatura 60 °C

r = - 0.867

D-AAL U/LE

80 70 60 50 40

r = - 0.961

30

r = - 0.915

20 10

r = - 0.951

0 20

30

40

50

60

70

80

90

100

Përqëndrimi i plumbit në hemolizat (µg %)

Fig. 20 Korrelacioni ndërmjet aktivitetit të enzimës D-AAL dhe përqendrimit të plumbit (20-100 µg %), për temperatura të ndryshme

59

Tabela 9 Rritja, përkatësisht zvogëlimi i aktiviteit të enzimës D-AAL (shprehur në %) në gjakun human, për temperatura të ndryshme dhe koncentrim të plumbit 20-100 µg %, krahasuar me temperaturën 37 °C

Pb (µg%) 42 Tempe ratura 50 (°C) 60

20

30

40

50

60

70

80

90

100

114 (1.1) 212 (2.1) 361 (3.6)

56 (0.6) 238 (2.4) 488 (4.9)

65 (0.7) 299 (2.9) 691 (6.9)

44 (0.4) 312 (3.1) 933 (9.3)

23 (0.2) 279 (2.8) 919 (9.2)

7 (0.7) 244 (2.4) 937 (9.4)

30 (0.3) 403 (4.0) 1498 (15)

9 (0.9) 426 (4.3) 1517 (15)

-9 (-0.9) 371 (3.7) 1580 (16)

Tabela 10 Rikthimi (restaurimi) i aktivitetit të enzimës D-AAL, i shprehur në % (i jo i aktivizuar A555 definuar si x 100 % ), në gjakun human, për temperatura të i akivizuar A555 ndryshme dhe përqendrime të plumbit 2-100 µg %, krahasuar me temperaturën 37 °C Pb (%)

2

3

4

5

6

7

8

9

10

42

93.0

90.2

77.7

92.1

93.5

94.8

76.7

76.4

23.4

50

67.5

68.1

67.3

64.9

62.9

60.5

43.4

43.3

13.1

60

86.4

90.3

85.1

76.0

76.6

67.3

34.8

33.7

10.0

20

30

40

50

60

70

80

90

100

42

46.8

63.9

60.5

69.7

81.3

93.5

76.8

92.1 109.8

50

31.5

29.5

25.7

22.8

26.4

28.7

19.6

18.7

20.6

60

21.7

17.0

12.6

9.7

9.8

9.6

6.3

6.2

6.0

T (°C)

Pb (%) T (°C)

60

Nga rezultatet e paraqitura në tabelën 11 shihet se niveli i përqendrimit të plumbit prej 1-10 µg% në hemolizatin e inkubuar në temperaturën 60 °C/60 min ka shkaktuar korrelacion pozitiv (r= 0.714; 5-10 µg%, r= 0.859 dhe 7-10 µg% , r= 0.772), ndërsa në temperaturën 37 °C, 42°C dhe 50°C, korrelacionet janë negative. Tabela 11. Koeficienti i korrelacionit (r) ndërmjet aktivitetit të DAAL dhe përqendrimit të plumbit në temperatura të ndryshme për gjakun human

Temperatura (°C)

Përqendrimi i plumbit (µg%) 2-5

2-7

2-10

5-10

7-10

20-100

50-100

37

-0.996

-0.983

-0.765

-0.944

-0.939

-0.951

-0.912

42

-0.726

-0.918

-0.959

-0.955

-0.943

-0.915

50

-0.967

-0.968

-0.929

-0.907

-0.906

-0.961

60

-0.687

-0.653

0.714

0.859

0.772

-0.867

61

4.2. Analiza e aktivitetit të enzimës dehidrataza e acidit δaminolevulinik D-AAL (E.C. 4.2.1.24) në gjakun e pulës (Hybro hisex) Rezultatet e hulumtimit të serisë së parë të eksperimenteve (eksperimenti I) që kanë të bëjnë me efektin eventual të dozave stimuluese dhe atyre kritike inhibuese të plumbit (2-50µg %) si dhe ndikimin e temperaturave të larta (42 °C, 50 °C dhe 60 °C/60 min.) në rikthimin e aktivitetit të enzimës D-AAL në gjakun e pulës (Hybro hisex) janë dhënë në tabelat: 12, 13, 14, 15 dhe 16 dhe figurat: 22, 23, 24, 25, 26, 27 dhe 28. Në tabelën 12 del se aktiviteti i enzimës D-AAL është inhibuar në mënyrë lineare, nga vlera 2µg% deri në vlerën 50µg%, në të gjitha temperaturat (37 °C, 42 °C, 50 °C dhe 60 °C/60 min.). Gjithashtu është konstatuar korrelacion negativ, figura 21 (r= −0.678; p<0.001) në mes të aktivitetit të enzimës D-AAL dhe përqendrimit të plumbit (2-10 µg %). Në figurën 25 vërehet se temperaturat e larta (42, 50 dhe 60 °C) tregojnë aktivitet më të lartë enzimatik, krahasuar me aktivitetin e enzimës në temperaturë 37 °C. Korrelacion negativ është konstatuar edhe në vlera të larta të përqendrimit të plumbit (10-50 µg %), figura 26 (r= −0.580; p<0.001 ). Rezultatet e këtij eksperimenti, gjithashtu, tregojnë për riaktivizim të enzimës D-AAL në shkallë sinjifikante (p<0.001), në temperaturën 42 °C, në krahasim me aktivitetin e enzimës në temperaturë 37°C, në përqendrim të plumbit nga 10-50 µg %.

62

Tabela 12. Efekti inhibues i plumbit (2-10 µg%) dhe ndikimi i temperaturave të ndryshme (37, 42, 50 dhe 60 °C/60min) në rikthimin e aktivitetit të enzimës D-AAL në gjakun e pulës (eksperimenti I) Pb (µg%) 2% 3% 4% 5% 6% 7% 8% 9% 10% T (°C)

37

110±0.9

108±1.3

95± 4.0

91±4.3

100±3.6

92±1.6

100±2.2

85±2.7

95±1.7

42

152±3.2

153± 1.1

126±1.8

135±2.3

146±2.1

143±2.4

140±3.5

120±0.8

137±2.2

50

193±3.0

191±1.3

166± 9.8

174±2.9

184±1.8

178±2.2

187±1.2

162±1.1

177±1.2

60

214±3.6

206± 1.0

188±2.3

190±1.8

199±1.0

190±2.7

202±1.4

174±1.0

195±0.5

Sinjifikanca vertikale, P≤

Sinjifikanca horizontale, P≤

2:5 2:3 37<0.008 60<0.002

37:42 <0.008 37:50 37:60 <0.001

37:42 <0.008 37:50 37:60 <0.001

2:4 37<0.008 42< 0.001 60<0.001 37:42 37:60 <0.001 37:50 <0.008

2:6

37 <0.001

37 <0.001

42 <0.001 50 <0.001 60 <0.001

50 <0.001 60 <0.001

37:42 37:50 37:60 <0.001

37:42 37:50 37:60 <0.001

2:7

2:8

2:9

2:10

37 <0.001

37 <0.001

37 <0.001

37 <0.001

42 <0.001 50 <0.001

42<0.001 50 <0.005

42 < 0.008 50 <0.001

60 < 0.008

60 <0.008

60 <0.001

42 <0.001 50 <0.001 60 <0.008

37:42 37:50 37:60 <0.001

37:42 37:50 37:60 <0.001

37:42 37:50 37:60 <0.001

37:42 37:50 37:60 <0.001

Vërejtje: Rezultatet janë shprehur si vlera mesatare aritmetikore X dhe devijim standard Ds±.

63

Gjaku i pulave

250

D-AAL U/LE

200 150 r = - 0.678

100 50 0 2

3

4 5 6 7 8 Perqindja e në plumbit (%) (µg%) Përqendrimi i plumbit hemolizat

9

10

Fig. 21 Korrelacioni ndërmjet aktivitetit të enzimës D-AAL dhe përqendrimit të plumbit (2-10 µg %), për temperaturën 37 °C

Gjaku i pulave

250

D-AAL U/LE

200 r = - 0.513

150 100 50 0 2

3

4

5

6

7

8

9

Përqendrimi i plumbitenë hemolizat Perqindja plumbit (%) (µg%)

Fig. 22Korrelacioni ndërmjet aktivitetit të enzimës D-AAL dhe përqendrimit të plumbit (2-10 µg %), për temperaturën 42 °C

64

10

Gjaku i pulave

250 r = - 0.426

150 100 50 0 2

3

4 5 6 7 8 Perqindja e plumbit (%) Përqendrimi i plumbit në hemolizat (µg%)

9

10

Fig. 23 Korrelacioni ndërmjet aktivitetit të enzimës D-AAL dhe përqendrimit të plumbit (2-10 µg %), për temperaturën 50 °C

Gjaku i pulave

250 200 D-AAL U/LE

D-AAL U/LE

200

r = - 0.566 150 100 50 0 2

3 4 5 6 7 8 e plumbit (%) Përqendrimi iPerqindja plumbit në hemolizat (µg%)

9

Fig. 24 Korrelacioni ndërmjet aktivitetit të enzimës D-AAL dhe përqendrimit të plumbit (2-10 µg %), për temperaturën 60 °C

65

10

Gjaku i pulës

250 r = - 0.566

D-AAL U/LE

200

r = - 0.426

150 r = - 0.513

100 Temperatura 37 °C

r = - 0.678

Temperatura 42 °C

50

Temperatura 50 °C Temperatura 60 °C

0 2

3

4 5 6 7 8 Përqëndrimi i plumbit në hemolizat (µg %)

9

10

Fig. 25 Korrelacioni ndërmjet aktivitetit të enzimës D-AAL dhe përqendrimit të plumbit (2-10 µg %), për temperatura të ndryshme

66

Tabela 13. Rritja, përkatësisht zvogëlimi i aktiviteit të inzimit D-AAL(shprehur në %) në gjakun e pulës, për temperatura të ndryshme dhe koncentrim të plumbit 2-10 µg %, krahasuar me temperaturën 37 °C Pb (µg%)

Temperatura (°C)

2

3

4

5

6

7

8

9

10

42

37 (0.4)

41 (0.4)

33 (0.3)

48 (0.5)

46 (0.5)

55 (0.6)

40 (0.4)

41 (0.4)

44 (0.4)

50

74 (0.7)

76 (0.8)

74 (0.7)

90 (0.9)

84 (0.8)

94 (0.9)

88 (0.9)

90 (0.9)

87 (0.9)

60

93 (0.9)

91 (0.9)

97 (1.0)

108 (1.1)

100 (1.0)

106 (1.1)

102 (1.0)

103 (1.0)

105 (1.0)

Tabela 14. Rikthimi (restaurimi) i aktivitetit të enzimës D-AAL, i shprehur në % (i jo i aktivizuar A555 x 100 % ), në gjakun e pulës, për temperatura të definuar si i akivizuar A555 ndryshme dhe përqendrime të plumbit 2-50 µg %, krahasuar me temperaturën 37 °C Pb (µg%)

2

3

4

5

6

7

8

9

10

42

72.9

70.8

75.2

67.7

68.4

64.4

71.5

71.1

69.5

50

57.4

56.7

57.3

52.6

54.2

51.6

53.3

52.6

53.6

60

51.8

52.4

50.7

48.1

50.1

48.5

49.6

49.2

48.8

10

15

20

25

30

35

40

45

50

42

69.5

71.5

69.0

73.5

72.1

72.5

71.7

68.6

87.0

50

53.6

60

48.8

T (°C)

Pb (µg%) T (°C)

67

Meqenëse temperatura trupore e shpendëve është 42°C, efekti i dozave të larta të plumbit prej 10 µg% deri 50 µg%, për gjakun e pulave është analizuar në dy temperatura: 37 °C dhe 42 °C. Rezultatet janë paraqitur në tabelën 15 dhe figurën 26, 27 dhe 28. Nga rezultatet e paraqitura në tabelën 15 vërehet inhibim gradual i aktivitetit të enzimës D-AAL në të dy temperaturat (37 °C dhe 42 °C), me shtimin e përqendrimit të plumbit deri në 40 µg%. Nga vlerat e përqendrimit të plumbit prej 40 , 45 dhe 50 µg%, shkalla e inhibimit është më e theksuar dhe mund të konsiderohet si nivel maksimal, me pasoja serioze për çrregullimin e sintezës së hemit në gjakun e shpendëve.

Pb (µg%) 37 42

10% 2:10%

15% 2:15%

Temperatura 37 °C 20% 25% 30% 2:20% 2:25% 2:30%

95 ± 1.7

86 ± 1.0

85 ± 1.4

99 ± 2.1

94 ± 2.1

96 ± 1.4

86 ± 2.1

77 ± 2.8

75 ± 2.3

137 ±2.2

130±0.03

124± 0.03

129±0.3

123±0.4

123±0.2

131±1.0

117±10.2

98±0.7

Sinjifikanca P≤

Tabela 15. Efekti inhibues i plumbit (10-50 µg%) dhe ndikimi i temperaturave 37 dhe 42 °C/60min në rikthimin e aktivitetit të enzimës D-AAL në gjakun e pulës (eksperimenti I)

2:10 37, 42 <0.001

2:15 37, 42 <0.001

2:20 37, 42 <0.001

2:25 37, 42 <0.001

2:30 37< 0.008 42, < 0.001

2:35 37, 42 <0.001

2:40 37, 42 <0.001

2:45 37, 42 <0.001

2:50 37, 42 <0.001

35% 2:35%

40% 2:40%

45% 50% 2:45% 2:50%

Vërejtje: Rezultatet janë shprehur si vlera mesatare aritmetikore X dhe devijim standard Ds±

Në figurën 28 shihet se në të dy temperaturat (37 dhe 42°C), duke filluar nga vlera e përqendrimit të plumbit 40 µg % deri në vlerën 50 µg%, trendi i ihibimit të aktivitetit enzimatik është i njëjtë.

68

Gjaku i pulave

150

D-AAL U/LE

120

r = - 0.580

90 60 30 0 10

15

20

25

30

35

40

45

50

Perqindja plumbit (%) (µg%) Përqendrimi i plumbite në hemolizat

Fig. 26. Korrelacioni ndërmjet aktivitetit të enzimës D-AAL dhe përqendrimit të plumbit (10-50 µg %), për temperaturën 37 °C

Gjaku i pulave

150

D-AAL U/LE

120 r = - 0.785

90 60 30 0 10

15

20

25 30 35 40 Perqindja e plumbit (% ) (µg%) Përqendrimi i plumbit në hemolizat

45

Fig. 27. Korrelacioni ndërmjet aktivitetit të enzimës D-AAL dhe përqendrimit të plumbit (10-50 µg %), për temperaturën 42 °C

69

50

Gjaku i pulës

200 175 D-AAL U/LE

150 r = - 0.785

125 100

r = - 0.580

75 50

Temperatura 37 °C

25

Temperatura 42 °C

0 10

15

20

25

30

35

40

45

Perqëndrimi i plumbit në hemolizat (µg % )

Fig. 28 Korrelacioni ndërmjet aktivitetit të enzimës D-AAL dhe përqendrimit të plumbit (10-50 µg %), për temperatura të ndryshme

70

50

Nga rezultatet e paraqitura në figurat 26 dhe 27 shihet se ekziston korrelacion negativ në mes të përqendrimit të plumbit (10-50 µg%) dhe aktivitetit të enzimës D-AAL në të dy temperaturat (37 °C r= -0.558 dhe 42 °C r= -0.785) Tabela 16. Koeficienti i korrelacionit (r) ndërmjet aktivitetit të DAAL dhe përqendrimit të plumbit në temperatura të ndryshme për gjakun e pulës Temperatura (°C)

Përqendrimi i plumbit (µg%) 2-5

2-7

2-10

5-10

7-10

10-30

30-50

37

-0.960

-0.787

-0.678

-0.166

-0.111

-0.409

-0.490

42

-0.762

-0.287

-0.513

-0.425

-0.485

-0.825

-0.718

50

-0.804

-0.433

-0.426

-0.237

-0.348

60

-0.911

-0.699

-0.566

-0.229

-0.132

Rezultatet e hulumtimit të serisë së dytë të eksperimenteve (eksperimenti II), që kanë të bëjnë me efektin eventual të dozave stimuluese dhe atyre kritike inhibuese të plumbit (2-100 µg %), si dhe ndikimi i temperaturave të larta në rikthimin e aktivitetit të enzimës D-AAL në gjakun e pulës, janë dhënë në tabelat 17, 18, 19, 20, 21 dhe 22 dhe figurat 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37 dhe 38. Në tabelën 17 dhe fig. 32 shihet se nga përqendrimi i plumbit prej 2-10 µg %, aktiviteti i enzimës D-AAL ka treguar ngritje progresive në shkallë sinjifikante vetëm në rastin e inkubimit të hemolizatit në temperaturën 37 °C/60 min. Në temperaturat 42, 50 dhe 60 °C është konstatuar inhibim regresiv i aktivitetit të enzimës D-AAL, në krahasim me vlerën e startit, ndërsa rritje sinjifikante e D-AAL (P<0.001) në temperaturat 50 dhe 60 °C, në krahasim me vlerat e aktivitetit të D-AAL, në temperaturën 37 °C (figura 33). 71

Tabela 17. Efekti inhibues i plumbit (2-10 µg%) dhe ndikimi i temperaturave të ndryshme (37, 42, 50 dhe 60 °C/60min) në rikthimin e aktivitetit të enzimës D-AAL në gjakun e pulës (eksperimenti II) Pb (µg%) 2 3 4 5 6 7 8 9 10 T (°C)

37

80 ± 1.6

95 ± 0.6

90 ± 2.8

89 ± 1.4

87 ± 2.5

85 ± 2.6

89 ± 2.4

88± 2.0

84 ± 0.4

42

101±0.4

108±1.3

109±2.1

90±5.5

83±2.0

84±4.9

83±3.7

87±2.0

86 ±7.0

50

95±6.3

94±4.3

90±1.5

87±2.7

76±3.7

98±4.8

96±6.7

97±7.0

99±6.9

60

112±11.4

98±9.4

106±8.4

99±2.1

88±4.0

92±5.2

100±11.3

97±4.9

99±11.3

37<0.015

2:7 37<0.034

2:8 37<0.005

42<0.001 50<0.011

42<0.003

42<0.001

60<0.049

60<0.277

37:50 <0.014

37:42 <0.080 37:50 <0.187

Sinjifikanca horizontale, P≤

2:6 2:3 42<0.001

2:4 42<0.003

2:5 37<0.001

Sinjifikanca vertikale, P≤

60<0.028

37:60 <0.008

37:42 <0.001

37:42 <0.001

37:60 <0.003

37:50 <0.015

Vërejtje: Rezultatet janë shprehur si vlera mesatare aritmetikore X dhe devijim standard Ds±

72

2:9 37<0.004 42 <0.001

37:60 <0.043

2:10 42<0.02

37:42 <0.580 37:50 <0.10

Gjaku i pulave

D-AAL U/LE

200 150 r = - 0.115

100 50 0 2

3

4

5

6

7

8

9

10

PërqendrimiPerqindja i plumbitenë hemolizat plumbit (%) (µg%)

Fig. 29 Korrelacioni ndërmjet aktivitetit të enzimës D-AAL dhe përqendrimit të plumbit (2-10 µg %), për temperaturën 37 °C

Gjaku i pulave

D-AAL U/LE

200 150 r = - 0.776

100 50 0 2

3

4

5

6

7

8

9

Përqendrimi i plumbit në hemolizat Perqindja e plumbit (%) (µg%)

Fig. 30Korrelacioni ndërmjet aktivitetit të enzimës D-AAL dhe përqendrimit të plumbit (2-10 µg %), për temperaturën 42 °C

73

10

Gjaku i pulave 200 D-AAL U/LE

150 r = 0.297

100 50 0 2

3

4

5

6

7

8

9

10

Përqendrimi i plumbit në hemolizat (µg%) Perqindja e plumbit (%)

Fig. 31 Korrelacioni ndërmjet aktivitetit të enzimës D-AAL dhe përqendrimit të plumbit (2-10 µg %), për temperaturën 50 °C Gjaku i pulave

D-AAL U/LE

200

150 r = - 0.464

100

50

0 2

3

4

5

6

7

8

9

Përqendrimi i plumbit në hemolizat Perqindja e plumbit (% ) (µg%)

Fig. 32 Korrelacioni ndërmjet aktivitetit të enzimës D-AAL dhe përqendrimit të plumbit (2-10 µg %), për temperaturën 60 °C

74

10

Gjaku i pulës

250 r = - 0.566

D-AAL U/LE

200 r = - 0.426

150

r = - 0.513

100 r = - 0.678 Temperatura 37 °C

50

Temperatura 42 °C Temperatura 50 °C Temperatura 60 °C

0 2

3

4

5

6

7

8

9

10

Perqëndrimi i plumbit në hemolizat (µg %)

Fig. 33 Korrelacioni ndërmjet aktivitetit të enzimës D-AAL dhe përqendrimit të plumbit (2-10 µg %), për temperatura të ndryshme

75

Tabela 18. Rritja, përkatësisht zvogëlimi i aktiviteit të inzimit D-AAL(shprehur në %) në gjakun e pulës, për temperatura të ndryshme dhe koncentrim të plumbit 2-10 µg %, krahasuar me temperaturën 37 °C

Pb (µg%) 42 Tempe ratura 50 (°C) 60

2

3

4

5

6

7

8

9

10

27 (0.3)

13 (0.1)

21 (0.2)

1 (0.01)

-4 (-0.04)

-2 (-0.02)

-7 (-0.07)

-2 (-0.02)

3 (0.03)

19 (0.2)

-1 (-0.01)

-0.1 (-0.001)

-3 (-0.03)

-12 (-0.1)

15 (0.15)

7 (0.07)

9 (0.09)

19 (0.2)

40 (0.4)

3 (0.03)

18 (0.2)

11 (0.1)

2 (0.02)

8 (0.08)

12 (0.1)

10 (0.1)

19 (0.2)

Në rastin e përqendrimit të plumbit në hemolizat nga vlera 20 deri 100 µg % (tabela 19, figurat 34, 35, 36, 37 dhe 38), në të gjitha temperaturat është konstatuar inhibim regresiv i D-AAL. Edhe në këtë rast inkubimi i hemolizatit në temperaturat 42, 50 dhe 60 °C/60 min. ka shkaktuar rikthimin e aktivitetit të enzimës D-AAL, në krahasim me atë në temperaturën 37 °C. Gjithashtu është konstatuar korrelacion negativ në mes të aktivitetit të DAAL (r=-0.771; P<0.001) në vlerat e përqendrimit të plumbit prej 20-100 µg % në temperaturën 37 °C; 42 °C (r=-0.886; P<0.001); 50 °C (r=0.776; P<0.001) dhe 60 °C (r=-0.624; P<0.001).

76

Tabela 19. Efekti inhibues i plumbit (20-100 µg%) dhe ndikimi i temperaturave të ndryshme (37, 42, 50 dhe 60 °C/60min) në rikthimin e aktivitetit të enzimës D-AAL në gjakun e pulës (eksperimenti II) Pb (µg%) 20 30 40 50 60 70 80 90 100 T (°C)

61 ± 2.3

57 ± 2.5

64 ± 3.0

62 ± 0.8

61 ± 2.3

54 ± 1.8

53 ± 2.2

52± 1.0

51± 1.0

42

85 ± 2.3

84 ± 1.2

90 ± 0.9

86± 1.6

81 ± 2.6

63 ± 1.8

67 ±1.2

60 ± 1.3

61 ± 1.9

50

133 ± 3.8

117 ±3.8

134 ± 1.1

123 ± 0.7

126 ± 1.7

104± 3.9

117 ± 3.4

101 ± 1.0

107± 7.1

60

159 ± 10.9 158 ± 12.5

170 ± 4.4

167 ± 4.1

162 ± 3.1

168 ±16.6

152 ± 3.3

151 ± 8.6

140 ± 1.3

2:40

2:60 42<0.001

2:70 37<0.001 60<0.008

2:80 37<0.001 42<0.001 50<0.006 60<0.004

2:90 37<0.001 42<0.001 60<0.009

2:100 42<0.001 60<0.013

37:42,37:50, 37:60 <0.001

37:42 0.005 37:50 37:60 <0.001

37:42,37:50, 37:60 <0.001

37:50 37:60 <0.001

37:42 <0.001 37:60 <0.001

Sinjifikanca vertikale, P≤

Sinjifikanca horizontale, P≤

37

2:20 37<0.001 42<0.001 50<0.001

2:30 42<0.001

37<0.001

50<0.006

42<0.001

60<0.006

60<0.009

60<0.001

2:50 37<0.001 42<0.001 60<0.001

37:42,37:50, 37:60 <0.001

37:50, 37:60 <0.001

37:42,37:50, 37:60 <0.001

37:42,37:50, 37:60 <0.001

60<0.002

Vërejtje: Rezultatet janë shprehur si vlera mesatare aritmetikore X dhe devijim standard Ds±

77

Gjaku i pulave

D-AAL U/LE

200 150 100

r = -0.771

50 0 20

30

40

50

60

70

80

90

100

Përqendrimi i plumbitenë hemolizat Perqindja plumbit (% ) (µg%)

Fig. 34 Korrelacioni ndërmjet aktivitetit të enzimës D-AAL dhe përqendrimit të plumbit (20-100 µg %), për temperaturën 37 °C

Gjaku i pulave

D-AAL U/LE

200 150 r = -0.886

100 50 0 20

30

40

50

60

70

80

90

100

Përqendrimi i plumbitenë hemolizat Perqindja plumbit (% ) (µg%)

Fig. 35 Korrelacioni ndërmjet aktivitetit të enzimës D-AAL dhe përqendrimit të plumbit (20-100 µg %) për temperaturë 42 °C.

78

Gjaku i pulave

D-AAL U/LE

200 150

r = -0.776

100 50 0 20

30

40

50

60

70

80

90

100

plumbit (% ) (µg%) PërqendrimiPerqindja i plumbitenë hemolizat

Fig. 36 Korrelacioni ndërmjet aktivitetit të enzimës D-AAL dhe përqendrimit të plumbit (20-100 µg %) për temperaturë 50 °C.

Gjaku i pulave

200 D-AAL U/LE

r =- 0.624

150 100 50 0 20

30

40

50

60

70

80

90

PërqendrimiPerqindja i plumbit enëplumbit hemolizat (% ) (µg%)

Fig. 37 Korrelacioni ndërmjet aktivitetit të enzimës D-AAL dhe përqendrimit të plumbit (20-100 µg %), për temperaturën 60 °C

79

100

Gjaku i pulës

200

D-AAL U/LE

r = -0.624

150 r = -0.776

100 r = -0.886 r =-0.771

50

Temperatura 37 °C

Temperatura 42 °C

Temperatura 50 °C

Temperatura 60 °C

0 20

30

40

50

60

70

80

90

Përqëndrimi i plumbit në hemolizat (µg %)

Fig. 38 Korrelacioni ndërmjet aktivitetit të enzimës D-AAL dhe përqendrimit të plumbit (20-100 µg %), për temperatura të ndryshme

80

100

Tabela 20. Rritja, përkatësisht zvogëlimi i aktiviteit të enzimës D-AAL(shprehur në %) në gjakun e pulës, për temperatura të ndryshme dhe koncentrim të plumbit 20-100 µg %, krahasuar me temperaturën 37 °C Pb (µg%)

Tempe ratura (°C)

42 50 60

20

30

40

50

60

70

80

90

100

40 (0.4) 119 (1.2) 161 (1.6)

49 (0.5) 106 (1.1) 177 (1.8)

39 (0.4) 107 (1.1) 163 (1.6)

38 (0.4) 98 (1.0) 168 (1.7)

32 (0.3) 106 (1.1) 163 (1.6)

16 (0.2) 92 (0.9) 209 (2.1)

27 (0.3) 121 (1.2) 187 (1.9)

16 (0.2) 95 (0.9) 188 (1.9)

20 (0.2) 109 (1.1) 172 (1.7)

Tabela 21 Rikthimi (restaurimi) i aktivitetit të enzimës D-AAL, i shprehur në %, (i jo i aktivizuar A555 x 100 % ), në gjakun e pulës, për temperatura të ndryshme definuar si i akivizuar A555 dhe përqendrime të plumbit 2-100 µg %, krahasuar me temperaturën 37 °C Pb (µg%) T (°C)

2

3

4

5

6

7

8

9

10

42

190.9 227.2 216.4 213.7 207.3 203.9 213.3 211.3 200.2

50

84.1 100.9 100.1 102.8 113.6 86.7

93.2

91.4

84.4

60

71.4

97.0

85.0

90.2

98.0

93.0

89.0

90.9

84.1

20

30

40

50

60

70

80

90

100

Pb (µg%) T (°C)

42

145.8 136.1 154.4 149.0 146.5 129.9 126.3 125.1 122.9

50

45.8

48.6

48.2

50.5

48.7

52.1

45.4

51.4

47.8

60

38.3

36.2

38.1

37.4

38.0

32.4

34.9

34.7

36.7

Nga rezultatet e paraqitura në tabelën 22 shihet se vlerat e koeficientit të korrelacionit për gjakun e pulave janë shumë variabile. Në tabelë shihet se vetëm në temperaturën 42°C efekti inhibues i plumbit është më i

81

theksuar, krahasuar me temperaturat e tjera, por, gjithsesi, dukshëm më i ulët se sa te gjaku i njeriut. Tabela 22. Koeficienti i korrelacionit (r) ndërmjet aktivitetit të DAAL dhe përqendrimit të plumbit në temperatura të ndryshme për gjakun e pulës Përqendrimi i plumbit (µg%)

Temperatura (°C)

2-5

2-7

2-10

5-10

7-10

20-100

50-100

37

0.448

0.0124

-0.115

-0.452

-0.273

-0.771

-0.925

42

-0.461

-0.821

-0.776

-0.216

0.803

-0.886

50

-0.969

-0.272

0.297

0.718

0.291

-0.776

60

-0.590

-0.832

-0.464

0.412

0.682

-0.624

82

5. DISKUTIMI Diskutimin e rezultateve, që ka të bëjë me efektin e veprimit të dozave të ndryshme të përqendrimit të plumbit në aktivitetin e enzimës dehidrataza e acidit delta-aminolevulinik (D-AAL; EC. 4.2.1.24 ), si dhe ndikimin e temperaturave të larta në rikthimin e aktivitetit të inhibuar të D-AAL në gjakun e human dhe në gjakun e pulës (Hybro hisex) është bërë duke filluar me rezultatet e fituara në gjakun human. Rezultatet e hulumtimit aktual që tregojnë për korrelacion negativ në mes të përqendrimit të plumbit (2-100 ug%) dhe të aktivitetit të enzimës D-AAL në gjakun e njeriut pas inkubimit në temperatura të ndryshme (37, 42, 50 dhe 60 0 C/ 60 min), janë në harmoni me rezultatet e autorëve të ndryshëm, të cilët, gjithashtu kanë konstatuar korrelacion negativ në shkallë sinjifikante në mes të koncentrimit të plumbit në gjak dhe aktivitetit të enzimës D-AAL në gjakun e punëtorëve të ekspozuar profesionalisht ndaj helmimit me plumb dhe në gjakun e popullatës humane, të ekspozuar me plumb në mjedise me shkallë të ndryshme të nivelit të plumbit (Wada dhe bashkëp., 1976; Popovac dhe bashkëp., 1981; Thomasino dhe bashkëp., 1977; Tomokuni, 1975, 1977; Hernberg dhe Nikkanen, 1970; Lauwerys dhe bashkëp., 1974; Rroels dhe bashkëp., 1974; Haeger-Aronsen dhe bashkëp., 1971; Weisseberg dhe bashkëp., 1971, Nakao dhe bashkëp., 1968; Secchi dhe Alessio, 1974; Beritic dhe bashkëp., 1977; Abdulla dhe bashkëp., 1983; Berisha dhe bashkëp., 2000; Balaj dhe bashkëp., 1996). Rënia graduale e indeksit të korrelacionit negativ në mes të përqendrimit të plumbit dhe inhibimit të aktivitetit te enzima D-AAL në gjakun human flet për faktin se aktiviteti i kësaj enzime mund të përdoret si parametër bioanalitik i plumbit në gjak vetëm në raste të helmimit me doza të vogla të plumbit.

83

Në favor të këtij pohimi flasin rezultatet e fituara në gjakun e punëtorëve të helmuar me plumb (Preroska dhe Teisinger, 1970), pas trajtimit të tyre me substanca helatore, me ç’rast, edhe pasi që koncentrimi i plumbit në gjakun e tyre është kthyer në vlera “normale”, aktiviteti i enzimës DAAL ka vazhduar të qëndrojë i inhibuar në shkallë sinjifikante. Pos kësaj, Hernberg dhe Nikkanen (1970), në hulumtimet e realizuara në 26 studentë me vlera “normale” të përqendrimit të plumbit ( të gjithë, me përjashtim të njërit prej tyre kanë pasur nivelin e përqendrimit të plumbit në gjak nën 15 µg/dl), vërtetuan se të gjithë këta së bashku treguan korrelacion negativ eksponecial në mes të aktivitetit të enzimës D-AAL dhe nivelit të plumbit në gjak. Sipas këtyre autorëve, inhibimi i enzimës D-AAL shkakton rritjen e akumulimit të substratit të saj, acidit amino-levulinik (δ -AAL) në plazmë dhe në lëngjet trupore, me ngritje konsekuente të ekskretimit të acidit δ-aminolevulinik në urinë. Ekziston shkallë eksponenciale e rritjes së ekskrecionit urinar të δ – AAL, me rritje të plumbit në gjak, pa ndonjë prag të detektueshëm. Për shkak të natyrës së këtij relacioni eksponencial, δ -AAL në urinë rritet ngadalë dhe përqendrimi i tij bëhet, zakonisht i lartë në momentin kur niveli i plumbit në gjak i tejkalon vlerat 40 µg/dl. Gjykuar në bazë të arsyeve të ngjashme, është sugjeruar se, meqë përqendrimi i acidit δ -aminolevulinik (AAL) në urinë nuk i tejkalon vlerat normale, deri në momentin kur niveli i plumbit në gjak nuk i tejkalon vlerat prej 40 µg/dl, aktiviteti i enzimës D-AAL është i mjaftueshëm dhe inhibimi i kësaj enzime nuk ka ndikim fiziologjik. Rezultatet aktuale, të cilat tregojnë për korrelacion negativ në shkallë sinjifikante në mes të përqëndrimit të plumbit (prej 2 – 10 µg %) dhe aktiviteit të enzimës D-AAL (r=- 997; P< 0.001), janë në harmoni me rezultatet e Campagna dhe bashkëp., (1999), të cilët me rastin e analizës 84

së përqendrimit të plumbit dhe aktivitetit të enzimës D-AAL në gjakun e 241 nënave gravide dhe fëmijëve të porsalindur të tyre konstatojnë përqendrim të plumbit 6.4 µg/dl (4.4-11.9 µg%), në gjakun e nënave dhe 4.6 µg/dl (2.8-9.2 µg%) në gjakun e fëmijëve të porsalindur, si dhe korrelacion negativ në mes të përqendrimit të plumbit dhe aktivitetit të D-AAL. Campagna dhe bashkëp. (1999) pohojnë se kanë identifikuar pragun potencial më të ulët të plumbit (3.2 dhe 4.8 ug/dl), mbi të cilin D-AAL mund të inhibohet me plumb, ndërsa nën këto vlera D-AAL mund të jetë insenzitiv e, madje, edhe të stimulohet. Sipas këtyre autorëve, ekspozimet në mjedis me nivel të vogël të plumbit janë përgjegjëse për efektin e demonstrueshëm biokimik. Ky potencial i inhibimit të D-AAL mund të shkaktojë efekte neurotoksike, sidomos të të porsalindurit, të cilët kanë nivel të lartë të neurogjenenzës. Vjollca Berisha dhe bashkëp., (2000) konstatojnë, gjithashtu, inhibim sinjifikant, (P< 0.001), të aktivitetit të enzimës D-AAL në gjakun e nxënësve të shkollës fillore “Bedri Gjina” në Mitrovicë, në krahasim me aktivitetin e enzimës D-AAL në gjakun e nxënësve të shkollës fillore në Koliq (grupi i kontrollit). Në anën tjetër Mauras dhe Alain (1979), konstatojnë inhibim të D-AAL në gjakun human të trajtuar me plumb në kushte in vivo dhe in vitro. Në kushte in vivo ata konstatojnë korrelacion negativ linear (r=-0.85) në mes të vlerave logaritmike të aktivitetit të D-AAL dhe niveleve të plumbit në gjak. Në kushte in vitro, efekti inhibitor i plumbit në aktivitetin e D-AAL në gjak rritet proporcionalisht me kohën e kontaktit me plumb dhe me kontaktin e gjakut me temperaturën para përcaktimit të D-AAL. Inhibimi maksimal i enzimës është konstatuar 14 orë pas kontaktit me plumb, në temperaturën 25 °C. Veprimi inhibues i plumbit në kushte in 85

vitro duket se është më i madh, në krahasim me ndikimin e plumbit në kushte in vivo. Rezultatet aktuale, që flasin për ngritjen e aktivitetit të enzimës D-AAL në gjakun human, me rastin e inkubimit të hemolizatit me doza të ndryshme të përqëndrimit të plumbit (prej 2-100 gµ) , në temperaturat 42 , 50 dhe 60 °C, në krahasim me aktivitetin e enzimës në hemolizatin e gjakut të njëjtë, me doza të njëjta të përqëndrimit të plumbit por në temperaturën 37 °C janë në harmoni me rezultatet e autorëve të ndryshëm (Tomokuni, 1974; Tomokuni, 1975; Sakai dhe bashkëp., 1980., 1981; Kajimoto dhe bashkëp., 1983), të cilët, me rastin e inkubimit të hemolizatit (në temperatura të larta 42 dhe 60 °C, me shtim të joneve të zinkut dhe te DDT) të gjakut human, me përqendrime të ndryshme të plumbit, konstatojnë rritje të aktivitet të enzimës D-AAL, në temperaturën 37 °C. Tomokuni (1975) i realizon hulumtimet në gjakun e nëntë individëve të ekspozuar me plumb (Pb-B prej 6.5µ g% deri në 45 µg/100 ml). Individët kishin moshë mesatare 28 vjeç dhe ishin të ekspozuar profesionalisht me plumb prej dy deri në nëntë vite. Mostrat e gjakut të grupit të kontrollit janë siguruar prej 15 personave ( me koncentrim prej 0.0 µg, deri në 5.5 µg/100 ml), pa histori të ekspozimit profesional me plumb. Pas inkubimit të hemolizateve nga të dy grupet (gjakun e punëtorëve profesionalisht të ekspozuar dhe grupit kontroll), në temperaturën 40 dhe 60 °C, ai konstaton ngritje të aktivitetit të enzimës brenda 5 minutash, mirëpo niveli i aktivizimit të enzimës D-AAL të grupit të ekspozuar me plumb, ishte dukshëm më i lartë, në krahasim me aktivitetin e DAAL në gjakun e kontrollit. Aktivitetet e ngritura të D-AAL zbresin në mënyrë rapide me zgjatjen e kohës së nxehjes. Në rastin kur është inkubuar hemolizati në 86

temperaturën 4 °C, aktiviteti i D-AAL në eritrocite te punëtorët e ekspozuar ndaj plumbit gradualisht është rritur, me zgjatjen e kohës së inkubimit, ndërsa aktiviteti i D-AAL në gjakun e grupit të kontrollit ka ngelur, pothuaj, në nivelin e aktivitetit fillestar. Bazuar në këto rezultate, Tomokuni (1975) konstaton se gjaku i punëtorëve të ekspozuar me plumb është më tepër stabil në temperatura të larta, në krahasim me gjakun e grupit kontroll, me rastin e inkubimit në temperaturën 60 °C, për 30 minuta. Aktiviteti i D-AAL i eritrociteve në gjakun e personave të ekspozuar me plumb është aktivizuar 3.6 herë, në krahasim me vlerën fillestare, me rastin e inkubimit në temperaturën 60 °C, për 5 minuta, dhe shkalla e aktivizimit duket se është proporcionale me nivelin përkatës të plumbit në gjak. Lidhur me këtë, është me rëndësi të theksohet se Mitchell dhe bashkëp. (1977) konstaton, gjithashtu, korrelacion pozitiv në mes të aktivitetit të enzimës D-AAL, shtimit të joneve të zinkut (ZnCl2), glutationit (GSH), dhe temperaturës pas inkubimit (të hemolizatit eritrocitar), në temperatura të ndryshme, për kohë të ndryshme ( 50 °C/10 min; 30, 40 50 60 dhe 70 °C për 60, 30, 15, dhe 10 min) në gjakun human, me përqëndrime të plumbit prej 10 – 90 µg% (10, 20, 30, 40, 50, 60, 70, 80 , 90 µg/dL). Me rastin e shtimit të joneve të zinkut dhe GSH në hemolizatin e njëjtë është konstatuar shkallë më e lartë e riaktivizimit të enzimës D-AAL, në krahasim me riaktivizimin në raste individuale. Sipas këtyre autorëve, kjo ngjet për faktin se glutationi i reduktuar (GSH) i largon atomet e plumbit prej grupeve sulfidrile të enzimës, duke ndikuar kështu në zvogëlimin e shkallës së oksidimit të atomeve të sulfurit, kurse zinku (Zn 2+) , i cili është ko-faktor për enzimën e gjitarëve mund të shërbejë

87

gjithashtu për largimin e joneve të Pb 2+ nga grupet e tjera sulfidrile të enzimës. Roels dhe bashkëp., 1976 sugjeruan se duhet të bëheshin hulumtime të mëtutjeshme epidemiologjike, në mënyrë që të vërtetoheshin se niveli më i vogël “i sigurt” i plumbit në gjakun e fëmijëve ishte 40 % siç propozonte Chisolm (1965) dhe Akademia Pediatrike Amerikane. Nga ky aspekt, Beattie dha bashkëp. (1975), tërheqin vëmendjen për mundësinë që ekspozimi në nivele të ulëta të plumbit mund të luajë rol në etiologjinë e retardimit mental të fëmijëve (mesatarja e nivelit të plumbit në gjakun e fëmijëve të retarduar mentalisht ishte 25 % dhe në shkallë sinjifikante më të lart se në grupin e kontrollit-17.8 µg%. Në vitet e fundit është publikuar numër i konsideruar i artikujve revyalë, në të cilët sugjerohet për nivel më të ulët “të sigurt” të plumbit në gjakun e fëmijëve, në krahasim me vlerat e pranuara-lejuara gjer me tani: Roels dhe baskëp. (1976), Lin –Fu (1972), Wladron dhe Stofen (1974), Murata dhe bashkëp. (2003). Më në fund, Zielhius (1975), thekson rëndësinë e përdorimit të FEP së rritur si indikator i absorbimit të plumbit. Ai thekson: “nëse dikush dëshiron të hulumtojë përqindjen e subjekteve me evidencë të përgjegjës ndaj plumbit, p.sh., devijimin nga subjektet me Pb-B < 14-20 µg%, përcaktimi i shkallës së inhibimit te D-AAL dhe rritja e përqendrimit të FEP mund të shërbejnë si parametra shumë të mirë, sidomos te fëmijët dhe femrat”. Zielhius, gjithashtu, konkludoi se parametrat hematologjikë siç janë Hct dhe Hb, nuk janë parametra specifikë nga aspekti i rritjes së nivelit të plumbit në gjak. Në anën tjetër Trevisan dhe bashkëp., (1981 ) hulumtuan variacionet e ndryshme të aktivitetit të enzimës D-AAL të eritrociteve të pacientëve të

88

ekspozuar dhe të jo të ekspozuar me plumb, duke iu shtuar GSH (1x10 2 mol/L) dhe zinkun (1.5x10 -4 mol/L) gjakut të tyre në temperaturën 60 °C për pesë minuta. Rezultatet e aktivitetit të enzimës D-AAL, para dhe pas tretmanit, tregojnë se GSH dhe zinku janë treguar më të besueshëm për identifikimin e vlerave pozitive të rrejshme, në krahasim me temperaturën 60 °C/5 min. Shtimi i GSH në hemolizat ka pasur për pasojë riaktivizimin e aktivitetit të enzimës të pacientët e ekspozuar me plumb në nivelin e barabartë me atë të trajtuar me temperaturë, por jo edhe në rastin e pacientëve jo të ekspozuar me plumb. Bazuar në këtë, Trevisan dhe bashkëpunëtorët konkludojnë që, në rastin e ekspozimit me plumb, metali vepron vetëm në tiol grupe, të cilat pastaj mund të riaktivizohen me shtim optimal të koncentrimit të GSH. Orhan dhe bashkëp., (2004) konstatuan korrelacion sinjifikant në mes të aktivitetit të enzimës D-AAL dhe koncentrimit të MDA (malondialdehidit) në eritrocitet e gjakut të punëtorëve të fabrikës së baterive. Të dhënat prezente indikojnë se D-AAL mund të shërbejë si biomarker i besueshëm i stresit oksidativ në sistemet hematologjike të ekspozuara me plumb, si dhe vazhdon të jetë indikator sensitiv i ekspozimit me plumb. Mauras dhe Allain (1979) analizojnë aktivitetin e enzimës D-AAL në gjakun e 143 pacientëve me nivele të ndryshme të plumbit në gjak (prej 40 deri në 1.150 µg/L). Pas shtimit të plumbit në koncentrime përfundimtare prej 250, 500 dhe 750 µg/L, hemolizati ka qëndruar në temperatura të ndryshme (4 °C, 25 °C dhe 37 °C), në intervale kohore prej 1, 3, 6 , 14 dhe 24 h. Me këtë rast është konstatuar se kontakti prej 14 h i plumbit në hemolizat, para përcaktimit të aktivitetit të D-AAL, ka shkaktuar inhibim maksimal të D-AAL.

89

Aktiviteti i enzimës në temperaturën 25 °C ishte inhibuar afro 2 %, kurse në 37 °C, afro 20 %, krahasuar me vlerat e aktivitetit të enzimës në 4 °C. Mauras dhe Allain (1979) konkludojnë se veprimi inhibues i plumbit në kushte in vitro duket se është më i lart në krahasim me veprimin e tij në kushte in vivo. Sipas Shafiq – UR-Rehman (1984), indet më të ndjeshme në peroksidim të lipideve duket se janë me nivel të vogël të indeksit mitotik siç është truri, i cili posedon sasi të konsiderueshme të peroksideve. Nga ky aspekt duhet konsideruar edhe eritrocitet e gjakut periferik të gjitarëve dhe shpendëve, të cilat, pas hyrjes në sistemin e qarkullimit të gjakut, nuk ndahen. Në kohën e fundit gjithnjë e më shumë po dyshohet se analiza e plumbit në gjak te personat e rritur po e humb reputacionin dogmatik të të qenurit “the most reliable biochemical index of lead exposure” (Beritic dhe bashkëp., 1977). Rezultatet e eksperimenteve, të realizuara në shtazët eksperimentale të helmuara me plumb, tregojnë për fluktuim të pashpjegueshëm të nivelit të plumbit në gjakun e tyre ( Cardona dhe MA, 1974). Nga ana tjetër, rezultatet e hulumtimeve të fundit tërheqin vërejtjen se dëmtimi i indit dhe organit mund të ndodh edhe në rastin kur përqendrimi i plumbit në gjak është në suaza të vlerave “të sigurta-jo të dëmshme” të përqendrimit (Vitale dhe bashkëp., 1975). Të gjitha këto të dhëna (konstatime) sugjerojnë se në rastin e evaluimit të ekspozimit me plumb, më tepër duhet kushtuar kujdes indikatorëve biologjik të helmimit me plumb. Për këtë Tomokuni dhe Ogata (1975) theksojnë: “Efektet biologjike të plumbit “in vivo” mund të vlerësohen më me saktësi me anë të matjes së disa metaboliteve, ose me anë të matjes së aktivitetit të enzimave që i katalizojnë ato”.

90

Influenca e dëmshme e plumbit në sintezën e hemit ka qenë e njohur që moti, ndërsa në kohën e fundit është definuar si “efekt kritik i plumbit i evidentuar me rritje të koncentrimit të produkteve të ndërmjetme (Zielhuis, 1975). Në të vërtetë, çrregullimi i sintezës së hemit paraqet efektin shumë të hershëm të plumbit, të shkaktuar nga efekti inhibues i tij i fuqishëm në dy enzima (më së paku): dehidratazën e acidit δaminolevulinik në citoplazmë, që është aktive në fillimin e sintezës së hemit dhe të ferohelatazës mitokondriale, që është aktive në fund të sintezës. Shikuar nga ky aspekt duket se është paradoksale që D-AAL është pikërisht ajo që ngel aktive madje edhe në qelizat-eritrocitet qarkulluese të gjakut, ndërsa fero-helataza zhduket normalisht posa të arrijnë qelizat në qarkullim, ose pas një periode të shkurtër kohore (disa orë më vonë) dhe kjo ngjet së bashku me zhdukjen e mitokondrive. Ekzistojnë shkallë, apo nivele të ndryshme të ekspozimit dhe të absorbimit të plumbit, si dhe nivele të ndryshme të përgjigjes ndaj plumbit. Në kohën bashkëkohore u vërtetua se, me përcaktimin e nivelit të plumbit në gjak, nuk mund të bëhet dallimi midis shkallës së toksicitetit të plumbit dhe shkallës së ekspozimit me plumb. Punëtorët e helmuar profesionalisht me plumb të cilët aksidentalisht u ekspozohen niveleve të larta të plumbit, mund të kenë vuajtur nga helmimi me plumb para se niveli i plumbit të ketë arritur “steady state”. Sipas Viatle dhe bashkëp., (1975), testi i përcaktimit të nivelit të plumbit në gjak është i pamjaftueshëm, që potencialisht, të jep përgjigje në dëmtimet që shkakton ngarkesa e tërësishme e trupit me plumb. Lane dhe bashkëp., (1968) bëjnë kategorizimin e efektit të plumbit në katër shkallë: “normal”, “i pranueshëm”, “i tepruar” dhe “i dëmshëm”. Mirëpo, vlera e këtij kategorizimi ka filluar të venitët, me konstatimin se parametrat individualë, sipas këtij kategorizimi, janë shumë variabilë 91

dhe insensitivë për definimin rutinor të ekspozimit abnornmal me plumb dhe variacionet e ndryshme analitike, si dhe segmenti i gjerë i vlerave “normale” mund të rezultojë në “maksimumin e efekteve” për determinimin e niveleve serioze të ekspozimit me plumb. Një pikë tjetër e dobët e këtij klasifikimi qëndron në faktin që nocionet “i tepruar” dhe “i dëmshëm ”përputhen për shkakun, se nëse ekspozimi me plumb konsiderohet i tepruar, ai, gjithashtu, konsiderohet se është edhe i dëmshëm. Në kohët e fundit, kur u definuan ndryshime të reja biokimike shumë më të ndjeshme, të cilat ndodhin si përgjigje në veprimin e plumbit në organizmin e njeriut, u bë e qartë se preferenca duhet t’i jepet testit të inhibimit të aktivitetit të enzimës D-AAL dhe testit të koncentrimit të EP. Testi i inhibimit të D-AAL ka shumë përparësi, në krahasim me testet e tjera biokimike, siç janë: përqendrimi i plumbit në gjak, koproporfirinëuria, AAL në urinë etj. Bazuar në këto të dhëna është konkluduar: 1. Aktiviteti i D-AAL inhibohet pjesërisht para paraqitjes së ndonjë efekti tjetër të plumbit dhe mund të matet në sistemin hematopoetik. 2. Të njeriu vërehet inhibim sinjifikant i aktivitetit të D-AAL madje edhe në nivele të koncentrimit, të cilat në të kaluarën konsideroheshin si regjion i vlerave normale (20~40 %). 3. Aktiviteti i enzimës D-AAL inhibohet në mënyrë rapide, në proporcion me rritjen e nivelit të plumbit. 4. Pasi që aktiviteti i D-AAL të arrijë “steady state” më të ulët, atëherë ka variacione të vogla, për aq kohë sa ekspozimi me plumb të ngelë po ashtu, në “steady state”.

92

5. D-AAL, e inhibuar një herë me plumb, posedon nivel shumë të ulët dhe të ngadalshëm të regjenerimit spontan. 6. Inhibimi i D-AAL është shumë specifik, me ngritje të nivelit të absorbimit të plumbit, pasi që, në kohën e fundit u vërtetua se vetëm alkoolizmi mund të shkaktojë inhibim të ngjashëm të enzimës në gjakun human. 7. Metoda e D-AAL nuk është e besueshme si masë matjeje për ekspozimin kumulativ dhe nuk pasqyron gjithmonë shtimin e ngarkesës trupore me plumb. Në SHBA, pragu i pranishëm minimal prej 10 µg%, nën të cilin nivel koncentrimet e plumbit konsiderohen si të pranueshme, është shumë i lartë. Literatura ekzistuese tregon se niveli “i sigurt” i plumbit në gjak nuk është identifikuar ende; ekzistojnë fakte të mjaftueshme që flasin për efekte determinuese të sjelljeve kognetive të zhvillimit, në rastin e nivelt të plumbit në vlera më të vogla se 10 µg% (Rogan dhe bashkëp., 2001). Në shumë regjione të botës nuk ka procedura formale për detektimin e helmimit me plumb. Mirëpo, për shkak të jetës së shkurtër të plumbit në gjak (30 ditë), periudha, gjatë të cilës ai mund të detektohet në gjak, është shumë e shkurtër në krahasim me kohën e veprimit toksik në tru. Pos kësaj, plumbi, pasi të ketë hyrë në tru, nuk ka mundësi që të largohet me aplikimin e substancave të ndryshme helatore. Madje, edhe në rastin kur niveli i plumbit në gjak zbret edhe në vlera jo-sinjifikante, plumbi, paraprakisht i deponuar në tru, vazhdon të ushtroj influncën e tij neurotoksike (Rogan dhe bashkëp., 2001). Makino dhe bashkëp. (2000) përcaktojnë korrelacionin në mes të përqëndrimit të plumbit në gjak (PbB) dhe acidit aminilevulinik (AAL) në urinë në 3.636 punëtorë të ekspozuar profesionalisht helmimit me plumb. Ata konstatojnë rritje të përqendrimit të AAL në urinë me ngritje të përqendrimit të plumbit në gjak mbi vlerën 22.4 µg/dl (1.35, si vlerë 93

logaritmike), si dhe rritje të theksuar mbi vlerën 35.5 µg/dl (1.55, si vlerë logaritmike). Në këtë punim preliminar, ku është përfshirë një numër i madh i punëtorëve të ekspozuar helmimit me plumb, është konstatuar se niveli i AAL në urinë rritet me zvogëlim proporcional (gradual) të plumbit në gjak nën nivelin 20 µg/dl. Prandaj, mund të nënkuptohet se nën pragun e nivelit të plumbit në gjak 20 µg/dl, në të cilin shfaqen simptomat e hershme të efektit të plumbit, AAL në urinë shfaq trend – kahje të kundërt me korrelacionin pozitiv mes të koncentrimit të AAL në urinë dhe nivelit të plumbit mbi 20 µg/dl. Piomeli dhe bashkëp., (1982), në përpjekjet e tyre për të caktuar (gjetur) pragun e plumbit në gjak, në të cilin ngjet rritja e EP, kanë analizuar 2,004 fëmijë të popullatës urbane (Nju Jork). Në kuadër të numrit të përgjithshëm ata konstatuan përqendrimin e plumbit prej 2 deri në 98 µg/dl , ndërsa 1,852 konsiderohej se kishin vlera, të cilat pranoheshin si normale për kohën (Pb-B; < 30 µg /dL). Analizat preliminare treguan se ngjet rritje eksponenciale e koncentrimit të EP pas arritjes së pragut të efektit prej 12 dhe 20 µg/dl. Hurst dhe Hughes (1985) analizuan raportin në mes aktivitetit të enzimës D-AAL dhe nivelit të plumbit në gjakun e 140 fëmijëve të moshës 11 vjeç. Niveli i përqendrimit të plumbit në gjakun e këtyre fëmijëve ishte i vogël (0.92 umol/L-më i ulët se 10 ug%), kurse aktiviteti i enzimës DAAL ishte më i ulët edhe pse ai pritej të ishte më i lartë. Vlera aktuale e korrelacionit (r=0.294) ishte konsiderueshëm me e vogël në krahasim me raportet e të tjerëve, të cituar në literaturë. Autorët nuk ishin në gjendje të japin shpjegimie për shkakun (shkaqet), që ka shkaktuar këto rezultate përjashtimore. Burch dhe Seigel (1971), me rastin e standardizimit të metodës origjinale për përcaktimin e aktivitetit të enzimës D-AAL referuan se 94

aktiviteti i saj arrin vlerën maksimale në temperaturën 37 °C, prandaj kjo temperaturë është përzgjedhur për këtë procedurë. Ata gjithashtu pohojnë se kjo temperaturë, me gjasë, mund të mos paraqesë temperaturën optimale. Me rastin e ruajtjes së mostrave të gjakut në 4 °C, ata konstatojnë rënie të aktivitetit të D-AAL për 10 %, ndërsa me ruajtje të mostrave të njëjta të gjakut në temperaturën 23 °C, aktiviteti i enzëms shënon rënie për 20 %, në krahasim me vlerën fillestare.

Më qëllim të shkaktimit të inhibimit të aktivitetit të D-AAL, në kushte in vitro Sakai dhe bashkëp., (1983) konstatojnë se është i domosdoshëm preinkubimi i fraksionit enzimatik me jone të plumbit dhe fraksion të hemoglobinës (Hb). Kombinimi i këtyre tre parametrave gjatë periodës së preinkubimit ka pasur efekt të vogël në aktivitet. Plumbi i preinkubuar me D-AAL dhe fraksione të hemoglobinës nuk e ka ndryshuar aktivitetin e enzimës për substratin, duke sugjeruar se substrati mund të lidhet me molekula të enzimës (inhibim jo-konkurues). Aktiviteti restaurues i zinkut me dithiothreitol është shoqëruar me largimin e plumbit nga fraksioni proteinor i D-AAL, për të cilin ai ka qenë i lidhur “in vivo” dhe “in vitro”. Të tri mënyrat e trajtimit e kanë rikthyer aktivitetin e inhibuar të enzimës D-AAL, por temperatura e lartë është treguar si më specifike për të detektuar inhibimin me plumb. Në mungesë të fraksionit të Hb, acetati i plumbbit (50 nM acetat plumbi) nuk ka shkaktuar inhibimin e enzimës, ndërsa plumbi, në përqendrim prej 1 µM, ka inhibuar aktivitetin e enzimës D-AAL 30%. Ky inhibin është i tipit jo-kompetitiv.

95

Përqindja e inhibimit vetëm me fraksion të Hb është 36 % , kurse tipi i inhibimit është kompleks. Në prani të fraksionit të Hb, acetati i plumbit 50 µM e inhibon aktivitetin e enzimës D-AAL në shkallë sinjifikante (65.1%). Prandaj, prania e fraksioneve të Hb interferon në inhibimin e D-AAL me plumb. Tipi i inhibimit është jo-kompetitiv, që tregon se mund të lidhet me molekulat e enzimës. Trajtimi i hemolizatit me temperaturë (60 °C/5 min), zink (100 µM) dhe DDT (10 mM), rikthen inhibimin jo-kompetitiv të enzimës D-AAL. Hemolizati i eritrociteve normale, i inhibuar paraprakisht me acetat të plumbit më qëllim të shkaktimit të inhibimit të aktivitetit të enzimës DAAL është kromatografuar me shtim dhe pa shtim të Zn dhe DDT. Në rastin kur në hemolizat ishin të pranishëm Zn dhe DDT, plumbi lidhej me proteina me peshë të madhe molekulare, përfshirë këtu edhe D-AAL, ndërsa kur mungojnë Zn dhe DDT plumbi lidhet me fraksionet me peshë të vogël molekulare. Largimi i plumbit nga fraksionet e proteinës D-AAL, në të cilën ai është lidhur në kushte “in vivo” dhe “in vitro”, shoqërohet me restaurimin e aktivitetit të inhibuar të enzimës D-AAL. Bazuar në rezultatet e këtyre eksperimenteve, Sakai dhe bashkëp., sqarojnë natyrën e inhibimit të enzimës D-AAL, me rastin e përqendrimeve të vogla të plumbit, si dhe restaurimin e aktivitetit me zink dhe DDT. Ata, gjithashtu, eksperimentojnë për të sqaruar se natyra e inhibimit të D-AAL është specifike për plumbin. Në prani, ose mungesë të fraksionit të Hb, fraksioni i D-AAL është pre-inkubuar në 4 °C për 20 h në prani të klorikeve të metaleve të ndryshme të rënda. Në mungesë të fraksioneve të Hb, Cu++, Hg++, metil merkuri, dhe Cd ++ e inhibojnë në shkallë të lartë aktivitetin e enzimës D-AAL, ndërsa

96

prania e fraksionit të hemoglobinës e zvogëlon indeksin e inhibimit të shkaktuar nga këto metale. Me këtë rast inhibimi nuk është rikthyer me trajtim me temperaturë (60 °C/5 min), dhe kjo tregon se ky lloj i inhibimit të enzimës D-AAL ndryshon nga inhibimi i saj me plumb. Plumbi i shtuar në hemolizatin e eritrociteve te personat normal (jo-të ekspozuar me plumb) është gjetur të jetë i pranishëm në fraksionin e Hb , kurse aktiviteti i enzimës D-AAL nuk është inhibuar (Sakai, 1982). Me vazhdimin e mëtutjeshëm të hemolizatit, plumbi është transferuar në fraksionin e proteinës D-AAL dhe aktiviteti është inhibuar në shkallë sinjifikante. Në fraksionin e izoluar të D-AAL, ku plumbi është i lidhur për proteina, nuk është konstatuar inhibim i aktivitetit të D-AAL. Nëse fraksioni inkubohet me fraksione të Hb (faktor) për 20-40 orë, atëherë paraqitet inhibimi i theksuar i aktivitetit të enzimës D-AAL. Bazuar në të dhënat e prezantuara dhe në konstatimet e mëhershme, kompleksi i trefishtë i D-AAL (E), plumbit (Pb) dhe i faktorëve (F), me gjasë formohet gjatë periodës së preinkubimit. Ky kompleks mund të jetë një formë joaktive e enzimës. Nuk është konstatuar ndryshim në vlerat e Km të enzimës, të inkubuar me fraksion të hemoglobinës, në prani ose mungesë të acetatit të plumbit, që dëshmon se plumbi i inkorporuar në kompleks nuk ka afinitet për DAAL për substrat. Kështu, kompleksi trefishor mund të lidhet me substrat, por nuk mund të bejë disocimin e produktit (porfobilinogjenit). Mbetet të vërtetohët se Pb i pranishëm në kompleks interferon apo jo në procesin e kondensimit të dy molekulave të acidit delta-aminolevulinik.

97

Restaurimi i aktivitetit të inhibuar me gel filtrim ngjet për shkak të disocimit të kompleksit (Verganano dhe bashkëp., 1969). Në një punim tjetër, Sakai dhe bashkëp., (1980) i sqarojnë mekanizmat e riaktivizimit të D-AAL së inhibuar me nxehtësi dhe dallimin në mes të veprimit të Zn dhe DDT, ose të dyjave së bashku, ose vetëm të temperaturës. Të dhënat prezente prej eksperimenteve restauruese tregojnë për atë se aktiviteti i rikthimit ndërlidhet me largimin e plumbit nga fraksioni proteinor i D-AAL. Largimi i plumbit do të rezultonte në disocimin e përkohshëm të kompleksit të trefishtë, duke e rikthyer në këtë mënyrë aktivitetin e enzimës. Prej rezultateve prezente të konstatuara nuk është e qartë nëse Zn me DDT të shtuar është i inkorporuar në vendet me afinitet të lartë në molekulat e D-AAL në vend të plumbit (Sakai dhe bashkëp., 1981). Zinku është i nevojshëm për aktivizimin e enzimës prandaj 4g të atomeve të zinkut lidhen për enzimën oktamer për të shkaktuar aktivitetin maksimal, në rastin kur grupet sulfidrile esenciale janë në gjendje të reduktuar (Meredith dhe Mooore, 1980). Plumbi i larguar nga proteinat me peshë të madhe molekulare është bashkuar me DDT dhe, si duket, nuk është lidhur me proteina. Në klasifikimin e plumbit eritrocitar të bërë nga Raghavan dhe bashkëp., 1980, plumbi i larguar ngel i lirë, për shkak të volumit largues me Sephadex. Se a është plumbi është i lidhur në formë inorganike, ose i lidhur për amino acide ose peptide të vogla, është çështje që kërkon hulumtime të mëtutjeshme. Raghavan dhe bashkëp., 1980, gjithashtu, raportojnë induksionin e proteinës me peshë molekulare prej 10 000 në punëtorët e ekspozuar me plumb. Kjo proteinë ka funksionin e detoksifikimit të eritrociteve nga plumbi.

98

Autorët prej këtyre hulumtimeve konkludojnë se riaktivizimi i aktivitetit të enzimës D-AAL me nxehje është masë më tepër specifike me anë të të cilës mund të detektohet ekspozimi me plumb. Sipas Sithisarankul, (2001) AAL në plazmë (AALP) është propozuar si parametër superior, në krahasim me AALU. Ai sugjeron që vlerat e AALP të sillen prej 15-23 µg/dl, ose 1.14-1.75 µmol/L. Hulumtimet raportojnë që distrubuimi i AAL-P te personat jo-të ekspozuar është normal me mesataren gjeometrike prej 8.7 µg/L. Eshtë konstatuar se koncentrimiet e AAL-P te punëtorët e helmuar me plumb rritën për 630herë në krahasim me AAL-P e punëtorëve jo-të ekspozuar. Është konstatuar se AAL është neurotoksike në modele shtazore “in vivo”, por hulumtimet ekstensive kanë dhënë rezultate kontraverze. Në anën tjetër, rezultatet e fituara me rastin e aplikimit të AAL në nivelin 10-4M në neuronet e kordës spinale të njerut nuk flasin për efektin toksik të tij. AAL strukturalist është i ngjashëm më neurotransmiterin inhibues GAB (gama-aminobutetrik) dhe me neurotransmiterin eksitus –acidin Lglutamik. Yang dhe bashkëp., (2005) me rastin e përcjelljes së koncentrimit të plumbit në gjakun e puntorëve të anijendërtimtarisë kosntatuan nivelin e plumbmit në gjak 54.1 µg/dl (në vitin 1992). Me rekomandimin e mjekut këtyre punëtorëve iu ndërrua vendi i punës, më qëllim të zvogëlimit të nivelit të plumbit në gjak. Në vitin 1993 analizat e gjakut treguan se niveli i plumbit në gjak ka zbritur në 36.7 µg/dl, kurse në vitin 2002 (pas 10 vjetësh) niveli i plumbit në gjak ishte 40 µg/dl.

99

Mirëpo, pas rënies së nivelit të plumbit nën 40 µg/dl, (observimi afatgjatë-10 vjeçar), ai nivel nuk vazhdoi të zvogëlohet në këta punëtorë të anijendërtimtarisë. Sakai dhe bashkëp., (1982), kosntatuan se për vendosjen e ekuilibrit në mes të komponentëve të eritrociteve dhe plumbit të shtuar në kushte “in vitro” janë të nevojshme 20-40 h. Në nivele më të vogla të përqendrimit të plumbit (nën 60 µg/100 ml), në supernatantin e eritrociteve, shkalla e inhibimit të enzimës D-AAL ndërlidhet me koncentrimet e plumbit në fraksionin e D-AAL. Zvogëlimi i aktivitetit të D-AAL shënon shkallën e ngopjes së fraksionit të proteinave të D-AAL. Ngopja arrihet në vlerat e koncentrimit të plumbit 80-100 µg/100 ml ES. Ndonëse një sasi e madhe e plumbit është konstatuar në fraksionin e hemoglobinës që përmban disa faktorë që ndikojnë në inhibimin e DAAL, plumbi përgjegjës për inhibimin e D-AAL, nuk është i lidhur në fraksionin e proteinave të hemoglobinës, por në fraksionin e proteinës së D-AAL. Përqindja e plumbit të absorbuar nga ES zvogëlohet me rritjen e sasisë së ngarkesës së plumbit, që sugjeron se shkalla e inkorporimit të plumbit në eritrocite zvogëlohët në doza të larta “in vitro”. Sakai dhe bashkëpunëtorët janë të parët që raportuan për distribuimin e plumbit në eritrocite (te punëtorët profesionalisht të ekspozuar me plumb), në relacion me inhibimin e D-AAL. Ata konstatuan se proteinat e fraksionit të D-AAL kanë afinitet më të lartë për plumb në kuadër të komponentëve eritrocitare “in vivo” dhe “in vitro”. I vetmi hulumtim që është marrë me proteinat lidhëse të plumbit deri në vitin 1982 është ai i Raghavan dhe bashkëp., (1980), në të cilin determinohet përqendrimi i plumbit në fraksionet e hemolizatit të eritrociteve (plumbi në hemoglobinë, plumbi i lidhur për proteina me peshë molekulare 10 000, plumbi i lirë dhe plumbi rezidual). 100

Në eksperimentet e tyre, fraksioni i proteinës ka përmbajtur afro gjysmën e plumbit eritrocitar. Problemi se plumbi që shkakton inhibimin e D-AAL origjinën e ka nga fraksioni i D-AAL, apo nga hemoglobina, definitivisht nuk është sqaruar sa duhet. Hulumtimet e pranishme treguan se plumbi, i cili shkakton inhibimin e D-AAL , nuk është i lidhur në fraksionin e hemoglobinës, por në fraksionin e proteinës së D-AAL. Por plumbi, i lidhur për fraksion të proteinës së D-AAL nuk mund të shkaktojë inhibimin pa u inkubuar së bashku me faktorët. Vlen të theksohet se inhibimi i D-AAL me plumb e arrin platonë në koncentrimet e plumbit mbi 60 µg/100 ml ES, ndërsa fraksioni i D-AAL ngopet me plumb në nivelin 80-100 µg%. Diferenca në këto koncentrime sugjeron se sasia e vogël e plumbit (2040 µg%) mund të lidhet për proteinat e tjera nga ato të D-AAL. Në koncentrimet nën 60 µg%, shumica e plumbit, e konstatuar në fraksionin e D-AAL, duket se është e lidhur për proteinën e D-AAL dhe është përgjegjëse për inhibim në prezencë të faktorëve. Kështu, zvogëlimi i aktivitetit të D-AAL është indikator i ngopjes së fraksionit proteinor të D-AAL, që ka afinitetin më të lartë për plumb, sepse shkalla e inhibimit të D-AAL ndërlidhet me ngopjen e plumbit në fraksion që përgjigjet niveleve të koncentrimeve të vogla të plumbit. Këto rezultate janë konsistente me ato të fituara me rastin e determinimit të aktivitetit të enzimës D-AAL te punëtorët e ekspozuar me plumb (Bonsignore dhe bashkëp., 1965, Hernberg dhe bashkëp., 1970). Të dhënat e eksperimentit restaurues janë kompatibile me ato të prezentuara më herët. Zinku tërësisht e ka riparuar aktivitetin e inhibuar të enzimës D-AAL në nivelin e kontrollit, në koncentime të ndryshme të plumbit; DDT dhe temperatura nuk e kanë rikthyer plotësisht aktivitetin, sidomos në rastin e koncentrimeve të larta të plumbit.

101

Gjaku i përdorur në këtë eksperiment ishte i freskët dhe mendohet se nuk ishte i oksiduar, sepse aktiviteti i tij është rritur në masë të vogël me shtimin e DDT në koncentrime të plumbit prej 9 µg%. Në eksperimentin e mëhershëm (Sakai dhe bashkëp., 1981) shkalla e restaurimit me DDT ishte më e lartë në krahasim me atë të zinkut, për shkak se enzimi ishte oksiduar pjesërisht gjatë pastrimit. Zinku lidhet me enzimën vetëm në raste kur reduktohen grupet reziduale të cisteinës . Prandaj, zinku nuk mund ta bëjë aktivizimin e D-AAL të inaktivizuar me oksidim e mbetjeve të cisteinës; ai është i vetmi agjent, i cili e rikthen inhibimin e shkaktuar me plumb. Zinku (Zn 2+), është i domosdoshëm për aktivitetin e enzimës D-AAL. Apoenzima është inaktivizuar esencialisht (afërsisht 12 % në krahasim me kontrollin), në rastin e përcaktimit në mungesë të Zn 2+. Shtimi i Zn 2+ në apoenzimë e rikthen aktivitetin për aq kohë sa që tiol grupet sensitive janë plotësisht të redukuara (Gibss dhe bashkëp., 1985). Fraksionet e hemoglobinës, gjithashtu, kanë afinitet të lartë për plumb. Ne nuk e dimë se a është i lidhur i tërë plumbi në fraksionin e proteinës për molekula të hemoglobinës. Efekti i plumbit në fraksionin e hemoglobinës dhe në fraksionet e tjera pos D-AAL, nuk është i sqaruar sa duhet (Ong dhe Lee, 1980). Rezultatët e këtij hulumtimi, të cilat tregojnë për inhibim të moderuar të aktivitetit të enzimës D-AAL në hemolizatin e gjakut të pulës me shtimin gradual të nivelt të përqendrimit të plumbit nga 2-100 µg %, pas inkubimit në temperatura të ndryshme (37, 42, 50 dhe 60 °c/60 min.), janë në harmoni me rezultatet e Pauza dhe bashkëp., (2005), të cilët, gjithashtu, “befasisht” konstatuan inhibim të moderuar të aktivitetit të enzimës D-AAL, me rastin e trajtimit të embrionit të zogut të pulës me katione të plumbit (Pb 2+). 102

Ata gjithashtu konstatuan inhibim (30 %) të aktivitetit të enzimës DAAL në qesen viteline te embrioni i zogut të pulës, në rastin e tretmanit me katione monovalente të K+ dhe Na+ (në koncentrime 0.1 MK+ dhe 0.4 MNa+) duke sqaruar se inhibimi shkaktohet si rezultat i interferencës në interreaksionin me nënjësi funksionale. Në anën tjetër, ata konstatuan aktivizim (130 %) të enzimës D-AAL në qesen e vitelinës te zogu i pulës me rastin e tretmanit me Li + (10-5 M), për shkak të itrerreaksionit më tepër specifik. Enzima D-AAL përbëhet nga tetë subnjësi identike dhe posedon tetë vende për lidhjen e molekulave jonike të zinkut (Zn 2+; Anderson dhe Desnick, 1979), që janë të rëndësishme për funksionin e D-AAL (Tsukamato dhe bashkëp., 1979; Astrin dhe bashkëp., 1987). Fiksimi i katër Zn2+ të para mund të pengojë funksionin oksidues sulfidril të pjesës aktive të D-AAL (Brevan dhe bashkëp., 1980; Jaffe dhe bashkëp., 1984). Fiksimi i katër Zn2+ të tjerë mund të ndihmojë në balancën e strukturës së D-AAL (Den dhe bashkëp., 1990). Plumbi jonik (Pb 2+) mund të zëvendësojë zinkun jonik (Zn 2+) në vendet lidhëse të D-AAL (Simons, 1995), duke shkaktuar urëzimin e grupeve funksionale sulfidrile që ka për pasojë inhibimin e D-AAL (Tsukamato dhe bashkëp., 1979). Rezultatet e rritjes sinjifikante të aktivitetit të enzimës D-AAL në gjakun e pulës (Hybro hisex), pas inkubimit në temperatura të larta (42, 50 dhe 60 °C/60 min.) të konstatuar në eksperimentin tonë, janë në harmoni me rezultatet e Scheuhammer, (1987), cili, me rastin e inkubimit të hemolizatit të gjakut të pulës në temperaturën 42°C (temperatura trupore e shpendëve), në krahasim me inkubimin në 37 °C, konstaton rritje të aktivitetit të enzimës D-AAL për 20 %. Ky, gjithashtu konstaton se plumbi është inhibitor 10-100 herë më tepër potent për inhibimin e

103

aktivitetit të enzimës D-AAL në eritrocite, në krahasim me Cu2+, Cd 2+, Hg2+ ose CH3Hg+. Elezaj dhe bashkëp., (2004) gjithashtu kanë konstatuar korrelacion negativ në mes të përqendrimit të plumbit dhe aktivitetit të enzimës DAAL në gjakun e individëve të pëllumbit urban (Columba livia) të gjuajtur në tri lokalitete të ndryshme (Mitrovicë, Prishtinë dhe në fshatin Zatriq; Pb 0.45 mg/L; 038 mg/L dhe 13 mg/L). Pas inkubimit të hemolizatit (në temperaturat 50 dhe 60 °C/60min) të individëve të këtyre tri lokaliteteve të ndryshme ata konstatuan rritje të aktivitetit të enzimës D-AAL për 2 dhe 2.2 herë në grupin e kontrollit (fshati Zatriq), 2.7 dhe 2.4 herë në grupin e Prishtinës dhe 3.8, gjegjësisht 5.8 herë, në grupin e qytetit të Mitrovicës, krahasuar me aktivitetin e D-AAL në hemolizatin e gjakut te individëve të grupeve të njëjta të pëllumbit të inkubuar në temperaturën 37 °C/60 min. Madje aktiviteti i enzimës D-AAL i hemolizatit të grupit të Prishtinës dhe Mitrovicës, pas inkubimit në temperaturën 50 dhe 60 °C/60 min., ishte 1.8 dhe 2.2 si dhe 6.2 dhe 4.8 herë më i lartë, në krahasim me aktivitetin e D-AAL, të regjistruar në gjakun e grupit të kontrollit të inkubuar në temperatura të njëjta. Me rastin e inkubimit (në temperaturat 37, 42 dhe 60 °C/60 min) të hemolizatit, të siguruar nga embrioni i zogut të pulës (nga dita e 18-21 e inkubacionit) dhe nga dita e 1-5, pas çeljes Elezaj dhe bashkëp., (2007), konstatuan ngritje sinjifikate të aktivitetit të enzimës D-AAL në temperaturat 42 dhe 60 °C/60 min., në krahasim me aktivitetin e enzimës në 37 °C. Kjo ngritje e aktivitetit të enzimës në temperaturën 42 °C ishte 150 % (1.5 herë) më e lartë në krahasim me aktivitetin në temperaturën 37 °C, ndërsa temperatura 60 °C/60 min. e hemolizatit të embrioneve (18-21) dhe të zogut të pulës pas çeljes (1-5 ditë pas çeljes) ka shkaktuar ngritje 104

të aktivitetit të enzimit 300 % ( 3 herë më të lartë), në krahasim me atë në temperaturë 37 °C. Autorët konstatuan se D-AAL ka treguar termostabilitet madje edhe në temperaturën 60 °C/60 min., si në gjakun e embrionit të zogut (prej ditës së 18-21 të inkubacionit), ashtu edhe në gjakun e zogut të pulës, nga dita 1-5 pas çeljes. Inhibimi i moderuar i aktivitetit të enzimës D-AAL në hemolizatin e gjakut të pulës (të inkubuar në temperaturat 37, 42, 50 dhe 60 °C/60 min.), me shtimin progresiv të nivelit të koncentrimit të plumbit prej vlerës 2- 100 µg %, mund të sqarohet me faktin se: □ Gjaku i shpendëve posedon relativisht më shumë kalium dhe më pak natrium, në krahasim me gjakun e gjitarëve. Glutationi (GSH) është i përqendruar tërësisht në eritrocite; ai mungon në plazmën e gjakut. □ Ergotionina është e përqendruar në plazmë, ndërsa citrati është i pranishëm në plazmë dhe eritrocite. Urea dhe kreatinina janë të distribuara barabar në mes të ujit në qeliza dhe ujit në plazmë. □ Krahas metabolizmit anaerob glukolitik, i cili ngjet në eritrocitet pa bërthamë (që hasen në gjakun e gjitarëve), eritrocitet nukleare të kategorive të tjera të organizmave shtazorë posedojnë metabolizëm aerob të theksuar. Lidhur me këtë Howard (1961) me rastin e hulumtimit të eritrociteve të gjakut të pulës me M.E., në preparate të ngjyrosura me Feulgen, konstatoi prezencën e hemoglobinës në bërthamë, e cila vazhdon në hemoglobinën citoplazmatike nëpërmjet të poreve të mbështjellësit bërthamor.

105

Howard gjithashtu konstatoi komunikim dydrejtimor të materieve në mes të karioplazmës dhe citoplazmës via poreve bërthamore. Ai, gjithashtu, konstatoi se koncentrimi i hemoglobinës në bërthamë është i përafërt me koncentrimin e hemoglobinës në citoplazë. Citoplazma e eritrociteve të pulës përmban kryesisht hemoglobinë, por ka raste kur janë vërejtur, në kuadër të saj, edhe organele qelizore, siç janë p.sh., mitokondret.

Me rastin e ekzaminimit të efektit të temperaturave të ndryshme (25 dhe 37 °C/180 min.) në aktivitetin e enzimës D-AAL në gjakun e peshkaqenit (Sciliorhinus canicula L.), të gjuajtur në detin Adriatik (Split) Tudor (1984), konstatoi ngritje të aktivitetit të enzimës D-AAL për dy herë në temperaturën 37 °C, në krahasim me temperaturën 25 °C. Kështu Hitzfeld dhe Taylor (1989), me rastin e shtimit të nitratit të plumbit në vlera prej 5 deri në 10 µM në kulturat e qelizave normale renale dhe atyre të linjës së miut (NRK 52-E), rezistente ndaj këtyre dozave, konstatuan se distribuimi i 210 Pb bëhet pa dallime në të dy llojet e linjave qelizore. Hulumtimet e mëtutjeshme vërtetuan se sasia e plumbit, që kishte hyrë në bërthamë, ishte e shoqëruar me kromatinën, kurse pjesa kryesore (63-67 %) ishte e lidhur për proteinat bërthamore. Roy dhe bashkëp., (1986) gjatë trajtimit të mijave të linjës Albino – Charles-Foster me peshë trupore 150 gr me doza të ndryshme të acetatit të plumbit (1, 2, 4 dhe 6 mg/kg), në mënyrë intraperitoneale për 30 ditë , konstatoi inhibim të aktivitetit të enzimës D-AAL me shtim të dozave të plumbit (kontrolli 4.5 µg% Pb; D-AAL 176; I 62; 119; II 102; 81; III 202; 72 dhe IV 332 ; 38). Gjithashtu, janë interesante nga ky aspekt rezultatet Bakalli dhe bashkëp., (1990) të fituara me rastin e ekspozimit të pulave vojse (Hybro hisex) , për katër javë, në qytetin e Mitrovicës. Përqëndrimi i plumbit në 106

gjak, aktivitetit të enzimës D-AAL, vlera e hematokritit dhe sasia e hemoglobinës janë analizuar në ditën e 7, 14, 21 dhe 27 pas ekspozimit. Në javën e parë përqendrimi i plumbit në gjakun e pulave të ekspozuara në Mitrovicë ka arritur nivelin e përqendrimit 169 µg, kurse në grupin e kontrollit (Vitomiricë afër Pejës), prej 10.5 µg%. Në javën e dytë, përqendrimi i plumbit zbriti në 125 µg %, respektivisht u ngrit në nivelin prej 28 µg%. Në javën e tretë niveli i përqendrimit arriti vlerën 208, kurse në kontrollin përkatës 33 µg % ndërsa në javën e katërt, në Mitrovicë niveli i plumbit arriti përqendrimin 335 ug%, kurse në gjakun e grupit të kontrollit, 27 µg%. Vlen të theksohet se aktiviteti i enzimës D-AAL në gjakun e pulave (Hybro hisex), të ekspozuara në Mitrovicë, qysh në javën e parë pas ekspozimit ka zbritur në vlerën 1.7 (D-AAL; U/LE), gjersa në grupin e kontrollit, ai kishte vlerën 45 njësi. Përkundër shtimit progresiv të përqendrimit të plumbit në gjakun e pulave të ekspozuara në Mitrovicë (java II, III dhe IV) aktiviteti i enzimës D-AAL ka ngelur në vlera shumë të ulëta duke mos pasur mundësi t’i përgjigjet shtimit të mëtutjeshëm të plumbit në gjak. Në grupin e kontrollit përqendrimi i plumbit në vlerën prej 28 µg% ka shkaktuar ngritje sinjifikante të aktivitetit të enzimës, në krahasim me aktivitetin në javën e parë, tretë dhe të katërt (në grupin e kontrollit). Gjithashtu, vlen të theksohet se, përkundër vlerave kaq të larta (përqendrimit akut) të përqendrimit të plumbit në gjakun pulave, të ekspozuara në Mitrovicë , vlera e hematokritit dhe sasia e hemoglobinës kanë ngelur relativisht të pandryshuara (në kuadër të vlerave të parashikuara standarde). Shikuar nga aspekti i sensitivitetit të enzimës D-AAL, në koncentrime shumë të vogla të plumbit në gjak, vlen të theksohen rezultatët e 107

konstatuara në gjakun e maces së shtëpisë (Felis domesticus) të qytetit të Mitrovicës dhe Prishtinës (Letaj, 2005). Letaj konstatoi inhibim të aktivitetit të enzimës (9.6 % ) në gjakun e maces së qytetit të Prishtinës me koncentrim të plumbit prej ( 6.7 µg %), kurse në gjakun e maces së qytetit të Mitrovicës aktiviteti i enzimës DAAL ishte i inhibuar në nivelin (80 % ), në koncentrim të plumbit prej 14.7 µg%. Nga kjo Letaj më të drejtë konkludoi se aktiviteti i enzimës D-AAL, në gjakun e maces së shtëpisë është ndër parametrat më sensitivë në përqendrime shumë të vogla të plumbit në gjak. Në anën tjetër Selimi, (2001), konstatoi korrelacion negativ (r=-0.596) ndërmjet përqendrimit të plumbit dhe aktivitetit të enzimës D-AAL në gjakun e pëllumbit urban (Columba livia) të qytetit të Mitrovicës dhe Prishtinës. Shprehur në %, aktivitei i enzimës D-AAL, në nivelin e përqendrimit të plumbit prej 30 µg%, është inhibuar 35 %, ndërsa në nivelin e përqendrimit të Pb prej 85 µg%, aktiviteti i enzimës është inhibuar 97.8 %, në krahasim me vlerat e konstatuara në grupin e kontrollit. Gjithashtu, vlen të theksohet se, ndonëse niveli i përqendrimit të plumbit në gjakun e popullatës së pëllumbit urban të qytetit të Mitrovicës ishte relativisht i lartë (mesatarja 80 µg%), vlera e hematokritit dhe saia e hemoglobinës ishin relativisht konstante (brenda vlerave normale). Rezultatet e hulumtimit aktual gjithashtu, janë në harmoni me rezultatet (Gonzalez dhe Tejedor, 1992) e fituara me rastin e tretmanit të pëllumbit (Columba livia) me doza të ndryshme të plumbit. Në rastin e tretmanit me plumb (0.7 ppm) është konstatuar inhibin 50 % i D-AAL në eritrocitet e gjakut periferik, kurse, në rastin e tretmanit me dozën prej 1.5 ppm të plumbit, shkalla e inhibimit të enzimës D-AAL ishte shumë më e lartë (98%).

108

Shkalla maksimale e inhibimit të enzimës D-AAL në qelizat e palcës së kuqe të eshtrave te individët e serisë së njëjtë ishte 75 %, në rastin e tretmanit me dozën e plumbit 1.5 ppm. Korrelacioni negativ, i konstatuar (r=-980) në mes të sasisë së plumbit dhe inhibimit të aktivitetit të DAAL në gjakun periferik e konfirmon hipotezën e prezantimit të DAAL të pëllumbi (Columba livia) si indikator sensitiv në ndotje të ambientit me plumb, për arsye se këta shpend paraqesin përgjigje të lartë inhibitore në krahasim me speciet e tjera (Ohi dhe bashkëp., 1974; Hutton dhe Goodman, 1980). Mbështetur në rezultatet e fituara me rastin e shtimit të koncentrimit të plumbit nga 2-100 µg% (“in vitro”), në gjakun human dhe të pulës (Hybro hisex), si dhe në saje të konstatimit (Sakai dhe Morita, 1996) se gati të gjitha molekulat e AAL në gjak janë të pranishme në plazmë e jo në eritrocite, pa marrë parasysh nivelin e koncentrimit të plumbit në gjak, mund të gjykohet se niveli AAL-P dhe AAL-B ngritet gradualisht deri në nivelin e përqendrimit të plumbit në gjak prej 40 µg% (faza e ngadalshme), kurse në mënyrë rapide mbi vlerat 40 µg%. Sipas Sakai dhe Morita, në të dy fazat AAL-P dhe AAL-B korrelojnë me Pb-B dhe aktivitetin e D-AAL. Vlera pragore (niveli pa efekt negativ) e Pb-B për evaluimin e AAL-P ose AAL-B koincidon me shkallën (indeksin), e inhibimit të aktivitetit të D-AAL; në rastin e tyre kjo vlerë ishte 5 ug/dl. Në fazën rapide, AAL-P rritet në mënyrë vazhdueshme deri në përqendrimin e Pb-B prej 100 µg%, kurse aktivitei i enzimës DAAL e arrin platonë. Analizat e diagrameve tregojnë se AAL-P dhe aktiviteti i enzimës DAAL kanë vlerë të njëjta diagnostike prej dozave (10-40 µg %) të nivelit të përqendrimit të plumbit në gjak (Pb-B). Përkundër kësaj, ALA-U dhe zink protoporfirina janë treguar më pak efektive për diagnozën e ekspozimit me plumb, në krahasim me aktivitetin e D-AAL dhe AAL-P.

109

Këto hulumtime dhe rezultatet e hulumtimit aktual dëshmojnë se aktiviteti i enzimës D-AAL në gjak dhe përcaktimi i nivelit të AAL-P janë indikatorë më të përshtatshëm (besueshëm) për të konstatuar ekspozimin me plumb nga nivelet e ulëta deri në nivelet e larta të ekspozimit. Inhibimi potencial i D-AAL mund të shkaktojë efekte neurotoksike, sidomos të fëmijët e porsalindur, të cilët kanë nivel të lartë të neurogjenezës. Implikimi tjetër është se aktiviteti i D-AAL, i cili zakonisht përdoret si indikator biokimik në raste të ekspozimit me doza të larta me plumb (mbi 25 µg/dl), mund të konsiderohet, gjithashtu, edhe në nivele më të ulëta të plumbit, si indikator i rrezikut neurotoksik.

110

6. KONKLUZAT Në bazë të rezultateve të hulumtimit aktual, të cilat kanë të bëjnë me konstatimin e dozave stimuluese dhe kritike inhibuese të plumbit në aktivitetin e enzimës dehidratatza të acidit delta-aminolevulinik (DAAL; EC. 4.2.1.24) në gjakun human dhe në gjakun e pulës (Hybro hisex) si dhe ndikimin e temperaturave të larta (42, 50 dhe 60 °C/60 min.) në riaktivizimin e aktivitetit të inhibuar të enzimës D-AAL, është konstatuar: 1. Korrelacion negativ në mes të koncentrimit të plumbit (2-100 µg%) dhe aktivitetit të enzimës D-AAL në gjakun human dhe në gjakun e pulës (Hybro hisex), pas inkubimit në temeparturat 37, 42, 50 dhe 62 °C. 2. Inhibim linear i aktivitetit të enzimës D-AAL nga koncentrimi i plumbit prej 2-10 µg% , ndërsa trend i inhibimit më të ngadalshëm të D-AAL nga vlera e përqendrimit të plumbit prej 25-50 µg%. 3. Ngritje sinjifikante (stimulim ) e aktivitetit të enzimës D-AAL në vlerat e përqendrimit të plumbit prej 8, 9 dhe 10 µg% në gjakun human, në rastin e inkubimit në temperaturën 60 °C/60 min., në krahasim me vlerat e aktivitetit të enzimës në mostrat e gjakut me koncentrime të njëjta të plumbit, por me temperatura më të ulëta. 4. Në përgjithësi nivel më të lartë të enzimës D-AAL në gjakun e pulës (Hybro hisex), krahasuar me aktivitetin në gjakun human, si në kushte të shtimit të përqendrimeve të ndryshme të plumbit, ashtu edhe në rastin e ndikimit të temperaturave të larta. 5. Aktivitet më sensitiv të enzimës D-AAL ndaj efektit inhibues të plumbit në gjakun human (sidomos në përqendrime të vogla prej 2-10 µg%), në krahasim me aktivitetin e saj në gjakun e pulës.

111

6. Përdorimi i D-AAL si bioindikator specifik për përcaktimin e ndotjes me plumb në kuadër të hulumtimeve ekotoksikologjike (ndotjes së mjedisit me plumb), nuk mund të konsiderohet si parametër me shkallë të lartë të besueshmërisë për përcaktimin e shkallës së rrezikshmërisë. 7. Vlerat maksimale të përqendrimit të plumbit në gjakun e popullatës humane duhet të zbresin prej 10 µg/% në 5 µg%. 8. Temperaturat e larta (42, 50 dhe 60 °C) kanë rikthyer aktivitetin e inhibuar të enzimës D-AAL në dhe mbi vlerat e pikës fillestare, por mekanizmi i rikthimit nuk ka mundur të identifikohet në kuadër të hulumtimit aktual.

112

7. LITERATURA 1 Alexender, B. H., Checkoway, H., van Netten, C. 1996. Semen qualitu of men atb a lead smelter. Occup. Environ. Med.:53: 411-416. 2 American Academy of Pediatrica, Subcomittee on Accidental Poisoning. 1969. Prevention, diagnosis and treatment of lead poisoning in chilhoos. Peditrics 44: 292-298. 3 Anderson A.C. 1996. editors. Lead poisoning in children. Baltimore (MD) P. H. Brooks: 75-96. 4 ATSDR. 2005. Public health statement: lead-draft for publik comment. 5 Australia www. nicnas.gov.au 6 Bakalli, R.I., Elezaj, I., Demaj, A., Mestani N. 1990. Orlando. Florida 30 April- May 03. 7 Baker, E. L. Jr., Folland, D. S. , Taylor, T. A. , Frank, M. , Peterson, W., Lwvejoy, G., Cox, D., Housewarth, J. and Landirgan, P. H. 1977. Lead poisoning in children of lead workers: home contaminations with industrial dust. N. Engl. J. Med. 296: 260-261. 8 Battistuzzi, G. Petrucci, R., Silvagni, L. et al. 1981. deltaAminolevulinate dehydrase: a new genetic polymorphism in man. Ann Hum Genet, 45:223-9. 9 Beattie, A. D., Moore, M. R., Goldberg, A. 1975: Role of chronic low-level lead exposure in the aethiology of menal retardation. Lancet 1: 589-598. 10 Bergdahl, I. A., Grubb, A., Schutz, A. et al. 1997. Lead binding to delta-aminolevulinic acid dehydratase (ALAD) in human erythrocytes. Pharmacol Toxicol, 81(4):153-8. 113

11 Berisha, V., Bakalli, I.R., Elezaj, I., Selimi, Q., Reci, H. 2000. The realationship between erythrocyte delta aminolevulinc acid dehydratase (ALA-D) activity and lead levels in the blood fo school age children living in the cummunity of Mitrovice, Kosova. FASEB Journal, San Diego, California. April 15-18, 2000. 12 Beritic, T., Prpic-Majic, D., Karacic, V. and Telisman, S. 1977. ALAD/EP Ratio as Measure of Lead Toxicity. Journal of Occupational Medicine. Vol.19. No 8: 551-557. 13 Berlin, A., Schaller, K. H. 1974. European standardized method for the determination of delta-amionlevulinic acid dehydrase activity in blood. Z. Kli. Chem. Biochem. 12: 389-390. 14 Bevan et al.1980. Mechanism of porphobilinogen synthase. The Journal fo Biological Chemistry. Vol. 225: 2030-2035. 15 Bonsignore, D., Calissano, P., Cartasegna, C. 1965. Un semplice metodo per la determinazione della δ-aminolevulinco-deidratasi nel sangue. Comportamento dell’enzima nell’intossicazione saturina. Med. Lavory. 56: 199-295. 16 Bonsignore, D., Calissanoand, P., Cartasegna, C. 1965. Un semplice metodo per la determinazione della δ-amino-levulinco-deidratasi nel angue. Comportamento dell’enzima nell’ intossicazione saturnina.Med Lv (La Medicina del lavoro) 56(3): 199-205. 17 Bressler, J. P., Goldstein, G. W. 1991. Mechanism of lead neruotoxicity. (Reiew) Biochem Pharmacol 41: 479-484. 18 Burch, H. B., and Siegel, A. L. 1971. Improved Method for Measurement of delta-Aminolevulinic Acid Dehydratase Activity of Human Erythrocytes. Clinical Chemistry. Vol.17.No.10.: 1038-1041.

114

19 Buton, C. M., Frelin, L. P., Frode, C. E., Godwin, H. A., Pevsner, J. 2001: Synaprotagmin I is a molekular target for lead. J Neurochem 76: 1724-1735. 20 Campagna, D., Huel, G., Girard, F., Sahuquillo, J., and Plot, Ph. 1999. Environmental lead exposure andactivity of deltaaminolevulinic acid dehydratase (ALA-D) in material and cord blood. Toxicology, vol.134, Issues 2-3: 143-152. 21 Cardona, E. and Lessler, M. A. 1974. Time course of hematologia changes during chronic lead poisoning. Proc Soc Exp Biol Med. 145: 663-668. 22 Cardona, E., Lessler, M. 1974. Time course of hematologic changes chronic lead poisoning. Society for Experimental Biology and Medicine 145: 663-668. 23 Chisolm, J. J. 1965. Chronic lead intoxication in children. Dev Med Neurol. 7: 529-536. 24 Dieter, M. P., Finely, M. T. 1983. Erythrocite delta-amionolevulinik acid ddehidratasw acitvity in mallard ducks. H Wildl Manage . 42: 621-625. 25 Elezaj, I. R., Selimi, Q. I., and Letaj, K. Rr. 2007. The impact of temperature (37, 42 and 60 °C/60 min.) on delta-aminolevulinic acid dehydratase activity in blood of chicken embryo. FASEB Journal. 21: 965.15.13. 26 Elezaj, I. R., Selimi, Q. I., and Letaj, K. Rr. 2004. The leve of Pb and ALA-D activity in the blood of feral pigeons (Columba livia) from Mitrovica and Prishtina-Kosova. The recovery effects of higher temperatures on the inhibited ALA-D activity. SETAC and German Chemical Society. Devision of Environmental Chemistry and Ecotoxicology. 2 nd Joint Annual Meeting 2004. Aachen, 6-8 OCT.2004. Oral Presentations –Abstracts. 115

27 Ferguson, C., Kern, M., Audesirk, G. 2000. Nanomolar concentrations of inorganic lead increase Ca 2+ efflux and decrease intracelular free Ca 2+ jon concentrations in cultured rat hippocampal by a camodulin-dependent mechanism. Neurotoxicologu 21: 365-378. 28 Flora, S. J., Jain, V. K., Behari, J.R., Tandon, S. K. 1982. Protective role of trace metal in lead intoxication. Toxical Lett 13: 51-56. 29 Getz, L. L., Best, B. L., Prather, M. 1977. Lead in urban and rural song birds. Environ. Pollut. 12: 235-238. 30 Gibbs, Ph. N. B., Chaudhry, A. G., Jordan, P. M. 1985. Purification and properties of 5-aminolevulinate dehydratse from human erythrocytes. Biochem . J. 230:25-34. 31 Gibson, K. D,. Neurberger, A. and Scott, J. J. 1995. The purification and properities of δ-aminolaevulic acid dehydrase. Biochem. J. 61: 618-629. 32 Gonzales, M. and Tejodor, M. C. 1992. δ-ALAD Activiry Variations in Red Blood Cells in Response to Lead Accumulation in Roc Doves (Columba livia). Bull. Environ. Contam. Toxicol. 49: 527-534. 33 Gonzalez, M., and Tejedor, M. C. 1992. o-ALAD Acttivity Variations in Read Blood Cells in Response to Lead Accumulation in Rock Doves (Columba livia). Bull. Environ. Contam. Toxicol. 49: 527-543. 34 Gonzalez, M., Tejodor, M. C. 1992. Comparison between lead levels in blood and bone tissue of rok doves (Columba livia) treated with lead acetate or exposed to the environment of Alcala de Heneras. Bull. Environ. Cotan. Toxicol. 49: 527-534. 35 Grant me bashk. 1976. Neurobiolgy of lead intoxication in the developing rat. Fed. Proc. 35. 503.

116

36 Haegar – Aronsen and Schutz. 1976. Antagonistic effect InVivo of zincon inhibition of δ-aminolevulinc acid dehydratase by lead. Arch environ Hlth 31: 215-220. 37 Hasan, M. Z., Seth, T. D. 1981. Effect of lead and zinc administration on lever, kidney and brain levelsof copper, lead, mangnese and zinc and on erythrocite ALA-D activity in rats. Toxicol. Lett 7: 353-358. 38 Hernberg, S. 1970. δ-aminolevulinic acid dehydratase as a measure of lead exposure. Arch. Environ. Health. 21: 140-145. 39 Hernberg, S., Nurminem, M., Hasan, J. 1976. Nonrandom shortonin of red cell survival times in men exposes to lead. International Archive. Gewerpathol 23, 117. 40 Hernberg, S., Tola, S., Nikkanen, J., Valkonen, S. 1972. Erithocyte δaminolevulinc acid dehydratase as a measure of lead exposure. Arch. Environ. Health. 21: 140-145. 41 Hernberg, S. 2000. Lead poisoning in a historical prespective. Am. J. Ind. Med. 38: 244-254. 42 Hitzfeld, B and Taylor, D. M. 1989. Characteristics of lead adapton in rat kideny cell line.I. Uptake and subcellular and subnuclear of lead. Mol. Toxicol. Jul-Sep. 2 (3): 151-162. 43 Howard, G. D. 1961. Structure in nucleated erythrocytes. Journal of Biophysics and Cytology. Vol.2: 671-687. 44 Hurst, L. P. and Hughes, P. M. 1985. Poor Correlation between Erythrocytic-5-Aminolevulinic Acid Dehydratase Activity and Blood Lead Concentration in a Group of Eleven-Year-Old Children. Clinical Chemistry.Vol.3, No.7: 1244-1245. 45 Huton, M., Goodman, G. T. 1980. Metal contamination of feral pigeons (Colluma livia ) from London area. Part 1 – Tissue

117

accumulation of lead cadmium and zinc. Environ. Pollut. 22: 207217. 46 Jaffe me bashk. 2001. Molecular mechanism of lead inhibition of human porphobilinogen synthase. The Journal of Bilogical Chemistry. Vol. 276, No.2: 1531-1537. 47 Jaffe, E. K., Martins, J. Li, Kervinen, J. and Dunbrack, R. L. 2001. The molecular mechanicsm of lead inhibitoin fo human prophobilinogen sythase. J. Biol. Chem. 276 (2): 1531-1537. 48 Jarup, L. 2003. Hazards of heavy metal contamination, British medical bulletin. 68: 167-182. 49 Lane, R. E. et al. 1968. Diagnosis of inorganik lead poisoning. A statement. Brit Med J. 4: 501. 50 Lanpehar, B. P., Dietrich, K., Auinger, P., Cox, C. 2000. Congnitive deficits associated with blood lead concentrations <10 µg/dl in U.S. children and adolescents. Public Health rep. 115: 521-529. 51 Letaj, K. Rr. 2005. Efekti gjenotoksik i ndotjes me metale te maca (Felis doemsticus). Disretacion i doktoratës. Universiteti i Prishtinës, Prishtinë. 52 Lin – Fu, J. S. 1972. Undue absorption of lead among children: A new llok at an old problem. N Engl J Med 286: 702-10. 53 Lin-Fu, J. S. 1972. Undue absorbation of lead amonf children a new lolo at an old problem. (Review) New Engl J Med 286: 702-710. 54 Lokeshwari, H., Chandrappa, G. 2006. Impact of heavy metals contamination of Bellandur lake on soil and cultivated vegetation, Current science, vol.91,no.5: 2006.

118

55 Ma, W. C. 1996. Lead in mammals. In: beter, W.N.,G.H.Heinz and A.W. Redmon-Norwood(Eds.). Environmental Contaminants in Wildlife. Lewis Publishers, Boca Raton: 281-296, 341-356. 56 Makino, S., Tsuruta, H. and Takata, T. 2000. Relationship Between Level and Urinary ALA Level in Workers Exposed to Very Low Levels of Lead. Industrial Health. 38: 95-98. 57 Mauras, Y. and Allain, P. 1979. Inhibition of delta-aminolevulinic acid dehydratase in Human Red Blood Cells by Lead and Activation by Zinc or Cysteine. Enzyme 24: 181-187. 58 Meredith, P. A. and Moore, Mr. 1980. The in vivo efefcts of zinc on erythrocyte delta-aminolevulinic acid dehydratase in man. Int Arch Occup Environ Health. 45: 164-168. 59 Milic, S. 1985. Odredjivanje olova u krvi teknikom plamene atomske apsorbcione spektrofotometrije (ASA). Toksikolosko kemijske analize (Prepic-Majic) Medicinska Knjiga, Beograd-Zagreb: 39-43. 60 Miller, D. G., Massaro, F. Th., Massaro, J. E. 1990. Iteractons between lead and essential elements. NeuroToxicology 11: 99-120. 61 Mitchell, R. A., Drake, J. E., Wittlin, L. A., and Rejent, T. A. 1977. Erythrocyte Porphobilinogen Synthase (delta-Aminolevulinate Dehydratase) Activity: A Reliable and Quantitative Indicator of Lead Exposure in Humans. CLIN.CHEM. 23/1: 105-111. 62 Murata, K., Sakai, T., Morita, Y., Iwata, T., Dakeishi, M. 2003. Critical Dose of Lead Affecting o-aminolevulinic Acid Levels. J Occup Health. 45: 209-214. 63 Mushak P. 2003: Lead remediation and changes in human lead exposure: some physiolgical and biocinetic dimensions, The science of the total environment 303: 35-50.

119

64 Nedelmann, H. L., Gatsonis C. A. 1990. Low lewel of lead exposure and the IQ of children: A meta analysis of modern studies J. Am. Med. Ass. 263: 673-678. 65 Nikkanen, J., Hernberg, S., Tola, S. 1972. Modifications of the δaminolevulinic acid dehydratase test and their significance for assessing defferent intensities of lead exposure. Work Environ Health 9: 46-52. 66 Ohi, G., Akijyma, K., Yagyu, H. 1974. The pigeon a sesnsor of lead pollution. Bull. Envrion. Cont. Toxicol. 12: 92-98. 67 Ong, C. N., Lee, W. R. 1980. Distribution of lead -203 in human erythrocytes. Br J Ind Med. 37:78-84. 68 Orhan, H. G., Sabir, H.U., Ozgune, H. 2004. Correlation between clinical indicators of lead poisoning and oxidative stress parameters in controls and lead – exposed ëorkers. Toxicology. Vol.195, Issues 2-3, 15 February 2004: 147-154. 69 Ozretic, M., Ozretic, B. 1980. The ALA-D activity test in leadexposed Grey Mullet Mugil auratus.,Marine ecology-progress ser. 3:187-191. 70 Pain, D. 1989. Hematological parameters as predictors of blood lead and indikator of lead poisoning in the black duk (Anas rubripes) Eviron. Pollut. 60 (1-2): 67-81. 71 Pasow, H., Rothstein, A., Clarkson, T. W. 1961. The gjeneral pharmacology of heavy metals. Pharmacological Reviev. 13: 185-224 72 Paul, D. Sturkie: Bird –Avian Physiology, Second Edition. 73 Pauza, N. L., Cotti, M. J., Godar, L., Sanchovich, Am., and Sanchovich, H. A. 2005. Disturbances on delta aminolevulinate dehydratase (ALA-D) enzime activity by Pb 2+, Cd 2+, Cu 2=, Mg

120

2+, Zn 2+, Na + , K + and L +: analysis basen on coordination geometry acid –base Lewis capacity. 74 Peuschel, S. M., Linkais, J. G., Anderson, A. 1996. Lead poisoning: a historical prespective. In : Pueschel S.M., Linakis J.G., Anderson A.C., editors. Lead poisoning in childhood. Baltimore (MD) P.H. Brookers: 1-13. 75 Piao, F. me bashkëp. 2007. Effects of zinc coadministration on lead toxicities in rats. Industrial Health 45: 546-551. 76 Piomeli, S., Seaman, C., Zullow, D., Curran, A and Davidow, B. 1982. Threshold for lead damave to heme synthesis in urban children. Proc. Natl.Acad.Sci.USA.Vol.79: 3335-3339. 77 Piomelli, S. 1980. The effects of low-level lead exposure on heme metabolism, Low level of exposure, H.L. Needelman.Raven Press. 78 Pocok, S. J., Smith, M., Bagjrust. P. 1994. Environmental lead and childres’s intelligence review of the epidemiological evidence. Br. Med J. 309: 1189-1197. 79 Popovac, D., Graziano, J., Seman, C., Kaul, B. 1982. Elevated blood lead in population near a lead smelter in Kosovo. Archives of Enviornmentaly Health.vol 37. (No 1): 19-23. 80 Raghavan SRV, Culver, B. D., Gonick, H. C. 1980. Erythrocite leadbinding protein after occupational exposure. I. Relationship to lead toxicity. Environ Res. 22: 265-270. 81 Roels, H., Buchet, J. P. Lauvwerys, R., Hubermont, G., Bruaux P., Clayes-Thorreau, F., Lafontaine, A., and Overschelde, J. 1976. Impact of Air Pollution by Lead on the Heme Biosynthetic Pathway in School – Age Children. Archives of Environmental Health. December/November. 310-316.

121

82 Rogan, W. J., Dietrich, K. N., Ware, J. H., Dockery, D. W., Salganik M., Radcliffe, J. 2001. The effect of chelation therapy with succimer on neurophysiological development in children exposed to lead. New England J. Med. 344:1421-1426. 83 Roy, A. Ch. et al. 1986. Changes in Adrenals in Lead Treated Rats. Bull. Environ.Contam. Toxicol. 37: 62-69. 84 Sakai, T. 2000. Biomarkers of lead exposure, Industrial health 2000, 38: 127-142. 85 Sakai, T. and Morita, Y. 1997. o-Aminolevulinic acid in plasma or whole blood as sensitive indikator of lead effects, and its relacion to the ther heme-related parameters. International Archives of Occupational and Environmental Health. Vol. 68 Issue 2: 126-132. 86 Sakai, T., Yanagihara, S., Ushio, K. 1981. Erythrocyte factors concerned in the inhibition of ALA-D by lead. Br J Ind Med. 38: 268274. 87 Sakai, T., Yanagihara, Y., Kunugi, Y. and Ushio, K. 1983. Mechanisms of ALA-D inhibition by lead and its restoration by zinc and dithiothreitol. British Journal of Industrial Medicine.40: 61-66. 88 Sassa, S., Maines, D. M. 2001. Heme synthesis pathway (Chapter 8). Current Protocolls in Toxicology.8.0.1.-8.0.3. 89 Sassa, S. 1999. The heme biosybthesis pathway and clinical manifestations of abnormal function. In: Current Protocols In Toxicology. John wiley and Sons. Inc.: 8.1.1-8.1.10. 90 Scheuhammer, A. M. 1987. Erythrocyte delta-aminolevulinic acid dehydratase in birës I. The effects of lead and ther metals in vitro. Toxicology . 45 (2): 155-163. 91 Scheuhammer, A. M. 1987. Erythrocite δ-aminolevulinic acid dehydratase in birds. Toxicology 45: 155-163. 122

92 Selimi, Q. I. 2001. urban (Columba livia) si biomonitor i ndotjes sw mjedisit me emtale tw rwnda nw Mitrovicw. Disertacion i doktoratës. Universiteti i Prishtinës, Prishtinë. 93 Shafiq – UR-Rehman. 1984. Lead - Induced Regional Lipid Peroxidation in Brain. Toxicology Letters. 21: 333-337. 94 Shemin, D., Abramsky, T. and Russell, C. S. 1954. The synthesis of protoporphyrin from δ-aminolevulinc acid in cell-free extract. J. Am. Chem. Soc. 76: 99-119. 95 Simons, T. J. B. 1995. The affinity of human erythrocyte porphobilinogen synthase for Zn and Pb. Eur. J. Biochem. 234: 178183. 96 Sithisarankul, P. 2001. Molecular Epidemiology and Lead Poisoning: Intern Med J Thai.Vol.17 No. 2: 148-156. 97 Substance profiles. 2004. Lead and lead compounds, Report on carcinogens, Elevnth edition. 98 Tanuhuanpaa, S. me bashkëp. 1999. Developmental changes in 7ethoxyresorfuin-o- deethylase and δ-aminolevulinic acik dehydratase activites in there passerines. Comparative Bichemistry and Physiology Part C 124: 197-202. 99 Tipton, K. F. 1996. Patterns of enzyme inhibition. In: Wnzymology Labfax. P. C. Engel(ed). Academic Press, Bioscientific Publishers: 115-174. 100 Tomokuni, K. and Ogata, M. 1975. Relationship between lead concentration in blood and biological response for porphyrin metabolism in workers occupationaly exposed to lead. Arch Toxicol 35: 1-35.

123

101 Tomokuni, K. 1975. different behaviors of erythrocyte δaminolevulinic acid dehydratase. Arch Environ Helth/ vol. 30: 148152. 102 Tomokuni, K. 1975. Different Behaviors of Erythrocyte 0Aminolevulinic Acid Dehydratse . Arch Environ Health/Vol 30, March: 148-152. 103 ToxFAQs: CABS (2006): Lead, gency for toxic substances and disease registry/division of toxicology and environmental medicine. 104 Trampel W. D. me baskp. 2003. Lead contamination fo chicken egos and tissues from a small fram flock. J Vet. Dingn Invest. 15: 418422. 105 Trevisan, A., Chenillo, A., Buzzo, A., Gori G.P. 1981. Postulated mode of action of lead and delta aminolevulinic acid dehydratase in chronic lead exposure. International Archives of Occupational and Environmental Health. Vol.48, No 3/June: 295-300. 106 Tudor, M. 1984. Preliminary evaluation of o-aminolevulinic acid dehydratse in blood of lesser spotted dogfish (Sciliorhinus canicula L.) from the middle Adriatic. Institut za Oceanografiju i RibarstvoSplit Croatia. Bijeleske-Notes N.55.: 1-3. 107 U.S.Environmental Protection Agency. 1977. Air quality criteria for lead. EPA-600/8-77-80. 108 Vengris, V. E., Mare, C. J. 1974. Lead poisoning in chickens and the effest of lead on interferon and antibody production. Can. J. Comp. Med. 38: 328-335. 109 Vergananao, C., Cartasegna, C., Ardoino, V. 1969. Mechanisms of erythrocytic delta-aminolevulinic acid (ALA) dehydratase inhibition in human and experimental lead-poisoning. Med. Lav.60: 505-516.

124

110 Verganano dhe bashkëp. 1969. Mechanisms of erythrocytic deltaaminolevulinic acid (ALA) dehydratase inhibition in human and experimental lead-poisoning. Med. Lav.60: 505-516. 111 Vitale, L. F., Loselow, M. M., Wedeen, R. F, and Pawlow, M. 1975. Blood lead – An inadequate measure of occupational exposure. JOM 17: 155-156. 112 Waldron, H. A. and Stofen, D. 1974. Subclinical lead poisoning. London Academic. Press. 113 Warren, M. J., Cooper, J. B., Wood, S. P. and Shoolingin-Jordan, P. M . 1998. Lead poisoning, haem synthesis and 5-aminolevulinic acid dehydratase. TIBS 23: 217-221. 114 Wetmur, G. J., Kaya, H. A., Plewinska, M., Desinck, J. R. 1991. Molecular characterizationof the human δ-aminolevulinate dehydratase 2(D-AAL2) allele: Implications for molecural screening of individuals for genetic susceptibility to lead poisoning. Am. J. Hum. Genet. 49: 757-763. 115 WHO. 1995. Lead, Environmental health criteria, vol. 165. Geneva: World Health Organization. 116 Wu, W. H., Shemin, D., Richards, K. E., Williamc, R. C. 1974. The quaternary strukture of δ-aminolevulinate dehydratase from bovin lever. Proc Natl Acad Sci USA 71: 1767-1770. 117 www.dentistry.leed.ac.uk /biochem /theme /heme-porphyrin.html 118 www.Wikpedia.org/wiki/Lead 119 www.nsc.org/library/facts/lead.htm 120 www.osha.gov 121 www.rpi.edu/dept/bcbp/molbiochem/MBweb/mb2/part1/heme.htm

125

122 Yang, T., Tung, H. J., Shyr, J. C., LAI, C. H., Loh, C. H. 2005. Tenyear Follow –uo of Blood Lead Levels with Medical Removal Protection of Shipyard Workers. Industrial Health. 43: 611-614. 123 Zielhuis, R. L. 1975. Dose –response relationships for inorganik lead: I. Biochemical and hematological responses. II. Subjective and functional responses-chronic sequele-No-response levels. Int Arch Occu Environ Health. 35: 1-18 and 19-35. 124 Ziemsen, B., Angerer, J., Lehnert, G. et al. 1986. Polymorphism of delta-aminolevulinic acid dehydratase in lead-exposed workers. Int. Arch Occup Environ Health: 58: 245-47.

126

8. REZYME Ndotja e ambientit me metale të rënda në veçanti me plumb, është tejet shqetësuese meqenëse, plumbi është shumë toksik dhe tregon tendencë të qartë për bioakumulim. Plumbi shkakton një varg efektesh negative në organizëm. Caqet më të ndjeshme të këtij toksiciteti janë sistemi nervor, sistemi hematologjik, sistemi kardiovaskular si dhe sisteme të tjera të organeve. Dihet se plumbi është ibhibitor potent i aktivitetit të enzimës D-AAL, prandaj shkalla e inhibimit të D-AAL në eritrocite, në shumë raste, përdoret si indeks biologjik ndaj ekspozimit me plumb te popullata humane, edhe pse në kohët e fundit janë analizuar edhe speciet e egra që ambientalisht i ekspozohen ndotjes me plumb. Hulumtimi aktual paraqet një tentim të gjetjes së dozës minimale kritike të plumbit, që rezulton në efektin inhibues të aktivitetit të enzimës dehidrataza e acidit δ-aminolevulinik të eritrociteve. Më tej, ky hulumtim synon konstatimin e dozave stimuluese të plumbit si dhe analizimin e efektit të temperaturave të larta në rikthimin e aktivitetit të enzimës D-AAL të inhibuar. Hulumtimet janë bërë me gjakun e njeriut. Për këtë qëllim është marrë një individ i shëndoshë që nuk i është ekspozuar helmimit me plumb dhe nuk ka konsumuar alkool dhe duhan. Me qëllim krahasimi hulumtimi është bërë edhe me gjakun e pulave (Hybro hisex), të rritura në ferma profesionale dhe të ushqyera me ushqim komercial. Para fillimit të experimientit është caktuar sasia e plumbit në gjak te të dy kategoritë e organizmave. Meqenëse është punuar me përqendrime të ndryshme të plumbit, gjaku është ndarë në epruveta të errësuara me foli alumini dhe është trajtuar me tretje te acetatit të plumbit varësisht nga

127

përqendrimi. Epruvetat e përgatitura në këtë mënyrë janë ruajtur në frigorifer deri në ditën e kryerjes së analizave. Në bazë të rezultateve të fituara gjatë hulumtimit është konstatuar: 1. Korrelacion negativ në mes të koncentrimit të plumbit (2-100 µg%) dhe aktivitetit të enzimës D-AAL në gjakun human dhe në gjakun e pulës (Hybro hisex), pas inkubimit në temeparturat 37, 42, 50 dhe 62 °C. 2. Inhibim linear i aktivitetit të enzimës D-AAL nga koncentrimi i plumbit prej 2-10 µg% , ndërsa trend i inhibimit më të ngadalshëm të D-AAL nga vlera e përqendrimit të plumbit prej 25-50 µg%. 3. Ngritje sinjifikante (stimulim ) e aktivitetit të enzimës D-AAL në vlerat e përqendrimit të plumbit prej 8, 9 dhe 10 µg% në gjakun human, në rastin e inkubimit në temperaturën 60 °C/60 min., në krahasim me vlerat e aktivitetit të enzimës në mostrat e gjakut me koncentrime të njëjta të plumbit, por me temperatura më të ulëta. 4. Në përgjithësi nivel më të lartë të enzimës D-AAL në gjakun e pulës (Hybro hisex), krahasuar me aktivitetin në gjakun human, si në kushte të shtimit të përqendrimeve të ndryshme të plumbit, ashtu edhe në rastin e ndikimit të temperaturave të larta. 5. Aktivitet më sensitiv të enzimës D-AAL ndaj efektit inhibues të plumbit në gjakun human (sidomos në përqendrime të vogla prej 2-10 µg%), në krahasim me aktivitetin e saj në gjakun e pulës. 6. Përdorimi i D-AAL si bioindikator specifik për përcaktimin e ndotjes me plumb në kuadër të hulumtimeve ekotoksikologjike (ndotjes së mjedisit me plumb), nuk mund të konsiderohet si parametër me shkallë të lartë të besueshmërisë për përcaktimin e shkallës së rrezikshmërisë.

128

7. Vlerat maksimale të përqendrimit të plumbit në gjakun e popullatës humane duhet të zbresin prej 10 µg/% në 5 µg%. 8. Temperaturat e larta (42, 50 dhe 60 °C) kanë rikthyer aktivitetin e inhibuar të enzimës D-AAL në dhe mbi vlerat e pikës fillestare, por mekanizmi i rikthimit nuk ka mundur të identifikohet në kuadër të hulumtimit aktual.

129

9. SUMMARY Heavy metal environmental pollution, especially with lead has become very disturbing. This because the lead as is very harmful and shows clear prediction for bioaccumulation. Lead causes multiple negative effects in organism. The main destinations of this toxicity are: nervous system, hematological system, cardiovascular system and other organ systems. It is known that lead is a potent inhibitor of ALA-D activity. The level of inhibition of ALA-D activity in erythrocyte is used as biological index for exposure to lead in human population, although recently many investigations were performed in wild species, which are environmentaly exposed to lead. The current investigation provides an attempt to find minimal critical level of lead that pruduces inhibitory effects of ALA-D activity of erythrocyte, to find the simulative level of lead and to analyze the influence of high temperature on restoration of inhibited ALA-D. Research was performed in human blood. For that purpose, we selected a healthy human individual who has not been exposed to lead intoxication, does not consume alcohol and does not smoke. For comparative purposes the research was performed also in broiler chicken blood (Hybro hisex) which was grown in a professional farm and ed with commercial food. The level of lead in the blood was determined in advance for both categories of organisms. Because the investigation was done in different lead concentrations, blood was stored in several test tubes covered with tinfoil. Blood was treated with lead acetate depending on lead concentration. Test tubes were stored in refrigerator till the day of experimentation.

130

Based on the results obtained during the investigation it can be concluded as follows: 1. There is negative correlation between lead concentration (2-100 µg%) and ALA-D activity in human blood and in broiler chicken (Hybro hisex) after incubation on temperature of 37, 42, 50 and 60 °C. 2. There is linear inhibition of ALA-D activity in concentration of lead from 2-10 µg%, but, on the other hand, a slow trend of inhibition of ALA-D activity from in concentration of lead 25-50 µg%. 3. Significant elevation of ALA-D activity on lead concentration from 8,9 and 10 µg% in human blood during the incubation in temperature of 60 °C/60 min in comparison with value of enzyme activity in blood samples with same concentration of lead but with lower temperatures. 4. In general a higher ALA-D activity in broiler chicken compared to the same activity of ALA-D in human blood during the increase of lead concentration as well as in the case of temperature increase. 5. More sensitive ALA-D activity on lead inhibitory effect in human blood (specially in low concentration 2-10 µg%) compared with ALA-D activity in broiler chicken. 6. The use of determination investigation considered to risk level.

ALA-D activity as a specific biomarker for of lead pollution in ecotoxicological context of (in environmental lead contamination) is not be high a reliable parameter for determination of

7. Maximal lead value concentration in human blood should be reduced from 10 µg% to 5 µg%.

131

8. High temperatures (42, 50 and 60 °C) have restored the activity of inhibited ALA-D to and above the initial point, but the mechanism of restoration could not be clarified within the current work.

132

10. BIOGRAFIA Të dhënat personale Emri dhe mbiemri: Data dhe vendi lindjes : Vendbanimi: Gjendja familjare:

Hazbije Sahiti 22 Shkurt 1970, Prishtinë Prishtinë E martuar, dy fëmijë

Arsimi fillor dhe i mesëm 1976-1984 1984-1988

Shkolla fillore në Prishtinë Shkolla e Mesme e Mjekësisë në Prishtinë

Arsimi i lartë 1988-1994

1999-2002

2000-2001

2002 Veprimtaria profesionale 1994-1995

1995-sot

1996-1999

Punimet shkencore 2004-sot

Studimet në Fakultetin e Shkencave Matematike Natyrore- Departamenti i Biologjisë, të Universitetit të Prishtinës Studimet postdiplomike në Fakultetin e Shkencave Matematike Natyrore- Departamenti i Biologjisë, të Universitetit të Prishtinës Studimet e thelluara në drejtimin e Kimisë dhe Bioinginierisë në Universitetin Friedrich-Aleksander të Erlangenit-Nürnbergut, në Gjermani Mbrojtja e Magjistraturës dhe fitimi i titullit Mr. sc.

Bashkëpunëtore në Fakultetin e Shkencave Matematike Natyrore- Departamenti i Biologjisë, të Universitetit të Prishtinës Asistente në Fakultetin e Shkencave Matematike Natyrore- Departamenti i Biologjisë, të Universitetit të Prishtinës Bashkëpunëtore në Fakultetin e Bujqësisë të Universitetit të Prishtinës

3 kumtesa shkencore nga lëmi i Biokimisë dhe Ekotoksikologjisë

133