REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI BUJQËSOR I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DHE AGROBIZNESIT
TEMË DISERTACIONI
“INVESTIMET E HUAJA DIREKTE DHE ROLI I TYRE NË EKONOMINË SHQIPTARE – NË FOKUS KRYESOR BUJQËSIA” (ZONA BUJQËSORE E KORÇËS SI MUNDËSI PËR IHD)
Disertanti
Udhëheqësi shkencor
MSc. Eralda SHORE
Prof. Dr. Henrieta THEMELKO
Tiranë 2017
© Copyright,
i
MSc. Eralda SHORE
2017
1
Udhëheqësi i disertantit Eralda Shore vërteton se ky është versioni i miratuar i disertacionit të mëposhtëm:
“INVESTIMET E HUAJA DIREKTE DHE ROLI I TYRE NË EKONOMINË SHQIPTARE – NË FOKUS KRYESOR BUJQËSIA” (ZONA BUJQËSORE E KORÇËS SI MUNDËSI PËR IHD)
Udhëheqësi shkencor Prof. Dr. Henrieta THEMELKO
2
“INVESTIMET E HUAJA DIREKTE DHE ROLI I TYRE NË EKONOMINË SHQIPTARE – NË FOKUS KRYESOR BUJQËSIA” (ZONA BUJQËSORE E KORÇËS SI MUNDËSI PËR IHD)
Përgatitur nga MSc. Eralda SHORE
Disertacion i paraqitur në Fakultetin e Ekonomisë dhe Agrobiznesit Universiteti Bujqësor i Tiranës Në përputhje të plotë Me kërkesat Për gradën Doktor Data e Mbrojtjes ___ / ___ / 2017 (Juria)
1
Kryetar
2
Anëtar dhe opponent
3
Anëtar dhe opponent
4
Anëtar
5
Anëtar
(Emër Mbiemër)
Universiteti Bujqësor i Tiranës Janar, 2017
3
(Firma)
DEDIKIM
Për motrën time, Ariolën.
4
MIRËNJOHJE / FALENDERIME
Punimi i doktoraturës i ngjason një rrugëtimi, gjatë të cilit herë ndien shpresë dhe optimizëm për të ecur përpara, dhe herë vështirësi që të bejnë të kuptosh rëndësinë e këtij punimi. Tani që kam arritur në fund, dëshiroj të falenderoj të gjithë bashkpëpunëtorët dhe miqtë e mi më të mirë pa ndihmën e të cilëve do ta kisha patur të vështirë ta arrija. Mirënjohja e parë vjen për motren time të shtrenjtën Ariola, për mbështetjen e jashtëzakonshme, shoqërimin dhe mirëkuptimin në çdo kohë pranë meje në të gjithë zonën ku u krye studimi. Mirënjohja për prindërit e mi, shpërblimi për sakrificat e tyre ka qenë gjithmonë një synim për mua. Respekt të veçantë për Prof. Dr. Henrieta Themelko, që me cilësinë e udhëheqësit shkencor të këtij studimi, më ka ofruar në çdo rast ndihmën e kërkuar, mbështetje akademike dhe konsulencën e nevojshme. Konsideratë të lartë, rezervoj për të gjithë pedagogët e Departamentit të Ekonomisë dhe Politikave të Zhvillimit Rural që me këshillat, sugjerimet dhe ndihmën e tyre e bënë këtë studim të ketë edhe më shumë vlerë. Dhe së fundi mirënjohjen time e shpreh për të gjithë personat që u bënë pjesë e studimit të komunave të përzgjedhura të qarkut Korçë, në veçanti Zotin Tomi Pikuli, Lazjon Petri, Erida Bendo dhe përfaqsuesit lokalë, specialiste të Drejtorisë së Zhvillimit Bujqësor Korçë si edhe të gjithë institucionet vendore të këtij qarku që më ofruan gadishmërinë dhe ndihmën e tyre. Falenderoj për ndihmën e pakursyer specialistët e Agjencisë AIDA dhe në veçanti Znj.Mileva Meksi.
5
DEKLARATË MBI ORIGJINALITETIN Eralda Shore Deklaroj se kjo tezë përfaqson punën time origjinale dhe nuk kam përdorur burime të tjera përveç atyre të evidentuara nëpërmjet citimeve. Të gjitha të dhënat, tabelat, figurat dhe citimet në tekst, të cilat janë riprodhuar prej ndonjë burimi tjetër, duke përfshirë dhe internetin, janë pranuar në mënyrë eksplicite si të tilla. Jam e vetëdijshme se në rast të mos përputhjeve, Senati i UBT-së është i ngarkuar të më revokojë gradën “Doktor”, që më është dhënë mbi bazën e kësaj teze, në përputhje me “Rregulloren e programeve të studimit të ciklit të tretë (Doktoratë) në UBT”, neni 27, date 10 Maj 2012.
Tiranë, Janar 2017
Firma _______________
6
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
PËRMBAJTJA E LËNDËS
Kapitulli I – HYRJE 1.1 Rëndësia e kërkimit 1.2 Qëllimi i studimit 1.3 Objektivat dhe Hipotezat e studimit 1.3.1 Objektivat 1.3.2 Hipotezat e studimit 1.3.3 Pyetjet e kërkimit 1.4 Rezultatet e pritshme të kërkimit
14 15 16 16 16 17 17
Kapitulli II – KUADRI KONCEPTUAL DHE RISHIKIMI I LITERATURËS 2.1 Korniza e studimit 2.2 Agrikultura 2.3 IHD-të dhe format e tyre 2.4 IHD-të dhe ndikimi në punësim 2.5 Konteksti makroekonomik i studimit aktual 2.6 Shqipëria vazhdon të thithë investime të huaja direkte 2.7.Shqipëria është një vend destinacion sepse
19 25 26 29 30 33 34
Kapitulli III – ZONA BUJQËSORE E KORÇËS 3.1. Përshkrim i shkurtër socio-ekonomik i zonës ku është zhvilluar studimi 36 3.2. Burimet dhe potencialet e Bashkisë Maliq 36 3.2.1 Pozita gjeografike 36 3.2.2 Klima e biznesit 37 3.2.3 Bujqësia 38 3.3. Kompanitë me kapital të huaj në bujqësinë dhe agrobiznesin në Korçë 38 3.4. Investimet e huaja në Bashkinë Maliq 39 3.5. Infrastruktura dhe Kapitali Social 41 3.6. Një Kuadër Politik për nxitjen e IHD-Ve në Zonë 41 3.7. Institucionet e përfshira në realizimin e objektivave të Bujqësisë 43 Kapitulli IV – METODOLOGJIA 4.1. Intervista/pyetësorë. 4.2. Tipologjia e fermave në zonën e studiuar. 4.3. Tipologjia e fermave në zonën e studiuar.
7
44 45 55
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
4.4. Situata ekonomike në fermat e zonës. 58 4.5. Klima e biznesit dhe mundësitë për investime në zonë. 65 4.6. Klima në varësi me përmirësimet e nevojshme që të nxiten investimet e huaja. 67 4.7. Gatishmëmria për të investuar në sektorin bujqësor. 69 4.8. Gatishmëria varet nga gjinia dhe tipi i fermës. 73 4.9. Gatishmëria varet nga mosha. 73 4.10. Gatishmëria varet nga distanca. 74 4.11. Varet nga tipi i fermës, mosha dhe gjendja aktuale e klimës së biznesit 75 4.12. Gatishmëria për të investuar në perime. 77 4.13. Gatishmëria për të investuar në prodhimin e qumështit. 79
Kapitulli V – ANALIZA SWOT DHE STRATEGJITË PËR NXITJEN E INVESTIMEVE NË ZONË 5.1. Analiza SWOT e potencialeve të zhvillimit të zonës së Korçës 5.2. Analiza SWOT –Prodhimi dhe përpunimi i frutave dhe perimeve 5.2.1. Analiza SWOT Prodhimi i frutave dhe perimeve 5.2.2. Analiza SWOT e përpunimi i frutave dhe perimeve 5.3. Kultivimi i rrushit dhe përpunimi i verës 5.3.1. Analiza SWOT - Kultivimi i rrushit 5.3.2. Analiza SWOT - Përpunimi i verës 5.4. Mishi dhe përpunimi i tij. 5.4.1. Analiza SWOT e produktit të mishit 5.4.2. Analiza SWOT e perpunimit të mishit 5.5. Qumështi dhe përpunimi i qumështit. 5.5.1. Analiza SWOT Prodhimi i qumështit 5.5.2. Analiza SWOT Përpunimi i qumështit 5.6. Administrimi i tokës dhe mjedisi – Analiza SWOT. 5.7. Ekonomia rurale dhe cilësia e jetës – Analiza SWOT. 5.8. Sinteza e analizës SWOT në lidhje me objektivat e zhvillimit dhe bujqësor të IPA II . 5.9. Identifikimi i nevojave dhe përmbledhja e strategjisë.
85 86 86 87 87 87 88 89 89 90 91 91 92 93 94 rural 96 98
Kapitulli VI – KONKLUZIONE
102
Kapitulli VII – PËRMBLEDHJE / SUMMARY
109
Kapitulli VIII – LITERATURA
129
Kapitulli IX – ANEKSE
133
8
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
LISTA E TABELAVE Tabela 2.1 Tabela 2.2
Tabela 2.3 Tabela 2.4
Pesha specifike e bujqësisë në ekonominë shqiptare, periudha 1996 – 2010 (në %). Pesha specifike e bujqësisë, sipas treguesve të punësimit dhe vlerës së shtuar, në ekonomitë e vendeve të Ballkanit Perëndimor, viti 2009 (në %). Pesha specifike e bujqësisë në totalin e volumit tregëtar ndërkombëtar, të realizuar, për produkte ushqimore (në %) Stoku i IHD-ve hyrëse në industrinë ushqimore, pije dhe duhan," në vendet e reja anëtare të BE-së.
20
20 23 24
Tabela 2.5
Shpërndarja sektoriale e IHD-ve, sipas aktiviteteve ekonomike
28
Tabela 2.6
Vendet e punës të krijuara nga IHD-të.
29
Tabela 2.7
Të punësuar sipas aktivitetit ekonomik.
30
Tabela 2.8
Treguesit kryesorë makroekonomikë për Shqipërinë.
31
Tabela 2.9
Treguesit kryesorë makroekonomikë për vendet e rajonit.
32
Tabela 2.10 Të ardhurat e sektoreve në rraport me PPB-ne 1996-2013.
33
Tabela 3.1
Kompanitë me kapital të huaj në zonën e Korçës.
38
Tabela 3.2
Demografia e zonës.
40
Tabela 4.1
Mostra e fermerëve sipas komunave, arsimit dhe gjinisë.
45
Tabela 4.2
Familjet fermere sipas komunave dhe antarëve në familje.
46
Tabela 4.3
Antarët në moshë Mënyrat e punësimit.
46
Tabela 4.4
Llojet e tokave bujqësore.
47
Tabela 4.5
Tipi i fermës (të specializuara, të pa specializuara).
47
Tabela 4.6
Specializimi në produkte bujqësore.
48
Tabela 4.7
Distanca mesatare nga tregu dhe muajt e përdorimit të tokës.
49
Tabela 4.8
Specializimi në produkte.
50
Tabela 4.9
Destinacioni i produkteve.
50
Tabela 4.10 Mënyra e shitjes.
51
Tabela 4.11 Të ardhurat.
51
Tabela 4.12 Përfitimi nga skemat shtetërore.
52
Tabela 4.13 Kontaktet me shërbimin këshillimor .
52
Tabela 4.14 Situata aktuale e biznesit tuaj.
53
9
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
Tabela 4.15 Situata e biznesit tuaj pas një viti.
54
Tabela 4.16 Pengesat për shitjen e produkteve.
55
Tabela 4.17 Klima e biznesit.
55
Tabela 4.18 Sa pozitivisht ndikojnë në klimën e biznesit faktorët (0-3 pikë).
56
Tabela 4.19 Çfarë duhet të përmirësohet për të nxitur investimet e huaja në sektorin e bujqësisë. (0-5 pikë).
57
Tabela 4.20 Gatishmëria për të investuar (0-3 pikë).
58
Tabela 4.21 Mostra sipas bashkive, gjinisë dhe profesionit.
58
Tabela 4.22 Mostra sipas bashkive, gjinisë dhe moshës.
59
Tabela 4.23 Mostra sipas bashkive, gjinisë dhe punës.
59
Tabela 4.24 Situata aktuale në biznesin tuaj sipas punës.
60
Tabela 4.25 Situata në biznesin tuaj pas një viti sipas punës.
60
Tabela 4.26 Situata aktuale në bujqësi.
61
Tabela 4.27 Situata në bujqësi pas një viti.
61
Tabela 4.28 Pengesat për shitjen e produkteve bujqësore.
62
Tabela 4.29 Pengesat për shitjen e produkteve të biznesit tuaj.
62
Tabela 4.30 Klima e biznesit në bujqësi dhe agropërpunim.
62
Tabela 4.31 Faktorët e gatishmërisë për të investuar.
63
Tabela 4.32 Drejtimet e përmirësimit për të nxitur investimet.
64
Tabela 4.33 Rezultatet e perceptimit të përpunimit të variablave në E-views Nr.1 Tabela 4.34 Rezultatet e perceptimit të përpunimit të variablave në E-views. Nr.2 Tabela 4.35 Rezultatet e perceptimit të përpunimit të variablave në E-views, Nr.3. Tabela 4.36 Rezultatet e perceptimit të përpunimit të variablave në E-views Nr.4. Tabela 4.37 Rezultatet e perceptimit të përpunimit të variablave në E-views, Nr.5.
65 66 66 67 68
Tabela 4.38 Gatishmëria për të investuar në fruta sipas gjinisë.
69
Tabela 4.39 Gatishmëria për të investuar në fruta sipas edukimit.
69
Tabela 4.40 Gatishmëria për të investuar në fruta sipas madhësisë së tokës.
70
Tabela 4.41 Gatishmëria për të investuar në fruta sipas tokës në pronësi.
70
Tabela 4.42 Gatishmëria për të investuar në fruta sipas tipit të fermës
70
10
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
Tabela 4.43 Gatishmëria në fruta sipas situates aktuale të biznesit. Tabela 4.44 Gatishmëria në fruta sipas situatës pritshmërisë për situatën e biznesit. Tabela 4.45 Gatishmëria në fruta sipas perceptimit mbi situaten aktuale të klimës së biznesit
71 71 71
Tabela 4.46 Gatishmëria në fruta sipas perceptimit mbi pengesat për shitjen
72
Tabela 4.47 Gatishmëria në fruta sipas perceptimit mbi faktorët e klimës
72
Tabela 4.48 Gatishmëria në fruta sipas perceptimit mbi përmirësimet e nevojshme të klimës. Tabela 4.49 Gatishmëria në fruta sipas perceptimit mbi pengesat për shitjen. Tabela 4.50 Rezultatet e perceptimit të përpunimit të variablave në E -views. Nr.6 Tabela 4.51 Rezultatet e perceptimit të përpunimit të variablave në E -views, Nr.7. Tabela 4.52 Rezultatet e perceptimit të përpunimit të variablave në E -views, Nr.8. Tabela 4.53 Rezultatet e perceptimit të përpunimit të variablave në E -views, Nr.9. Tabela 4.54 Rezultatet e perceptimit të përpunimit të variablave në E -views, Nr.10. Tabela 4.55 Rezultatet e perceptimit të përpunimit të variablave në E -views, Nr.11. Tabela 4.56 Rezultatet e perceptimit të përpunimit të variablave në E -views,Nr.12 Tabela 4.57 Rezultatet e perceptimit të përpunimit të variablave në E -views, Nr.13 Tabela 4.58 Rezultatet e perceptimit të përpunimit të variablave në E-views, Nr.14 Tabela 4.59 Rezultatet e perceptimit të përpunimit të variablave në E-views, Nr.15 Tabela 4.60 Rezultatet e perceptimit të përpunimit të variablave në E-views, Nr.16 Tabela 4.61 Rezultatet e perceptimit të përpunimit të variablave në E-views, Nr.17 Tabela 4.62 Rezultatet e perceptimit të përpunimit të variablave në E-views, Nr.18 Tabela 4.63 Rezultatet e perceptimit të përpunimit të variablave në E-views, Nr.19 Tabela 4.64 Korrelacioni që dëshmon kolinearitetin.
11
72 72 73 73 74 75 75 76 77 77 78 79 80 80 81 81 82
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
LISTA E GRAFIKËVE Grafiku 4.1 Grafik i ilustrimit të rezultateve të ndarjes së fermereve sipas arsimit dhe gjinisë Grafiku 4.2 Grafik i ilustrimit të rezultateve të ndarjes së llojshmerisë së fermës (e specializuar dhe jo e specializuar)
45 48
Grafiku 4.3
Grafik i ilustrimit të rezultateve të ndarjes së specializimeve
49
Grafiku 4.4
Grafik i ilustrimit të situates aktuale të biznesit
53
Grafiku 4.5
Grafik i ilustrimit të situates së biznesit pas një viti
54
Grafiku 4.6 Grafik i ilustrimit të rezultateve të ndarjes sipas klimës së biznesit
56
Grafiku 4.7
Grafik i ilustrimit të profesioneve sipas bashkive
59
Grafiku 4.8
Grafik i ilustrimit të situates në biznes sipas profesionit
60
Grafiku 4.9 Grafik i ilustrimit të situatës në biznes sipas profesionit pas një viti
12
61
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
LISTA E SHKURTIMEVE
AIDA ANI AZHBR ACIT BSH BB BE BERZH FMN FIAA IHD INSTAT IPA IPARD ISARD LE MBZHRAU METE OBT OECD PBB QKR UNCTAD UNDP
Agjencia Shqiptare e Zhvillimit të Investimeve Agjensitë e Nxitjes së Investimeve Agjencia për Zhvillim Bujqësor dhe Rural Qendra Shqiptare për Tregtinë Ndërkombëtare Banka e Shqipërisë Banka Botërore Bashkimi Evropian Banka Evropiane për rindërtim dhe zhvillim Fondi Monetar Ndërkombëtar Foreign Investors Association in Albania Investimet e huaja direkte Instituti i Statistikave Instrumenti i Asistencës Para-Anëtarësimit Instrumenti i Asistencës Para-Anëtarësimit për Zhvillim Rural Strategjia Ndër-sektoriale për Bujqësinë dhe Zhvillimin Rural Shqipëri Liria Ekonomike Ministria e Bujqësisë, Zhvillimit Rural dhe Administrimit të Ujërave Ministria e Ekonomisë, e Tregtisë dhe e Energjitikës Organizata Botërore e Tregtisë Organization for Economic Co-Operation and Development Prodhimi i Brendshëm Bruto Qëndra Kombëtare e Rregjistrimit United Nation Conference on Trade and Development United Nations Development Programme
13
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
KAPITULLI 1 - HYRJE
1.1 Rëndësia e kërkimit. Rëndësia e këtij studimi së pari ka të bëjë me një kuptim më të mirë të rolit të IHD-ve në ekonominë e vendit në tërësi dhe në sektorin e bujqësisë në veçanti. Rëndësia në lidhje me zhvillimet e viteve të fundit në Shqipëri të cilat kanë ndikuar pozitivisht në klimën e biznesit brenda vendit. Për vite me radhë klima e biznesit në Shqipëri ka ardhur duke u përmirësuar dhe rritja e interesit të investitorëve të huaj sa vjen dhe bëhet më e madhe, për shkak të stabilitetit makroekonomik si dhe realizimit të reformave në vend. Për periudhën e viteve 2000-2016, rritjes ekonomike i atribuohen një sërë faktorësh si reformat e ndërmarra në aspektin ekonomik, rritja e kreditimit si dhe rolit të institucioneve ndërkombëtare në aspektin ekonomik e politik të vendit edhe nëpërmjet financimit të projekteve të ndryshme investuese. Përmirësimi i vazhdueshëm i infrastrukturës, si dhe zhvillimi i teknologjisë në industri të ndryshme të vendit si dhe rritja e specializimit të aftësive të forcës punëtore kanë dhënë rezultatet e tyre në rritjen ekonomike. Ndër fushat kryesore në të cilat IHD-të zënë pjesën më të madhe të tyre janë ato në telekomunikacion, ndërtimin dhe restaurimin e rrugëve të reja dhe atyre ekzistuese dhe në transport. Ndërkohë që nuk mbeten pas investimet që nevojiten për promovimin dhe zhvillimin e turizmit shqiptar i cili edhe pse paraqet oportunitete të mëdha nuk është bërë aq sa duhet për zhvillimin e këtij sektori. Sfidat në të ardhmen kanë të bëjnë me krijimin e një klime sa më të favorshme për tërheqjen e IHD-ve në vend, duke përfshirë ndërtimin dhe përmirësimin e infrastrukturës.
14
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
Vendi jonë relativisht i vogël, me reliev të theksuar malor dhe me një popullsi prej rreth 3.194.972 banorësh. Vetëm 24 % e tokës klasifikohet si tokë bujqësore, 51 % është e zënë me pyje, livadhe e kullota dhe 25 % e zënë toka të tjera (Vjetari Statistikor, MBUMK, 2010). Bujqësia zërë një peshë të rëndësishme në ekonominë e vendit pasi është një ndër degët kryesore për nga kontributi që jep në produktin e brëndshëm bruto, si edhe për nga numri i popullsisë së zënë me punë. Në zonat rurale, ku aktiviteti kryesor është bujqësia, banon gati gjysma e popullsisë së vendit. Krijimin e një klime sa më të favorshme në drejtim të nxitjes së IHD-ve në zhvillimin e bujqësisë, në zonën e Korçës në komunat: (Maliq, Vithkuq, Bulgarec, Drithas, Libonik, Lozhan, Mollas, Pirg, Pojan). Në krahasim me vendet e tjera të rajonit Shqipëria duhet të shfrytëzojë pozicionin e saj gjeografik si dhe mundësitë e lidhjeve tregtare me vendet e tjera të rajonit dhe më tej të nxitura dhe nga kalimi i rrugëve ndërkombëtare. Disa nga sugjerimet që mund të japim në lidhje me nxitjen e investimeve të huaja direkte në Shqipëri mund te lidhen me reformat që duhet të ndërmerren përsa i përket edhe ruajtjes së stabilitetit makroekonomik dhe nivelit të çmimeve si dhe identifikimi i faktorëve pozitivë dhe negativë të cilët ndikojnë në tërheqjen e investimeve të huaja.
1.2 Qëllimi i studimit. Qëllimi kryesor është identifikimi i rolit, si dhe faktoreve pengesave, në drejtim të rritjes së fluksit të IHD-ve në zonë. Një aspekt i rëndësishëm i qëllimit të kërkimit është të identifikohet dhe vlerësohet roli dhe ndikimi i IHD-ve në bujqësine shqiptare, tendencat dhe problematikat apo pengesat kryesore ndaj IHD-ve në këtë sektor duke u fokusuar në zonën e Korces dhe në komunat: (Maliq, Vithkuq, Bulgarec, Drithas, Libonik, Lozhan, Mollas, Gore, Pirg, Pojan). Vlerësimi i rolit të kuadrit politik relevant, dhe në përgjithësi i klimës së biznesit, në drejtim të nxitjes së IHD-ve në Shqipëri, është një tjetër dimension i qëllimit të këtij kërkimi. Përmes këtij studimi ne synojmë, gjithashtu, të krijojme një pamje të plotë rreth IHD-ve fluksit dhe dinamikës së tyre në Shqipëri ndër vite, sektorët kryesore ku janë përqendruar, si dhe zonat ku janë shpërndarë flukset e IHDve.
15
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
1.3 Objektivat dhe Hipotezat e studimit. 1.3.1 Objektivat. Në këtë kërkimi janë përcaktuar këto objektiva kryesore specifike: -
-
-
-
-
-
Objektivi specifik (1): Ndërtimi i një panorame të plotë rreth IHD-ve, fluksit dhe dinamikes së tyre në Shqiperi ndër vite, sektoret kryesore ku janë përqendruar, si dhe zonat ku janë shpërndarë flukset e IHD-ve. Objektivi specifik (2): Të identifikohen dhe vlerësohen përparësite e saj konkurruese për thithjen e investimeve te huaja, me fokus bujqësinë. Në këtë kontekst, të percaktojmë se si mund te përdoren këto përparesi dhe çfarë nevojitet që Shqipëria të terheqë më tepër investitorë të huaj. Objektivi specifik (3): Të vleresohet roli i IHD-ve të kryera në Shqiperi në kontekstin e zhvillimit ekonomik dhe punësimit. Lehtësitë dhe vështirësitë e të bërit biznes në vendin tonë, analiza SWOT pra vënia në dukje e avantazheve dhe disavantazheve të një investitori të huaj në vendin tonë. Situata aktuale makroekonomike e Shqipërisë, përmirësimi i klimës së investimeve. Objektivi specifik (4): Të vlerësohen pengesat ndaj rritjes së fluksit të IHD-ve në Shqipëri dhe menyrat se si mund të eliminohen apo reduktohen ato, në këtë kuader, analiza e klimës së biznesit dhe përcaktimi i mënyrave/rrugëve/veprimeve apo kushteve që duhet të plotësohen apo përmbushen që të rritet fluksi i IHD-ve në sektorin bujqësor. Objektivi specifik (5): Të vlerësohet Bujqësia Shqiptare parë nga këndvështrimi i aktivitetit të përditshëm, një sondazh mbi fermerët e zonës së Korçës dhe eksportet e produkteve bujqësore.Sfidat dhe problematikat në fushën e eksporteve. Të vlerësohet Strategjia e zhvillimit të biznesit dhe investimeve 2014-2020, përbën dokumentin bazë për evidentimin dhe zbatimin e politikave kombëtare për nxitjen e biznesit dhe investimeve të huaja direkte. Misioni i kësaj strategjie është “Për një Shqipëri konkuruese, me një sipërmarrje dinamike dhe produktive”.
1.3.2 Hipotezat e studimit. Në këtë kërkim janë formuluar disa hipoteza kryesore: -
H1.Gatishmëria për të investuar është e varur nga klima e biznesit, por klima e biznesit në Shqiperi nuk është mjatueshmërisht nxitëse për investimet e huaja, sidomos në sektorin bujqësor.
16
Eralda SHORE
-
-
-
-
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
H2.Gatishmëria për të investuar është në marrëdhënie positive me madhësinë e fermës, nivelin e specializimit të fermës, nënsektorin bujqësor apo llojin e produktit bujqësor që do të prodhohet, distance e fermës nga tregjet dhe terreni (fushor, kodrinor apo malor). H3.Gatishmeri më të lartë për të investuar kanë fermat që prodhojnë për treg, që kanë më shumë të ardhura dhe marrin në mënyrë sistematike asistencë teknike. H4. Klima e biznesit, në veçanti konkurrenca e ndershme, lehtësitë fiskale dhe lehtësitë në hyrjen e kapitaleve dhe riatdhesimin e fitimeve, siguria e investimeve dhe e pronës, janë faktorë themelorë për rritjen e fluksit të IHD-ve. H5. Bujqesia nuk ka përparësi konkurruese në raport me deget e tjera për IHD.
1.3.3 Pyetjet e kërkimit. Klima e biznesit ndikohet negativisht nga niveli i lartë i taksave, paqëndrueshmëria fiskale, konkurrenca jo e drejtë në treg dhe pasiguria relative e të drejtave pronësore dhe kërkesa e ulët për produkte bujqësore si rezultat i të ardhurave të kufizuara të populatës. Në sektorin bujqësor klima e biznesit cënohet negativisht nga stabiliteti i diskutueshëm politik, perceptimet për nivel të lartë të korrupsionit, politikat jo të mira bujqësore, madhësia e fermës dhe parcelizimi i saj, cilësia e ulët e inputeve bujqësore, prirja mospranuese për veprim kolektiv dhe problemet me infrastrukturën e ujitjes dhe kullimit. Klima e biznesit ndikohet pozitivisht, deri në afatmesëm, nga standardet relativisht të ulta të sigurisë ushqimore, normat rreguluese jo të larta mjedisore dhe kostoja e burimeve prodhuese, kryesisht tokë dhe fuqi punëtore.
1.4. Rezultatet e pritshme të kërkimit. Nga kërkimi arrjmë në disa rezultate të përgjithshme si më poshtë: -
Fluksi i IHD-ve ka ndikuar pozitivisht në punësimin dhe rritjen ekonomike në Shqiperi, por Shqiperia ka më shumë hapësiara për IHD. Fluksi i IHD-ve në Shqiperi ka ndikuar në rritjen e produktivitetit, lehtësimin e aksesit në tregje dhe përmirësimin e bilancit tregtar. Siguria e pronës dhe probleme të tjera strukturorte në bujqesi janë pengesa serioze ndaj IHD-ve. Këto pengesa priten të jenë afatgjatë, duke penguar rritjen e IHD-ve në afatgjatë.
17
Eralda SHORE
-
-
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
Klima e biznesit, në vecanti konkurrenca e ndershme, lehtësitë fiskale dhe lehtësitë në hyrjen e kapitaleve dhe riatdhesimin e fitimeve, siguria e investimeve dhe e pronës, janë faktorë themelorë për rritjen e fluksit të IHD-ve në Shqipëri. Bujqësia ka përparësi konkurruese në raport me deget e tjera për IHD, por nevojiten politika për reduktimin e pengesave strukturore, rritjen e sigurisë së pronës si dhe lehtësi fiskale.
18
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
KAPITULLI 2 – KUADRI KONCEPTUAL DHE RISHIKIMI I LITERATURËS
2.1. Korniza e studimit. Pozicioni strategjik me dalje në detet Adriatik dhe Jon bën të mundur që vendi ynë të ketë mundësi të mëdha për të hyrë në tregjet e vendeve të tjera të Europës. Afërsia gjeografike me vendet e tjera të rajonit mundëson lindjen e marrëdhënieve tregëtare dhe intensifikon kryerjen e transaksioneve ekonomiko – financiare midis tyre. Shqipëria është ndër urat e pakta që lidhin kontinentet e Azisë dhe Afrikës me Europën Perëndimore duke përfaqësuar në këtë mënyrë lidhjen më të afërt të transportit ujor dhe mundësi shumë të mëdha për realizimin dhe zgjerimin e tregtisë mes vendeve të ndryshme të botës. Bujqësia është një nga sektorët e mëdhenj dhe më të rëndësishëm të ekonomisë shqiptare. Aktiviteti ekonomik “bujqësi, gjueti dhe pyje” është punëdhënësi kryesor (44 %) duke qënë njëkohësisht edhe sektori i dytë për nga rëndësia ekonomike, për vlerën e shtuar (19 %). Bujqësia konsiderohet si sektori me potencial më të lartë të rritjes ekonomike për këtë nevojitet një mbështetje më e fortë në këtë sektor, ajo duhet të jetë në themel të modelit të ri ekonomik që i nevojitet vendit.
19
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
Eralda SHORE
Tabela 2.1 - Pesha specifike e bujqësisë në ekonominë shqiptare, periudha 1996 – 2010 (në %) Nr.
Viti
Vlera e shtuar (%)
Punësimi (%)
1
1996
36.6
70.3
2
2000
25.5
71.8
3
2005
20.6
58.5
4
2009
18.8
55.2
5
2010
20.3
55.3
Burimi: Bazuar në të dhënat e INSTAT-it
Siç mund të shihet nga të dhënat e tabelës së mësipërme (Tabela 2.1), punësimi në sektorin e bujqësisë, edhe pse ka pësuar një rënie të ndjeshme ndër vite, mbetet ende shumë lart sipas krahasimeve ndërkombëtare. Përqindja e këtij sektori, në vlerën e shtuar, gjatë pesë viteve të fundit ka pësuar një rënie më të ngadaltë sesa në gjysmën e parë të viteve 90-të. Pavarësisht nga progresi i bërë gjatë viteve të fundit, prodhimtaria e përgjithshme bujqësore në Shqipëri është më e ulët, krahasuar me sektorët bujqësorë të vendeve të saj fqinjë dhe të pjesës tjetër të Evropës, si edhe më e ulët edhe se mesatarja për ekonominë shqiptare. Nga të dhënat e tabelës së mëposhtme (Tabela 2.2) evidentohen, në mënyrë krahasuese me vendet e tjera të rajonit të Ballkanit, pesha specifike, në ekonomitë vendase, e treguesve të punësimit dhe të vlerës së shtuar të sektorit të bujqësisë, për vitin 2009 (në %). Tabela 2.2 - Pesha specifike e bujqësisë, sipas treguesve të punësimit dhe vlerës së shtuar, në ekonomitë e vendeve të Ballkanit Perëndimor, viti 2009 (në %) Ish Bosnjë Republika Mali i Shqipëria Kroacia Hercegovina Jugosllave e Zi Maqedonisë
Serbia
Vlera e shtuar
18.80
8.80
6.70
11.60
10.00
10.50
Punësimi
55.20
2.70
13.90
18.50
6.20
23.90
Tabela I
Burimi: wiiw database, www.wiiw.ac.at, dhe INSTAT-i për Shqipërinë
Siç mund të shihet nga të dhënat e tabelës së mësipërme vendi ynë ka raportin më të madh të të punësuarve për njësi të vlerës së shtuar në sektorin e bujqësisë. Niveli i raportit të këtyre treguesve (Punësim / Vlerë e shtuar) i cili
20
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
në rastin e Shqipërisë është më i larti (55.20/18.80 = 2.94), tregon shkallën e efiçiencës apo produktivitetit të krahut të punës. Megjithë atë qysh nga viti 2005, rënia në përqindjen e punësimit ka qënë më e shpejtë se sa vlera e shtuar, gjë që flet për një përmirësim të ndjeshëm të produktivitetit të krahut të punës. Shqipëria është vendi më bujqësor në Ballkanin Perëndimor (Tabela 2.2). Përqindja e bujqësisë në vlerën e shtuar është afërsisht ose më poshtë se 19 % në të gjitha vendet e tjera të Ballkanit Perëndimor, me përjashtim të ishRepublikës Jugosllave të Maqedonisë, ku kjo përqindje është disi më e lartë se 11 %. Përsa i përket punësimit, Bosnja & Herzegovina dhe Mali i Zi kanë përqindje më të ulët sesa në terma të vlerës së shtuar, gjë që tregon se bujqësia në këto vende nuk është sektor me nivel të lartë të përdorimit të krahut të punës. (Këto janë vende malore ku predominon mbarështimi ekstensiv i gjedhëve përkundrejt prodhimit të drithrave). Në vendet e tjera, përqindjet e punësimit janë më të larta sesa ato të vlerës së shtuar, ngjashmërisht me Shqipërinë. Megjithë përpjekjet e bëra nga ekonomitë vendase nivelet e produktivitetit të krahut të punës, në sektorin e bujqësisë, janë akoma shumë larg potencialeve që mbartin ekonomitë e vendeve të Ballkanit Perëndimor, çka do t’i bënte investimet direkte në këtë sektor të domosdoshme dhe sektorin e bujqësisë të favorshëm dhe nxitës të tyre. Toka bujqësore (afërsisht 1.1 milionë ha) zë afërsisht 39 % të sipërfaqies së Shqipërisë, nga e cila 699,000 ha ose 63 % janë tokë e punueshme dhe pemë frutore, ndërsa pjesa tjetër janë pyje. Përdorimi i tokës është i stabilizuar, me një sërë kategorish të cilat kanë ndryshuar fare pak gjatë viteve të fundit. Gjatë 15 viteve të fundit, sipërfaqja e tokës bujqësore është ulur me 1.4 %, sidomos për shkak të zgjerimit të zonave urbane në ish toka bujqësore (kryesisht në zonat që rrethojnë Tiranën dhe qytetet e tjera kryesore), ndërsa një pjesë e tokave të papërdorura bujqesore është kthyer në kullota. Shqipëria karakterizohet nga tri zona kryesore bujqësore, në varësi të kushteve të përgjithshme klimatike, pjerrësisë dhe lartësisë mbi nivelin e detit. Pjesa e ultësirës bregdetare është kryesisht e sheshtë, dhe shquhet për një prodhimtari më të lartë dhe e përshtatshme për drithëra. Pjesa e mesme kodrinore favorizon dhe karakterizohet nga pemë frutore, disa drithëra dhe kullota për blegtorinë. Zonat malore janë të përshtatshme për mbarështimin e gjedhit (në veçanti dele dhe dhi), rritjen e pemëve të ndryshme frutore dhe arrore, si edhe të bimëve medicinale dhe aromatike. Afërsisht 43 % e të gjithë tokës së punueshme dhe tokës së drithit gjendet në zonat e ulëta bregdetare, që kanë një kapacitet të lartë prodhimi. Afërsisht 34 % e sipërfaqes gjendet në zonat kodrinore dhe afërsisht 23 % në zonat malore. Për shkak të
21
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
vendndodhjes gjeografike dhe kushteve fizike, si edhe për shkak të fragmentarizimit të lartë, toka bujqësore është e shpërndarë në zona që janë të vogla për kultivimin e drithërave. Hapësira për fusha të mëdha në pllaja është e kufizuar, gjë që nuk shërben si stimul për investitorë të mëdhenj në atë zonë. Prodhimi i përgjithshëm bujqësor ka pësuar rritje të lehtë gjatë dhjetë viteve të fundit, në veçanti në fruta, perime dhe blegtori. Blegtoria është nënsektori më i rëndësishëm i bujqësisë në Shqipëri, me afërsisht 52 % të të gjithë vlerës së prodhimit bujqësor në vitin 2011, e ndjekur më pas nga drithërat që zinin afërsisht 31 % dhe nga pemët frutore me afërsisht 17 %. Gjatë viteve 2001 – 2011, produktiviteti i blegtorisë pësoi një rënie, ku rënia më e ndjeshme është konstatuar në kategorinë e gjedhëve, duke përfshirë lopët, ndërsa numri i derrave është rritur me mbi 50 %. Megjithatë, prodhimi bujqësor ka pësuar rritje të ndjeshme (3 – 5 % në vit; 2.3 % në vitin 2011) si rezultat i përmirësimit të teknologjive të prodhimit, të racave, ushqimit dhe kujdesit për shëndetin e kafshëve në përgjithësi. Prodhimi i mjaltit në vitin 2010 u rrit me 134 % në krahasim me vitin 2000 ndërsa prodhimi i vezëve dhe i mishit u rrit përkatësisht me 52 % dhe 25 % brenda së njëjtës periudhë. Përsa i përket prodhimit të qumështit, këtu ka patur një rritje të lehtë, me luhatje gjatë të gjithë periudhës. Pemëtaria është dega që ka shënuar rritjen më të shpejtë ndër degët e bujqësisë gjatë periudhës 2000-2011, si përsa i përket zonave të kultivuara ashtu edhe përsa i përket totalit të rendimentit, ku përqindja është rritur nga 10 % në 16 %. Gjatë viteve të fundit, fermerët po tregojnë më shumë interes për plantacionet e pemëve frutore dhe vreshtat. Pemët frutore kultivohen nga pothuajse 80 % e fermerëve. Gjatë vitit 2011, një vit shumë i veçantë që u karakterizua nga periudha të gjata thatësire pati një rritje të prodhimit frutor me afërsisht 6 %, në krahasim me vitin 2010. Kulturat e fushës kanë shënuar luhatje të ndjeshme si përsa i takon sipërfaqes së kultivuar, ashtu edhe përsa i takon vëllimit të prodhimit, ndërsa përqindja e tyre në prodhimin bujqësor shqiptar shënoi një rënie të lehtë nga 34 % në vitin 2000 në 32 % në vitin 2011. Në kategorinë e kulturave të fushës, patatet, foragjeret dhe perimet (sidomos përmes prodhimit të perimeve në sera) ishin aktivitetet që patën edhe rritjen më të lartë gjatë dhjetë viteve të fundit. Faktorët kryesorë që kanë nxitur shtimin e përdorimit të serave janë kërkesa e madhe e tregut dhe të ardhurat e larta, që mund të realizohen për njësi sipërfaqejeje për perimet e prodhuara. Sipërfaqja e kultivuar për foragjere është rritur, ndërsa ajo për drithëra është pakësuar me afërsisht 16 % gjatë periudhës së viteve 2001–2011.
22
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
Kjo rënie reflekton konkurueshmërinë e ulët të kushteve të fermerëve shqiptare në lidhje me këto drithëra, për shkak të numrit të vogël të fermave, potencialeve të ulëta të tyre, fragmentimit të tokës dhe mekanizimit në nivele të mjaft të ulëta. Të gjithë këta tregues janë një faktor i rëndësishëm frenues i investimeve të huaja direkte në ekonominë e vendit tonë në tërësi dhe bujqësinë në veçanti. Në tabelën e mëposhtme (Tabela 2.3) jepen të dhëna të rëndësishme lidhur me tregëtimin ndërkombëtar (Import – Eksporte) të produkteve bujqësore dhe bilancin tregëtar të realizuar ndër vite, për periudhën 2000 - 2011. Tabela 2.3 - Pesha specifike e bujqësisë në totalin e volumit tregëtar ndërkombëtar, të realizuar, për produkte ushqimore (në %) Vitet
2000
2005
2009
2010
2011
Importet CIF
22.30
17.60
17.30
17.50
16.90
Eksportet FOB
10.30
8.20
7.30
5.80
8.70
Bilanci Tregëtar
25.90
20.70
20.50
23.90
23.30
Burimi: INSTAT.
Nga të dhënat e tabelës së mësipërme mund të themi se në përgjithësi importet e produkteve bujqësore vazhdojnë të ruajnë të njëjtën pozitë në raport me totalin e importeve të realizuara në ekonominë e vendit tonë. Gjithsesi ky tregues ka pësuar një rënie të vogël, prej afro 5.4% nga fillimi i periudhës në shqyrtim, viti 2000 deri në fund të saj, viti 2011. Ky fakt mund të na çojë në përfundimin logjik se kemi një rënie të importeve të produkteve bujqësore për shkak të rritjes së niveleve të prodhimit të produkteve bujqësore vendase. Thënë ndryshe ekonomia bujqësore vendase po plotëson gjithnjë e më shumë nevojat e brendshme për konsum, duke na nxitur të besojmë dhe shpresojmë për një rritje të produktivitetit të ekonomisë bujqësore vendase. Edhe eksportet e produkteve bujqësore karakterizohen nga ruajtja e të njëjtave nivele në raport me totalin e eksporteve të realizuara nga ekonomia e vendit tonë. Edhe ky tregues ka pësuar një rënie të vogël gjatë kësaj periudhe, 2000-2011, prej afro 1.6 %. Pozitiv është fakti që niveli i kësaj rënieje gjithsesi është më i ulët se rënia prej 5.4% e importeve për produkte bujqësore, fakt ky që ka çuar në një përmirësim të bilancit tregëtar prej afro 2.6%, për të cilin duhet thënë se, megjithëse negativ gjatë gjithë periudhës gjithsesi manifeston një trend përmirësimi të qëndrueshëm me kalimin e viteve.
23
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
Eralda SHORE
Në përfundim, nga analiza e të dhënave të kësaj tabele, dalim në konkluzion se ekonomia bujqësore vendase është në një proçes përmirësimi të vazhdueshëm të treguesve të saj çka nënkupton dhe evidenton një proçes zhvillimi të qëndrueshëm. Ky sektor i ekonomisë ka akoma potenciale të pashfrytëzuara dhe kësisoj, vëmendja e politikave qeverisëse duhet orientuar drejt rritjes së efiçiencës së përdorimit të burimeve të brendshme, potencialet e të cilave janë të pafundme dhe që padyshim, në arritjen e këtij synimi, një faktor i rëndësishëm është nxitja e investimeve direkte ne këtë sektor të ekonomisë. Bujqësia është një fushë specifike për IHD-të, vecantitë e së cilës kanë nevojë për vëmendje gjatë hartimit të politikave përkatëse në Shqipëri. Ndërsa pronësia e huaj e tokës është e kufizuar në disa vende, në disa të tjera roli i IHD-ve në bujqësi është kontrovers. Shkalla e IHD-ve në bujqësi zakonisht është e vogël, por me impakt të rëndëishëm, në vecanti në vendet në zhvillim (UNCTAD, WIR09). Tabela 2.4 - Stoku i IHD-ve hyrëse në industrinë ushqimore, pije dhe duhan," në vendet e reja anëtare të BE-së dhe në vendet e Evropës Juglindore, 2009 Vitet
€ milionë
Përqindje e totalit
Republika Çeke
156
0.2
Hungaria
385
0.6
Shqipëria
7
0.3
Bosnjë Hercegovina
11
0.2
Kroacia
90
0.4
Ish-Republika Jugosllave e Maqedonisë
31
1
Serbia
917
1.2
Burimi: baza e të dhënave wiiw, sipas statistikave kombëtare, www.wiiw.ac.at.
IHD-të në bujqësi janë shtuar gjithashtu edhe në vendet e reja anëtare të BE-së dhe ato të Evropës Juglindore, duke shënuar një maksimale prej 1.2 % të totalit të IHD-ve hyrëse, me 917 milionë dollarë në Serbi (tabela 2.4). (Deloitte, 2010).
24
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
Në vitin 2008 IHD-të në bujqësi u rritën, në vecanti në pjesën veriore të pasur të vendit që është edhe rajoni i fermave, duke arritur përqindjen më të lartë të totalit të fondeve të IHD-ve midis vendeve të rajonit. Jo vetëm investitorët bujqësorë por edhe firmat e investimeve financiare po provojnëshancet e tyre atje.("Investors eyeing Balkan farms as long-term play",2010). Prurjet e IHD-ve në bujqësinë shqipëtare arritën në 15 milionë dollarë në vitin 2007, u rritën në €38 milionë në vitin 2008, por ranë në €11 milionë në vitin 2010. (të dhënat nga Banka Kombëtare e Serbisë).
2.2. Agrikultura Shqipëria ka mundësi të shumta zhvillimi në sektorin e agrikulturës e favorizuar dhe nga klima e përshtatshme dhe kostos së ulët të fuqisë punëtore, sidomos në zonat rurale. Toka bujqësore në Shqipëri zë rreth 24% të sipërfaqes së saj dhe 54% e popullsisë banon në zonat rurale dhe 60% e forcës së tyre punëtore merren me bujqësi. Agrikultura shqiptare është e plogësht dhe karakterizohet nga një teknologji e vjetër në shfrytëzim; mekanizim i ulët; rrjet transporti i dobët; dobësi në proçesin e prodhimit, paketimit, etiketimit; mungesa e marketingut dhe e njohurive Know-How; mungesa e kreditimit dhe lehtësive financiare. Megjithatë, vlen të theksohet potenciali i lartë që ka Shqipëria në zhvillimin e agrikulturës favorizuar nga klima dhe pozicioni i saj. Duke parë se kërkesa botërore për ushqime organike po rritet rreth 15% në vit si dhe nisur nga rritja e pakënaqësisë së vazhdueshme për produktet bioteknologjike bën që ky sektor të ketë një rendësi të veçantë për ekonominë shqiptare duke rritur prodhimin për eksport. Aktualisht ky sektor përbëhet nga kompani të vogla vendase dhe është i përshtatshëm për kompani të huaja të një madhësie të mesme. Mundësitë për investime ekzistojnë në disa nënsektorë të kësaj industrie ku më interesantet paraqiten ato për të cilat ekziston eksporti si: bimët mjekësore, perimet e sezonit dhe jo të sezonit, produktet e konservuara si ullinjtë apo vaji i ullirit, peshku i freskët dhe ai i përpunuar, duhani etj. Qeveria parashikon shpenzimet e saj duke përfshirë dhe investimet të rriten nga 5.5 milion Lekë në 2007 në rreth 22 milion Lekë për periudhën 20112013.
25
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
Synimet për zhvillimin e sektorëve strategjik për periudhën 2007-2013 janë: - rritja e prodhimit të frutave, vajit dhe rrushit. -
prodhimi të perimeve.
-
rritja e numrit të gjësë së gjallë.
-
zhvillimi i industrisë së përpunimit të frutave dhe perimeve.
-
zhvillimi i industrisë së përpunimit të rrushit.
-
zhvillimi i industrisë së përpunimit të qumështit dhe mishit.
2.3. IHD-të dhe format e tyre. Investim i huaj direkt është ai investim që synon të realizojë një ndërmarrje kur investon në mënyrë direkte në asetet e një vendi të huaj. Ato janë shtylla mbështetëse më e rëndësishme në një ekonomi tregu. Gjithashtu sipas një përkufizimi: “Investimet e huaja direkte pasqyrojnë objektivin e marrjes së një interesi të qëndrueshëm nga një njësi rezidente e një ekonomie, pra investitori direkt, në një njësi rezidente të një ekonomie tjetër”. (OECD, 2007, fq.7) Me IHD do të kuptojmë lëvizjen ndërkombetare të kapitalit në të cilën njëri vend krijon ose zgjeron një filial në një vend tjeter. Që një investim të konsiderohet si një IHD, shoqëria mëmë duhet të ketë të paktën 10% të aksioneve të zakonshme nga filialet e saj të jashtme. (FMN, 1993) Investimet e huaja apo vendase zënë një peshë të rëndësishme në treguesit e zhvillimit të një vendi duke ndikuar në zhvillimin ekonomik, social dhe politik të tij e sidomos për vendet në zhvillim ku bën pjesë edhe Shqipëria. Sot jetojmë në një mjedis të tillë ku po bëhen hapa galopantë në drejtim të rritjes ekonomike, mirqënies sociale, zhvillimeve teknologjike po ashtu dhe një liberalizimi tregtar mes një numuri gjithnjë në rritje vendesh, gjë që ka sjellë dhe rritje të konkurrencës tregëtare. Po kështu investimet e huaja direkte janë një formë e të bëri biznes nepërmjet transferimit të kapitalit, teknologjisë apo njohurive intelektuale në vendin ku investohet dhe që synohet padyshim ashtu siç ndodh në botën tregtare të përfitohet një fitim më i lartë i cili do të mbulojë kostot dhe shpenzimet që janë bërë për realizimin e tyre. Një rritje në investimet e huaja direkte tregon në një farë mënyre se cili është niveli i zhvillimit të vendit, sa i hapur është ai ndaj tregjeve rajonale dhe globale të cilat shërbejnë si faktorë kyç në progresin e Shqipërisë dhe që ishin një nxitje
26
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
për një studim më të detajuar të rolit të këtyre investimeve në Shqipëri të cilat do të pasqyrohen në këtë temë dhe detaje të sektorit të bujqësisë. Fluksi i investimevetë huaja direkte ka luajtur një rol të rëndësishëm në rritje të produktivitetit të prodhimit, të punësimit dhe të eksporteve. Investimet e huaja direkte (IHD) konsiderohen si hyrje të kapitalit të huaj në një ekonomi dhe ato kanë ndikim të drejtpërdrejtë në ekonominë e një vendi dhe kanë rëndësi strategjike, pasi sigurojnë investimet e nevojshme kur kursimet e brëndshme nuk arrijnë ti sigurojnë ato. IHD-të reflektojnë synimin e sigurimit të një interesi të qëndrueshëm të një njësie rezidente në një ekonomi (investuesi direkt) në një njësi rezidente të një ekonomie tjetër (ndërmarrja e investimit direkt). Investimi direkt përfshin transaksionin fillestar midis dy njësive si edhe të gjitha transaksionet pasuese midis tyre. IHD-të mund të marrin këto forma kryesore: - formën e kapitalit aksioner. - fitime të ri-investuara. - formave të tjera të kapitalit. IHD-të luajnë një rol pozitiv në zhvillimin e ekonomisë së një vendi nëpërmjet prurjes së kapitalit të huaj dhe teknologjive bashkëkohore në sektorët në të cilët investohet. Ndikime të tjera të investimeve janë edhe në nivel makroekonomik sepse ndikojnë në hapjen e vendeve të reja të punës dhe në këtë mënyrë në uljen e papunësisë. Gjithashtu investimet e huaja direkte ndikojnë edhe në përshpejtimin e ritmeve të privatizimit dhe kjo ëshë një fenomen që është vënë re vitet e fundit në Shqipëri. IHD-të kanë një ndikim shumë të madh edhe në rritjen e aftësive konkuruese të produkteve vendase në tregjet ndërkombëtare sepse përmirësimi teknologjik, përvoja ndërkombëtare e këtyre investorëve i bën ato jo vetëm të prodhohen me një kosto më të ulët por edhe krijon mundësinë që të konkurojë edhe në tregjet e huaja. Në kontekstin e ekonomive në tranzicion drejt një ekonomie tregu dhe në pritje të një integrimi ekonomik më të gjërë, zgjerimin e flukseve ndërkombëtare të kapitalit, të lëvizjes së lirë të individëve, të mallrave dhe shërbimeve dhe të zhvendosjes së teknologjive, IHD-të janë parë me përparësi në të mirë të ekonomisë në tërësi. Por pavarësisht kësaj roli i investimeve të huaja direkte (IHD) në zhvillimin ekonomik të një vendi është debatuar gjerësisht dhe vazhdon të debatohet i shoqëruar me mendime të ndryshme pro dhe kundër. Shumë vende i kanë mirëpritur IHD-të duke i parë ato si një një kontribues thelbësor në proçesin e zhvillimit dhe të lehtësimit të hyrjes së produkteve në tregjet e huaja. Duke i vlerësuar në një kontekst të gjërë reformash strategjike për ristrukturimin ekonomik dhe zhvillimin ekonomik,
27
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
investimet e huaja direkte promovohen shumë nga qeveritë e vendeve, duke përfshirë këtu edhe qeverinë shqiptare. Por qëllimi i kësaj teme nuk është të vëmë në pikëpyetje përparësitë e tyre por duke i marrë ato si të mirëqëna të identifikojmë sektorët potencialë të ekonomisë shqiptare, me burime të pashfrytëzuara që mund të jenë shumë tërheqës për investitorët. Qëllimi i këtij projekti nuk është të jap një trajtim teorik të IHD-ve por të përqëndrohet më shumë në pjesën e identifikimit të sektorëve të rinj e potencialë që mund të tërheqin investitorët e huaj potencialë. Në tabelën e mëposhtme (Tabela 2.5) jepen të dhëna lidhur me flukset hyrëse te IHD-ve, sipas aktiviteteve të sektorëve të ekonomisë. Tabela 2.5 - Shpërndarja sektoriale e IHD-ve, sipas aktiviteteve ekonomike. Nr.
Aktivitetet ekonomike
Fluksi Hyrës i IHD-ve (në %)
1
Tregëtia
67
2
Industria
17
3
Bujqësia
1.30
4
Shërbime të ndryshme
6
5
Ndërtime
5
6
Transport
4.70
Burimi: AIDA 2011
Siç shihet nga të dhënat e tabelës së mësipërme, pjesa më e madhe e flukseve hyrëse të IHD-ve është orientuar në biznese me objekt aktivitetet e tregëtisë (67%). Pas saj vijnë me radhë Industria (17%), Shërbime të ndryshme (6%), Ndërtimi (5%), Transporti (4.70%) dhe në fund Bujqësia (1.30%). Nga analiza e këtyre të dhënave mund të themi se IHD-të janë orientuar kryesisht në ato aktivitete prej të cilave kanë përfituar lehtësitë dhe avantazhet konkurruese sektorialë. Ndër to mund të përmendim koston e ulët të krahut të punës që është një avantazh konkurrues i rëndësishëm për investuesit e huaj. Edhe në këtë rast aktivitetet e bujqësisë zenë vendin e fundit për nga niveli i përthithjes së flukseve hyrëse të IHD-ve, ndër vite, në nivele të krahasueshme me zeron. Megjithëatë kjo dukuri është tregues i asaj që sektori i bujqësisë, si pjesë shumë e rëndësishme e ekonomisë vendase vuan nga mungesa e investimeve direkte në këtë sektor.
28
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
Orientimi i këtyre investimeve të huaja në këte sektor jo vetëm që do të mundësonte më së miri shfrytëzimin me efikasitet të potencialeve të pashtershme të këtij sektori por, nga ana tjetër, do të bëhej një mundësi potenciale për rritjen e kapaciteteve produktive në këtë sektor duke i shërbyer rritjes dhe zhvillimit ekonomik të të gjithë vendit. IHD-të në përgjithësi janë kryer në sektorin e tregtisë dhe kjo për shkak të shfrytëzimit të kostos së ulët të fuqisë punëtore nga kompanitë e huaja. Por sektorët e tjerë të ekonomisë shqiptare janë shumë pak të shfrytëzuar nga firmat vendase dhe kjo përbën një premisë për tërheqjen e IHD-ve në këta sektorë . Përmendim bujqësinë, transportin, turizmin etj.
2.4. IHD-të dhe ndikimi në punësimin. Investimet Direkte si të huaja ashtu edhe të brendshme kanë një ndikim shumë të madh në ekonominë e një vendi sepse krijojnë vende të reja pune duke shfrytëzuar kryesisht tregun vendas. Për të treguar këtë varësi, të punësimit me projektet investuese, të vëna në zbatim nga investitorët e huaj, në tabelën e mëposhtme (Tabela 2.6), jepen të dhëna të rëndësishme që tregojnë varësinë, ndërmjet tyre, të këtyre treguesve. Të dhënat e tabelës 2.6, tregojnë se sa është numri i vendeve të reja të punës, të krijuara në raport me apo në funksion të numrit të projekteve të vëna në zbatim nga investitorët. Tabela 2.6 - Vendet e punës të krijuara nga IHD-të. Viti
Nr. i projekteve
Nr. total i vendeve të punës
Totali i investimeve (ne milion Dollare)
2003
9
643
300
2004
7
428
141
2005
13
2399
668
2006
11
2196
2346
2007
8
2738
4454
2008
16
3139
3505
2009
7
914
124
2010
6
320
68
2011
7
1311
448
Total
84
14088
12094
Burimi: Tregjet e IHD-ve, Financial Times Ltd.
29
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
Një tjetër funksion i paraqitur në këtë tabelë është ai në lidhje me nivelin e financimit të projekteve investuese. Kjo lidhje është në progresion të drejtë, që do të thotë se sa më i madh të jetë projekti aq më i madh është edhe numri i vendeve të punëve të krijuara. Siç vihet re edhe nga të dhënat e kësaj tabele, pas krizës ekonomike globale të vitit 2009, ka patur një rënie të ndjeshme të projekteve investuese të realizuara në Shqipëri, gjë që ka diktuar edhe një tendencë në rënie edhe për treguesin e punësimit. Si konkluzion, për të dhënat e kësaj tabele, mund të shprehemi se treguesit që lidhen me numrin e projekteve investuese apo edhe me nivelin e financimit të tyre, në vlerë monetare, janë në një varësi në përpjesëtim të drejtë. Thënë ndryshe, sa më i madh numri i projekteve investuese apo edhe vlera e financuar e tyre, aq më i madh është edhe numri i vendeve të reja të punës, të krijuara në funksion të tyre. Struktura e punësimit sipas sektorëve i referohet periudhës gjatë viteve 2010 – 2012: -
17.8% e punëtorëve janë të punësuar në sektorin publik; 27.6 % e punëtorëve janë të punësuar në sektorin publik jo-bujqësor; 54.6 % e punëtorëve janë të punësuar në sektorin publik bujqësor.
Tabela 2.7 - Të punësuar sipas aktivitetit ekonomik Aktiviteti ekonomik
2008
2009
2010
2010
Total
100,0
100,0
100,0
100,0
Bujqësi, Pyje, Peshkim
58.3
55.2
55.3
54.6
Industria
8.8
9.3
9.2
9.9
Ndërtim
4.7
4.4
4.25
3.7
Tregtia
5.4
6.4
6.3
7
Transport dhe Komunikim
2.6
2.5
2.6
2.8
Shërbime të tjera
12.1
13.3
13.3
12
Burimi: INSTAT
2.5. Konteksti makroekonomik i studimit aktual. Shqipëria ka njohur një rritje pozitive ekonomike gjatë viteve të fundit, pavarësisht nga ndikimi i krizës financiare globale të vitit 2008-2009. Vlerësohet se rritja e PBB në vitin 2010 ishte 3.8% dhe në vitin 2011 ishte llogaritur 3.1% ndërsa gjatë viteve 2012 dhe 2013 ajo ka patur një rënie por në
30
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
asnjë rast nuk ka kalur në rritje negative. Tregues të tjerë të rëndësishëm që tregojnë ecurinë pozitive të ekonomisë shqiptare, gjatë viteve të fundit, janë edhe treguesit që masin papunësinë dhe inflacionin, borxhin e jashtëm dhe atë publik. Pikërisht në tabelën e mëposhtme (Tabela 2.8), jepen të dhëna të vlefshme, në lidhje me ecurinë e disa treguesve të rëndësishëm, si indikatorë të zhvillimit të ekonomisë së Shqipërisë ndër vite, për periudhën studimore 2007 – 2013. Tabela 2.8 - Treguesit kryesorë makroekonomikë për Shqipërinë.
Rritja reale e PBB-së (në %). PBB (me çmime korrente, miliardë Euro) Përqindja e papunësisë. Norma e inflacionit. Borxhi Publik (si % e PBB-së). Kursi mesatar i këmbimit, Lek/USD Kursi mesatar i këmbimit, Leke /Euro
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
5.90
7.50
3.30
3.80
3.10
1.30
0,70
7.80
8.90
8.70
8.90
9.10
9.50
9.70
13.20
12.70
13.80
13.50
13.30
13.40
12.90
3.10
3.40
2.30
3.60
3.50
2.00
1.90
53.50
54.70
59.40
58.50
59.50
61.90
63.30
90.40
83.90
95.00
103.90 100.90 108.30 105.64
123.60 122.80 131.60 137.70 140.50 139.00 140.14
Burimi: BoA, INSTAT, MF, AIDA 2014
Nga tabela e mësipërme vërehet se, në përgjithësi, treguesit makroekonomikë kanë një ecuri pozitive, sjellja e tyre, në raport me kohën, nuk njëh ekstremitete, ecuria grafike e tyre evidenton stabilitet dhe nuk ka luhatje shumë të mëdha vlerore. Të gjitha këto dëshmojnë për një zhvillim të qëndrueshëm dhe gradual të ekonomisë së vendit. Treguesi i Borxhit Publik, shprehur si përqindje ndaj PBB-së, ka një ecuri në trendin rritës, megjithëatë qëndron brenda kufijve të rekomanduar nga insitucionet financiare ndërkombëtare. Niveli i këtij treguesi, diktuar prej këtyre institucioneve mbikqyrëse financiare, është diku te 60% të PBB-së së vendit.Kjo vlen si për borxhin e brendshëm ashtu edhe për atë të jashtëm. Treguesi i rritjes reale të PBB-së (në %), ka një ecuri në rënie, përgjatë viteve 2007 – 2013, duke njohur kulmin e vet në vitin 2008 e duke vazhduar më pas rënien graduale deri në vitin 2013. Megjithë atë kjo tendencë është
31
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
normale po t’i referohemi situatës ekonomiko-financiare mbarë botërore. Arritje të qëndrueshme reflektohen edhe në sjelljen e treguesit të papunësisë i cili ka ruajtur të njëjtat vlera përgjatë viteve, me një tendencë të lehtë në rënie, si edhe për treguesin e inflacionit për të cilin mund të themi që ka sjelljen më pozitive të mundshme për ekonominë e një vendi. Niveli i tij, dukshëm i ulët dhe me një tendencë në rënie është tregues i ndërmarjes së politikave monetare qeverisëse të suksesshme nga Banka e Shqipërisë në veçanti dhe qeveria e Republikës së Shqipërisë në përgjithësi. Pavarësisht ecurisë së tyre pozitive ndër vite në pikëpyetje qëndron fakti sesi mund të jetë ecuria e këtyre treguesve dhe indikatorëve në vitet në vazhdim, duke pasur në vëmendje kushtet e vështira që mund të krijohen në vendin tonë nga kriza ekonomiko-financiare që ka përfshirë disa nga vendet e vropiane. Për të treguar këtë situatë të vështirë në vijim, në tabelën e mëposhtme (Tabela 2.9) jepen të dhëna krahasuese të këtyre treguesve të sipërpërmendur me disa nga vendet e rajonit dhe vendet fqinjë të Bashkimit Evropian si Italia dhe Greqia. Tabela 2.9 - Treguesit kryesorë makroekonomikë për vendet e rajonit. PBB 2012 (në %)
PBB 2012 (në %)
Inflacioni 2012 (në %)
Papunësia 2011 (në %)
Italia
1.296
0.40
2.90
8.40
Greqia
-5.053
-6.90
3.30
17.30
Maqedonia
0.70
3.00
3.90
31.40
Serbia
1.762
1.80
11.20
23.40
Kroacia
-1.373
0
2.30
17.70
Turqia
8.20
8.50
6.50
9.80
Kosovë
4
5
8.30
45.30
Shqipëri
3.50
2
3.50
13.30
Burimi: AIDA (2012), Instituti i Statistikave të vendeve përkatëse.
Me të vertetë Shqipëria ka rezultate relativisht të mira në lidhje me treguesit makroekonomikë si rritje pozitive ekonomike, inflacion të qëndrueshëm dhe një normë të ulët papunësie por duhet patur parasysh edhe fakti se gjëndja e vështirë e ekonomisë së vendeve fqinjë të shkaktuar nga kriza ekonomike globale mund të ndikojë edhe në ekonominë e vendit tonë. Përsa i
32
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
Eralda SHORE
përket klimës së investimeve ka faktorë të ndryshëm që e kanë favorizuar atë vitet e fundit ku mund të rradhisim si faktorin më kryesor reformat strukturore, të fokusuara kryesisht në privatizim e sektorëve të ndryshëm të ekonomisë, liberalizimin e tregut, përmirësimin e klimës së biznesit, energjisë dhe sektorin financiar, të cilat kanë bërë të mundur që ekonomia shqiptare të ofrojë kushtet e kërkuara për tërheqjen e investitorëve të rinj.
Tabela 2.10 Të ardhurat e sektorëve në raport me PPB-në 1996-2013 (në %). Sektoret
1996
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
Sherbimet
49.2
55
57.2
54.3
59.6
60.1
60.3
60.5
67.2
Industria
9.9
11.1
9.3
11
10.3
11.8
15.6
19.1
15.3
Bujqesia
36.1
22.1
18.9
20.8
19.6
21.1
20.9
20.4
17.5
Burimi: Banka e Shqiperise,Buletin.
Në tabele tregohen luhatjet që kanë pësuar keto sektorë për kontributin e dhënë në PPB nga viti 1996-2013. Ndryshime thelbesore ka pësuar sektori i bujqësise,për shkak të reformave të ndermarra nga qeveria në këtë sektor veme re se pesha e bujqësisë në PPB ka pësuar rritje të lehtë në vitin 2010.
2.6. Shqipëria vazhdon të thithë investime të huaja direkte. Raporti botëror i investimeve 2012 i Konferencës së Kombeve të Bashkuara për Tregtinë dhe Zhvillimin (UNKTAD) konkludon se Shqipëria ka arritur të tërheqë më shumë investime të huaja se sa ishte parashikuar për vitin 2011. Duke krahasuar Indeksin e Tërheqjes së Investimeve të Huaja me një tjetër indeks të UNCTAD-it, Indeksin e Potencialit të Investimeve, raporti vëren që një numër vendesh në tranzicion dhe në zhvillim, midis tyre edhe vendi ynë, kanë arritur të tërheqin më shumë Investime të Huaja se potenciali. Kjo dëshmon edhe njëherë aftësinë që ka vendi ynë për të qënë tërheqës për investitorët e huaj. Sipas raportit, Shqipëria arriti që të tërheqë investime të huaja direkte në nivelin e 1.03 miliardë dollarë në vitin 2011, në raport me 1.05 miliardë dollar në 2010-n, pra me një rënie të lehtë. Raporti botëror i investimeve 2012 i Konferencës së Kombeve të Bashkuara për Tregtinë dhe Zhvillimin deklaron se Investimet e Huaja Direkte në nivel global pritet të shënojnë një ngadalësim në rritjen e tyre në vitin 2012, ndërkohë që perspektiva për vitet 2013 dhe 2014 duket më optimiste. Sipas
33
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
raportit, në vitin 2011, prurjet e Investimeve të Huaja Direkte globale (FDI) u rritën me 16 %, duke kapërcyer për herë të parë nivelin e para-krizës 2005– 2007. “Kjo u arrit pavarësisht efekteve të vazhdueshme të krizës botërore financiare dhe ekonomike si edhe krizës aktuale të borxhit në Evropë, - thuhet në raportin e përvitshëm të UNCTAD.
2.7. Shqipëria është një vend destinacion sepse... Le të fillojmë dhe të analizojmë disa faktorët pozitiv dhe negativ në lidhje me arsyet se pse duhet të investosh në Shqipëri: Avantazhet: - Stabiliteti makroekonomik - Vendndodhje e përkryer gjeografike që e bën atë një nga pikat strategjike të preferuara për investitorët e huaj. - Fuqi punëtore e motivuar, e kualifikuar dhe me kosto konkurruese paga minimale në Shqipëri dhe 157€ (22,000 ALL). Shumica e shqiptarëve mësojnë që në fëmijëri gjuhën italiane ose greke, ndërkohë që brezi i ri po mëson gjuhën angleze po bëhet gjuha e huaj kryesore qe mësohet në shkolla dhe universitete. - Klimë miqësore, mjedis i shëndetshëm dhe i rregulluar për zhvillimin e biznesit - Ekzistencë e potencialeve ende të pashfrytëzuara në burimet natyrore. Toka e Shqipërisë është shumë e pasur, me rezerva të mëdha minerale që janë duke pritur për investime masive, sidomos për krom, bakër, hekur, nikel dhe shfrytëzimin e fushave të naftës ku perspektivat janë konsideruar të jenë të shkëlqyera. Së fundmi më nëshkrimin e marrëveshjes TAP pritet një bum investimesh në fushën e transportit të gazit - Kuadër ligjor liberal për investimet e huaja - Përmirësim i shpejtë i infrastrukturës dhe rritje e cilësisë së jetesës. Portet e Durrësit dhe Vlorës së shpejti do të jetë portet më të rëndësishme në Ballkan dhe pikat e hyrjes për korridorin 8. Shqipëria ka një infrastrukture rrugore që është e integruar në rrjetin rajonal të transportit dhe Bashkimit Evropian. - Një tatimit mbi të ardhurat që ka një tarifë fikse prej vetëm 15%. - Përjashtimi nga TVSH-së për produktet e eksportit. - Në këto 10 vitet e fundit, inflacioni ka qenë vlera të ulëta dhe të qëndrueshme (2% -3.5%). - Shqipëria ka nënshkruar traktate të dyfishta tatimore me më shumë se 30 vende.
34
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
- Transparenca dhe shërbime on-line për tenderët publike, aplikimin për leje / licencë. - Shqipëria ka krijuar sektorin e saj komercial, dhe rreth 80% e tregtisë së jashtme është brenda BE-së. - Produkti i Brendshëm Bruto ishte përgjithësisht pozitivë, edhe pse në vitet e fundit kanë rënë duke treguar një stabilitet ekonomik. Disavantazhet: - Mungëse e një stabiliteti të qenrueshmë politik që është pasqyruar në situatën delikate ekonomike të vendit por dhe në faktin e mosmarrjes së statutit të vendit kandidat. - Ekonomia informale vazhdon të jetë një problem, edhe nëse më pak se të kaluarën. - Shqipëria duhet të rrise luftën kundër korrupsionit, i cili vazhdon të jetë i pranishëm dhe ndikon në pengimin e zhvillimit ekonomik të vendit. - Problemet në lidhje me investitorët që ushtrojnë veprimtari tregtare me administratën publike, të cilat shpesh punon në bazë të interesave të një individi apo politike. - Në Shqipëri shpesh ka probleme të të drejtave të pronësisë në terren. Ligji n.7501 "Për tokën" dhe Ligji nr. 9235 "Për kthimin dhe kompensimin e pronavedhe ish-pronarëve" kanë prodhuar konflikte juridike me subjektet tregtare (duke përfshirë investitorët e huaj), duke sjellë si rezultat i mungesës së elementeve të sigurisë për realizimin e investimit fillestar. Aktualisht në Shqipëri është duke punuar në lidhje me regjistrimin e të gjitha tokësore dhe të pasurive të patundshme, për të shmangur këtë problem në të ardhmen. - Ligji i Doganave nga hapësira për interpretime që mund të përdoren nga strukturat doganore për të bërë një politikë selektive që ka kostot e saj. - Vështirësia për të marrë TVSH e akumuluar gjatë viteve, e cila vazhdon të rrisë borxhin ndaj subjekteve tregtare.
35
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
KAPITULLI 3 - ZONA BUJQËSORE E KORÇËS
3.1. Përshkrim i shkurtër socio-ekonomik i zonës ku është zhvilluar studimi. Qarku i Korçës është ndër qarqet më të mëdhenj në Republikën e Shqipërisë. Në përbërje të tij janë 6 qytete (Korçë, Pogradec, Maliq, Ersekë, Bilisht, Leskovik), 31 komuna dhe 344 fshatra. Me një popuillsi totale prej 365 000 banorësh ajo njihet si një zonë me bujqësi dhe blegtori të zhvilluar, por aq sa edhe e pasur me burimet turistike e me vlera. Ky punim do të fokusohet në ndikimin e kapitalit social në zonat rurale të këtij qarku si një potencial për zhvillimin rajonal në të ardhmen. Gjithashtu, në do të identifikojme burimet e reja dhe të pashfrytëzuara kryesisht në produktet bujqësore, të cilat me potencialin e tyre për rritjen e të ardhurave të banoreve rurale, ndikojnë drejtperdrejtë në rritjen dhe zhvillimin e qarkut. Pasqyrim real i situatës në:(Maliq, Vithkuq, Bulgarec, Drithas, Libonik, Lozhan, Mollas, Pirg, Pojan)
3.2. Burimet dhe potencialet e Bashkisë Maliq 3.2.1 Pozita gjeografike Qyteti i Maliqit shtrihet në juglindje të Shqiperise. Ai bën pjesë në qarkun e Korçës, duke u shtrire në veriperëndim të qytetit të Korçës — rreth 12 km larg tij dhe në perëndim të fushës së Korçës përgjatë rrjedhës së lumit Devoll. Maliqi kufizohet në lindje me komunën Libonik, në veri me rrjedhen e lumit Devoll, në perëndim me komunën Gorë dhe në jug me vargmalet në kufi të komunës Voskopojë.
36
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
Bashkia përbëhet nga qyteti Maliq si zonë urbane dhe nga gjashtë fshatra përreth tij, të cilat janë: Kolanec, Fshati Maliq, Glace, Plovisht, Bicke dhe Gjyras që përbëjnë edhe zonën e saj rurale. Me një reliev fushor—kodrinor në pjesën e gytetit dhe kodrinor—malor në fshatrat prreth i jep një pamje te vecantë qytetit. Ai ndodhet në një lartësi rreth 812 m mbi nivelin e detit deri afro 1 131 m në fshatin Bickë. Lartësinë më të madhe e zë Mali i Ariut rreth 1 379 m në fshatin Kolanec dhe Maja e Mustaqit afro 1 547 m në territorin e fshatit Gjyras . Në veri, në jug dhe në lindje qyteti kufizohet me Komunën Libonik, ndërsa në perëndim me Komunen e Lozhanit dhe Voskopojes. Në veri dhe verilindje si kufi shërben lumi Devoll në gjatësinë nga hyrja e qytetit deri në fshatin Plovisht — Bos (fshati i fundit i bashkisë).Qyteti i Maliqit ka një moshë relativisht të re, duke qënë se është ngritur pas tharjes së kenetës me të njëjtin emër. Tharja e kenetës ka filluar në vitin 1947 dhe ka përfunduar në vitin 1950 duke përfituar rreth 9 000 ha tokë. Për tharjen e saj kanë punuar rreth 12-13 000 punëtorë përgjatë 4 vjetësh.
3.2.2 Klima e zonës. Qyteti i Maliqit ndodhet në zonën klimatike kontinentale—malore, nën zona juglindore që karakterizohet nga një dimer i ftohtë dhe i ashpër dhe verë e nxehtë dhe e thatë. Në këtë zonë klimatike vihen re edhe diferenca të theksuara ndërmjet temperaturave maksimale dhe atyre minimale ditore. Temperatura mesatare vjetore e ajrit është rreth 10.7 gradë celsius, maksimalja afro 14.1 gradë dhe minimalja 7.7 gradë celsius. Temperatura mesatare më e lartë e ajrit rregjistrohet në muajin gusht 20.8 gradë celsius dhe ajo më e ulët në janar 0.5 gradë celsius. Temperatura mesatare maksimale më e lartë i takon muajit gusht 23.9 gradë celsius dhe më uleta në janar -4.5 grade celsius. Temperatura minimale mesatare i përket janarit - 2.3 gradë celsius dhe me e larta në korrik me 18.6 grade celsius. Sasia e reshjeve në këtë zone varion nga 722 mm në vit, nder me të voglat në vendin tonë. Muajt më të pasur me reshje janë nentori me 122 mm dhe më të pakta me rreshje janë muajt korrik—shtator me 21 mm. Thatësira zgjat 3-4 muaj. Trashësia e dëborës është variable. Vitet e fundit ka pasur luhatje të dukshme në rreshjet e borës të cilat kanë ndryshuar nga viti në vit. Zakonisht dëbora bie nga dhjetori deri në shkurt, por ka edhe raste që rreshjet e dëborës bien gjatë muajve mars ose prill. Trashësia maksimale e dëbores shkon nga 50-100 cm.
37
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
3.2.3 Bujqësia Bashkia Maliq krahas qytetit, përfshin edhe 6 fshatra: Fshati Maliq, Kolanec, Goce, Bicke, Gjyras dhe Plovisht—Bos. Banorët e ketyre fshatrave sigurojnë te ardhurat për jetesë kryesisht nga aktivitetet bujqësore dhe pjesërisht nga migracioni brenda dhe jashtë vendit. Pas shpërberjes së tokës , cdo familje në zbatim te Ligjit nr. 7501, "Për Tokën" mori sipërfaqe tokë në pronësi, sipas përberjes familjare (numrit të frymëve të familjes). Gjithsej tokë bujqësore në vitin 1992 ishin rreth 1 434 ha, nga te cilat afro 337.5 ha tokë fushore dhe pjesa tjetër kodrinore-malore në të cilën 87 ha ishin pemët.
3.3. Kompanitë me kapital të huaj në bujqësinë dhe agrobiznesin shqiptar në zonën e Korçës. Një vrojtim i kohëve të fundit nga Ministria e Bujqësisë ka identifikuar 5 kompani me investime të huaja (Tabela 3.1).
Greqia
Korçë
2
Nikolaos &Thimi Sh. p. k.
Greqia
Korçë
3
Solisima Sh.a
Greqia
Korçë
4
Kristo&Zgur i Sh.p.k
Greqia
Korçë
EKOPROD Greqia Korçë Sh. p. k. Burimi: Ministria e Bujqësisë,Shqipëri. 5
Mbledhja dhe përpunimi i duhanit Mbledhja dhe përpunimi i lëkurëve të kafshëve Përpunimi i frutave 1996 Mbledhja dhe përpunimi i kërmillit Prodhim dhe përpunim
Shuma e Investimit ne euro
Qyteti ku zhvillohet biznesi
MIKA Sh. a.
Viti i hapjes
Vendi i Origjines
1
Fusha e Aktivitetit
Nr
Emri i Kompanise
Tabela 3.1 – Kompanitë me kapital të huaj në zonën e Korçës
1996
Afërsisht 650,000
2011
Mbi 50,000
1996
Afërsisht 4,500,000
2000
Mbi 20,000
2011
Afërsisht 7,000,000
Përsa i përket arësyeve për të investuar në Shqipëri, pjesa më e madhe e kompanive përmendën mundësitë që ofron tregu lokal. Njëkohësisht, ata shprehën pakënaqësi në lidhje me cilësinë, sasinë dhe çmimin e lëndës së parë vendase, si edhe me kushtet e pabarabarta të konkurencës së tregut.
38
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
Këto komente theksojnë nevojën për zhvillim institucional dhe një organizim më të mirë të tregut. Përsa u takon elementëve specifikë të politikave bujqësore, disa investitorë përmendën subvencionet për mbjelljen e pemëve frutore, që kanë një ndikim pozitiv në furnizimin e lëndës së parë, burimi kryesor i pakënaqësive kishte të bënte me problemet e rimbursimit të TVSH-së. Në të ardhmen, kompanitë nuk parashikojnë përmirësime të biznesit gjatë vitit dhe në afatshkurtër, por vetëm në një perspektivë më afatgjatë. Kjo tregon se ata parashikojnë rënie të ritmeve të rritjes ekonomike dhe konsumit familjar në Shqipëri dhe në disa vende të rajonit në periudhën afatshkurtër dhe afatmesme.
3.4. Investimet e huaja në Bashkinë Maliq. Në Bashkinë e Maliqit, janë kryer investime me donatorë të huaj si më poshtë: - Në vitin 2000 kanalizimi i ujrave të zeza dhe të bardha me fonde të Bankës Botërore, nëpermjet Fondit te Zhvillimit Shqiptar. - Sistemim gjelbërim i sipërfaqeve ekzistuese me mbështetje të Ambasadës Hollandeze. - Rikonstruksion lulishteje me mbështetje të shoqates "Medicos del Mundo". - Rikonstruksioni i rrjetit rrugor të ndricimit me shoqatën "Agimi" në Bolzano të Italisë. - Hartimi i Planit Lokal të Veprimit me Mjedis me mbeshtetjen e REC financuar nga SIDA. - Sistemimi i fushes ekzistuese i mbeturinave urbane mbeshtetur dhe financuar nga SIDA. - Zbatimi i dy projekteve të rëndsishme në kuader të mbrojtjes të mjedisit, me mbeshtetje nga REC dhe financuar nga SIDA. - Nga programi Small Project Asisstance, në vitin 2008 u implementua zbatimi i projektit për rikrijimin e bibliotekes së qytetit, financuar nga Peace Corps dhe USAID. Levizja demografike e popullsisë. Bazur tek të dhënat e marra nga Zyra e Gjendjes Civile në lidhje me popullsinë në Bashkinë Maliq rreth 77.2 % e popullsise jeton në qytet dhe 22.8 % në zonat rurale. Pjesa më e madhe e popullsisë janë me kombësi shqiptare dhe pjesa tjeter kombësi greke apo sllave. Edhe pse ka pasur levizje të shpeshta të popullsisë brenda dhe jashte vendit, numri i banoreve në Bashkinë Maliq është i pandryshuar si rezultat i vendosjes në qytet të familjeve të zbritura nga zonat e thella rurale.
39
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
Tabela 3.2 Demografia e zonës. Nr
Emërtimi
2009
2010
2011
2012
2013
2014
1
Numri Popullsisë
8200
8270
8081
8085
8088
8097
2
Numri M
4078
4110
4004
3990
4014
4019
3
Numri F
4117
4160
4077
4084
4074
4078
4
Te larguar
368
245
845
189
143
83
5
Te ardhur
131
313
607
130
136
88
6
Te lindur
73
47
90
93
65
54
7
Te vdekur
41
45
41
45
44
50
8
Numri i familjeve
2 142
2 171
2 199
2 049
2 282
2310
Burimi:Bashkina Maliq
Qyteti i Maliqit ka moshë relativisht të re, krahasuar me qytete të tjerë të lashtë si Gjirokastra, Berati, Shkodra, Tirana, Elbasani, etj. Ndërtimi i këtij qyteti ka filluar paralelisht me fillimin e punimeve për ndertimin e kombinatit të sheqerit, mbas tharjes së qytetit në vitet 1946-1947. Ndërtimi i Kombinatit përfundoi në 1951. Pra vitet '50-të mund të quhen si vitet e krijimit të qytetit. Me kalimin e viteve qyteti u popullua me banorë të zones se Gorës, Oparit, Kolonjës, Skraparit, Devollit dhe Gramshit. Në perendim të qytetit Maliq, jo më larg se 1,5 km nga gyteti, gjendet një mjedis tepër simpatik, i ashtuguajtur "burimi italian". Është një mjedis luginor, midis lartësive të malit të Kolanecit me shtrirje perendim-lindje dhe malit të Krastafilakut, i pasur me bimësi. Kjo zonë ka kushte mjedisore të përshtatshme për zhvillimin e degeve të caktuara industrisë, të bujqësisë e sidomos të blegtorisë. Një kombinacion origjinal i ultësirës me emrin Fusha e Maliqit.
40
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
3.5. Infrastruktura dhe Kapitali Social. - Infrastruktura e shërbimeve - Në qytetin Maliq ekziston një rrjet i shkarkimit të ujerave të zeza, i përbërë nga dy kolektorë kryesorë. Njëri kalon përmes gytetit në drejtim jugperëndim – verilindje, rreth 485 ml. Ky kolektor i ndërtuar gjate viteve `60-të, në pjesën e banuar të qytetit është tip qemeri me mure guri të trasha dhe mbledh shkarkimet në pjesen e siperme të qytetit, lagjen Krastafilak, lagjen Partizani, Bllokun Nr.2 dhe Bllokun Nr.1. Kolektori tjeter fillon dhe vazhdon sipas drejtimit jugperendim-veri, deri në shkarkimet e fabrikes së alkoolit me një gjatesi 1000 ml. - Gjendja e ujësjellësit - Furnizimi me ujë të pijshëm në qytet, aktualisht realizohet përmes tre linjave të jashtme: - Linja Kolanec – Maliq, me gjatësi 3,5 km dhe prurje 4,5 1/sek. - Linja Gurza – Maliq, me gjatësi 4 km dhe prurje 8 l/sek. - Linja Goce – Maliq, me gjatësi 4,5 km dhe prurje 4,5 1/sek. Uji grumbullohet në dy depo, në pjesën perëndimore të qytetit, me kapacitet 400 m3 dhe 200 m3 secila. Uji shpërndahet në qytet nëpërmjet një rrjeti tej mase të amortizuar (kjo sjell ndotje të ujit dhe prishje të cilesisë së tij) dhe me humbje të mëdha në rrjet. Vendosja e pompave nëpër banesa shumëkatëshe ka sjelle rritjen e shkallës së amortizimit të tubove. Rrjeti i brëndshëm i ujit të pijshëm furnizon rreth 1540 familje, të cilat e përdorin ujin jo vetem për të pirë dhe për të larë, por edhe për të vaditur kopështet, për larje makinash. Furnizimi dhe shperndarja e ujit të pijshëm është pa kosto, sepse uji vjen nga malet e Kolanecit me vetërrjedhje.
3.6. Një Kuadër Politik për nxitjen e IHD-ve në Zonë. Politikat bujqësore përcaktojnë objektivat, masat dhe programimin e zhvillimit bujqësor dhe rural, të shërbimeve publike bujqësore, të kërkimit dhe trajnimit profesional, si dhe bazën e të dhënave dhe informacionin për politikat në sektorët e bujqësisë dhe të zhvillimit rural. Në përgjithësi objektivat e politikave bujqësore dhe të zhvillimit rural synojnë: - Në rritjen e të ardhurave për popullsinë rurale, duke rritur mirëqënien e saj, nëpërmjet përmirësimit të kushteve të punë dhe të jetëses, si dhe duke krijuar mundësi të barabarta për burrat dhe grate. - Në rritjen e prodhimit në përmjet nxitjes së konkurrueshmërisë dhe të progresit teknik, si dhe garantimit të një përdorimi optimal të faktorëve të prodhimit dhe në vecanti të punës.
41
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
Në stabilitetin e tregut, duke garantuar qëndrueshmëri në prodhimin bujqësor. - Në cilësinë dhe sigurinë ushqimore, duke garantuar që zinxhiri ushqimor të ketë një cilësi të qëndrueshme dhe të mos shkaktojë pasoja të dëmshme në shëndetin e njërëzve. - Në mbrojtjen dhe ruajtjen e mjedisit, duke garantuar që bujqësia të ruajë burimet natyrore. - Në uljen e varferisë, në zvogëlimin e pabarazive ndërmjet niveleve të zhvillimit të rajoneve të ndryshme, si edhe të prapambetjes së zonave rurale, me pak të favorizuara, duke zhvilluar veprimtari alternative dhe plotësuese, që gjenerojnë punësim, me synim ngadalësimin e largimit të popullsisë nga fshatrat, si dhe duke fuqizuar biznesin e vogel dhe të mesëm. "Strategjia e bujqësisë dhe strategjia e zhvillimit rural" është dokumenti që përcakton objektivat afatmesme të politikave bujqësore dhe të zhvillimit rural, programimin, masat dhe mënyrat se si Qeveria planifikon mbështetjen financiare në një periudhe kohore të dhënë, në të mirë të bujqësisë dhe zonave rurale. "Masat e politikave bujqësore dhe të zhvillimit rural" janë instrumentet ligjore dhe financiare për arritjen e objektivave, në përputhje me dokumentet programuese. Në Bashkimin Evropian, politika bujqësore e përbashkët (PAC) është një prej politikave më të vjetra dhe më të rëndësishme të politikave të përbashkëta të BE (rreth 35 % e buxhetit evropian, nga e cila 45% përdoret për zhvillimin rural), megjithëse aktualisht këto shifra janë në ulje. Ajo synon të rris produktivitetin e bujqësisë, të sigurojë një nivel jetese të drejtë të popullsisë që merret me bujqësi, të stabilizojë tregjet, të garantojë sigurinë e furnizimeve, të sigurojë çmime të arësyeshme për konsumatorët. Këtyre u shtohen dhe parimet e respektimit të mjedisit dhe të zhvillimit të qëndrueshëm që të rris besimin dhe bashkëpunimin rajonal dhe ndërkombëtar. -
42
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
3.7. Institucionet e përfshira në realizimin e objektivave të Bujqësisë dhe Blegtorisë janë: Drejtoria e Përgjithshme të Politikave Bujqësore në MBUMK, është autoriteti kompetent për ushtrimin e veprimtarive në fushën e Bujqësisë/blegtorisë në përmjet: a. Sektorit të prodhimit Bujqësor/blegtoral b. Specialistëve të bujqësisë/ blegtorisë në drejtoritë Rajonale të Bujqësisë Korçë. c. Qëndrat e Transferimit të Teknologjive Bujqësore. d. Shërbimit këshillimor publik dhe/ose privat. Sektori i prodhimit Bujqësor dhe Blegtoral është përgjegjës për zhvillimin e qëndrueshëm të prodhimit Bujqësor dhe Blegtoral në vend , nëpërmjet hartimit të legjislacionit, strategjive sektoriale, si dhe të politikave të zhvillimit dhe programeve të mbrojtjes, përmirësimit dhe ruajtjes së cilësive të burimeve gjenetike bimore dhe shtazore për të nxitur rritjen e prodhimeve bujqësore dhe blegtorale. Sektori i Prodhimit Bujqësor dhe Blegtoral, është përgjegjës për: - Zhvillimin e strategjisë dhe politikës për sektorin e bujqësise dhe blegtorisë. - Monitorimin, vlerësimin dhe rinovimin sistematik të politikave dhe strategjive të prodhimit. - Analizat e nevojshme për zhvillimin e politikave hartimin e programeve për zbatimin e politikave të zhvillimit. - Hartimin dhe përafiimin e legjislacionit në fushën e bujqësisë dhe blegtorisë. - Identifikimin e resurseve gjenetike autoktone e të kultivuara dhe propozimin e masave mbrojtëse për të. Këishilli i Bujqësisë dhe Blegtorisë jep mendime: - Për politikat bujqësore, që rregullojnë fushën e bujqësisë /blegtorisë. - Për programet racore të paragitura për miratim. - Për raportet vjetore mbi veprimtaritë e kryera në kuadër të programeve. - Për rregulloret e rëndësishme në fushën e bujqësisë/ blegtorisë.
43
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
KAPITULLI 4 – METODOLOGJIA
4.1. Intervista/pyetësorë. Ky kërkim ka në thelb përpunimin statistikor të të dhënave të mbledhura në zonën e Korçës nëpërmjet dy pyetësorëve real. Pyetësorët kryesorë që kam përdorur janë pyetësori mbi fermerët dhe pyetësori për specialistë, tregtarë dhe biznese përpunuese. Pyetësori i parë pasqyron situatën aktuale të 150 fermerve të zonës së Korçës. Qarku i Korçës është ndër qarqet më të mëdhenj në Repuplikën e Shqipërisë. Në përbërje të kërkimit janë plotësuar pyetësorët e fermerve të zonave:(Maliq, Vithkuq, Bulgarec, Drithas, Libonik, Lozhan, Mollas, Pirg, Pojan). Pyetësori i dytë pasqyron situatën aktuale të 150 specialistëve, tregtarë, biznese përpunuese të zonës së Korçës kryesisht në: (Korçë, Maliq, Vithkuq, Bulgarec, Drithas, Libonik). Opinionet dhe vlerësimet e ekspertëve të bizneseve dhe aktorëve të ndryshëm që lidhen me nxitjen e politikave te IHD-ve në vend. Këto opinione dhe vlerësime ne i sigurojmë përmes pyetësorëve të posaçëm. Një pyetësor i tillë është ai që lidhet me studimin mbi kënaqësine e investitorit (Burimi:
[email protected]). (“Bujqësia shqiptare parë nga këndvështrimi i aktivitetit të përditshëm, burimi FIAA:
[email protected]); Unioni Shqiptar Kursim Kredi (Lidhja ndërmjet IHD-ve dhe rritjes ekonomike, burimi
[email protected]). Përdorimi i programit e-views në përpunimin statistikor të të dhënave marra nga të anketuarit.
44
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
Diskutime në panel ekspertësh - Realizuam diskutimme në panele ekspertësh, për të vlerësuar pengesat, faktoret dhe politikat në favor të rritjes së fluksit të IHD-ve në sektorin bujqësor. Metoda/analiza krahasuese - Metodën krahasuese, për të analizuar avantazhet e krahasuara të vendit ose të sektorit lidhur me IHD-të, si dhe për të vlerësuar ritmet dhe diferencat midis vendeve, rajoneve dhe sektorëve në këtë aspekt. Metoda ekonomike - Janë përdorur metodat ekonomike për të analizuar avantazhet konkurruese ose krahasuese të vendit lidhur me produktet, sektorët, zonat përparësore për IHD-të.
4.2. Tipologjia e fermave në zonën e studiuar. Më poshtë paraqitet përpunimi në Excel i të dhenave të mbledhura nga pyetësori i parë. Tabela 4.1 - Mostra e fermerëve sipas komunave, arsimit dhe gjinisë. I Mesëm M Total Bulgarec 19 27 Drithas 2 2 Libonik 3 1 4 10 12 22 Lozhan 1 2 3 Maliq 3 3 6 3 25 28 Mollas 1 4 5 Gore 1 1 Pirg 2 2 3 12 15 Pojan 1 1 2 3 5 Vithkuq 2 2 Grand Total 7 7 14 28 80 108 Burimi : Anketa me banorët lokal të qarkut Korçë. Komuna
F 1
I Lartë M Total 1
F 8
F 1
I Ulët M Total 1
4
6
10
3
3 1
6 1
1 1 3 15
1 1 3 23
7
Total 29 2 36 3 40 6 1 18 7 5 147
Grafiku 4.1 – Grafik i ilustrimit të rezultateve të ndarjes së fermerëve sipas arsimit dhe gjinisë. 150
M
100
F
50 0 I larte
I mesem
Burimi : Anketa me banorët lokal të qarkut Korçë.
45
I ulet
Total
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
Në tabelën dhe grafikun 4.1 vëmë re se pjesa e madhe e të anketuarve janë me arsim të mesëm. Psh në Total nga 147 të anketuar 14 janë me arsim të lartë, 108 me të mesëm dhe 23 me të ulët. Mund të marrim në analizë çdo fshat sipas të dhënave. Tabela 4.2-Familjet fermere sipas komunave dhe antarëve në familje. Komuna
2
3
4
5
1 4 10 7 BULGAREC 1 DRITHAS 2 5 12 8 LIBONIK 1 1 LOZHAN 4 20 12 MALIQ 1 1 3 MOLLAS 1 GORE 1 8 5 PIRG 1 1 2 POJAN 1 4 VITHKUQ 4 18 60 35 Grand Total Burimi : Anketa me banorët lokal të qarkut Korçë.
6
7
8
Grand Total
4 1 9 1 4 1
2
1
3 1
1
24
3
29 2 36 3 40 6 1 18 7 5 147
2 3
Biznes privatë
Shtet
100 84 72 BULGAREC 6 6 4 DRITHAS 109 88 60 LIBONIK 7 7 4 LOZHAN 119 106 76 MALIQ 19 12 12 MOLLAS 3 3 0 GORE 55 48 36 PIRG 23 23 17 POJAN 12 12 12 VITHKUQ 453 389 293 Grand Total Burimi : Anketa me banorët lokal të qarkut Korçë.
Emigracion
Punojnë në fermë
Punojnë gjithesej
Komuna
Në moshë pune
Tabela 4.3 - Antarët në moshë Mënyrat e punësimit.
4 2 6 1 5 0 0 4 1 0 23
4 0 17 1 10 0 0 6 2 0 40
4 0 8 1 19 0 0 2 3 0 37
Në tabelën 4.3 vëmë re se në total nga të aketuarit 453 janë në moshë pune dhe një numër i konsiderueshëm 389 punojnë gjithsej, dhe 293 punojnë në fermë.
46
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
Eralda SHORE
Komuna
Tok gjithesej
Në pronësi
Me qera
Në përdorim
Tokë nën ujë
Tokë në fushë
Tokë në koder
Tokë në mal
Tabela 4.4 -Llojet e tokave bujqësore.
BULGAREC
662.4
446.6
216
646.4
0
662.4
0
0
DRITHAS
12.8
12.8
0
12.8
5
10.8
2
0
LIBONIK
482.6
355.6
127
433.6
8
462.6
21
6
LOZHAN
39
39
0
39
18
25
14
0
789.8
402
378
780.8
23
711.5
56.8
21
MOLLAS
200
180
20
198
2
150
50
0
GORE
30
30
0
30
0
30
0
0
PIRG
324.4
289.9
27
324.4
78.9
311.4
13
0
POJAN
121.4
96.4
25
121.4
21
108.4
16
1
95
95
0
90
5
25
59
11
160.9
2497.1
231.8
39
MALIQ
VITHKUQ
Grand Total 2757 1947.3 793 2676.4 Burimi : Anketa me banorët lokal të qarkut Korçë.
Jemi në një sipërfaqe prej 2757 dylm tokë gjithësej dhe është pothuajse e gjitha në përdorim. 1947.3 dym është në pronësi dhe 793 me qera. Pjesa më e madhe është tokë në fushë. Tabela 4.5 - Tipi i fermës (të specializuara, të pa specializuara). Komuna BULGAREC
(1) fermë të specializuar
(2) fermë të pa specializuar
Grand Total
24
5
29
2
2
DRITHAS LIBONIK
30
6
36
LOZHAN
2
1
3
MALIQ
23
17
40
MOLLAS
7
PIRG
17
1
18
POJAN
6
1
7
VITHKUQ
5
7
5
114 33 Grand Total Burimi : Anketa me banorët lokal të qarkut Korçë.
47
147
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
Eralda SHORE
Grafiku 4.2 – Grafik i ilustrimit të rezultateve të ndarjes së llojshmërise së fermës (e specializuar dhe jo e specializuar)
fermë të specializuar
fermë të pa specializuar
VITHKUQ
POJAN
PIRG
MOLLAS
MALIQ
LOZHAN
LIBONIK
DRITHAS
BULGAREC
45 40 35 30 25 20 15 10 5 0
Grand Total
Burimi : Anketa me banorët lokal të qarkut Korçë.
Nga të anketuarit vëmë re së për Tipin e fermës ata perdorim fermë të specializuar. Në numër 114 të anketuar dhe një numr i vogël për fermë të paspecializuar.
9
4 2 2 46
1 12
48
Grand Total
9
Bimë arash
Blegtori
2
Frutorë tjetër
11 2 16
Vreshta
Bulgarec 6 1 11 Drithas Libonik 9 2 7 Lozhan 2 1 Maliq 10 2 10 Mollas 6 Gore 1 Pirg 13 1 Pojan 3 2 Vithkuq 2 Grand total 52 2 4 31 Burimi : Anketa me banorët lokal të qarkut Korçë.
Komuna
Frutorë
Perime
Tabela 4.6 -Specializimi në produkte bujqësore.
29 2 36 3 40 6 1 18 7 5 147
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
Grafiku 4.3 – Grafik i ilustrimit të rezultateve të ndarjes së specializimeve. 45 40 35 30 25 20 15 10 5
Frutorë
Vreshta
Frutorë tjetër
Perime
Blegtori
Bimë arash
Vithkuq
Pojan
Pirg
Gore
Mollas
Maliq
Lozhan
Libonik
Drithas
Bulgarec
0
Grand Total
Burimi : Anketa me banorët lokal të qarkut Korçë.
Nga të anketuarit veme re se pjesa më e madhe janë të specializuar në fruta, dhe në blektori.
Tabela 4.7 -Distanca mesatare nga tregu dhe muajt e përdorimit të tokës. Muaj përdorim Komuna Distanca km i tokës 6 8 BULGAREC 11 7 DRITHAS 9 8 LIBONIK 22 9 LOZHAN 11 7 MALIQ 8 7 MOLLAS 8 7 GORE 15 9 PIRG 9 9 POJAN 30 7 VITHKUQ 11 8 Grand Total Burimi : Anketa me banorët lokal të qarkut Korçë.
Nga tabela 4.7 vihet re se distanca mesatare nga tregu eshte 11 km. Ndërsa toka nga tabela del që punohet mesatarisht 8 muaj në vit.
49
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
Eralda SHORE
1
2
Totali
Drithra
Perime
Domate
Fruta
Rrush
Mollë
Komuna
Q dele
Q lope
Tabela 4.8 -Specializimi në produkte.
1
2
1
2
1
2
1
2
1
2
1
2
1
2
BULGAREC 11 18 5
24
7
22
1
28
2
27
4
25
10
19
11
18
29
2
1
1
2
17
19
36
3
3
20
40
7
7
DRITHAS
2
LIBONIK
16 20 11 25
2 9
27
3
2
1
12 28 11 29
LOZHAN MALIQ
2
3
MOLLAS
7
2 6
30
2 7
2
29
6
30
7
29
3
1
2
1
2
18
22 11 29 18 22
8
32
12
28
7
7
7
3
7
7
7
14
18
18
13
5
18
5
5
2
7
5
3
2
5
126 32 115 70
77
147
PIRG
9
9
3
15
12
6
POJAN
4
3
2
5
3
4
7
VITHKUQ
2
3
2
3
3
2
5
Grand Total
56 91 36 111
61
86 20 127 33 114
2
16
Burimi : Anketa me banorët lokal të qarkut Korçë.
4
7 2
20
2
3
5
2
5 21
1=Produkti i parë; 2=Produkti i dytë.
Në total shohim se fermerët e anketuar janë më shumë të specializuar për Mollën, dritherat, qumshtin e deles, lopës dhe pas vinë perimet. Tabela 4.9-Destinacioni i produkteve. Konsum Konsum dhe Shitje Eksport familjar shitje 28 1 BULGAREC 1 1 DRITHAS 3 33 3 LIBONIK 3 LOZHAN 2 34 2 MALIQ 6 MOLLAS 1 GORË 16 2 PIRG 7 POJAN 5 VITHKUQ 6 134 5 3 Grand Total Burimi : Anketa me banorët lokal të qarkut Korçë.
Tregu vëndas
Totali
29 2 33 3 38 6 1 18 7 5 142
29 2 36 3 38 6 1 18 7 5 145
Në numër total përqindjen më të madhe e destinacinit të produkteve është e fokusuar në konsum dhe shitje, në tregun vendas.
50
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
Tabela 4.10-Mënyra e shitjes. Mënyra e shitjes Vete Gr pa kontratë Gr me kontratë 29 Bulgarec 2 Drithas 3 33 Libonik 3 Lozhan 31 7 Maliq 6 Mollas 1 Gorë 15 3 Pirg 7 Pojan 5 Vithkuq 3 132 10 Grand Total Burimi : Anketa me banorët lokal të qarkut Korçë. Komuna
Grand Total 29 2 36 3 38 6 1 18 7 5 145
Nga tabela 4.10 vëmë re se në përqindje më e madhe janë fermerë grumbullues pa kontratë, 132 në numër dhe vënd shumë të vogel zën grumbulluesit me kontratë. Tabela 4.11-Të ardhurat. Komuna Ferma Emigracioni Jashtë fermës 2.83 0.24 0.28 Bulgarec 2.00 1.50 0.00 Drithas 2.83 0.56 1.08 Libonik 1.67 0.67 1.33 Lozhan 2.51 0.53 1.50 Maliq 4.00 0.00 0.00 Mollas 4.00 0.00 0.00 Gorë 2.56 0.44 0.50 Pirg 2.86 0.00 0.71 Pojan 2.60 1.20 0.40 Vithkuq 2.73 0.46 0.86 Grand Total Burimi : Anketa me banorët lokal të qarkut Korçë.
Të tjera 0.07 0.00 0.44 0.00 0.63 0.00 0.00 0.22 0.00 0.40 0.33
Nga të dhenat e të anketuarve vihet re se të ardhurat e banorëve në pjesën më të madhe vijnë nga ferma,kalojme në jashtë ferme dhe emigracioni.
51
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
Eralda SHORE
Tabela 4.12-Përfitimi nga skemat shtetërore. Total
Komuna
JO
PO
Grand Total
Vreshta ri JO
Pemtari JO
PO
29 29 29 Bulgarec 2 2 2 Drithas 36 36 36 Libonik 3 3 3 Lozhan 37 3 40 37 3 Maliq 6 6 6 Mollas 1 1 1 Gore 14 4 18 14 4 Pirg 7 7 7 Pojan 4 1 5 4 1 Vithkuq 147 132 15 Grand Total 132 15 Burimi : Anketa me banorët lokal të qarkut Korçë.
Blegtori JO
Tjeter
PO
JO
29
29
29
2
2
2
36
36
36
3
3
3
40
39
6
6
6
1
1
1
18
18
18
7
7
7
5
5
5
147
146
1
39
1
146
PO
1
1
Shohim qartë që një pjesë shumë e vogël është ndihmuar dhe që ka përfituar nga skemat shteterore. Vetëm 15 nga 147, pra është një numër shumë i vogël. Me të shumta ndihmat kanë qënë në Maliq, Mollas dhe Pirg. Kjo ndihmë ka qënë në pemtari, e papërfillshme në blektori dhe aspak në vreshtari. Tabela 4.13-Kontaktet me shërbimin këshillimor. Count of Kontakte me shërb as tek
Kontakte me shërb as tek
Kontakte me shërb as tek
Komuna
JO
PO
Grand Total
1
29 2 36 3 40 6 1 18 7 5 147
29 Bulgarec 2 Drithas 36 Libonik 3 Lozhan 40 Maliq 5 Mollas 1 Gore 18 Pirg 7 Pojan 5 Vithkuq 146 Grand Total Burimi : Anketa me banorët lokal të qarkut Korçë.
1
Kontratat me shërbimin keshillor, nuk ka të tilla në rang vendi.
52
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
Tabela 4.14 - Situata aktuale e biznesit tuaj. Situata aktuale e biznesit Komuna E keqe E kënaqshme Shumë e mirë Grand Total 1 22 6 29 Bulgarec 2 2 Drithas 6 26 4 36 Libonik 3 3 Lozhan 3 36 1 40 Maliq 6 6 Mollas 1 1 Gorë 2 16 18 Pirg 6 1 7 Pojan 2 3 5 Vithkuq 14 121 12 147 Grand Total Burimi : Anketa me banorët lokal të qarkut Korçë.
Grafiku 4.4 – Grafik i ilustrimit te situates aktuale te biznesit
45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 Bulgarec Drithas Libonik Lozhan
E keqe
Maliq
E kënaqshme
Mollas
Gorë
Shumë e mirë
Pirg
Pojan
Vithkuq
Grand Total
Burimi : Anketa me banorët lokal të qarkut Korçë.
Nga përgjigjet e të anketuarëve lidhur me situatën aktuale të biznesit një pjesë të madhe e të anketuarve mendojnë se është e kënaqshme, dhe pak janë optimistë për një situatë më të mirë.
53
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
Tabela 4.15-Situata e biznesit tuaj pas një viti. Të Komuna Më të keqe pandryshueshme 8 Bulgarec 2 Drithas 1 20 Libonik 2 Lozhan 19 Maliq 5 Mollas 8 Pirg 3 Pojan 2 Vithkuq 1 69 Grand Total Burimi : Anketa me banorët lokal të qarkut Korçë.
Grand Total 29 2 36 3 40 7 18 7 5 147
Më të mirë 21 15 1 21 2 10 4 3 77
Grafiku 4.5 – Grafik i ilustrimit te situates se biznesit pas një viti. 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 Bulgarec
Drithas
Më të keqe
Libonik
Lozhan
Maliq
Të pandryshueshme
Mollas
Pirg
Më të mirë
Pojan
Vithkuq
Grand Total
Burimi : Anketa me banorët lokal të qarkut Korçë.
Shumica e të anketuarve e shohin situatën pas një viti si më të mirë por ky numër është shumë afër atyre që e shohin të pandryshueshme.
54
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
4.3. Pengesat për shitjen e produkteve bujqësore në zonë. Tabela 4.16-Pengesat për shitjen e produkteve. Komuna
A
B
C
D
E
F
G
H
I
J
2.45 2.52 1.90 2.00 2.34 2.28 2.93 2.52 3.24 4.21 Bulgarec 3.50 4.00 1.50 2.00 1.50 2.50 2.50 1.50 1.50 4.00 Drithas 2.17 1.94 2.22 1.53 1.50 2.50 2.56 1.89 2.22 3.08 Libonik 1.33 1.00 2.33 2.67 2.00 2.00 2.33 3.33 2.33 3.33 Lozhan 2.50 2.45 2.58 2.10 2.78 2.58 2.33 1.83 2.20 4.15 Maliq 1.33 0.83 4.00 2.50 2.50 4.00 4.83 2.83 4.33 4.50 Mollas 2.00 1.00 5.00 2.00 4.00 3.00 3.00 4.00 4.00 5.00 Gore 1.44 1.61 2.33 2.06 1.94 2.83 2.72 2.33 3.00 3.33 Pirg 1.00 1.71 2.57 2.00 1.57 2.00 2.43 1.71 1.57 3.29 Pojan 2.20 2.20 4.20 4.40 4.20 4.80 2.60 4.80 3.00 4.20 Vithkuq Grand Total 2.14 2.11 2.44 2.03 2.23 2.63 2.67 2.22 2.60 3.76 Burimi : Anketa me banorët lokal të qarkut Korçë. Shenim: Legjende informuese mbi tabelen e mesiperme: A. Sasia e pakët e prodhimit F. Infrastruktura e dobët e grumbullimit B. Cilësia e ulët e prodhimit G. Mungesa e magazinimit C. Mungesa e informacionit per tregjet H. Kapacitetet kufizuara agroperpunuese D. Distanca e madhe nga tregu I. Vështiresia e transportit E. Infrastruktura rrugore e keqe J. Konkurrenca e pandershme
Të anketuarit rendisin faktorët e mëposhtëm si pengesa për shitjen e produkteve, në fillim rendisin konkurenca e pandershme më pas magazinimi, mungesa e informacionit, grumbullimi, vështirësia e transportit, etj sipas përqindjes. Tabela 4.17-Klima e biznesit. Aspak Pak Mjaft favorshme favorshme favorshme 10 19 Bulgarec 1 Drithas 19 17 Libonik 3 Lozhan 3 25 11 Maliq 6 Mollas 1 Gore 1 9 8 Pirg 6 1 Pojan 2 1 2 Vithkuq Grand Total 7 80 58 Burimi : Anketa me banorët lokal të qarkut Korçë.
55
Shume e favorshme
1
1
Grand Total 29 1 36 3 40 6 1 18 7 5 146
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
Nga përpunimi të anketuarit në zonat e qarkut Korçë,siç janë evidentuar dhe në tabelë mendojnë se klimën e biznesit për investime e shohin pak të favorshme por e afert kjo përgjigje me mjaft të favorshme.
Aspak f 7
Sh fav 1
Majf f 58
Pak f 80
Grafiku 4.6 – Grafik i ilustrimit te rezultateve te ndarjes sipas klimes se biznesit.
Pojan
Vithkuq
Grand Total
Gore
Mollas
Maliq
Lozhan
Libonik
Drithas
1.93 0 0.86 1 0.88 0 0 0.38 0 0.92 1 0.75 0.33 0 1.66 1 1.14 1.33 1.4 0.83 0 0.59 1 1.14 1.67 1.48 0.67 1 1.79 1 1.17 1 1.33 0.33 1 1.72 2 1.58 1 1.45 1 0 1.9 1 1.06 1.67 0.88 0.33 1 0.45 1 0.67 1.67 0.83 0.67 0 1.72 2 1.58 1 1.45 1 0 1.66 2 1.36 1.33 1.05 0.5 0 1.66 2 1.61 1.33 1.4 0.67 2 0.9 1 1.14 1.33 0.93 0.83 2 1.86 2 1.47 1.33 1.33 0.67 0 1.93 2 1.58 2 1.4 1.17 1 1.97 2 1.47 2 1.28 0.83 0 Burimi : Anketa me banorët lokal të qarkut Korçë.
Pirg
a b c d e f i g h j k l m n o
Bulgare c
Komuna
Tabela 4.18-Sa pozitivisht ndikojnë në klimën e biznesit faktorët (0-3 pikë).
0.83 1.06 1.44 1.39 1.11 1.17 1.17 0.89 1.17 1.22 1.5 1.5 1.89 1.67 1.67
1.29 1.71 2 2.29 1.71 2 1.71 1.29 2 2 2.29 2.14 1.57 2 2.14
0.2 0.2 0.8 0.2 0.2 0.4 0 0.8 0.4 0.4 0.8 0.6 0.4 1.4 1
1.03 0.76 1.36 1.16 1.28 1.46 1.16 0.75 1.46 1.27 1.51 1.1 1.49 1.62 1.53
Nga të anketuarit pjesa më e madhe e tyre kanë përzgjedur në anketë dhe kanë sjellë në vëmëndje se ndikim më të madh dhe më te shumtë në një klimë positive biznesi ka: (n) kerkesat e larta sot për produkte bujqësore, më pas kalojme tek (o) standartet e sotme të sigurisë ushqimore, (f), (h).
56
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
Legjenda: Faktorët a. Mjedisi dhe stabiliteti politik b. Praktikat korruptive në biznes c. Shkalla e rregullimit mjedisor d. Niveli i taksave dhe tatimeve e. Politikat bujqësore të qeverisë f. Konkurrenca e pandershme në treg g. Normat aktuale të interesit banker h. Infrastruktura e sotme rrugore i. Madhesia e sotme e fermës dhe parcelizimi j. Kostoja aktuale e burimeve prodhuese k. Infrastruktura e ujitjes dhe kullimit l. Deshira e pakët për të punuar në grup m. Siguria e të drejtave të pronës n. Kërkesa e sotme për produkte bujqësore o. Standardet e sotme të sigurisë ushqimore Tabela 4.19-Çfarë duhet të përmirësohet për të nxitur investimet e huaja në sektorin e bujqësisë. (0-5 pikë). Komuna a b c d e f g h i j k l 2.59 2.38 4.45 2.72 2.83 2.83 2.45 2.97 3.83 4.03 4.38 4.07 Bulgarec 1.00 2.00 4.00 3.00 2.00 4.00 2.00 2.00 3.00 3.00 3.00 4.00 Drithas 1.78 2.03 3.92 3.00 2.67 3.33 2.50 2.86 3.28 3.75 3.72 4.03 Libonik 2.00 2.33 4.00 2.67 3.00 3.67 3.00 3.00 2.00 3.33 3.33 3.67 Lozhan 2.95 2.70 3.63 3.25 2.93 3.50 2.80 2.75 3.30 4.15 3.28 2.70 Maliq 3.33 3.17 3.83 4.33 4.83 3.83 4.17 4.33 4.50 4.50 4.50 4.00 Mollas 3.00 4.00 5.00 3.00 4.00 2.00 4.00 5.00 4.00 5.00 4.00 3.00 Gore 2.33 2.72 3.50 2.89 2.72 3.11 2.50 2.50 3.06 3.83 3.83 3.61 Pirg 2.14 2.14 3.00 2.71 2.14 2.57 2.14 2.57 2.57 3.43 3.14 3.43 Pojan 3.80 4.00 3.40 3.40 3.80 4.20 4.20 4.20 4.00 3.60 4.60 4.60 Vithkuq Grand 2.49 2.51 3.84 3.05 2.89 3.27 2.70 2.91 3.38 3.93 3.77 3.60 Total Burimi : Anketa me banorët lokal të qarkut Korçë.
Në tabelën 4.19 vihet re se të anketuarit rendisin në përqindje më të lartë faktin se për të nxitur investimet e huaja në sektorin e bujqësisë duhet të të ulet niveli i taksave dhe tatimeve në biznes, përmirësohet kreditimi nga bankat dhe reduktimi i informalitetit në biznes. Legjenda: a. b. c. d. e.
Këshillimi bujqësor publik Informacioni për tregjet Kreditimi nga bankat Tansferimi i teknologjive bujqësore tek fermerët Infrasruktura rurale
57
Eralda SHORE
f. g. h. i. j. k. l.
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
Infrastruktura e ujitjes dhe kullimit Puna në grup në bujqësi Edukimi bujqësor Politikat avantazhuese bujqësore dhe fiskale Të ulet niveli i taksave dhe tatimeve për biznesin Të reduktohet informaliteti në biznes Të përmirësohet statbiliteti politik
Tabela 4.20-Gatishmëria për të investuar (0-3 pikë). Fruta Rrush Perime Qumësht Agropërp Magazinim Agroturiz 0.79 0.31 1.34 1.10 0.59 0.62 0.41 Bulgarec 1.00 0.00 0.00 3.00 0.00 1.00 1.00 Drithas 1.25 0.83 1.19 1.56 0.75 0.67 0.36 Libonik 2.00 0.67 1.00 0.33 0.67 0.67 0.67 Lozhan 1.68 1.03 1.65 1.33 0.63 0.93 0.75 Maliq 3.00 0.17 0.00 0.17 1.00 1.00 0.33 Mollas 3.00 0.00 0.00 0.00 1.00 1.00 0.00 Gore 2.22 0.72 0.61 1.83 0.61 0.67 0.44 Pirg 1.86 0.86 1.29 2.00 0.86 1.00 1.00 Pojan 1.40 0.20 0.40 1.60 0.60 0.80 1.00 Vithkuq Grand 1.53 0.71 1.18 1.38 0.67 0.77 0.55 Total Burimi : Anketa me banorët lokal të qarkut Korçë.
Të anketuarit rendisin prokduktin bujqësor më të rëndësishëm ku ata janë më të gatshëm për të investuar nga tabela 4.20 vemë re se gadishmëria më e madhe është në fruta, më pas vjen qumshti dhe perimet.
4.4. Situata ekonomike në fermat e zonës. ANALIZIM 2 - Përpunimet për specialistet. Tabela 4.21-Mostra sipas bashkive, gjinisë dhe profesionit. Count of Profes Profesioni Bashkia Gjinia F M KORÇË Total F MALIQ M KORÇË
MALIQ Total
Agronom
Bujk Fermer
4
10 10 20 12 25
3 6 9 25 47
4
37
72
5 5
Veteriner Zooteknik
Grand 9 57 81 Total Burimi : Anketa me banorët lokal të qarkut Korçë.
58
1 1
2 2
Grand Total 13 24 37 37 76 113
1
2
150
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
Eralda SHORE
Grafiku 4.7 – Grafik i ilustrimit te profesioneve sipas bashkive 120 100 80 60 40 20 0 KORÇË F
KORÇË M
Agronom
Bujk
KORÇË Total Fermer
MALIQ F Veteriner
MALIQ M Zooteknik
MALIQ Total Grand Total
Burimi : Anketa me banorët lokal të qarkut Korçë.
Tabela 4.22-Mostra sipas bashkive, gjinisë dhe moshës. Count of Profes
Mosha
1
Grand Total 13 24 37
4 15
1
37 76
46
19
1
113
Grand Total 7 20 38 59 Burimi : Anketa me banorët lokal të qarkut Korçë.
24
2
150
Bashkia KORÇË
Gjin ia F M
KORÇË Total MALIQ MALIQ Total
F M
21-30
31-40 41-50 51-60 61-70 71-80
2 2
6 6
5 5 10
5 8 13
1 5 5
2 3
8 6
9 19
14 32
5
14
28
Tabela 4.23-Mostra sipas bashkive, gjinisë dhe punës. Count of Puna Puna Bashkia Gjinia Spec privat Specialist shteti Tregtar produktesh Grand Total F 10 3 13 KORÇË M 14 3 7 24 KORÇË Total 24 3 10 37 F 31 1 5 37 MALIQ M 51 2 23 76 MALIQ Total 82 3 28 113 Grand Total 106 6 38 150 Burimi : Anketa me banorët lokal të qarkut Korçë.
59
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
Tabela 4.24 -Situata aktuale në biznesin tuaj sipas punës. Count of Situata akt biznes Puna E keqe E kënaqshme Shume e mirë Specialist privat 5 99 2 Specialist shteti 5 1 Tregtar produktesh 37 1 Grand Total 5 141 4 Burimi : Anketa me banorët lokal të qarkut Korçë.
Grand Total 106 6 38 150
Nga 150-të anketuar 141 prej tyre e vlerësojnë situatën aktuale në biznes sipas punës të kënaqshme. Grafiku 4.8 – Grafik i ilustrimit te situates ne biznes sipas profesionit 120 100 E keqe
80
E kënaqshme
60
Shume e mirë 40
Grand Total
20 0 Specialist privat
Specialist shteti
Tregtar produktesh
Burimi : Anketa me banorët lokal të qarkut Korçë.
Tabela 4.25 -Situata në biznesin tuaj pas një viti sipas punës. Situata pas një viti biznes Puna Specialist privat
Me të keqe
Të pandr
Më të mirë
Grand Total
3
62
41
106
Specialist shteti
6
Tregtar produktesh
22
16
38
90
57
150
Grand Total
3
Burimi : Anketa me banorët lokal të qarkut Korçë.
60
6
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
Grafiku 4.9 – Grafik i ilustrimit te situates ne biznes sipas profesionit pas një viti 160 140 120 100 80 60 40 20 0
Me të keqe Të pandr Më të mirë Grand Total
Specialist privat
Specialist shteti
Tregtar produktesh
Grand Total
Burimi : Anketa me banorët lokal të qarkut Korçë.
Shumica e të anketuarve 90 prej tyre e mendojnë të pandryshueshme situatën në biznes pas një viti, por një numër sinjifikant prej 57 individësh e mendon atë më të mirë. Tabela 4.26-Situata aktuale në bujqësi. Count of Situata Situata aktuale në bujqësi aktuale bujqësi Puna E keqe E kënaqshme Shumë e mirë Specialist privat 5 99 2 Specialist shteti 5 1 Tregtar produktesh 37 1 Grand Total 5 141 4 Burimi : Anketa me banorët lokal të qarkut Korçë.
Grad Total 106 6 38 150
Nga 150 të anketuar, 141 individë e mendojnë situatën aktuale në bujqësi të kënaqshme.
Tabela 4.27-Situata në bujqësi pas një viti. Count of Situata pas një viti bujqesor Puna Specialist privat Specialist shteti Tregtar produktesh Grand Total
Situata pas një viti bujqësor Më të keqe 3
3
Të pandrysh 56 6 22 84
Burimi : Anketa me banorët lokal të qarkut Korçë.
61
Më të mirë 47 16 63
Grand Total 106 6 38 150
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
Shumica e të anketuarve e mendojnë të pandryshueshme situaten në bujqësi pas një viti, por një numër sinjifikant prej tyre e mendon atë në përmirësim pra më të mirë. Tabela 4.28 – Pengesat për shitjen e produkteve bujqësore. a b c d e f g Puna Specialist privat 1.19 1.15 2.60 2.48 2.53 2.77 3.02 Specialist shteti 2.17 1.83 3.33 2.67 3.00 3.67 4.17 Tregtar produktesh 1.45 1.47 2.74 2.26 2.13 3.05 3.05 Grand Total 1.29 1.26 2.67 2.43 2.45 2.88 3.07 Burimi : Anketa me banorët lokal të qarkut Korçë.
h 2.86 4.00 2.97 2.93
i 2.69 3.33 2.47 2.66
j 3.37 3.33 3.39 3.37
Pengesat me të mëdha për shitjen e produkteve bujqësore konsiderohen konkurrenca e pandershme, zhvillimi i dobet i agropërpunimit dhe i sistemit të grumbullim magazinimit.
Tabela 4.29 – Pengesat për shitjen e produkteve të biznesit tuaj. Puna a b c d e f g h Specialist privat 1.19 1.16 2.58 2.36 2.55 2.90 3.10 2.87 Specialist shteti 2.33 2.17 3.33 1.83 2.50 3.17 2.83 3.33 Tregtar produktesh 1.53 1.66 2.84 2.47 2.18 3.13 3.42 3.32 Grand Total 1.32 1.33 2.68 2.37 2.45 2.97 3.17 3.00 Burimi : Anketa me banorët lokal të qarkut Korçë.
Tabela 4.30 -KLima e biznesit në bujqësi dhe agropërpunim. Gjëndja aktuale e klimës Sum of Ndikimi biznesit Puna Aspak e fav Pak e fav Mjaft e fav 2 51 53 Specialist privat 6 Specialist shteti 22 16 Tregtar produktesh 2 79 69 Grand Total
i 3.02 2.83 2.53 2.89
j 3.67 3.33 3.50 3.61
Grand Total 106 6 38 150
Burimi : Anketa me banorët lokal të qarkut Korçë.
Shumica e specialisteve e konsiderojnë klimën e biznesit në bujqësi pak të favorshme, ose më mirë midis pak dhe mjaft te favorshme.
62
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
Tabela 4.31 – Faktorët e gatishmërisë për të investuar. a b c d e f g h i Puna Sp 1.07 1.10 1.42 1.59 1.45 1.80 1.03 1.44 0.98 privat Sp 0.67 0.67 1.17 1.17 0.83 0.50 0.17 0.83 0.50 shteti Tregtar 1.00 1.18 1.21 1.26 1.37 1.32 0.61 1.08 1.03 produk Grand 1.03 1.11 1.36 1.49 1.41 1.63 0.89 1.33 0.97 Total Burimi : Anketa me banorët lokal të qarkut Korçë.
j
k
l
m
n
o
1.42 1.92 1.45 1.60 1.65 1.58 0.67 1.00 0.50 0.83 1.17 1.33 1.05 1.45 1.08 1.32 1.32 1.34 1.29 1.77 1.32 1.50 1.55 1.51
Interesat e larta të financimit të kredive dhe madhësia e fermës dhe parcelizimi janë faktorët më negativë në lidhje me gatishmërinë për të investuar. Në përgjithësi të gjithë faktorët luajnë rol të dobët në nxitjen e gatishmërisë për të investuar. Faktorët 1. Mjedisi dhe stabiliteti politik 2. Praktikat korruptive në biznes 3. Shkalla e rregullimit mjedisor 4. 5. 6. 7.
Niveli i taksave dhe tatimeve Politikat bujqësore të qeverisë Konkurrenca e pandershme në treg Normat aktuale të interesit bankar
8. Infrastruktura e sotme rrugore 9. Madhesia e sotme e fermës dhe parcelizimi 10. Kostoja aktuale e burimeve prodhuese 11. Infrastruktura e ujitjes dhe kullimit 12. Deshira e pakët për të punuar në grup 13. Siguria e të drejtave të pronës 14. Kërkesa e sotme për produkte bujqësore 15. Standardet e sotme të sigurisë ushqimore
63
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
Eralda SHORE
Tabela 4.32-Drejtimet e përmirësimit për të nxitur investimet. Puna
a
b
c
d
e
f
g
h
i
j
k
l
Specialist privat 2.79 3.19 3.73 3.18 2.82 3.37 2.88 2.71 3.16 3.43 3.51 3.46 Specialist shteti
3.17 3.67 4.00 4.00 3.67 3.67 3.83 4.50 2.83 3.83 4.00 3.67
Tregtar produktesh
3.03 3.61 4.05 3.18 2.68 3.32 2.97 2.82 3.08 3.50 3.82 3.95
Grand Total
2.87 3.31 3.82 3.21 2.82 3.37 2.94 2.81 3.13 3.47 3.61 3.59
Burimi : Anketa me banorët lokal të qarkut Korçë.
Përmirësimi i kreditimit nga bankat, reduktimi i informalitetit në biznes dhe përmirësimi i mjedisit politik, ulja e taksave, përmirësimi i ujitjes dhe kullimit, konsiderohen si faktoret më të rëndësishëm për të nxitur investimet e huaja në bujqësi. Legjenda: a-Këshillimi bujqësor publik b-Informacioni për tregjet c-Kreditimi nga bankat d- Tansferimi i teknologjive bujqësore tek fermerët e-Infrasruktura rurale f-Infrastruktura e ujitjes dhe kullimit g-Puna në grup në bujqësi h-Edukimi bujqësor i-Politikat avantazhuese bujqësore dhe fiskale j-Të ulet niveli i taksave dhe tatimeve për biznesin k-Të reduktohet informaliteti në biznes l-Të përmirësohet statbiliteti politik
64
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
4.5. Klima e biznesit dhe mundësitë për investime në zonë. Përzgjedhja e modelit. Në hapin e radhës, vendosem variablat që treguan lidhjen me variablin e varur, klimë biznesi. Sipas rezultateve të sinjifikancës të paraqitura në tabelën e mëposhtme ku behen testet ekonometrike të modelit. Vlerat e përpunimit të pyetesorit të specialisteve do ti gjeni në aneksin e didrtacionit. (Analiza 3) ku përdorimi i tyre jep rezultatet e mëposhtme. Hipotezë 1 : Klima e biznesit në bujqësi varet pozitivisht nga infrastruktura e ujitjes dhe konkurrenca në tregje, niveli i taksave dhe tatimeve si dhe stabiliteti dhe mjedisi politik, si dhe madhësia aktuale e fermës. Tabela 4.33 - Rezultatet e perceptimit të përpunimit të variablave në E-views. Nr.1 Dependent Variable: KLIMA E BIZNESIT Method: ML - Binary Logit Sample: 1 150 Included observations: 150 Convergence achieved after 4 iterations Covariance matrix computed using second derivatives Variable
Coefficient
Std. Error
z-Statistic -6. 166425 4.258686 3.528096
Prob.
C
-3.428832
0.556049
0.0000
UJ KONKURENCA
1.082884 0.787056
0.254276 0.223082
Mean dependent var S.E. of regression Sum squared resid Log likelihood
0.460000 0.395419 22.98440 -72.07860
S.D. dependent var Akaike info criterion Schwarz criterion Hannan-Quinn criter.
0.500067 1.001048 1.061261 1.025511
Restr. log likelihood
-103.4916
Avg. log likelihood
-0.480524
LR statistic (2 df) Probability(LR stat)
62.82592 2.28E-14
McFadden R-squared
0.303532
0.0000 0.0004
Obs with Dep=0 81 Total obs 150 Obs with Dep=1 69 KLIMA = 1-@LOGIT(-(-3.428831608 + 1.082883627*UJ + 0.7870560092*KON)) Burimi: Përpunimi në E-Views nga autori,përdorimi i të dhënave nga pyetësori.
Provohet se perceptimi për klimën e biznesit është i lidhur pozitivisht me perceptimin për rolin e ujitjes dhe konkurrences në tregje. Me fjalë të tjera, nëse ujitja dhe konkurrenca në tregje përmirësohet, kjo do të pëmirësonte klimen e biznesit. Krahasimisht, ujitja është faktor më i rëndësishëm.
65
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
Tabela 4.34 - Rezultatet e perceptimit të përpunimit të variablave në E-views. Nr.2 Dependent Variable: KLIMA E BIZNESIT Method: ML - Binary Logit Sample: 1 150 Included observations: 150 Convergence achieved after 3 iterations Covariance matrix computed using second derivatives Variable Coefficient Std. Error z-Statistic Prob. C TAT MJ POL Mean dependent var S.E. of regression Sum squared resid Log likelihood Restr. log likelihood LR statistic (2 df) Probability(LR stat)
-2.925726 1.271364 0.799910 0.460000 0.444663 29.06565 -87.04345 -103.4916 32.89623 7.19E-08
0.609631 -4.799174 0.280494 4.532587 0.392370 2.038660 S.D. dependent var Akaike info criterion Schwarz criterion Hannan-Quinn criter. Avg. log likelihood McFadden R-squared
0.0000 0.0000 0.0415 0.500067 1.200579 1.260792 1.225042 -0.580290 0.158932
Obs with Dep=0 81 Total obs 150 Obs with Dep=1 69 KLIMA = 1-@LOGIT(-(-2.925726305 + 1.271363553*TAT + 0.7999101767*POL)) Burimi: Përpunimi në E-Views nga autori,përdorimi i të dhënave nga pyetësori.
Provohet se perceptimi për klimen e biznesit është i lidhur pozitivisht me perceptimin për rolin e mjedisit politik dhe nivelin e taksave dhe tatimeve. Me fjalë të tjera, nese këta faktorë përmirësohen, kjo do të pëmirësonte klimen e biznesit. Krahasimisht, niveli i taksave dhe tatimeve është faktor më i rëndësishëm se mjedisi politik. Tabela 4.35 - Rezultatet e perceptimit të përpunimit të variablave në E-views. Nr. 3 Dependent Variable: KLIMA E BIZNESIT Method: ML - Binary Logit Sample: 1 150 Included observations: 150 Convergence achieved after 3 iterations Covariance matrix computed using second derivatives Variable
Coefficient
Std. Error
C FERM Mean dependent var S.E. of regression Sum squared resid Log likelihood
-0.731259 0.582855 0.460000 0.491183 35.70657 -100.3998
0.290543 -2.516872 0.242308 2.405431 S.D. dependent var Akaike info criterion Schwarz criterion Hannan-Quinn criter.
66
z-Statistic
Prob. 0.0118 0.0162 0.500067 1.365331 1.405473 1.381639
Eralda SHORE
Restr. log likelihood
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
-103.4916
Avg. log likelihood
-0.669332
LR statistic (1 df) 6.183477 McFadden R-squared 0.029874 Probability(LR stat) 0.012895 Obs with Dep=0 81 Total obs 150 Obs with Dep=1 69 KLIMA = 1-@LOGIT(-(-0.7312594734 + 0.5828549015*FERM)) Burimi: Përpunimi në E-Views nga autori,përdorimi i të dhënave nga pyetësori.
Provohet se në përgjithësi vlerësimi për klimën e biznesit në bujqësi lidhet pozitivisht nga madhësia aktuale e fermës.
4.6. Klima në varësi me përmirësimet e nevojshme që të nxiten investimet e huaja. Përzgjedhja e modelit. Në hapin e radhës, futëm variablat që treguan lidhjen me variablin e varur , klimë biznesi. Sipas rezultateve të sinjifikancës të paraqitura në tabelën e mëposhtme ku behen testet ekonometrike të modelit. Vlerat e përpunimit të pyetesorit të specialisteve do ti gjeni në aneksin e disertacionit. Përdorimi i tyre jep rezultatet e mëposhtme. Hipotezë 2: Përmirësimi i kooperimit, përmirësimi i stabiliteti dhe mjedisi politik, ulja e nivelit të taksave dhe tatimeve si dhe e informalitetit në ekonomi mendohen si faktor me rëndësi për klimen e biznesit dhe nxitjen e investimeve te huaja në bujqësi, Tabela 4.36 - Rezultatet e perceptimit të përpunimit të variablave në E-views. Nr. 4 Dependent Variable: KLIMA E BIZNESIT Method: ML - Binary Logit Sample: 1 150 Included observations: 150 Convergence achieved after 3 iterations Covariance matrix computed using second derivatives Variable
Coefficient
Std. Error
z-Statistic
Prob.
C KOOP
1.683812 -0.633966
0.535432 0.176338
3.144772 -3.595178
0.0017 0.0003
Mean dependent var
0.460000
S.D. dependent var
0.500067
S.E. of regression Sum squared resid
0.477500 33.74496
Akaike info criterion Schwarz criterion
1.309761 1.349903
Log likelihood
-96.23208
Hannan-Quinn criter.
1.326069
67
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
Restr. log likelihood LR statistic (1 df) Probability(LR stat)
-103.4916 14.51897 0.000139
Avg. log likelihood McFadden R-squared
-0.641547 0.070146
Obs with Dep=0
81
Total obs
150
Obs with Dep=1 69 KLIMA = 1-@LOGIT(-(1.68381239 - 0.6339656993*KOOP)) Burimi: Përpunimi në E-Views nga autori,përdorimi i të dhënave nga pyetësori.
Nese klima e biznesit perceptohet e ulët, nevoja për përmirësime në kooperim është e madhe. Tabela 4.37 - Rezultatet e perceptimit të përpunimit të variablave në E-views. Nr. 5 Dependent Variable: KLIMA E BIZNESIT Method: ML - Binary Logit Sample: 1 150 Included observations: 150 Convergence achieved after 4 iterations Covariance matrix computed using second derivatives Variable
Coefficient
Std. Error
z-Statistic
Prob.
C MJPOL
5.493796 -0.499546
1.315953 0.229452
4.174765 -2.177123
0.0000 0.0295
TAKS
-0.591961
0.233861
-2.531249
0.0114
INFORMAL
-0.509562
0.243042
-2.096595
0.0360
Mean dependent var
0.460000
S.D. dependent var
0.500067
S.E. of regression
0.466061
Akaike info criterion
1.268849
Sum squared resid Log likelihood
31.71302 -91.16368
Schwarz criterion Hannan-Quinn criter.
1.349133 1.301466
Restr. log likelihood
-103.4916
Avg. log likelihood
-0.607758
LR statistic (3 df)
24.65577
McFadden R-squared
0.119120
Probability(LR stat)
1.82E-05
Obs with Dep=0
81
Total obs
150
Obs with Dep=1 69 Burimi: Përpunimi në E-Views nga autori, përdorimi i të dhënave nga pyetësori.
Përmirësimin e mjedisit politik, eliminimin e informalitetit dhe uljen e taksave dhe tatimeve e kërkojnë më shumë ata që e kuotojnë ulët klimën e biznesit, ose nëse klima e biznesit perceptohet e ulët, nevoja për përmirësime në këto drejtime është e madhe. Shenajt negative pranë koeficienteve tregojnë
68
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
se sa më e ulët klima e biznesit, aq më e madhe ndihet nevoja për përmirësime në këto drejtime. Nevoja për uljen e taksave dhe tatimeve ndihet disi më e madhe nga nevoja për përmirësimin e informalitetit dhe mjedisit politik, nese duhet të përmirësohet klima e biznesit.
4.7. Gatishmëmria për të investuar në sektorin bujqësor. Vlerat e përpunimit të pyetesorit të specialisteve do ti gjeni në aneksin e punimit. (Analiza 4) Përdorimi i tyre jep rezultatet e mëposhtme. Tabela 4.38-Gatishmëria për të investuar në fruta sipas gjinisë. Count of Gjinia Gjinia Gatishmëria për të F M Grand Total investuar në fruta. 0 10 23 33 1 20 29 49 2 5 13 18 3 8 38 46 (blank) 1 1 Grand Total 43 104 147 Burimi : Anketa me banorët lokal të qarkut Korçë.
Tabela 4.39-Gatishmëria për të investuar në fruta sipas edukimit. Count of Edukimi Edukimi Gatishmëria për të L M M U investuar në fruta U 0 5 19 2 6 1 1 5 39 5 2 1 15 2 3 3 34 9 (blank) 1 Grand Total 14 108 2 22 1 Burimi : Anketa me banorët lokal të qarkut Korçë.
69
Grand Total 33 49 18 46 1 147
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
Tabela 4.40-Gatishmëria për të investuar në fruta sipas madhësisë së tokës. Count of Tokë gjithsejt Tokë gjithsejt Shum Gatishmëria fruta 2-12 12-22 22-32 32-42 a 0 13 9 4 6 32 1 26 14 5 2 47 2 3
6 18
8 14
(blank) 1 Grand Total 64 45 Burimi : Anketa me banorët lokal të qarkut Korçë.
1 9
3 4
18 45
19
15
142
Tabela 4.41-Gatishmëria për të investuar në fruta sipas tokës në pronësi. Count of Në Në pronësi pronësi 4090Grand Gatishm fruta 0-10 10-20 20-30 30-40 50 100 Total 0 13 14 6 33 1 26 19 3 1 49 2 8 5 4 1 18 3 20 11 6 7 2 46 (blank) 1 1 Grand Total 68 49 19 8 2 1 147 Burimi : Anketa me banorët lokal të qarkut Korçë.
Tabela 4.42-Gatishmëria për të investuar në fruta sipas tipit të fermës. Count of Tipi fermes Tipi fermes Gatishmëri fruta 1 2 Grand Total 0 22 11 33 1 36 13 49 2 17 1 18 3 39 7 46 (blank) 1 1 Grand Total 114 33 147 Burimi : Anketa me banorët lokal të qarkut Korçë.
70
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
Tabela 4.43-Gatishmëria në fruta sipas situates aktuale të biznesit. Count of Situata aktuale e biznesit Situata aktuale e biznesit Gatishmeri fruta 1 2 3 Grand Total 0 6 23 4 33 1 5 41 3 49 2 15 3 18 3 3 41 2 46 (blank) 1 1 Grand Total 14 121 12 147 Burimi : Anketa me banorët lokal të qarkut Korçë.
Tabela 4.44-Gatishmëria në fruta sipas situatës pritshmërisë për situatën e biznesit. Count of Situata pas një viti Situata pas një viti Grand Gatishmëria fruta 1 2 3 Total 0 15 18 33 1 1 25 23 49 2 5 13 18 3 23 23 46 (blank) 1 1 Grand Total 1 69 77 147 Burimi : Anketa me banorët lokal të qarkut Korçë.
Tabela 4.45 -Gatishmëria në fruta sipas perceptimit mbi situaten aktuale të klimës së biznesit Count of Gjendja aktuale e klimës Gjendja aktuale e klimës Grand Gatishm fruta a b c d blank Total 0 2 19 12 33 1 2 25 22 49 2 9 9 18 3 3 27 15 1 46 (blank) Grand Total 7 80 58 1 146 Burimi : Anketa me banorët lokal të qarkut Korçë.
71
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
Tabela 4.46-Gatishmëria në fruta sipas perceptimit mbi pengesat për shitjen Count of Pengesa për shitjen Pengesa për shitjen Grand Gatishmëria fruta 1-2 2-3 3-4 4-5 Total 0 1 20 12 33 1 16 23 9 1 49 2 7 8 3 18 3 13 14 16 3 46 (blank) 1 1 Grand Total 37 66 40 4 147 Burimi : Anketa me banorët lokal të qarkut Korçë.
Tabela 4.47-Gatishmëria në fruta sipas perceptimit mbi faktorët e klimës. Gatishmëria 0-0.6 0.6-1.2 1.2-1.8 1.8-2.4 Total fruta 0 5 14 14 1 34 1 9 9 22 9 49 2 4 10 4 18 3 14 12 10 10 46 28 39 56 24 147 Burimi : Anketa me banorët lokal të qarkut Korçë.
Tabela 4.48 - Gatishmëria në fruta sipas perceptimit mbi përmirësimet e nevojshme të klimës. Gatishmëria deri 2.2 1.6-2.8 2.8-3.4 3.4-4.0 mbi 4 Shuma 0 0 1 10 13 3 27 1 3 14 12 14 2 45 2 2 6 5 5 0 18 3 5 11 12 15 8 51 Shuma 10 32 39 47 13 141 Burimi : Anketa me banorët lokal të qarkut Korçë. Tabela 4.49-Gatishmëria në fruta sipas perceptimit mbi pengesat për shitjen. Count of Pengesa për shitjen Pengesa për shitjen Gatishmëria fruta 1-2 2-3 3-4 4-5 Grand Total 0 1 20 12 33 1 16 23 9 1 49 2 7 8 3 18 3 13 14 16 3 46 (blank) 1 1 Grand Total 37 66 40 4 147 Burimi : Anketa me banorët lokal të qarkut Korçë.
72
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
4.8. Gatishmëria varet nga gjinia dhe tipi i fermës. Vlerat e përpunimit të pyetesorit do ti gjeni në aneksin e punimit (Analiza 5), Përdorimi i tyre jep rezultatet e mëposhtme. Hipotezë 3: Gatishmëria për të investuar në prodhimin e frutave varet nga gjina dhe tipi i fermës, nga mosha e fermerit, distance nga tregu dhe perceptimi mbi gjendjen aktuale të klimes së biznesit, si dhe madhesia e tokës në pronësi. Tabela 4.50 - Rezultatet e perceptimit të përpunimit të variablave në E-views. Nr. 6 Dependent Variable: Y Method: Least Squares Sample: 1 147 Included observations: 146 Excluded observations: 1 Variable
Coefficient
Std. Error
t-Statistic
Prob.
C 0.817302 0.252322 3.239121 0.0015 D1 0.410264 0.205476 1.996647 0.0478 D2 0.538743 0.226406 2.379547 0.0187 R-squared 0.060334 Mean dependent var 1.527397 Sum squared resid 182.6621 Schwarz criterion 3.164311 Durbin-Watson stat 1.364974 Prob(F-statistic) 0.011684 Burimi: Përpunimi në E-Views nga autori,përdorimi i të dhënave nga pyetësori.
Provohet se meshkujt dhe fermat e specializuara janë më të gatshme për të investuar. D1- GJINIA D2-TIPI I FERMES
4.9. Gatishmëria varet nga mosha. Tabela 4.51 - Rezultatet e perceptimit të përpunimit të variablave në E-views. Nr. 7 Dependent Variable: Y Method: Least Squares Sample: 1 147 Included observations: 146 Excluded observations: 1 Variable
Coefficient
Std. Error
t-Statistic
Prob.
C
-0.211078
0.532714
-0.396230
0.6925
73
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
X7
0.034263
0.010339
3.313975
0.0012
R-squared
0.070862
Mean dependent var
1.527397
Adjusted R-squared
0.064410
S.D. dependent var
1.157853
S.E. of regression
1.119944
Akaike info criterion
3.078038
Sum squared resid
180.6154
Schwarz criterion
3.118909
F-statistic
10.98243
Prob(F-statistic)
0.001164
Log likelihood
-222.6968
Durbin-Watson stat
1.340414
X7-mosha Burimi: Përpunimi në E-Views nga autori,përdorimi i të dhënave nga pyetësori.
4.10. Gatishmëria varet nga distanca. Tabela 4.52 - Rezultatet e perceptimit të përpunimit të variablave në E-views. Nr. 8 Dependent Variable: Y Method: Least Squares Sample: 1 147 Included observations: 146 Excluded observations: 1
Variable
Coefficient
Std. Error
t-Statistic
Prob.
C
1.195780
0.175642
6.808061
0.0000
X9
0.031116
0.013890
2.240082
0.0266
R-squared
0.033674
Mean dependent var
1.527397
Adjusted R-squared
0.026963
S.D. dependent var
1.157853
S.E. of regression
1.142137
Akaike info criterion
3.117283
Sum squared resid
187.8446
Schwarz criterion
3.158154
Log likelihood
-225.5616
F-statistic
5.017967
Durbin-Watson stat
1.300849
Prob(F-statistic)
0.026617
Burimi: Përpunimi në E-Views nga autori,përdorimi i të dhënave nga pyetësori.
X9-Distanca Km ( Ritet me 31%, Ritet Vullneti për të punuar sa më shumë ritet distanca nga qyteti).
74
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
Tabela 4.53 - Rezultatet e perceptimit të përpunimit të variablave në E-views. Nr.9 Dependent Variable: Y1 Method: ML - Binary Logit Sample: 1 147 Included observations: 146 Excluded observations: 1 Convergence achieved after 4 iterations Covariance matrix computed using second derivatives Variable
Coefficient
Std. Error
z-Statistic
Prob.
C D2 X7 X9
-5.385125 1.056802 0.072927 0.052147
1.349071 0.473123 0.023169 0.026798
-3.991729 2.233676 3.147627 1.945976
0.0001 0.0255 0.0016 0.0517
Mean dependent var S.E. of regression Sum squared resid Log likelihood
0.438356 0.468891 31.21992 -89.84534
S.D. dependent var Akaike info criterion Schwarz criterion Hannan-Quinn criter.
0.497894 1.285553 1.367295 1.318767
Restr. log likelihood
-100.0871
Avg. log likelihood
-0.615379
LR statistic (3 df)
20.48345
McFadden R-squared
0.102328
Probability(LR stat)
0.000135
Obs with Dep=0 82 Total obs 146 Obs with Dep=1 64 Burimi: Përpunimi në E-Views nga autori,përdorimi i të dhënave nga pyetësori.
D2-TIPI I FERMES, X7-MOSHA, X9-DISTANCA KM ( lidhja midis variablave është mesatare, 43.8% gadishmëri për të investuar nga të rrinjtë është domethnese kryesish për ata që banojnë larg).
4.11. Varet nga tipi i fermës, mosha dhe gjendja aktuale e klimës së biznesit. Tabela 4.54 - Rezultatet e perceptimit të përpunimit të variablave në E-views. Dependent Variable: Y1 Method: ML - Binary Logit Sample: 1 147 Included observations: 145 Excluded observations: 2 Convergence achieved after 4 iterations Covariance matrix computed using second derivatives Variable
Coefficient
Std. Error
z-Statistic
Prob.
C
-4.334480
1.280386
-3.385292
0.0007
75
Eralda SHORE
D2 X7 X6
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
1.344304 0.078269 -0.740528
0.502909 0.024298 0.352922
2.673054 3.221205 -2.098278
0.0075 0.0013 0.0359
Mean dependent var 0.434483 S.D. dependent var 0.497407 S.E. of regression 0.468780 Akaike info criterion 1.286017 Sum squared resid 30.98540 Schwarz criterion 1.368134 Log likelihood -89.23624 Hannan-Quinn criter. 1.319384 Restr. log likelihood -99.25793 Avg. log likelihood -0.615422 LR statistic (3 df) 20.04337 McFadden R-squared 0.100966 Probability(LR stat) 0.000166 Obs with Dep=0 82 Total obs 145 Obs with Dep=1 63 Burimi: Përpunimi në E-Views nga autori,përdorimi i të dhënave nga pyetësori.
D2-TIPI I FERMES, X7-MOSHA, X6-GJENDJA AKTUALE E KLIMËS Tabela 4.55 - Rezultatet e perceptimit të përpunimit të variablave në E-views. Dependent Variable: Y1 Method: ML - Binary Probit Sample: 1 147 Included observations: 146 Excluded observations: 1 Convergence achieved after 3 iterations Covariance matrix computed using second derivatives Variable
Coefficient
Std. Error
z-Statistic
Prob.
C X7 X9 X11
-2.876355 0.043084 0.029350 0.015463
0.719886 0.013065 0.016302 0.009237
-3.995569 3.297544 1.800361 1.674135
0.0001 0.0010 0.0718 0.0941
Mean dependent var S.E. of regression Sum squared resid Log likelihood Restr. log likelihood LR statistic (3 df) Probability(LR stat)
0.438356 0.470609 31.44915 -91.31909 -100.0871 17.53596 0.000548
S.D. dependent var Akaike info criterion Schwarz criterion Hannan-Quinn criter. Avg. log likelihood McFadden R-squared
0.497894 1.305741 1.387484 1.338955 -0.625473 0.087604
Obs with Dep=0 82 Total obs 146 Obs with Dep=1 64 Burimi: Përpunimi në E-Views nga autori,përdorimi i të dhënave nga pyetësori.
X7-MOSHA, X9-DISTANCA NE KM, X11- NE PRONËS. Ndikon dhe madhësia e tokës në pronesi (X11) për prob 91%.
76
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
4.12. Gatishmëria për të investuar në perime. Hipotezë 4 : Gatishmëria për të investuar në prodhimin e frutave nuk varet nga gjina dhe tipi i fermës, varet nga distanca nga tregu, perceptimi mbi gjendja e biznesit në të ardhmen, si dhe madhësia e tokës në pronësi. Tabela 4.56 - Rezultatet e perceptimit të përpunimit të variablave në E-views. Dependent Variable: Y2 Method: ML - Binary Logit Sample: 1 147 Included observations: 146 Excluded observations: 1 Convergence achieved after 3 iterations Covariance matrix computed using second derivatives Variable
Coefficient
Std. Error
z-Statistic
Prob.
C D1 D2
-0.704208 0.076542 -0.163177
0.476492 0.394207 0.424590
-1.477899 0.194167 -0.384315
0.1394 0.8460 0.7007
Mean dependent var S.E. of regression Sum squared resid Log likelihood
0.315068 0.469099 31.46764 -90.87586
S.D. dependent var Akaike info criterion Schwarz criterion Hannan-Quinn criter.
0.466142 1.285971 1.347278 1.310881
Restr. log likelihood
-90.97204
Avg. log likelihood
-0.622437
LR statistic (2 df) Probability(LR stat)
0.192366 0.908298
McFadden R-squared
0.001057
Obs with Dep=0 100 Total obs 146 Obs with Dep=1 46 Burimi: Përpunimi në E-Views nga autori,përdorimi i të dhënave nga pyetësori.
D1- GJINIA; D2- TIPI I FERMËS - Nuk ndikon as gjinia as tipi. Tabela 4.57 - Rezultatet e perceptimit të përpunimit të variablave në E-views. Dependent Variable: Y2 Method: ML - Binary Logit Sample: 1 147 Included observations: 146 Excluded observations: 1 Convergence achieved after 4 iterations Covariance matrix computed using second derivatives Variable Coefficient Std. Error z-Statistic Prob.
77
Eralda SHORE
C X9 Mean dependent var S.E. of regression Sum squared resid Log likelihood Restr. log likelihood LR statistic (1 df) Probability(LR stat) Obs with Dep=0 Obs with Dep=1
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
-0.115126 -0.065801 0.315068 0.460944 30.59559 -88.64233 -90.97204 4.659423 0.030884 100 46
0.365067 0.033497
-0.315356 -1.964358
S.D. dependent var Akaike info criterion Schwarz criterion Hannan-Quinn criter. Avg. log likelihood McFadden R-squared
0.7525 0.0495 0.466142 1.241676 1.282547 1.258283 -0.607139 0.025609
Total obs
146
Burimi: Përpunimi në E-Views nga autori,përdorimi i të dhënave nga pyetësori.
X9-DISTANCA NGA TREGU - Ndikon distanca nga tregu. Tabela 4.58 - Rezultatet e perceptimit të përpunimit të variablave në E-views. Dependent Variable: Y2 Method: ML - Binary Logit Sample: 1 147 Included observations: 146 Excluded observations: 1 Convergence achieved after 4 iterations Covariance matrix computed using second derivatives Variable
Coefficient
Std. Error
z-Statistic
Prob.
C X5
-3.422222 1.028589
0.999496 0.374280
-3.423948 2.748181
0.0006 0.0060
Mean dependent var S.E. of regression Sum squared resid Log likelihood
0.315068 0.453685 29.63947 -86.93306
S.D. dependent var Akaike info criterion Schwarz criterion Hannan-Quinn criter.
0.466142 1.218261 1.259132 1.234868
Restr. log likelihood
-90.97204
Avg. log likelihood
-0.595432
LR statistic (1 df) 8.077967 McFadden R-squared 0.044398 Probability(LR stat) 0.004481 Obs with Dep=0 100 Total obs 146 Obs with Dep=1 46 Burimi: Përpunimi në E-Views nga autori,përdorimi i të dhënave nga pyetësori.
X5-Situata pas një viti. - Ndikon parashikimi për situatën e biznesit per të ardhmen (X5)
78
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
Tabela 4.59 - Rezultatet e perceptimit të përpunimit të variablave në E-views. Dependent Variable: Y2 Method: ML - Binary Logit Sample: 1 147 Included observations: 146 Excluded observations: 1 Convergence achieved after 4 iterations Covariance matrix computed using second derivatives Variable
Coefficient
Std. Error
z-Statistic
Prob.
C X11
0.055557 -0.069407
0.350273 0.027157
0.158611 -2.555741
0.8740 0.0106
Mean dependent var
0.315068
S.D. dependent var
0.466142
S.E. of regression Sum squared resid Log likelihood
0.456650 30.02819 -86.77532
Akaike info criterion Schwarz criterion Hannan-Quinn criter.
1.216100 1.256972 1.232707
Restr. log likelihood
-90.97204
Avg. log likelihood
-0.594351
LR statistic (1 df)
8.393458
McFadden R-squared
0.046132
Probability(LR stat)
0.003766
Obs with Dep=0 100 Total obs 146 Obs with Dep=1 46 Burimi: Përpunimi në E-Views nga autori,përdorimi i të dhënave nga pyetësori.
X11- NE PRONESI - Ndikon madhësia e tokës në pronësi (X11).
4.13. Gatishmëria për të investuar në prodhimin e qumështit. Hipotezë 5: Gatishmëria për të investuar në prodhimin e qumështit varet nga pengesat në përgjithësi ndaj shitjes, gjëndja aktuale e klimës së biznesit, faktorët e investimeve dhe perceptimi mbi nevojën e përmirësimeve për nxitjen e investimeve.
79
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
Tabela 4.60 - Rezultatet e perceptimit të përpunimit të variablave në E-views. Dependent Variable: Y3 Method: ML - Binary Logit Sample: 1 147 Included observations: 146 Excluded observations: 1 Convergence achieved after 3 iterations Covariance matrix computed using second derivatives Variable Coefficient Std. Error z-Statistic Prob. C X1
2.096565 -0.982348
0.662582 0.265137
3.164234 -3.705060
0.0016 0.0002
Mean dependent var 0.424658 S.D. dependent var 0.495992 S.E. of regression 0.470326 Akaike info criterion 1.285005 Sum squared resid 31.85371 Schwarz criterion 1.325877 Log likelihood -91.80540 Hannan-Quinn criter. 1.301612 Restr. log likelihood -99.53562 Avg. log likelihood -0.628804 LR statistic (1 df) 15.46046 McFadden R-squared 0.077663 Probability(LR stat) 8.42E-05 Obs with Dep=0 84 Total obs 146 Obs with Dep=1 62 Burimi: Përpunimi në E-Views nga autori,përdorimi i të dhënave nga pyetësori.
Ndikon X1 pra pengesat në pergjithesi për shitjen (X1-PENGESA PËR SHITJEN) Tabela 4.61 - Rezultatet e perceptimit të përpunimit të variablave në E-views. Dependent Variable: Y3 Method: ML - Binary Logit Sample: 1 147 Included observations: 146 Excluded observations: 1 Convergence achieved after 3 iterations Covariance matrix computed using second derivatives Variable
Coefficient
Std. Error
z-Statistic
Prob.
C X2
-1.576130 1.002910
0.463623 0.332687
-3.399592 3.014579
0.0007 0.0026
Mean dependent var S.E. of regression Sum squared resid Log likelihood
0.424658 0.480664 33.26940 -94.65392
S.D. dependent var Akaike info criterion Schwarz criterion Hannan-Quinn criter.
0.495992 1.324026 1.364898 1.340633
Restr. log likelihood
-99.53562
Avg. log likelihood
-0.648315
LR statistic (1 df) Probability(LR stat)
9.763399 0.001780
McFadden R-squared
0.049045
80
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
Obs with Dep=0 84 Total obs 146 Obs with Dep=1 62 Burimi: Përpunimi në E-Views nga autori,përdorimi i të dhënave nga pyetësori.
Ndikon X2 (X2-FAKTORËT E INVESTIMEVE) Tabela 4.62 - Rezultatet e perceptimit të përpunimit të variablave në E-views. Dependent Variable: Y3 Method: ML - Binary Logit Sample: 1 147 Included observations: 145 Excluded observations: 2 Convergence achieved after 3 iterations Covariance matrix computed using second derivatives Variable
Coefficient
Std. Error
z-Statistic
Prob.
C X6
-1.301243 0.736963
0.462455 0.309463
-2.813771 2.381427
0.0049 0.0172
Mean dependent var S.E. of regression Sum squared resid Log likelihood
0.427586 0.487798 34.02641 -96.01126
S.D. dependent var Akaike info criterion Schwarz criterion Hannan-Quinn criter.
0.496443 1.351879 1.392938 1.368563
Restr. log likelihood
-98.98029
Avg. log likelihood
-0.662147
LR statistic (1 df) Probability(LR stat)
5.938065 0.014817
McFadden R-squared
0.029996
Obs with Dep=0 83 Total obs 145 Obs with Dep=1 62 Burimi: Përpunimi në E-Views nga autori,përdorimi i të dhënave nga pyetësori.
Ndikon X6 (X6 GJËNDJA AKTUALE E KLIMËS SË BIZNESIT) Tabela 4.63 - Rezultatet e perceptimit të përpunimit të variablave në E-views. Dependent Variable: Y3 Method: ML - Binary Logit Sample: 1 147 Included observations: 146 Excluded observations: 1 Convergence achieved after 3 iterations Covariance matrix computed using second derivatives Variable
Coefficient
Std. Error
z-Statistic
Prob.
C X3
3.522872 -1.209218
0.978737 0.306250
3.599405 -3.948470
0.0003 0.0001
Mean dependent var
0.424658
S.D. dependent var
81
0.495992
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
Eralda SHORE
S.E. of regression Sum squared resid Log likelihood
0.466449 31.33069 -90.62831
Akaike info criterion Schwarz criterion Hannan-Quinn criter.
1.268881 1.309752 1.285488
Restr. log likelihood
-99.53562
Avg. log likelihood
-0.620742
LR statistic (1 df) 17.81462 McFadden R-squared 0.089489 Probability(LR stat) 2.44E-05 Obs with Dep=0 84 Total obs 146 Obs with Dep=1 62 Burimi: Përpunimi në E-Views nga autori,përdorimi i të dhënave nga pyetësori.
Ndikon X3 (X3- PËRMIRSIMET) Modeli Ridge për faktorët e gatishmërisë për të investuar në qumësht. Midis X1, X2, X3 dhe X6 ka një farë kolineariteti, prandaj kur vihen bashkë këta variabla në një model, ata mund të dalin të parëndësishëm. Kolinearitetin e dëshmon pasqyra e mëposhtme korrelative: Tabela 4.64 – Korrelacioni qe deshmon kolinearitetin X1 X1
1
X2 -0.651559445855 X3
X2
X3
X6
-0.651559445855 0.743617404091 -0.422255958396 1
-0.644468721357 0.576930495443
0.743617404091 -0.644468721357
1
-0.49155278494
X6 -0.422255958396 0.576930495443 -0.49155278494 Burimi: Përpunimi nga autori,përdorimi i të dhënave nga pyetësori.
Prandaj bëjmë Ridge regression. Ridge Regression - Y3 Dependent variable: Y3 Independent variables: X1 X2 X3 X6 Number of complete cases: 145 Model Results for Ridge Parameter = 0.7
82
1
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
Eralda SHORE
Variance Inflation Factor
Parameter
Estimate
CONSTANT
0.84354
X1
-0.0713895
0.281269
X2
0.0460622
0.290831
X3
-0.105928
0.278629
X6
0.031804
0.325507
Modeli: Y3 = 0.84354 - 0.0713895 · X1 + 0.0460622 · X2 - 0.105928 · X3 + 0.031804·X6 + e Gatishmëria për të investuar në qumesht varet negativisht nga pengesat ndaj shitjes, varet pozitivisht nga përmirësimi i faktoreve të investimeve, nga perceptimet për nevojen e përmirësimit të faktorëve të nxitjes së investimeve dhe nga perceptimi për gjendjen aktualke të klimës së biznesit. R-Squared = 10.0936 percent R-Squared (adjusted for d.f.) = 7.52485 percent Standard Error of Est. = 0.471361 Mean absolute error = 0.440103 Durbin-Watson statistic = 1.96461 (P = 0.4161) Lag 1 residual autocorrelation = 0.0123835 Residual Analysis Estimation n
145
MSE
0.222181
MAE
0.440103
MAPE ME
-1.69979E-16
MPE
83
Validation
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
Kjo proçedurë është projektuar për të siguruar vlerësime të koeficientëve të regresionit, kur variablat e pavarur janë të lidhura fort. Duke lejuar një sasi të vogël të saj (që lejon gabime te vogla në matje),ku saktësia e vlerësimeve shpesh mund të rritet në masë të madhe. Në këtë rast, modeli i pajisur regresionit është: Vlera aktuale e parametrit (ridge) eshte 0.7. Për të ndryshuar parametrin (ridge), shtypni butonin alternative te mausit dhe zgjidhn opsionin Parametri (ridge) zakonisht zgjidhet midis vlerave 0 dhe 1. Për të përcaktuar një vlerë të mirë për parametër (ridge), duhet të shqyrtohet koeficientët e standardizuara te regresionit apo faktorët e inflacionit (variance). Këto vlera janë në dispozicion në listat e Tabular dhe opsioni grafik. Statistika R-Squared tregon se modeli i krijuar shpjegon 10.0936% të ndryshueshmërisë në Y3. Statistika e rregulluar R-Squared, e cila është më e përshtatshme për të krahasuar modele me numra të ndryshëm të variablave të pavarura, është 7,52485%. Gabimi standard i vlerësimit tregon devijimi standard i mbetjeve eshte 0,471361. Gabimi mesatar absolut (MAE) të 0.440103 është vlera mesatare e mbetjeve. Statistika Durbin-Watson (DW) teston mbetjet për të përcaktuar nëse ka ndonjë korrelacion domethënës në bazë të rendit në të cilën ato ndodhin në dosjen tuaj të të dhënave.Duke qene se vlera e P është më e madhe se 0.05, kjo nuk tregon autokorrelacionit serial në mbetjet në nivel të besueshmërisë prej 95.0%. Ndikojne X1, X2, X3 dhe X6. Ridge regresionit është një teknikë për analizimin e të dhënave të shumta regresionit që vuajnë nga multikolineariteti
84
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
KAPITULLI 5 -ANALIZA DHE GJETJET, STRATEGJI PËR NXITJEN E INVESTIMEVE NË ZONË
5.1. Analiza Swot e potencialeve të zhvillimit të zonës së Korçës.
1. 2. 3. 4. 5.
FUQITË Potenciali njërëzor dhe mundësitë natyrore. Pasuritë kulturore-arkeologjike. Investimet, të ardhurat nga emigracioni. Kushte të favorshme për varietete të larmishme kulturash bujqësore. Burime natyrore mjaftë të pasura.
1. 2. 3. 4. 5.
6. MUNDËSITË 1. Investime në frutikulturë. 2. Investime në agroperpunim. 3. Krijimi i shoqatave fermere për problemet e perbashketa për kulturat bujqësore. 4. Zhvillimi i turizmit në zona arkeologjike dhe sporte dimerote 5. Lugina e Devollit — si një liqen i ardhshem 6. Zhvillimi i turizmit në zonë duke venë në dispozicon produktet bujqësore për degustim nga turistët.
1. 2. 3. 4.
5.
85
DOBËSITË Ekonomi fermere të vogla familjare. Mungese e planit urbanistik të qytetit. Popullsi e ardhur nga fshatrat e zonës shpesh pa profesion. Dëmtime të burimeve natyrore. Mungesë e shoqatave dhe nxitesve për forma bashkëpunimi midis fermerëve ose aktiviteteve te tjera. Mungesa e sigurimit të të mbjellave. RREZIQET Përmbytje dhe mungesa e investimeve. Konflikte për çështje pronësie. Bujqesia dhe Blegtoria jo me aktivitete parësore. Mungesa e dëshirës nga të rinjtë për tu përfshirë me punët e ativitetit bujqësor. Mungesa e informacionit dhe e shërbimit ekstensiv për fermeret.
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
5.2. Analiza SWOT –Prodhimi dhe përpunimi i frutave dhe perimeve. 5.2.1. Analiza SWOT Prodhimi i frutave dhe perimeve Forcat.
-
Kushte shumë të mira natyrore, prodhim i hershëm i disa llojeve të frutave dhe perimeve sezon i gjatë i kultivimit. Preferencë e lartë e konsumatorëve për prodhimet e vendit.
-
Rritja e hapësirave me kultura të mbrojtura.
-
Sistemi i disponueshëm i informacionit mbi tregun.
-
Klastera të reja në fruta dhe perime, si dhe në kultura të mbrojtura.
-
Eksperiencë me teknikat moderne të prodhimit.
-
Funksionim i mirë i sistemit të tregtimit me shumicë të frutave dhe perimeve.
-
Ekzistenca e strukturave bazë të ekstensionit dhe transferimit të teknologjisë.
-
Dobësitë -
Prodhim në shkallë të ulët.
-
Bashkëpunim i pazhvilluar ndërmjet fermerëve (për ambiente pasvjeljes, makineri, skemat e menaxhimit të ujit).
-
Lidhje/koordinim i dobët midis prodhuesve dhe përpunuesve për intensifikimin e prodhimit;
-
Mungesë e mekanizimit të specializuar në ferma dhe pajisjeve të korrjes.
-
Praktikat e pazhvilluara të pas-vjeljes mungesa e pajisjeve dhe ambienteve të ruajtjes.
-
Mungesë ose sisteme të vjetruara të ujitjes.
-
Kontrolle të pamjaftueshme mbi nivelin e pesticideve dhe mbetjeve.
86
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
5.2.2. Analiza SWOT e përpunimi i frutave dhe perimeve. Forcat. - Rritja e sasisë së furnizimit me lëndë të parë vendase. - Rritja e investimeve (kryesisht nga kompanitë e mëdha) në fushën e sigurisë/cilësisë ushqimore, ndërtesave dhe pajisjeve. Dobësitë. - Cilësi e ulët/e paqëndrueshme e lëndëve të para për përpunim. - Mungesë e specializimit në industrinë e përpunimit. - Mungesë e kapaciteteve të mjaftueshme për ruajtjen frigoriferike. - Teknologji të vjetruara. - Standarde të dobëta të sigurisë ushqimore – ndërtesa jo të përshtatshme, mungesa e pajisjeve për sigurinë e ushqimit dhe kontrollit të cilësisë. - Nuk ka trajtim të ujërave të zeza dhe mbetjeve. - Informalitet i lartë dhe konkurrencë e pandershme nga funksionimi i stabilimenteve të palicencuara. Mundësitë - Përmirësimi i aksesit në tregjet e BE-së; - Mundësi për të përfituar ekspertizën e jashtme përmes mbështetjes së donatorëve të ndryshëm dhe kontakteve me partnerët e BE-së. Kërcënimet - Ndryshimet e klimës, ndikojnë negativisht në prodhimin primar (thatësirat, përmbytjet). - Konsolidimi dhe zhvillimi i sektorëve të shpërndarjes, favorizon prodhuesit e mëdhenj dhe produktet e importit. - Rritja e konkurrencës nga produkteve e importit me cilësi të lartë.
5.3. Kultivimi i rrushit dhe përpunimi i verës. 5.3.1. Analiza SWOT - Kultivimi i rrushit.
-
Forca Terren dhe kushte klimatike të favorshme për prodhimin e rrushit, duke lejuar prodhimin e hershëm të rrushit të tavolinës. Traditë në kultivimin e rrushit.
87
Eralda SHORE
-
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
Rritje e sipërfaqes dhe prodhimit të vreshtave të rrushit. Rritje e plantacioneve me varietete autoktone të rrushit. Dobësitë Kultivarë të papërshtatshëm për prodhimin e verës. Njohuri të pakta për teknologjitë moderne të kultivimit të rrushit. Mungesë e specializimit në prodhimin e rrushit të tavolinës. Specializim i ulët i mekanizimit të fermës; Shkallë e ulët e prodhimit. Mungesë e infrastrukturës së vjeljes, pas- vjeljes, seleksionimit dhe ruajtjes. Infrastrukturë e pamjaftueshme frigoriferike. Çmime të larta dhe cilësi e ulët e produktit praktika ineficente bujqësore. Menaxhim i ujit - sistemi publik i ujitjes dhe kullimit është jo funksional. Mungesë e teknologjive eficente të ujitjes së fermës. 5.3.2. Analiza SWOT - Përpunimi i verës. Forca
-
Rritja e bazës së prodhimit.
-
Rritja e fluksit të investimeve në kantinat e verës cilësore dhe e kompanive të integruara.
-
Njohuritë e emigrantëve të kthyer në atdhe, mbi prodhimin e verërave;
-
Ekspertizë e mirë teknologjike në kantinat që prodhojnë verë të cilësisë së lartë. Fillesat e prodhimit bio ose të integruar.
-
Dobësitë -
Cilësi e dobët dhe sasi e pamjaftueshme e rrushit për verë.
-
Përdorim i pamjaftueshëm i varieteteve autoktone të rrushit për zhvillimin e skemave cilësore.
-
Lidhje/ koordinim i dobët midis kultivuesve dhe përpunuesve. Përqindje e lartë e prodhimit informal, që çon në konkurrencë të pandershme, standarde të ulëta të sigurisë dhe cilësisë.
-
Mungesë e specializimit dhe prodhim i pazhvilluar i verërave cilësore.
-
Teknologji dhe pajisje të vjetruara, siç janë tankerat e ruajtjes dhe fermentimit.
-
Standardet e ulëta të sigurisë (HACCP dhe ujërat e përdorura).
-
Infrastrukturë e dobët e laboratorëve të brendshëm/të integruar;.
-
Ekspertizë e ulët teknologjike në kantinat informale dhe të vogla.
88
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
-
Mungesë e njohurive mbi markat tregtare dhe mbrojtjes së tyre.
-
Marketing i dobët - raporti cmim/cilësi i verërave të cilësisë jo i favorshëm.
-
Promovim i kufizuar i verërave të vendit me cilësi të lartë nga ana e prodhuesve të verës dhe shoqatave të tyre. Mundësitë
-
Rritje e kërkesës për verë cilësore si pasojë e ndryshimeve në mënyrën e jetesës së konsumatorëve dhe zhvillimin e turizmit;
-
Përmirësim i aksesit në tregjet e BE-së fuqizim i politikave të qeverisë për përmirësimin e standardeve të higjienës dhe mbrojtjes së konsumatorit. Kërcënimet
-
Konsolidimi i shpërndarjes favorizon prodhuesit e mëdhenj dhe produktet e importuara.
-
Rritja e çmimeve të input-eve.
5.4. Mishi dhe përpunimi i tij. 5.4.1. Analiza SWOT e produktit të mishit. Forca -
Zonë e gjerë me kullota dhe livadhe, të cilat janë të përshtatshme për kullotje.
-
Sezon i gjatë i foragjereve.
-
Traditë e gjatë e mbarështimit e të imtave dhe prodhimit blegtoral në përgjithësi.
-
Ekzistenca e strukturave bazë të ekstensionit dhe transferimit të teknologjisë. Dobësitë
-
Probleme me menaxhimin e kullotave biodiversitetit, kullotjes pa kriter.
-
Struktura e fermës në shkallë të vogël dhe mbizotërimi i bujqësisë së subsistencës.
-
Aktive fizike të papërshtatshme (ndertesa/pajisje), nivel i ulët i mekanizimit në fermë dhe zbatim i kufizuar i teknologjive moderne, i ruajtjes dhe menaxhimit të plehut organik.
89
në aspektin e
bimësisë,
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
-
Rendimente të ulëta të prodhimit foragjer mungesa e mekanizimit.
-
Mbarështimi i bagëtive jo i përshtatshëm për prodhimin e mishit/ produktivitet i ulët i racave.
-
Plakja e popullsisë që merret me bujqësi dhe mungesa e interesit dhe motivimit të të rinjve për ta konsideruar bujqësinë si profesionin e tyre kryesor.
-
Njohuritë, informacioni dhe aftësitë e pamjaftueshme për menaxhimin modern të fermës, standardet kombëtare dhe të BE-së; përmbushje e dobët e standardeve.
-
Zbatueshmëria e dobët e legjislacionit të sigurisë ushqimore dhe atij mjedisor.
-
Vështirësitë për aksesin në kredimarrje/kosto e lartë e kreditimit.
-
Kapacitete të kufizuara për trajnimin profesional. Gama dhe cilësia e pamjaftueshme e shërbimeve të specializuara këshilluese.
-
Infrastrukturë publike rurale e pazhvilluar. 5.4.2. Përpunimi i mishit Forca
-
Sektor dinamik dhe i konsoliduar i përpunimit të mishit.
-
Korniza ligjore për sigurinë ushqimore në pjesën më të madhe e përafruar me standardet e BE-së. Dobësitë
-
Cilësi jo e besueshme dhe e paqëndrueshme e produkteve vendore. Sasi të pamjaftueshme dhe kosto e lartë e furnizimeve.
-
Informalitet i lartë në sektorin e therjes. Mungesa e zbatimit dhe pajtueshmërisë me standardet e therjes (higjiena, mirëqenia e kafshëve dhe trajtimi i mbeturinave menaxhim i dobët i thertoreve bashkiake/komunale; teknologjive dhe ndërtesave të vjetruara të prodhimit.
-
Mungesa e kapaciteteve të përpunimit të mbetjeve të thertoreve.
-
Mungesa ose dobësia e sistemeve të menaxhimit të sigurisë ushqimore, pajisjeve, laboratorëve, si dhe e njohurive dhe aftësive të krahut të punës dhe menaxhimit.
-
Praktika/objekte dhe teknologji të dobëta për largimin dhe trajtimin e mbeturinave, si dhe shfrytëzim i ulët i nënprodukteve të mbetjeve.
90
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
Mundësitë -
Rritje e kërkesës në vend për mish dhe e preferencave të konsumatorëve për produkte të prodhuara në vend.
-
Rritje e ndërgjegjësimit të konsumatorit për çështjet e cilësisë dhe sigurisë ushqimore. Përmirësimi i aksesit në tregjet evropiane. Rritje e kërkesës nga investitorët e huaj. Kërcënimet
-
Konsolidimi dhe zhvillimi i sektorit të shpërndarjes i cili favorizon prodhuesit e mëdhenj dhe produktet e importit.
-
Rritja e konkurrencës nga produktet e importit me cilësi të lartë.
5.5. Qumështi dhe përpunimi i qumështit. 5.5.1. Analiza SWOT Prodhimi i qumështit. Forca -
Zonë e gjerë me kullota dhe livadhe të cilat janë të përshtatshme për kullotje.
-
Sezon i gjatë i foragjereve.
-
Në disa qarqe, prodhim i qumështit të deles gjatë gjithë vitit.
-
Ekzistenca e kornizës ligjore dhe institucionale për sigurinë ushqimore.
-
Ekzistenca e strukturave bazë të ekstensionit dhe transferimit të teknologjisë. Dobësitë
-
Mirëmbajtje e dobët e kullotave dhe livadheve.
-
Shkallë e ulët e strukturës së fermës dhe mbizotërim i bujqësisë së subsistencës.
-
Higjienë e jo e mirë e qumështit/nxitje të pakta për prodhimin e qumështit me cilësi të lartë.
-
Aktive fizike të pamjaftueshme ndertesandërtesa dhe mekanizim).
-
Rendimente të ulëta të prodhimit foragjer / mungesë e mekanizimit / magazinim i pamjaftueshëm i ushqimit për bagëti.
-
Produktivitet i ulët i racave.
91
(frigorifer,
pajisje
për
mjelje,
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
-
Menaxhim i papërshtatshëm i shëndetit të kafshëve / përhapje e disa sëmundjeve të kafshëve.
-
Praktika jo të përshtatshme të largimit të plehut organik.
-
Lidhje të dobëta ndërmjet aktorëve në zinxhirin e vlerës, veçanërisht midis fermerëve dhe përpunuesve (sistemet e grumbullimit të qumështit).
-
Informacion dhe aftësi të pamjaftueshme për standardet kombëtare dhe të BE-së; Përputhshmëri e dobët me standardet.
-
Informalitet i lartë i sektorit. Infrastruktura publike rurale e pazhvilluar. 5.5.2. Analiza SWOT Përpunimi i qumështit. Forca
-
Rritja e investimeve në stabilimentet e përpunimit të qumështit - për të përmirësuar ndërtesat dhe pajisjet për të shmangur kontaminimin e kryqëzuar.
-
Tendencë për qumështit/kosit.
-
Ekzistenca e kornizës ligjore dhe institucionale për sigurinë e ushqimore. Përmirësimi i kapacitetit të shoqatave të industrisë dhe konsulentëve privatë, për të këshilluar mbi sistemet GMP/HACCP. Dobësitë
-
Sasi dhe cilësi e pamjaftueshme dhe e paqëndrueshme e furnizimit të qumështit.
-
Grumbullimi i qumështit - ferma të vogla, mungesë e pajisjeve të përshtatshme, e automjeteve të specializuara dhe e pajisjeve laboratorike për të kontrolluar dhe ruajtur cilësinë e qumështit.
-
Teknologji dhe pajisje jo të përshtatshme të përpunimit (sidomos në prodhimin e djathit); Mungesa e punës së kualifikuar (teknologjisë së përpunimit të qumështit, laboratorëve, etje.) në zonat rurale.
-
Mungesa e sistemeve ose sistema të pazhvilluara të menaxhimit të sigurisë ushqimore, pajisjeve, laboratorëve, si dhe e njohurive dhe aftësive të krahut të punës dhe atyre menaxheriale.
-
Mungesa e ambienteve dhe praktikave të përshtatshme për trajtimin dhe përdorimin e mbetjeve.
modernizimin
dhe
92
konsolidimin
e
prodhimit
të
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
-
Infrastrukturë publike rurale e pazhvilluar (rrugët, furnizimi me energji elektrike). Mundësitë
-
Rritje e ndërgjegjësimit të konsumatorit për çështjet e cilësisë dhe sigurisë ushqimore; Mundësi për të përfituar ekspertizë të jashtme - përkrahje nga donatorë të ndryshëm dhe kontakte me partnerët e BE-së. Kërcënimet
-
Konsolidimi dhe zhvillimi i sektorit të shpërndarjes, i cili favorizon prodhuesit e mëdhenj dhe produktet e importit;
-
Rritja e konkurencës nga produkteve e importit me cilësi të lartë
5.6. Administrimi i tokës dhe mjedisi – Analiza SWOT. Forca - Diversitet i pasur biologjik dhe peisazhi - Shumëllojshmëri e pasur dhe e madhe e burimeve ujore - Burime të ndryshme të energjisë së rinovueshme Mbështetje e BE-së për përafrimin e legjislacionit, politikave dhe veprimeve. Dobësitë - Humbjet e vazhdueshme e biodiversitetit. - Përdorimi i pakontrolluar dhe ineficent i burimeve natyrore, duke përfshirë shfrytëzimin pa kriter - Degradimi i tokës bujqësore dhe erozionit të tokës në disa zona të vendit, për shkak të teknikave bujqësore të papërshtatshme, mos-aplikimi i qarkullimit bujqësor, përdorim i ulët dhe i ç’ekuilibruar i plehrave organike dhe minerale. Masa jo efektive për mbrojtjen e bimëve - Ndotje e shkaktuar nga sistemet e dobëta të menaxhimit të mbetjeve; - Shpyllëzimi - Ndërgjegjësimi i ulët i fermerëve për mjedisin dhe ndryshimet klimatike; - Mungesa e njohurive dhe aftësive mbi praktikat e qëndrueshme bujqësore; - Zbatueshmëri e ulët e legjislacionit. Mundësitë -
Rritja e ndërgjegjësimit mbi ushqimin e shëndetshëm dhe mbrojtjen e mjedisit;
93
Eralda SHORE
-
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
Kërkesë në rritje për turizmin alternativ – rural, turizmin e aventurës dhe turizmin ʺe gjelbër”. Kërcënimet
-
Ndryshimet klimaterike dhe kërcënimi i sistemeve natyrore;
-
Shpopullimi i zonave rurale dhe braktisja e tokave.
5.7. Ekonomia rurale dhe cilësia e jetës – Analiza SWOT Forca -
Diversitet i gjerë dhe atraktivitet i peizazhit dhe natyrës.
-
Burime natyrore të bollshme dhe kushte të favorshme për bletari, akuakulturë, turizëm.
-
Burime të mjaftueshme për prodhimin e energjisë së rinovueshme diellore, hidrike, nga mbetjet, termike.
-
Përqindje e lartë e popullatës së re në zonat rurale.
-
Motivim i fortë për të përmirësuar cilësinë e jetës dhe të ardhurat.
-
Emigrantët që kthehen sjellin aftësi dhe njohuri të reja.
-
Kosto e ulët e punës.
-
Traditë e gjatë në produktin e mjaltit.
-
Prodhimi i ushqimit dhe produkteve artizanale tradicionale.
-
Ndjenja e fortë e mikpritjeje.
-
Zhvillimi i iniciativës private në ofrimin e ushqimit dhe akomodimit.
-
Rritja e numrit të turistëve ndërkombëtarë në vend.
-
Preferencat e konsumatorëve për prodhimet vendase në tregun e brendshëm. Dobësitë
-
Dëmet mjedisore ekzistuese si erozioni dhe ndotja (e ajrit, nga mbetjet, e ujit) dëmtojnë imazhin e vendit dhe ndikojnë negativisht në potencialin e turizmit, bletarisë, akuakulturës, ndërgjegjësimin i ulët mjedisor.
-
Shpopullimi i zonave rurale dhe rënia e fuqisë punëtore.
-
Varësi e madhe nga bujqësia si një burim të ardhurash dhe punësimi.
-
Kërkesa e ulët për punë mundësitë e kufizuara të punësimit në zonat rurale.
-
Menaxhimi i dobët i biznesit dhe aftësive të marketing-ut.
-
Nivel i ulët i njohurive për teknologjitë e reja dhe standardeve të higjienës.
94
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
-
Pajisje përpunimi dhe teknologji për përpunimin në fermë të produkteve bujqësore të vjetruara.
-
Shërbime atraksionet turistike të kufizuara dhe mungesa e ambienteve adekuate turistike në zonat rurale.
-
Burime të brendshme financiare të kufizuara për të mbështetur investimet në cilësi dhe teknologji të reja. (vështirësi për të marrë kredi/kosto e lartë e kredisë).
-
Mundësi e kufizuar për ekspertizë së jashtme për fermerët dhe SME-të.
-
Gjurmueshmëria e ulët pengon promovimin e produkteve lokale.
-
Përqindja e lartë e sektorit informal.
-
Infrastruktura rurale rrugët, linjat e komunikimit, shërbimet e biznesit e pazhvilluar.
-
Përkeqësimi i cilësisë së shërbimeve për popullsinë rurale (shëndetësi, arsim, shërbime sociale).
-
Zbatimi i dobët i standardeve të sigurisë së mjedisit dhe ushqimit, si dhe e zbatimit të ligjit. Mundësitë
-
Rritje e ndërgjegjësimit në lidhje me përfitimet e ushqimit të shëndetshëm dhe mbrojtjen e mjedisit.
-
Rritja e kërkesës për turizëm alternativ - rural, turizëm aventuresk dhe turizëm "të gjelbër".
-
Legjislacion i ri për promovimin e energjisë së rinovueshme.
-
Ndihmë financiare dhe mundësi për të marrë ekspertizën e jashtme nëpërmjet mbështetjes së donatorëve të ndryshëm dhe kontakteve me partnerët e BE-së. Kërcënimet
-
Vazhdimësia e stanjacionit ekonomik në Shqipëri dhe në tregjet e mëdha ndikojn kërkesën.
-
Ndikimet negative të ndryshimeve klimaterike mbi bujqësinë, pyjet dhe biodiversitetin.
95
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
5.8. Sinteza e analizës SWOT në lidhje me objektivat e zhvillimit rural dhe bujqësor të IPA II . - Përshkrimi i Strategjisë. 1. Përshkrim i strategjisë ekzistuese kombëtare të zhvillimit rural. Strategjia Ndërsektoriale e Zhvillimit Rural dhe Bujqësor në Shqipëri për periudhën 2014-2020 (ISARD)1 përcakton këtë vizion për zhvillimin rural dhe bujqësor : “Sektor agro-ushqimor efiçent, novator dhe i qëndrueshëm, i aftë për të përballuar presionin konkurrues dhe për të përmbushur kërkesat e tregut të BE-së përmes shfrytëzimit të qëndrueshëm të burimeve dhe zona të qëndrueshme rurale që ofrojnë mundësi për aktivitete ekonomike dhe punësim, përfshirje sociale dhe cilësi jetese për banorët ruralë’.
ISARD parashikon ndërhyrje në tre fusha: a) politikat e zhvillimit rural; b) skemat kombëtare mbështetëse për fermerët, zhvillimin e infrastrukturës rurale dhe garantimin e mundësive të barabarta. c) zhvillimit institucional dhe zbatimit të kërkesave rregullatore të BE-së. Politika e zhvillimit rural ka katër prioritete për periudhën 2014-2020: 1. Forcimin e qëndrueshmërisë dhe konkurrueshmërisë së fermave bujqësore dhe industrisë agro-përpunuese, duke përmbushur në vazhdimësi standarded e Bashkimit Evropian. Kjo do të arrihet përmes mbështetjes së ristrukturimit të sektorit bujqësor, duke përmirësuar përdorimin e tokës dhe duke forcuar orientimin dhe pjesëmarrjen në treg me fokus në: -
Zhvillimin e pjesës rentabël të sektorit primar dhe sektorit agro-përpunues, përmes përmirësimit të ambienteve dhe metodave të prodhimit, cilësisë së prodhimit dhe përmbushjes së standardeve të BE-së;
-
Sektorët bujqësorë me potencial për zhvillimin e produkteve cilësore konkuruese.
1
ISARD është përgatitur në 2012-2014 nga MBZHRAU me mbështetjen e projektit “Përgatitja e Strategjisë Ndërsektoriale të Bujqësisë dhe Zhvillimit Rural në Shqipëri”, financuar nga Bashkimi Evropian, zbatuar nga FAO.
96
Eralda SHORE
-
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
Optimizimin e përdorimit të burimeve bujqësore duke nxitur dhe duke forcuar bashkëpunimin dhe menaxhimin eficent të tokës bujqësore dhe burimeve.
2. Restaurimi, ruajtja dhe forcimi i ekosistemeve që varen nga bujqësia dhe pylltaria. Objektivi është arritja e menaxhimit të qëndrueshëm të burimeve natyrore dhe masave klimaterike përmes menaxhimit të pyjeve dhe burimeve ujore, si dhe futjes së metodave të prodhimit bujqësor që mbrojnë mjedisin te cilat nga njëra ane zvogelojnë dhe nga ana tjeter mundësojnë përshtatjen me ndryshimet klimaterike. Qëllimi është që gradualisht të futen ne zbatim politikat dhe qasjet e BE-së për menaxhimin e burimeve natyrore dhe aktivitetit klimaterik, duke u fokusuar te përdorimi i qëndrueshëm i tokës, pyjeve, burimeve ujore dhe menaxhimit të mbetjeve në planin afatshkurtër.
3. Zhvillimi i ekuilibruar territorial i zonave rurale, që nxit përfshirjen sociale, uljen e varfërisë dhe zhvillimin e ekuilibruar ekonomik të zonave rurale. Objektivi është arritja e një zhvillimi të ekuilibruar territorial të zonave rurale duke rritur diversifikimin e aktiviteteve ekonomike, krijimin e vendeve të reja të punës dhe përfshirjen sociale, si dhe përmirësimin e kushteve të jetesës në zonat rurale. Fokusi do të jetë tek mundësimi i diversifikimit të aktiviteteve ekonomike dhe krijimit te vendeve të reja të punës dhe bizneseve të vogla të reja, përmirësimit te shërbimeve vendore, rinovimit te fshatrave dhe infrastrukturës rurale, rritjes se mundësive për përdorimin e sistemeve moderne të informacionit dhe komunikimit, si dhe forcimin e kapaciteteve për zhvillimin e qasjeve nga poshtë-lart dhe pjesëmarrjes vendore në planifikimin dhe zhvillimin në nivel vendor, përmes zhvillimit të Grupeve Lokale të Veprimit.
4. Transferimi i njohurive dhe novacionit më bujqësi, pylltari dhe në zonat rurale. Objektivi është rritja e mundësive të të gjithë aktorëve kryesorë në zonat rurale për të kontribuar në zhvillimin qëndrueshëm të sektorit bujqësor dhe krijimi i komuniteteve rurale funksionale nëpërmjet:
97
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
-
Rritjes së shkalles se transferimit të novacionit dhe njohurive në sektorin bujqësor në zonat rurale përmes shërbimeve këshillimore dhe qendrave të transferimit të teknologjisë bujqësore.
-
Forcimit të të nxënit gjatë gjithë jetës përmes formimit profesional dhe përftimit të aftësive profesionale në zonat rurale.
-
Forcimit të lidhjeve mes bujqësisë, akuakulturës, pylltarisë, kërkimit dhe novacionit, përmes rritjes së bashkëpunimit mes aktorëve të ndryshëm.
5.9 Identifikimi i nevojave dhe përmbledhja e strategjisë. 1. Rritja e investimeve në aktive fizike në fermat bujqësore. Konkurueshmëria e fermave kufizohet nga prodhimtaria dhe eficenca e ulët për shkak të investimeve të pamjaftueshme në aktivet afatgjata që nevojiten për futjen e produkteve dhe teknologjive të reja, mekanizimit dhe pajisjeve, si dhe rritjes së shkallës së prodhimit. Po kështu, fermat kanë probleme në përmbushjen e standardeve mjedisore dhe të mirëqenies së kafshëve për shkak të burimeve të pamjaftueshme për modernizimin e ambienteve me qellim përmirësimin e higjienës dhe menaxhimit të mbetjeve. 2. Përmirësimi i aksesit dhe cilësisë së shërbimeve këshillimore për fermerët. Efikasiteti i sistemeve të ekstensionit kërkon përmirësimin e infrastrukturës, forcimin e burimeve njërëzore dhe rritjen e komunikimit me fermerët. Nevojitet përmirësimi i cilësisë dhe rritja e gamës së shërbimeve të ofruara, sidomos në fushat e përdorimit të qëndrueshëm të burimeve natyrore, mbrojtjes mjedisore, mbrojtjes së burimeve gjenetike autoktone dhe respektimit të standardeve (siguria ushqimore, mbrojtja mjedisore, cilësia), marketingut dhe menaxhimit të fermave, teknologjive të reja në hortikulturë dhe mbarështimit të kafshëve, etje. Për sa i përket Programit IPARD II, duhet të krijohen ose të forcohen kapacitetet për hartimin e planeve të të biznesit, vlerësimin e nevojave të fermerëve për teknologji të reja dhe përmbushjen e standardeve kombëtare minimale. Ekziston edhe nevoja për përmirësimin e kapaciteteve të Teknologjisë së Informacionit dhe Komunikimit, si një pjesë e rëndësishme e funksionit kërkimor dhe këshillimor, si dhe e komunikimit në rrjet.
98
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
3. Përmirësimi i infrastrukturës së ujitjes dhe kullimit. Ndryshimet klimaterike pritet të ndikojnë ndjeshëm në ekuilibrin ujor në Shqipëri dhe një nga masat e rëndësishme të përballimit të këtyre ndryshimeve është modernizimi i sistemeve të ujitjes dhe kullimit për të rritur eficencën e përdorimit të burimeve ujore. Përmirësimi i sistemeve të ujitjes dhe kullimit i shërben edhe rritjes së rendimentit të kulturave. Përmirësimi i infrastrukturës së ujitjes dhe kullimit do të adresohet me fondet kombëtare dhe fondet e donatorëve. 4. Përmirësimi i konkurueshmërisë së industrisë të përpunimit ushqimor. Industria ushqimore duhet të përgatitet për anëtarësimin e ardhshëm të vendit në BE, gje qe do te krijojë mundësi për zgjerimin e tregut, por që nga ana tjeter paraqet edhe kërcënime për shkak të rritjes së konkurencës në tregun e brendshëm. Industria ka një sërë dobësish strukturore që lidhen me ambientetet dhe teknologjitë e vjetruara të prodhimit të cilat ndikojnë tek cilësia, produktiviteti dhe kostot. Një pjesë e madhe e sipërmarrjeve në industrinë ushqimore kanë nevojë për investime për modernizim të ndërtesave dhe të linjave të prodhimit. Industria ushqimore duhet të konsolidojë grumbullimin dhe ruajtjen e lëndës së parë, për të reduktuar mbetjet dhe për të garantuar sigurinë ushqimore. Investime kërkohen edhe për të përshtatur gamën dhe cilësinë e produkteve sipas kërkesave të tregut dhe mundësive të ofruara nga tregjet e reja. 5. Përmirësimi i kapitaleve fizike në industrinë ushqimore me synim përmbushjen e standardeve të Bashkimit Evropian. Procesi i harmonizimit të legjislacionit shqiptar me standardet e BE-së kërkon nga industria ushqimore investime të konsiderueshme për përmirësimin e ambienteve të prodhimit dhe pajisjeve të kontrollit. Ky proces kërkon edhe rritjen e ndërgjegjësimit mbi standardet e reja, zhvillimin e aftësive për respektimin e tyre siç duhet, si dhe përmirësimin e kapaciteteve njërëzore. 6. Rritja e bashkëpunimit mes aktorëve kryesorë në zinxhirin agroushqimor. Ngurimi i fermerëve për të bashkëpunuar dhe lidhjet e dobëta mes aktorëve të zinxhirit ushqimor (studiuesve, ofruesve të input-eve, fermerëve, kompanive të përpunimit ushqimor dhe tregtareve) çon në një shpërndarje të kufizuar të njohurive dhe novacionit dhe të investimeve afatgjata në sektorin agroushqimor. Prandaj, nevojitet nxitja e bashkëpunimit horizontal dhe vertikal mes aktorëve të ndryshëm të zinxhirit ushqimor.
99
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
Bashkëpunim më i madh nevojitet për zhvillimin e produkteve, praktikave, proceseve dhe teknologjive të reja në sektorin bujqësor dhe atë ushqimor. 7. Përmirësimi i menaxhimit të burimeve natyrore dhe efiçencës së përdorimit të tyre. Për të siguruar qëndrueshmëri mjedisore dhe shfrytëzimin e mundësive të ofruara nga tregjet e reja nevojitet përmirësimi i menaxhimit të burimeve natyrore dhe i perdorimit me eficencë të tyre. Gjithashtu, duhet të ndalet tendenca e degradimit të mjedisit natyror (erozionit të tokës, ndotjes së ujit dhe humbjes së biodiversitetit), për shkak të menaxhimit të tokës dhe praktikave bujqësore të paqëndrueshme. Ekzistojnë mundësi shumë të mira që lidhen me kërkesën në rritje për produkte organike dhe për turizëm ekologjik e bujqësor; por, të dyja varen nga ruajtja e mjedisit dhe nga kontributi i dhënë për mbrojtjen e natyrës. 8. Diversifikimi i aktiviteteve dhe burimeve të të ardhurave të fermerëve. Ekzistojnë mundësi për rritjen e të ardhurave të fermave dhe punësimit rural përmes shfrytëzimit të potencialit dhe burimeve të prodhimit te bimëve mjekësore dhe aromatike, kërpudhave, bimëve dekorative, mjaltit dhe kërmijve. Zhvillimi i qëndrueshëm i këtyre sektorëve kërkon rritjen ose përmirësimin e kapitalit fizik të prodhimit primar dhe përpunimit, shtimin e njohurive dhe aftësive të fermerëve, si dhe forcimin e zinxhirit të vlerave. Duhet të forcohen politikat kombëtare dhe të përmirësohen kontrollet për të siguruar mbrojtjen mjedisore dhe ruajtjen e specieve vendase. Përpunimi në nivel ferme dhe tregtimi i qumështit, mishit, frutave dhe perimeve ka traditë të hershme në zonat rurale dhe shërben si një burim i rëndësishëm të ardhurash për fermerët. Zhvillimi i tij favorizohet edhe nga preferenca e konsumatorëve për produkte tradicionale vendase. Përpunimi në nivel ferme i produkteve bujqësore përballet me vështirësinë e përmirësimit të standardeve të sigurisë ushqimore, që do të rezultonte në cilësi më të mirë dhe ne më shumë vlerë të shtuar. 9. Zhvillimi i sektorëve jo-bujqësorë të ekonomisë rurale . Zhvillimi i qëndrueshëm i zonave rurale përballet me një risk që është varësia e lartë nga numri i vendeve të punës dhe nga të ardhurat që sigurohen nga bujqësia. Rritja e ngadaltë e sektorëve jobujqësorë të ekonomisë rurale dhe kërkesa e pamjaftueshme për punë, rritin varfërinë rurale dhe migrimin; prandaj, duhet të mbështetet zhvillimi i sektorëve jobujqësorë të ekonomisë rurale. Analiza SWOT evidenton mundësi për zhvillimin e turizmit te natyrës dhe atij rural dhe prodhimit të energjisë së rinovueshme. Edhe zhvillimi i
100
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
prodhimit në shkallë të vogël, artizanateve tradicionale dhe shërbimeve vendore, ofron mundësi për zhvillimin e bizneseve në zonat rurale. 10. Përmirësimi i infrastrukturës rurale, aksesit dhe cilësisë së shërbimeve bazë në zonat rurale Zonat rurale kanë infrastrukturë të pazhvilluar dhe të mirëmbajtur dobët (rrugët, linjat e energjisë elektrike, ujësjellësit dhe kanalizimet), si për nga mbulimi, ashtu edhe nga cilësia. Aksesi në zonat rurale është përmirësuar, por për shumë rajone rurale ai mbetet problematik. Nevojitet rikonstruksion dhe mirëmbajtje sistematike e rrugëve rurale për përmirësimin e transportit të njërëzve dhe mallrave, për të thithur investime, për zhvillimin e turizmit, mundësive te përfitimit të shërbimeve sociale, si dhe përmirësimin e mundësive të punësimit të njërëzve në zonat rurale. Gjithashtu, duhet të zhvillohet rrjeti i furnizimit me energji elektrike, infrastruktura e ujësjellësve dhe kanalizimeve, si dhe grumbullimi dhe trajtimi i mbetjeve. Cilësia e dobët e shërbimeve bazë (shërbimeve sociale, shëndetësore dhe arsimore) në zonat rurale përbën një faktor të rëndësishëm që çon në emigrim, sidomos të popullatës në moshë të re, si dhe rrit riskun e përjashtimit social të grupeve vulnerabel. 11. Përmirësimi i qeverisjes vendore dhe zhvillimi i kapaciteteve për zbatimin e qasjes LEADER. Nevojitet një pjesëmarrje aktive e aktorëve vendorë si dhe partneriteti mes tyre gjate planifikimit dhe zbatimit te nismave të zhvillimit territorial për rritjen dhe shfrytëzimin e plotë të potencialit social-ekonomik të zonave rurale. Kjo kërkon përmirësimin e qeverisjes vendore përmes inkurajimit të pjesëmarrjes dhe zhvillimit të kapaciteteve të autoriteteve vendore, organizatave joqeveritare, biznesit dhe banorëve ruralë në një partneritet të përbashkët për hartimin dhe realizimin e nismave vendore. Në vend janë krijuar disa kapacitete për aplikimin e qasjes LEADER nga projektet e financuara nga donatorët, por nevojitet rritje më e madhe e ndërgjegjësimit të publikut, zhvillim i kapaciteteve për zbatimin e masave të përbashkëta vendore, si edhe krijim/forcim i partneriteteve për hartimin dhe realizimin e strategjive lokale të zhvillimit të tipit LEADER.
101
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
KAPITULLI 6 – KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME
Në përfundim të punimit dhe si rrjedhojë e analizës së kryer po paraqesim një sërë konsideratash të cilat në formën e konkluzioneve dhe rekomandimeve, do të mund ti shërbejnë nxitjes së IHD- ve jo vetëm në zonën e marrë në studim por edhe më gjërë. Qëllimi i këtij studimi ka të bëj me analizimin dhe vlerësimin e rolit të IHD-ve në sektorin bujqësor në ekonominë e zonës së Korçës. Në këtë studim janë marrë në konsiderat të dhënat ekonomiko-finaciare të zonës, planet për investime strategjike shtetrore, situata aktuale bujqësore, klima e biznesit, efiçenca e përdorimit të tokës dhe pesha specifike që zë bujqësia në ekonomi. Gjithashtu të dhënat kryesore mbi të cilat bazohet kërkimi janë pyetësorët për fermerët, specialistët, tregtarët dhe bizneset përpunuese të shpërndara në zonën e Korçës dhe komunat përkatese, si dhe përpunimi statistikor i të dhënave të mbledhura nëpërmjet dy pyetësorve real. Të dy pyetësorët jane hartuar në mënyrë të tillë që të pasqyrojnë situatën aktuale në sektorin bujqësor, gadishmërinë për investim, klimën e biznesit, vlerësimin e pengesave, faktorëve dhe politikave në favor të rritjes së fluksit të IHD-ve në sektorin bujqësor. Qëllimi kryesor i anketimit është të evidentohen elementët që duhet të përmirësohen për të nxitur investimet e huaja direkte në zonën e studimit. Nga rezultatet e anketimit vërejmë gjëndjen aktuale të sektorit bujqësor në zonën e Korçës si me poshtë:
102
Eralda SHORE
-
-
-
-
-
-
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
Vihet re një mungesë në përfitimin e granteve apo skemave lehtësuese për bujqësinë si pasojë e mungesës së informacionit dhe shërbimit këshillimor ë ekstensiv. Ndihmë shumë e vogel ka qënë në pemtari, e papërfillshme në blektori dhe aspak në vreshtari. Rastet e marra në studim trajtojnë një sipërfaqe prej 2757 dynym tokë bujqësore në përdorim ku përafërsisht 1947.3 dynym është në pronësi dhe 793 me qera. Vërehet parcializim i tokës në pjesë të vogla, gjë që rrit vështirësinë në thithjen e IHD-ve për prodhim produktesh bujqësore. Tipi i fermës është i specializuar, një numër i konsiderueshëm janë të specializuar në produkte bujqësore si frutorët, kryesisht molla. Në vendin e dytë qëndron blegtoria me prodhimin e qumështit. I gjithe ky prodhim është i destinuar për konsum vetiak dhe tregun vendas. Kërkesa e lartë për produkte bujqësore, niveli i ulët i taksimit si dhe standardet e sotme të kualitetit të prodhimit këtyre produkteve në Shqipëri, ndikojnë në një klimë pozitive për të thithur IHD në këtë sektor. Përmirësimi i kreditimit nga bankat, reduktimi i informalitetit në biznes, përmirësimi i mjedisit politik dhe ulja e taksave, promovimi i produkteve vëndase janë elementët që ndikojnë direkt në përthithje më të gjerë të IHD – ve. Investimet strategjike në infrastrukturë si: rrugë, sistemi elektro energjitik dhe përmirësimi i ujitjes dhe kullimit, konsiderohen si faktoret më të rëndësishëm për të nxitur investimet e huaja në bujqësi.
Sektori bujqësor është punëdhënësi kryesor (rreth 44 %) duke qënë njëkohësisht edhe sektori i dytë për nga rëndësia ekonomike, për vlerën e shtuar (rreth 21 %). Nga anketimi i bizneseve bujqësore por dhe familjeve fermere vërehet që situata aktuale ka ndikuar pozitivisht në klimën e përgjithshme ekonomike, por dhe në zhvillimin e zonës në përgjithësi: -
-
-
Familjet që janë të agazhuara me aktiviitet bujqësor, kanë përqindje shumë të ulët të anëtareve të punësuar në emigracion, dhe sektorët e tjere. Ky është një tregues pozitiv i potencialeve të punësimit me zhvillimin e aktivitetit bujqësor. Zhvillimi i sektorit bujqësor në zonën e marrë në studim, ka sjellë rritjen e kerkesës për tokë bujqësore, ndaj evidentohet fenomeni i dhënies me qera të tokës ku rezulton rreth 29% e saj të jetë dhëne në përdorim. Ky tregues vlerësohet si rritje e të ardhurave në zonë, mundësi punësimi për banorët dhe investim i shtuar në ekonomi. Vërehet një rritje në investimin në teknologji të reja dhe infrastrukturë, për lehetësimin e proceseve punuese në sektorin bujqësor, por gjithashtu dhe
103
Eralda SHORE
-
-
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
rritjen e efiçensës totale të biznesit, duke e bërë me konkuruese zonën e Korçës në rajon por jo vetem. Me zhvillimin e sektorit prodhues bujqësor, ka njohur zhvillim dhe sektori përpunues, ku vlen të theksohet sektori i përpunimit të qumështit dhe ai i lëngjeve të frutave. Me rritjen e investimeve në bujqësi, është rritur dhe sensibilizimi për trajtimin e një game më të gjërë të produkteve bujqësore. Sot familjet fermere janë të fokusuara në diversifikimin e produkteve bujqesore, ku mund te permendim mollen, rrushin, domatet dhe dritherat. Kjo e ben zonen e Korces me atraktive per tregje me te gjere se rajoni, duke e vene ne fokus per investime te metejshme.
Nga përpunimi i të dhënave arritëm në perfundimin se investimet egzistuese kanë ndikuar pozitivisht në punësimin dhe rritjen ekonomike në zonën që kemi marrë në studim, gjithashtu egziston një fryme pozitive për rritje të biznesit dhe thithje të investimeve të reja. Situata aktuale në biznes për sektorin e bujqësisë në zonën e Korçës nga anketimi paraqitet e kënaqëshme, dhe pjesa më e madhe e tyre janë optimist për një situatë më të mirë biznesi pas një viti. Pavarësisht kësaj, egizistojnë pengesa për shitjen e produkteve bujqësore që sjellin krijim të stokut dhe demtimin e produkteve bujqësore pa arritur të dalin në treg. Këto pengesa vijnë si pasojë e vështirësive të transportit, mungesës së infrastrukturës, mungesës së magazinimit, infrastrukturë e dobët grumbullimi etj... -
-
Nga përpunimi i të dhënave, të grumbulluara gjatë studimit, arritëm në përfundimin se Fluksi i IHD-ve të gjeneruara derimë tani në sektorin e bujqësisë, ka ndikuar pozitivisht në nxitjen e punësimit dhe rritjen ekonomike në tërësi por, megjithatë Shqipëria ka akoma shumë hapësira, kapacitete dhe mundësi potenciale, të pashfrytëzuara, për përthithjen e një fluksi edhe më të madh të IHD-ve në ekonomi. Bujqësia, si sektor specifik, ka përparësi konkurruese në raport me degët e tjera të ekonomisë, në lidhje me IHD-të, por nevojiten politika të qarta dhe radikale që do të mundësojnë efekte konkrete dhe të prekshme në drejtim të reduktimit të pengesave strukturore, rritjen e sigurisë së pronës si edhe rritjen e lehtësive fiskale, si indikatorë kryesorë dhe shumë të rëndësishëm për nxitjen dhe përthithjen e IHD-ve në këtë sektor të ekenomisë kombëtare.
104
Eralda SHORE
-
-
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
Përmirësimi dhe ngritja e niveleve të kooperimit, rritja e qëndrueshmërisë apo e stabilitetit të mjedisit politik, ulja e nivelit të taksave e tatimeve apo barrës fiskale si dhe nxitja e përpjekjeve të vazhdueshme për formalizimin e mëtejshëm të ekonomisë bujqësore konsiderohen si faktorë me shumë rëndesi për përmirësimin e klimës së biznesit dhe nxitjen e investimeve të huaja në këtë sektor të ekonomisë. Përmirësimin e të tillë treguesve si mjedisi politik, reduktimi i informalitetit dhe ulja e taksave dhe tatimeve apo barrës fiskale e kërkon më shumë ai grup target, i marë në studim, që, në perceptimin e tyre, e kuotojnë me shumë pak nivelin e klimës së biznesit, ose thënë ndryshe, meqë klima e biznesit perceptohet e ulët atëhere nevoja për përmirësime të mëtejshme në keto drejtime është e madhe. Shenajt negative, pranë koefiçientëve të analizuar, tregojnë se sa më e ulet klima e biznesit, aq më e madhe lypset nevoja për përmirësime në keto drejtime.
Nga përpunimi i të dhënave të anketimit rezulton si më poshtë: -
-
-
-
Gadishmëria për të investuar është e lidhur ngushtë me mundësinë për bashkëpunim dhe partneritet. Gatishmëria për të investuar në prodhimin e frutave varet nga tipi i fermës, nga mosha e fermerit, distancë nga tregu dhe perceptimi mbi gjendja aktuale të klimës së biznesit, si dhe madhësia e tokës në pronësi. Gatishmëria për të investuar në fushën e prodhimit të qumështit dhe nënprodukteve të tij ka një varësi negative me faktorë si pengesat ndaj shitjes dhe varësi pozitive nga faktorë si përmirësimi i indikatorëve të investimeve dhe perceptimet për nevojen e përmirësimit të faktorëve që nxisin kryerjen e investimeve dhe të gjëndjes aktuale të klimës së biznesit. Nga pyetesorët rezulton se frutat janë elementi bujqësor për të cilin gadishmëria është më e lartë për të investuar. Ndër vështirësitë dhe pengesat më të mëdha, të ndeshura, për shitjen e produkteve bujqësore konsiderohen konkurenca e pandershme, niveli i ulët i zhvillimit të agropërpunimit dhe i infrastrukturës së sistemeve të grumbullim përpunimit dhe magazinimit të produkteve bujqësore. Mjedisi politik në tërësi dhe madhësia infrastrukturore e fermave janë ndër faktorët më negative, me ndikim të drejtpërdrejtë, me gatishmërinë për të investuar në këtë sektor. Në përgjithësi të gjithë faktorët e përfshirë në këtë analizë studimore luajne një rol të vogël në nxitjen e gatishmërisë për të investuar në bujqësi.
105
Eralda SHORE
-
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
Përmirësimi dhe intensifikimi i nivelit të kreditimit të ekonomive bujqësore nga bankat dhe institucionet financiare të kreditit, reduktimi i informalitetit në biznes, përmirësimi dhe rritja e stabilitetit në mjedisin politik, ulja e taksave dhe barrës fiskale, përmirësimi i mëtejshëm i infrastrukturës së ujitjes dhe kullimit të ngastrave bujqësore, konsiderohen si ndër faktorët më të rëndësishëm për të nxitjen e investimeve të huaja në bujqësi.
Sektori agroperpunues eshte gjithnjë i rrezikuar duke qëne se produktet janë prodhime delikate që dëmtohen dhe prishen shpejt, kanë qëndueshmëri të shkurtër pas vjeljes si dhe kërkohen çdo ditë në treg. Ligjet e konkurrencës së sektorit janë prezent, dhe ndonjëhere ajo e pa ndershme gje qe e ben akoma me te veshtire përballimin e kërkesave të tregut si: shumëllojshmëri dhe vazhdueshmëri në prodhimin e fruta/ perimeve të freskëta. Standardet e transportit, ruajtjes, tregtimint per te siguruar një produkt të shëndetshëm deri në tavolinën e konsumatorit, jane sfidat pas prodhimit per cdo biznes tregetues ne sektorin bujqesor. Investimet e reja në zonë do të çonin në përmirësim të klimës së biznesit, rritje të konkurences dhe përmirësim të cilësisë, mundësi më të madhe bashkëpunimi ndërmjet bizneseve dhe grupimi të produteve, mundësi më të mëdha për infrastrukturë, kapacitete më të larta agropërpunuese, sistem cilësie dhe kontrolli më të lartë gjë që do të çonte në rritjen e interesit të tregjeve të ndryshëm për produktet bujqësore të kësaj zone. Nga rezultatet e anketimeve dhe përpunimin e tyre analizojmë rastet si më poshtë: a. IHD e mundshme në prodhimin e produkteve agroushqimore – Ky lloj investimi do ti përgjigjej kërkesave gjithnjë e në rritje për produkte agroushqimore, gjithashtu do të rriste interesin e tregjeve për këtë zonë por edhe bashkëpunimin me bizneset prodhuese egzistuese, rritjen e edukimit bujqësor. Do të ndikonte në rritjen e ekonomisë rajonale me krijimin e vëndeve të reja të punës, vlerën e investimeve agro prodhuese, qeraja ose blerja e tokës dhe të ardhurat që përfitojnë institucionet shtetërore nga aktiviteti i biznesit. Pavaresisht klimës pozitive që do të krijonte dhe rritjes së kapaciteteve prodhuese, pengesa më e madhe për realizimin e këtij investimi është fragmentarizim i tokës gjë që do ta bënte shumë të vështirë akomodimin dhe përthithjen e investimeve më përmasa relativisht të mëdha.
106
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
b. IHD e mundshme në përpunimin e produkteve agroushqimore – Ky lloj investimi do të krijonte lehtësi në shitjen e menjëherëshme të produkteve bujqësore për fermerët. Efekti i saj do të ishte pozitiv në nxitje për shtim të prodhimit si dhe do eleminonte të gjitha reziqet që i paraqiten produktit derisa del në treg (transport, magazinim, kohë pritje për shitje, etj..) duke krijuar një kilmë pozitive të biznesit të prodhimit. Risku i ketij investimi do të ishte pamjaftueshmëria e furnizimit për të plotësuar kapacitetin optimal të përpunimit, si dhe cilësia e pa kontrolluar e prodhimit të produkteve bujqësore. c. IHD e mundshme në magazinimin e produkteve agroushqimore – Bazuar në rezultatet e anketave, një element i rëndësishëm i cili ndihet si mungesë aktualisht nga fermeret dhe biznesest lokal është mungesa e magazinimit të produkteve. Një investim i tillë do të ndikonte pozitivisht në grumbullimin e produkteve bujqësore, sigurimin për jetëgjatësi më të lartë produkti, lidhje më e lehtë me tregjet për shitje dhe garanci për prodhuesit që të rrisin kapacitetin e prodhimit. Gjithashtu investimi në magazinim të produkteve bujqësore sjell orientim dhe ndihmon sistemet e transportit të këtyre produkteve, duke paracaktuar distancat e përshkuara dhe rrugët. d. IHD e mundshme në prodhimin e produkteve blegtorale – Bazuar në rezultatet e përpunuara të pyetesorëve, rreth 31 % e aktivitetit bujqësor në zonën e Korçës vjen nga blegtoria. Fermerët që merren me blegtori kryesisht janë të specializuar në prodhimin e qumështit dhe nënprodukteve të tij. Një investim në këtë sektor të bujqësisë do të ishte shumë i brishtë për vetë kërkesat që ka tregu por dhe vështirësine për shkak të kushteve klimaterike, mendohet që nuk do arrinte të behej faktor në rritjen ekonomike të zonës pasi nuk sjell asnjë ndikim në sektorin prodhues dhe përpunues aktual. Numri i të punësuarëve në këtë lloj sektori është relativisht i ulët. e. IHD e mundshme në përpunimin e produkteve blegtorale – Përpunimi i produkteve blegtorale do të përbente një investim i cili do të krijonte lehtesi shitje për fermerët që prodhojnë produkte blegtorale, por nuk parashikohet të ketë një impakt të lartë ekonomik në zonë pasi nga të anketuarit një numër i vogël janë ata të gatshëm të investojnë në blegtori.
107
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
f. IHD e mundshme në sipërmarrje promovimi dhe informacioni – Informacioni! Ky do të ishte investimi mbase me koston më të ulët por që në afat mesëm mund të japi rezultate të shkelqyera në rritjen e kapaciteteve prodhuese dhe përpunuese të produkteve bujqësore. Ndihet shumë e nevojshme prezenca e një agjensie të promovimit të produkteve bujqësore të zonës së Korçës, gjithashtu edhe një strukturë ndërmjetesimi ndërmjet Prodhuesit – Përpunuesit – Blerësit, duke i lehtësuar të treja hallkave të zinxhirit mundësine për tu informuar në kohë reale mbi kërkesat e tregut, kapacitetet e prodhimit, produktet dhe cilësia, etj... g. IHD e mundshme në laborator çertifikimi produkti bujqësor – Investimi në laborator çertifikues, i cili sot mungon si hallkë e nevojshme për zinxhirin prodhim – shitje të produkteve, do të krijonte klimë mjaft pozitive për rritjen e kualitetit të produkteve bujqësore, ofrimin në treg të produkteve më të sigurta, gjë që do të zgjeronte mundësitë për tregje të reja ndërkombëtare të produkteve të kësaj zone. Ky investim do të çonte në rritjen e shpejtësisë së shitjes së produktit, gjë që do të ulte ndjeshëm mbetjen stok apo dëmtimin e produkteve bujqësore përpara se të dalin në treg, dhe do të përkthehej në rritje të fitimeve për fermerët
108
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
KAPITULLI 7 - PËRMBLEDHJE / SUMMARY
“INVESTIMET E HUAJA DIREKTE DHE ROLI I TYRE NË EKONOMINË SHQIPTARE – NË FOKUS KRYESOR BUJQËSIA” (ZONA BUJQËSORE E KORÇËS SI MUNDËSI PËR IHD)
Abstrakt
Njohja e vlerave të Investimeve të Huaja Direkte (IHD) si mjet për nxitjen e investimeve, nënvizon nevojën për matje të saktë dhe statistika të detajuara të IHD-ve për vlerësimin e lidhjes së tyre me rritjen ekonomike si dhe impaktin në sektorë të ndryshëm ekonomikë, kryesisht në sektorin e bujqësisë. Qëllimi kryesor i këtij studimi, është identifikimi i rolit, si dhe faktorëve apo pengesave, në drejtim të rritjes së fluksit hyrës të IHD-ve në Shqipëri. Një aspekt i rëndësishëm i qëllimit të kërkimit është të identifikohet dhe vlerësohet roli dhe ndikimi i IHD-ve në bujqësinë shqiptare, tendencat dhe problematikat apo pengesat kryesore ndaj IHD-ve në këtë sektor duke u fokusuar ne zonen e Korces dhe ne komunat e saj.Qarku i Korçës është nder qarqet më të mëdhenj në Repuplikën e Shqiperisë. Me një popullësi totale prej 365 000 banorësh ajo njihet si një zone me bujqësi dhe blegtori te zhvilluar. Ne do të trajtojmë mundësinë për burimet e reja dhe të pashfrytëzuara kryesisht në produktet bujqesore, te cilat me potencialin e tyre ndikojne ne rritjen e të ardhurave të banoreve por mund të ndikojnë drejtperdrejte ne rritjen dhe zhvillimin e qarkut Korçë (Drithas, Libonik, Lozhan, Mollas, Pirg, Pojan, Maliq, Vithkuq, Bulgarec).
109
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
Në Korçë fluksi i investimeve të huaja direkte ka luajtur një rol dhe ka një impact të rëndësishëm në rritje të produktivitetit, të punësimit dhe të eksporteve vendase. Klima e biznesit, në vecanti konkurrenca e ndershme, lehtesite fiskale dhe lehtesite ne hyrjen e kapitaleve dhe riatdhesimin e fitimeve, siguria e investimeve dhe e prones, jane faktore themelore per rritjen e fluksit te IHD-ve edhe ne Shqiperi. Klima e biznesit ne shqiperi ka ardhur duke u permirësuar. Fjalet Kyçe: IHD, Produkte Bujqësore, Klimë Biznesi, Gatishmeri për të Investuar, Zona e Korçës, Strategji të rritjes.
Hyrje Qëllimi i këtij studimi ka të bëj me analizimin dhe vlerësimin e rolit të IHD-ve në sektorin bujqësor në ekonominë e zonës së Korçës. Pozicioni i gjeografik i zonës së Korces si dhe mundësitë e lidhjeve tregtare me vendet e tjera të rajonit dhe më tej të nxitura me bashkepunime te ndyshme e çojne ne rezultate mjaft te mira dhe me impakt pozitiv. Mund te themi se per ti nxitur investimeve të huaja direkte në Korçe ne duhet te bejme reforma permirësuese që duhet të ndermerren përsa i përket ruajtjes se stabilitetit makroekonomik, nivelit të çmimeve si dhe identifikimi i faktorëve pozitivë e negativë të cilët ndikojnë në tërheqjen e investimeve të huaja. Qarku i Korçës është nder qarqet më të mëdhenj në Repuplikën e Shqiperisë. Në përbërje të tij janë 6 qytete (Korçë, Pogradec, Maliq, Erseke, Bilisht, Leskovik), 31 komuna. Në këtë studim janë marrë në konsiderat të dhënat ekonomiko-finaciare të zonës, planet për investime strategjike shtetrore, situata aktuale bujqësore, klima e biznesit, efiçenca e përdorimit të tokës dhe pesha specifike që zë bujqësia në ekonomi. Gjithashtu të dhënat kryesore mbi të cilat bazohet kërkimi janë pyetësorët për fermerët, specialistët, tregtarët dhe bizneset përpunuese të shpërndara në zonën e Korçës dhe komunat përkatese, si dhe përpunimi statistikor i të dhënave të mbledhura nëpërmjet dy pyetësorve real. Qëllimi kryesor i anketimit është të evidentohen elementët që duhet të përmirësohen për të nxitur investimet e huaja direkte në zonën e studimit. Nga rezultatet e anketimit vërejmë gjëndjen aktuale të sektorit bujqësor në zonën e Korçës. Zonat ku do te fokusohemi (Maliq, Vithkuq, Bulgarec, Drithas, Libonik, Lozhan, Mollas, Pirg dhe Pojan).
110
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
Ndertimi i një panorame të plotë rreth IHD-ve, fluksit dhe dinamikes së tyre në Shqiperi ndër vite, sektoret kryesore ku janë përqendruar, si dhe zonat ku janë shpërndarë flukset e IHD-ve. Vleresimi i pengesave ndaj rritjes se fluksit te IHD-ve ne Shqiperi dhe menyrat se si mund te eliminohen apo reduktohen ato, në kete kuader, analiza e klimes se biznesit dhe përcaktimi i menyrave/rrugeve/veprimeve apo kushteve që duhet të plotësohen apo përmbushen që të rritet fluksi i IHD-ve në sektorin bujqësor. Në sektorin bujqësor klima e biznesit cenohet negativisht nga destabiliteti politik, perceptimet për nivel te larte të korrupsionit, politikat jot e mira bujqësore, madhësia e fermës dhe parcelizimi i saj, cilësia e ulet e inputeve bujqësore, prirja mospranuese për veprim kolektiv dhe problemet me infrastrukturen e ujitjes dhe kullimit. Klima e biznesit ndikohet pozitivisht, nga standardet relativisht te ulta të cilësisë ushqimore, kostoja e burimeve prodhuese, kryesisht tokë dhe fuqi punetore.
Objektivi i kërkimit. Objektivat e këtij studimi kanë të bëjnë me analizën e IHD-ve si një faktor i rëndësishëm për vendet në zhvillim në kushtet e globalizimit, ekonomisë botërore si dhe impakti direkt apo indirekt që ato kanë në ekonominë Shqiptare me fokus kryesor bujqësinë. Objektivi specifik (1): Ndërtimi i një panorame të plotë rreth IHD-ve, fluksit dhe dinamikës së tyre në Shqipëri ndër vite, sektorët kryesore ku janë përqendruar, si dhe zonat ku janë shpërndarë flukset e IHD-ve. Objektivi specifik (2): Të identifikohen dhe vlerësohen përparesitë e zones se Korçës në thithjen e investimeve të huaja, me fokus bujqësinë. Në këtë kontekst, të percaktojmë se si mund të përdoren këto përparësi dhe çfarë nevojitet që të tërheqë më tepër investitorë të huaj. Objektivi specifik (3): Të vlerësohet roli i IHD-ve të kryera në Shqipëri në kontekstin e zhvillimit ekonomik dhe punësimit. Objektivi specifik (4): Të vlerësohen lehtësitë dhe vështirësitë e të bërit biznes në vendin tonë, analiza Swot pra vënia në dukje e avantazheve dhe disavantazheve të një investitori të huaj në vendin tonë.Situata aktuale makroekonomike e Shqipërise, përmirësimi i klimës së investimeve.
111
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
Objektivi specifik (5): Të vlerësohet Bujqësia Shqiptare parë nga këndvështrimi i aktivitetit të përditshëm, një pyetësor mbi fermerët e zones se Korçës për situaten e produkteve bujqësore. Të dy pyetësorët jane hartuar në mënyrë të tillë që të pasqyrojnë situatën aktuale në sektorin bujqësor, gadishmërinë për investim, klimën e biznesit, vlerësimin e pengesave, faktorëve dhe politikave në favor të rritjes së fluksit të IHD-ve në sektorin bujqësor. Sektori bujqësor është punëdhënësi kryesor (rreth 44 %) duke qënë njëkohësisht edhe sektori i dytë për nga rëndësia ekonomike, për vlerën e shtuar (rreth 21 %). Me anketimin e bizneseve bujqësore por dhe familjeve fermere do të vërejmë situatën aktuale a ka ndikuar pozitivisht në klimën e përgjithshme ekonomike si dhe në zhvillimin e zonës në përgjithësi. Hipotezat. Në këtë kërkim janë formuluar disa hipoteza kryesore: -H1.Gatishmëria për të investuar është e varur nga klima e biznesit, por klima e biznesit në Shqiperi nuk është mjatueshmërisht nxitëse për investimet e huaja, sidomos në sektorin bujqësor. -H2.Gatishmëria për të investuar është në marredhenie positive me madhësinë e fermes, nivelin e specializimit të fermës, nënsektorin bujqësor apo llojin e produktit bujqësor që do të prodhohet, distance e fermës nga tregjet dhe terreni (fushor, kodrinor apo malor). -H3.Gatishmeri më të lartë për të investuar kanë fermat që prodhojnë për treg, që kanë më shumë të ardhura dhe marrin në mënyrë sistematike asistencë teknike. -H4. Klima e biznesit, në veçanti konkurrenca e ndershme, lehtësitë fiskale dhe lehtësitë në hyrjen e kapitaleve dhe riatdhesimin e fitimeve, siguria e investimeve dhe e pronës, janë faktorë themelorë për rritjen e fluksit të IHD-ve në Shqipëri. -H5. Bujqesia nuk ka përparësi konkurruese në raport me deget e tjera për IHD.
112
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
Rezultatet e pritshme të kërkimit. Nga kerkimi arrjmë në disa rezultate të përgjithshme si më poshtë: Fluksi i IHD-ve ka ndikuar pozitivisht në punësimin dhe rritjen ekonomike ne Shqiperi, por Shqiperia ka më shumë hapësiara për IHD. Fluksi i IHD-ve në Shqiperi ka ndikuar në rritjen e produktivitetit, lehtesimin e aksesit në tregje dhe përmirësimin e bilancit tregtar. Prona e vogel dhe probleme të tjera strukturorte në bujqesi janë pengesa serioze ndaj IHD-ve. Këto pengesa priten të jenë afatgjatë, duke penguar rritjen e IHD-ve në afatgjatë. Klima e biznesit, në vecanti konkurrenca e ndershme, lehtësitë fiskale dhe lehtësite në hyrjen e kapitaleve dhe riatdhesimin e fitimeve, siguria e investimeve dhe e pronës, janë faktorë themelorë për rritjen e fluksit të IHD-ve në Shqipëri. Klima e biznesit në shqipëri ka ardhur duke u përmirësuar. Bujqësia ka përparësi konkurruese në raport me deget e tjera për IHD, por nevojiten politika për reduktimin e pengesave strukturore, rritjen e sigurisë së pronës si dhe lehtësi fiskale. Metodologjia Metodologjia e kërkimit eshte bazuar ne intervista/pyetësorë. Dy pyetësorët kryesorë qe kam përdorur jane pyetësori për fermerët dhe pyetesori për specialiste, tregtare, biznese përpunuese.) Pyetesori i pare pasqyron situaten aktuale te 150 fermerve te zones se Korces. Qarku i Korces eshte nder qarqet me te medhenj ne Repupliken e Shqiperise. Ne perberje te tij jane plotesuar pyetesoret e fermerve te zonave te meposhtme (Maliq, Vithkuq, Bulgarec, Drithas, Libonik, Lozhan, Mollas, Pirg, Pojan,). Pyetesori i dyte pasqyron situaten aktuale te 150 specialiste, tregtare, biznese perpunuese te zones se Korces. Realizuam diskutime në panele ekspertesh, per te vleresuar pengesat, faktoret dhe politikat ne favor te rritjes se fluksit te IHD-ve. Metoda/analiza krahasuese per te analizuar avantazhet e krahasuara te vendit ose te sektorit lidhur me IHD-te, si dhe per te vleresuar ritmet dhe diferencat midis vendeve, rajoneve dhe sektoreve ne kete aspekt.
113
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
Ne perdorim metodat ekonomike per te analizuar avantazhet konkurruese ose krahasuese te vendit lidhur me produktet, sektoret, zonat perparesore per IHD-të. Përdorimi i programit e-views në përpunimin statistikor të të dhënave mara nga të anketuarit. Ridge regresionit është një teknikë për analizimin e të dhënave të shumta regresionit që vuajnë nga multikolineariteti.
Një Kuadër Politik për nxitjen e IHD-Ve në Zonë. Politikat bujqësore përcaktojnë objektivat, masat dhe programimin e zhvillimit bujqësor dhe rural, të shërbimeve publike bujqësore, të kërkimit dhe trajnimit profesional, si dhe bazën e të dhënave dhe informacionin për politikat në sektorët e bujqësisë dhe të zhvillimit rural.Në përgjithësi objektivat e politikave bujqësore dhe të zhvillimit rural synojnë: a) Në rritjen e të ardhurave për popullsinë rurale, duke rritur mirëqënien e saj, nëpërmjet përmirësimit të kushteve të punë dhe të jetëses, si dhe duke krijuar mundësi të barabarta për burrat dhe grate. b) Në rritjen e prodhimit në përmjet nxitjes së konkurrueshmërisë dhe të progresit teknik, si dhe garantimit të një përdorimi optimal të faktorëve të prodhimit dhe në vecanti të punës. c) Në stabilitetin e tregut, duke garantuar qëndrueshmëri në prodhimin bujqësor. d) Në cilësinë dhe sigurinë ushqimore, duke garantuar që zinxhiri ushqimor të ketë një cilësi të qëndrueshme dhe të mos shkaktojë pasoja të dëmshme në shëndetin e njërëzve. e) Në mbrojtjen dhe ruajtjen e mjedisit, duke garantuar që bujqësia të ruajë burimet natyrore. f) Në uljen e varferisë, në zvogëlimin e pabarazive ndërmjet niveleve të zhvillimit të rajoneve të ndryshme, si edhe të prapambetjes së zonave rurale, me pak të favorizuara, duke zhvilluar veprimtari alternative dhe plotësuese, që gjenerojnë punësim, me synim ngadalësimin e largimit të popullsisë nga fshatrat, si dhe duke fuqizuar biznesin e vogel dhe të mesëm.
114
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
"Strategjia e bujqësisë dhe strategjia e zhvillimit rural" është dokumenti që percakton objektivat afatmesme të politikave bujqësore dhe të zhvillimit rural, programimin, masat dhe mënyrat se si Qeveria planifikon mbështetjen financiare në një periudhe kohore të dhënë, në të mirë të bujqësisë dhe zonave rurale. "Masat e politikave bujqësore dhe të zhvillimit rural" janë instrumentet ligjore dhe financiare për arritjen e objektivave, në përputhje me dokumentet programuese. Sinteza e analizës SWOT në lidhje me objektivat e zhvillimit rural dhe bujqësor të IPA II - Përshkrimi i Strategjisë. 1. Përshkrim i strategjisë ekzistuese kombëtare të zhvillimit rural. Strategjia Ndërsektoriale e Zhvillimit Rural dhe Bujqësor në Shqipëri për periudhën 2014-2020 (ISARD) përcakton këtë vizion për zhvillimin rural dhe bujqësor : “Sektor agro-ushqimor efiçent, novator dhe i qëndrueshëm, i aftë për të përballuar presionin konkurrues dhe për të përmbushur kërkesat e tregut të BEsë përmes shfrytëzimit të qëndrueshëm të burimeve dhe zona të qëndrueshme rurale që ofrojnë mundësi për aktivitete ekonomike dhe punësim, përfshirje sociale dhe cilësi jetese për banorët ruralë’. ISARD parashikon ndërhyrje në tre fusha: a) politikat e zhvillimit rural; b) skemat kombëtare mbështetëse për fermerët, zhvillimin e infrastrukturës rurale dhe garantimin e mundësive të barabarta; c) zhvillimit institucional dhe zbatimit të kërkesave rregullatore të BE-së. - Forcimin e qëndrueshmërisë dhe konkurrueshmërisë së fermave bujqësore dhe industrisë agro-përpunuese, duke përmbushur në vazhdimësi standarded e Bashkimit Evropian. - Restaurimi, ruajtja dhe forcimi i ekosistemeve që varen nga bujqësia dhe pylltaria.
115
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
- Zhvillimi i ekuilibruar territorial i zonave rurale, që nxit përfshirjen sociale, uljen e varfërisë dhe zhvillimin e ekuilibruar ekonomik të zonave rurale. - Transferimi i njohurive dhe novacionit më bujqësi, pylltari dhe në zonat rurale. Konkluzione Nga përpunimi i të dhënave arritëm në perfundimin se investimet egzistuese kanë ndikuar pozitivisht në punësimin dhe rritjen ekonomike në zonën që kemi marrë në studim, gjithashtu egziston një fryme pozitive për rritje të biznesit dhe thithje të investimeve të reja. Situata aktuale në biznes për sektorin e bujqësisë në zonën e Korçës nga anketimi paraqitet e kënaqëshme, dhe pjesa më e madhe e tyre janë optimist për një situatë më të mirë biznesi pas një viti. Pavarësisht kësaj, egizistojnë pengesa për shitjen e produkteve bujqësore që sjellin krijim të stokut dhe demtimin e produkteve bujqësore pa arritur të dalin në treg. Këto pengesa vijnë si pasojë e vështirësive të transportit, mungesës së infrastrukturës, mungesës së magazinimit, infrastrukturë e dobët grumbullimi etj... Nga përpunimi i të dhënave të anketimit rezulton si më poshtë: - Gadishmëria për të investuar është e lidhur ngushtë me mundësinë për bashkëpunim dhe partneritet. - Gatishmëria për të investuar në prodhimin e frutave varet nga tipi i fermës, nga mosha e fermerit, distancë nga tregu dhe perceptimi mbi gjendja aktuale të klimës së biznesit, si dhe madhësia e tokës në pronësi. - Gadishmeria për të investuar në prodhimin e qumështit varet nga pengesat në përgjithësi ndaj shitjes, gjendja aktuale e klimës së biznesit, faktorët e investimeve dhe perceptimi mbi nevojën e përmirësimeve për nxitjen e investimeve. - Nga pyetesorët rezulton se frutat janë elementi bujqësor për të cilin gadishmëria është më e lartë për të investuar. Nga rezultatet e anketimit vërejmë gjëndjen aktuale të sektorit bujqësor në zonën e Korçës si me poshtë:
116
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
- Vihet re një mungesë në përfitimin e granteve apo skemave lehtësuese për bujqësinë si pasojë e mungesës së informacionit dhe shërbimit këshillimor ë ekstensiv. Ndihmë shumë e vogel ka qënë në pemtari, e papërfillshme në blektori dhe aspak në vreshtari. - Rastet e marra në studim trajtojnë një sipërfaqe prej 2757 dynym tokë bujqësore në përdorim ku përafërsisht 1947.3 dynym është në pronësi dhe 793 me qera. Vërehet parcializim i tokës në pjesë të vogla, gjë që rrit vështirësinë në thithjen e IHD-ve për prodhim produktesh bujqësore. - Tipi i fermës është i specializuar, një numër i konsiderueshëm janë të specializuar në produkte bujqësore si frutorët, kryesisht molla. Në vendin e dytë qëndron blegtoria me prodhimin e qumështit. I gjithe ky prodhim është i destinuar për konsum vetiak dhe tregun vendas. - Kërkesa e lartë për produkte bujqësore, niveli i ulët i taksimit si dhe standardet e sotme të kualitetit të prodhimit këtyre produkteve në Shqipëri, ndikojnë në një klimë pozitive për të thithur IHD në këtë sektor. - Përmirësimi i kreditimit nga bankat, reduktimi i informalitetit në biznes, përmirësimi i mjedisit politik dhe ulja e taksave, promovimi i produkteve vëndase janë elementët që ndikojnë direkt në përthithje më të gjerë të IHD – ve. - Investimet strategjike në infrastrukturë si: rrugë, sistemi elektro energjitik dhe përmirësimi i ujitjes dhe kullimit, konsiderohen si faktoret më të rëndësishëm për të nxitur investimet e huaja në bujqësi. Sektori bujqësor është punëdhënësi kryesor (rreth 44 %) duke qënë njëkohësisht edhe sektori i dytë për nga rëndësia ekonomike, për vlerën e shtuar (rreth 21 %). Nga anketimi i bizneseve bujqësore por dhe familjeve fermere vërehet që situata aktuale ka ndikuar pozitivisht në klimën e përgjithshme ekonomike, por dhe në zhvillimin e zonës në përgjithësi: - Familjet që janë të agazhuara me aktiviitet bujqësor, kanë përqindje shumë të ulët të anëtareve të punësuar në emigracion, dhe sektorët e tjere. Ky është një tregues pozitiv i potencialeve të punësimit me zhvillimin e aktivitetit bujqësor. - Zhvillimi i sektorit bujqësor në zonën e marrë në studim, ka sjellë rritjen e kerkesës për tokë bujqësore, ndaj evidentohet fenomeni i dhënies me qera të tokës ku rezulton rreth 29% e saj të jetë dhëne në përdorim. Ky tregues vlerësohet si rritje e të ardhurave në zonë, mundësi punësimi për banorët dhe investim i shtuar në ekonomi.
117
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
- Vërehet një rritje në investimin në teknologji të reja dhe infrastrukturë, për lehetësimin e proceseve punuese në sektorin bujqësor, por
gjithashtu dhe rritjen e efiçensës totale të biznesit, duke e bërë me konkuruese zonën e Korçës në rajon por jo vetem. - Me zhvillimin e sektorit prodhues bujqësor, ka njohur zhvillim dhe sektori përpunues, ku vlen të theksohet sektori i përpunimit të qumështit dhe ai i lëngjeve të frutave. - Me rritjen e investimeve në bujqësi, është rritur dhe sensibilizimi për trajtimin e një game më të gjërë të produkteve bujqësore. Sot familjet fermere janë të fokusuara në diversifikimin e produkteve bujqesore, ku mund te permendim mollen, rrushin, domatet dhe dritherat. Kjo e ben zonen e Korces me atraktive per tregje me te gjere se rajoni, duke e vene ne fokus per investime te metejshme.
118
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
Summary “FOREIGN DIRECT INVESTMENT AND THEIR ROLE IN THE ALBANIAN ECONOMY, FOCUSING ON AGRICULTURE.” (KORCA AGRICULTURAL REGION AS AN OPPORTUNITY FOR FDI). Abstract Knowing the value of Foreign Direct Investment (FDI) as a means of encouraging investment, stresses the need for accurate measurements and detailed statistics of FDI for assessing their relationship with economic growth and its impact on various economic sectors, mainly in the agricultural sector.The main purpose of this study is to identify the role and the factors or obstacles, in terms of increasing the inflow of FDI in Albania. An important aspect of the aim of the research is to identify and evaluate the role and impact of FDI in Albanian agriculture, trends and issues or major obstacles to FDI in this sector, focusing in Korca and in municipalities. Korca district is among the biggest counties in Republic of Albania. Population with a total of 365 000 inhabitants, it is recognized as an area with developed agriculture and livestock, but as much as rich in tourist resources with values. We will identify new resources and untapped mainly agricultural products, which their potential for increasing the income of rural residents, can directly affect the growth and development of real reflection of Korca district situates us:(Drithas, Libonik, Lozhan, Mollas, Cumulus, Pojan, Maliq, Vithkuq, Bulgarec). Korca inflow of foreign direct investment has played a role and has a significant impact on increasing productivity and efficiency of production, employment and domestic exports. Business climate, in particular, fair competition, fiscal facilities and facilities of capital entry and repatriation of profits, safety and property investment, are fundamental factors to increase the flow of FDI in Albania. The business climate in Albania has been improving. Keywords: FDI, Agricultural Products, Business Climate, Willingness to Invest, Region of Korca, Growth Strategies.
119
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
Introduction The purpose of this study has to do with analyzing and assessing the role of FDI in the agricultural sector in the economy of the region of Korca. The geographical position of the area and opportunities trade links with other countries in the region and further promoted with the cooperation ndyshme lead to very good results and impact pozitiv. We say that to promote foreign direct investment Korce we have to make improvements reform. Reforms to be undertaken in terms of the preservation of macroeconomic stability and the level of prices and the identification of positive and negative factors that influence the attraction of foreign investments. Korca district is among the biggest counties in Republic of Albania. Are composed of 6 cities (Korce, Pogradec, malignant, Erseke, Bilisht, Leskovik), 31 municipalities. This study takes into consideration the economic and financial data of the area, the plans for strategic state investments, current agricultural situation, business climate, efficiency of land use and the specific weight of agriculture in the economy. Also the key data on which the research is based are questionnaires to farmers, experts, dealers and processing businesses distributed in the area of Korca and their communities, as well as statistical processing of the data collected through two questionnaires. The main purpose of the survey is to identify the elements that should be improved to encourage foreign direct investment in the study area. From the survey results we observe the current state of the agricultural sector in the area of Korca. The areas on focus will be: Maliq, Vithkuq, Bulgarec Drithas, Libonik, Lozhan, Mollas, Pirg and Pojan. Construction of a complete picture about FDI flows and their dynamics in Albania over the years, the main sectors where they are concentrated and areas where FDI flows are dispersed. To identify and evaluate its competitive advantages to attract foreign investment, focusing on agriculture. In this context, to determine how these priorities can be used and what is needed for Albania to attract more foreign investors. In the agricultural sector the business climate be affected negatively the stability of controversial political perceptions of high level corruption, policies jot of good agricultural, farm size and fragmentation of its low quality of agricultural inputs, the trend disapproving collective action and problems with irrigation and drainage infrastructure.
120
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
The business climate is positively affected by relatively low standards of food quality, the cost of manufacturing resources, mainly land and labor. Objectives. The objectives of this study deal with the analysis of FDI as an important factor for developing countries in terms of globalization of the world economy as well as direct or indirect impact they have on the Albanian economy focusing on agriculture. Specific Objective (1): Construction of a complete picture about FDI flows and their dynamics in Albania over the years, the main sectors where they are concentrated and areas where FDI flows are dispersed. Specific Objective (2): To identify and evaluate its competitive advantages to attract foreign investment, focusing on agriculture. In this context, to determine how these priorities can be used and what is needed for Albania to attract more foreign investors. The specific objective (3) To assess the role of FDI committed in Albania in the context of economic development and employment. The specific objective (4): To assess the facilities and the difficulties of doing business in our country, SWOT Analysis, putting out the advantages and disadvantages of a foreign investor in our country, Albania’s current macroeconomic situation, improvement of the investment climate. The specific objective (5): To asses the albanian agriculture from the perspective of daily activity, a survey of Korca region farmers for the situation of agricultural products. Both questionnaires are designed in such a way as to reflect the current situation in the agricultural sector, investment readiness, business climate, assessing the barriers, factors and policies in favor of increasing the flow of FDI in the agricultural sector. The agricultural sector is the main employer (around 44%) while being simultaneously the second sector of economic importance, added value (around 21%). With the survey of agricultural businesses as well as farm families we will observe the current situation, whether it has positively affected the overall economic climate and the development of the area in general.
121
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
Assumptions and questions of the study In this search we have formulated some key assumptions: A1. Willingness to invest is dependent on the business climate, but the business climate in Albania is not enough incentive for foreign investment, especially in the agricultural sector. A2. Willingness to invest is proportional to farm size, level of specialization of the farm, the agricultural sub-sector or type of agricultural product to be produced, farm distance from markets and the terrain (plain, hilly or mountainous). A3. Higher willingness to invest have farms that produce for the market, having more income and receiving technical assistance in a systematic way. A4. Business climate, in particular fair competition, fiscal facilities and facilities of capital entry and repatriation of profits, investment and property safety, are not fundamental factors for the growth of FDI flows in Albania. A5. Agriculture has no competitive advantage in relation to other branches for FDI. Expected results of the study From the study we have concluded some general results as follows: The inflow of FDI has a positive impact on employment and economic growth in Albania, but Albania has more space for FDI. The inflow of FDI in Albania has contributed to increasing productivity, facilitating access to markets and improving the trade balance. Small property and other structural problems in agriculture are serious obstacles to FDI. These obstacles are expected to be long, hindering the growth of FDI in the long term. Business climate, in particular, fair competition, fiscal facilities and facilities of capital entry and repatriation of profits, safety and property investment, are fundamental factors to increase the flow of FDI in Albania. The business climate in Albania has been improving. Agriculture has a competitive advantage in relation to other branches of FDI, but policies are needed to reduce structural barriers, increase security of property and fiscal facilities.
122
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
Methods Research methodology is based on interviews / questionnaires. I have two main questionnaires are used on farmers and questionnaire survey for specialists, trading, processing businesses.) The first questionnaire to 150 reflects the current situation of the area farmers. Korca district is among the biggest counties in Republic of Albania. In its composition are completed questionnaires fermerve the following areas (Maliq, Vithkuq, Bulgarec Drithas, Libonik, Lozhan, Mollas, Cumulus, Pojan,). The second questionnaire reflects the current situation of 150 specialists, trading, processing businesses of the area of Korca. We realized panel discussions of experts, to assess barriers, factors and policies in favor of increased FDI flows. Method / comparative analysis to analyze the comparative advantages of the country or sector related to FDI, and to assess rates and differences between countries, regions and sectors in this regard. We use economic methods to analyze competitive or comparative advantages of the country associated with the products, sectors, prioritized areas for FDI. Using e-views program in statistical processing of data received from respondents. Ridge regression is a technique for analyzing data multiple regression suffering from multicolinearity. A Policy Framework for the promotion of FDI in the Area. Agricultural policies define the objectives, measures and programming of agricultural and rural development, agriculture public services, research and professional training, as well as database and policy information in the sectors of agriculture and rural development. In general objectives of agricultural policies and rural development aim at: a) The increase of income for the rural population, increasing its prosperity by improving the conditions of work and life, as well as creating equal opportunities for men and women. b) Increasing production through promoting competitiveness and technical progress and ensuring an optimal use of production factors and in particular the work.
123
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
c) Market stability, ensuring sustainability in agricultural production. c) Quality and food safety, ensuring that the food chain has a stable quality and doesn’t cause adverse effects on human health. d) The protection and preservation of the environment by ensuring that agriculture preserves natural resources. dh) Reduce poverty, reduce disparities between the levels of development of various regions, and the backwardness of the rural less favored areas, developing alternative activity and additional generating employment, with the aim of slowing the removal of the population from villages, and by empowering small and medium businesses. "The strategy of agriculture and rural development strategy" is a document that defines the medium-term objectives of agricultural policies and rural development, programming, measure and the way that government plans financial support in a given time period, in favor of agriculture and rural areas . "Measures of agriculture and rural development" are legal and financial instruments to achieve the objectives, in accordance with the programming documents. Synthesis of SWOT Analysis in relation to the objectives of rural and Agricultural Development IPA II. - Description of the Strategy. 1. Description of existing national strategy for rural development. Agriculture and Rural Development Cross-Cutting Strategy in Albania for the period 2014-2020 (Isard) defines the vision for agriculture and rural development: " Efficient agro-food Section, innovative and sustainable, able to cope with competitive pressure and to meet the requirements of the EU market through the sustainable use of resources and of stable rural areas that offer opportunities for economic and employment activities and, social inclusion and quality of life for rural residents. "
124
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
ISARD provides interventions in three areas: a) rural development policies; b) national support schemes for farmers, development of rural infrastructure and ensuring equal opportunities; c) institutional development and implementation of the regulatory requirements of the EU Rural development policy has four priorities for 2014-2020: 1. Strengthening the sustainability and competitiveness of agricultural farms and agro-processing industry, consistently meeting the standards of the European Union. 2. Restoration, preservation and enhancement of ecosystems dependent on agriculture and forestry. 3. Balanced territorial development of rural areas, promoting social inclusion, poverty reduction and balanced economic development of rural areas. 4. Transfer of knowledge and innovation in agriculture, forestry and rural areas. The objective is to increase opportunities for all stakeholders in rural areas to contribute to the sustainable development of the agricultural sector and the establishment of functional rural communities through • Increasing the level of innovation and knowledge transfer in the agricultural sector in rural areas through advisory services and centers of technology transfer; • Strengthening the lifelong learning through vocational training and the acquisition of professional skills in rural areas; • Strengthening ties between agriculture, aquaculture, forestry, research and innovation, through increased cooperation between different actors.
125
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
Conclusions and recomandations. After processing the data we concluded that existing investments have impacted positively on employment and economic growth in the area taken in the study, there is also a positive spirit for business growth and new investment suction. The current situation in the agricultural business sector in the region of Korca appears satisfactory based on the survey, and most of them are optimistic for a better business situation after a year. Despite this, there exist obstacles to the sale of agricultural products that bring the creation of stock and damage to agricultural products without being able to hit the market. These obstacles are created due to transport difficulties, lack of infrastructure, lack of storage, poor infrastructure, collection etc ... The processing of the survey data concludes as follows: - Willingness to invest is closely related to the possibility of cooperation and partnership. - Willingness to invest in fruit production depends on the type of farm, the farmer's age, distance from the market and the perception of the current state of the business climate, as well as the size of land owned. - Willingness to invest in milk production generally depends on the obstacles to the sale, the current state of the business climate, investment factors and the perception of the need to promote investment improvements. -The questionnaires show that fruits are the agricultural element of which there exists a greater willingness to invest. From the survey results we observe the current state of the agricultural sector in the region of Korca as follows: - There is a lack of grants or benefit of mitigation schemes for agriculture as a result of lack of information and extensive advisory service. Help has been very small in orchards, insignificant in livestock and nonexisting in viticulture. - Cases taken in study address an area of 2757 acres of farmland in use where approximately 1947.3 acres owned and 793 rented. Land parcellation into small parts is observed, which increases the difficulty in attracting FDI for manufacturing agricultural products.
126
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
- Farm typology is specialized, a significant number is specialized in agricultural products such as fruit, mainly apples. In second place is dairy farming production. All of this production is destined for personal consumption and domestic market. - High demand for agricultural products, the low level of taxation as well as today's standards of production quality of these products in Albania, affect in a positive climate to attract FDI in this sector. - Improvement of credit from banks, reduction of informality in business, political environment improvement and the tax reduction, the promotion of local products are the elements that directly impact the wider absorption of FDI - s. - Strategic investments in infrastructure such as roads, electric power system and improvement of irrigation and drainage, are considered as the most important factors to promote foreign investment in agriculture. The agricultural sector is the main employer (around 44%) while being simultaneously the second sector of economic importance, added value (around 21%). The survey of agricultural businesses and farm families indicates that the current situation has had a positive impact on the overall economic climate, but also in the development of the area in general: Families who are engaged in agricultural activity have very low percentage of members employed in emigration, and other sectors. This is a positive indicator of the potential employment that comes with the development of agricultural activity. - Development of the agricultural sector in our research area has brought increased demand for farmland, identifying the phenomenon of land leasing, for about 29% of it to be given in use. This indicator is assesed as increased income in the area, employment opportunities for residents and increased investment in the economy. An increase in investment in new technologies and infrastructure is noted, simplifying working processes in the agricultural sector, but also increasing the total efficiency of the business, making it more competitive in the region of Korca and not only.
127
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
With the development of the agricultural production sector, the processing sector has also evolved, notably the dairy processing and fruit juice sector. -
Increasing investments in agriculture have led to increasing awareness for the treatment of a wider range of agricultural products. Farm families today are focused on the diversification of agricultural products, where we can mention apple, grapes, tomatoes and cereals. This makes the Korca area attractive for markets wider than the region, putting the focus on further investments.
128
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
KAPITULLI 8 - LITERATURA
1. UNCTAD (WIR02). World Investment Report 2002: Transnational Corporations and Export Competitiveness. 2. UNCTAD (WIR06). World Investment Report 2006: IHD from Developing Countries and Transition Economies –Implications for Development. Nju Jork dhe Gjenevë: Kombet e Bashkuara 3. UNCTAD (WIR09). World Investment Report 2009: Transnational Corporations, Agricultural Production and Development. Nju Jork dhe Gjenevë: Kombet e Bashkua 4. UNCTAD (WIR10). World Investment Report 2010: Investing in a LowCarbon Economy. Nju Jork dhe Gjenevë: Kombet e Bashkuara). 5. UNCTAD (WIR11). World Investment Report 2011: Non-equity Modes of International Production and Development. Nju Jork dhe Gjenevë: Kombet e Bashkuara. 6. UNCTAD United Nations Conference on Trade and Development United Nations Conference on Trade and Development (WIR10). World Investment Report 2010: Investing in a Low- Carbon economy. New York and Geneva: United Nations. 7. Draft strategjia FINAL Janar 2014,AIDA UNCTAD (WIR14). World Investment Report 2014: Non-equity Modes of International. 8. Albania APM Database.2014. Agricultural Policy Measures Database compiled for Albania under the FAO/SWG project “Streamlining of agriculture and rural development policies of SEE countries for EU accession” (unpublished data).
129
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
9. Cela, R., Marku, S. dhe Imami, D. (2010). “Rishikim i sektorit bujqësor dhe politikave bujqësore në Shqipëri” (Kapitulli 2) në vendet e Ballkanit Perendimor, Insitituti Leibniz për Zhvillimin Bujqësor në Evropën Qendrore dhe Lindore (IAMO), vëllimi 57, pp. 37-62. 10. Econometrics analysis, William H.Greene; 7 th edition, 2011. 11. Wooldridge, G.M., Econometric analysis of croos section and panel data, England, 2002. 12. Komisioni Evropian (2011). Strategjia e Zgjerimit dhe Sfidat Kryesore 2011-2012, Konkluzionet për Shqipërinë, Com (2011) 666 final (Bruksel:Komisioni Evropian). 13. Komisioni Evropian (2010). Strategjia e Zgjerimit dhe Raportet e Progresit 2010. (Bruksel: Komisioni Evropian), nëntor. 14. FMN (2010). “Shqipëria—2010 neni IV konsultimet, konkluzione paraprake të misionit”10 mars, Uashington, D.C. http://www.imf.org/external/np/ms/2010/031010. htm. 15. Ministria e Bujqësisë, Ushqimit dhe Mbrojtjes së Konsumatorit (MBUMK) (2007). Strategjia për sektorin e bujqësisë dhe ushqimit 2007- 2013. Tiranë. 16. FMN (2010a). World Economic Outlook: Recovery, Risk and Rebalancing. Uashington, D.C.: FMN. 17. Republika e Shqipërisë (2011). Programi Ekonomik dhe Fiskal 2011-2013. [Please provide information on the ministry or department that produced the document, and the place of publication and/or website details]. 18. Ministria e Bujqësisë, Zhvillimit Rural dhe Administrimit të Ujërave, Republika e Shqipërisë,Draft Programi i Zhvillimit Rural 2014 – 2020, Instrumentit të Asistencës së Parazgjerimit (IPA) 28 maj 2015. 19. PNUD (2005). ANE Strategic Plan for 2005: Support for Trade Regulation and Trade Promotion. http://www.trade.undp.org.al 20. Banka Botërore (2007). “Shqipëria: Politika strategjike për një sektor bujqësor më konkurrues” Raporti Nr. AAA 18-AL, Uashington, D.C. 21. Banka Botërore (2010). Investing across borders 2010, Indicators of foreign direct investment regulations in 87 countries. Uashington, D.C., Banka Botërore 22. Banka Botërore (2010a). Shqipëria: Programi i Ri për RrritjenMemorandumi Ekonomik. Uashington D.C., BankaBotërore. (http://data.worldbank.org/country/albania Economy Growth) 23. Bank of Albania (2009),Business and Investment development Strategy: http://www.dsdc.gov.al//business_and_investment_development_strategy_ 151_1.pdf data of access 25.01.2010 (www.bankofalbania.org)
130
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
24. Instat (2010) Treguesit Kryesor Makroekonomike, Tirane Shqiperi. 25. OECD (2007) Trends and recent developments in foreign direct investment http:// www.oecd.org/. 26. OECD Investment Compact for South East Europe, Investment Reform Index 2006. “Progress in policy reforms to improve the investment clime in South East Europe”, pp17-19, 193-195, Paris Bank of Albania (2009) Balance of Payment Report 2008, BoA Tirana 27. METE, Ministry of Economy, Trade & Energy: (2009), “Progress in FDI and SME Policy in 2008” , http://mete.gov.al/ 28. INSTAT (2010), GDP Buletin 2010-2014, http://www.instat.gov.al/ 29. Albanian economy”; South-East Europe Review 1/2006, pp.97-108 EBRD (2008) “Transition Report 2008”, table A2.8, Londer World Bank (2008) “Doing Business 2009”, Washington DC. 30. Ministry of Finance in Albania (2008): “Political, Economic & fiscal Document 2008-2011”,http://www.minfin.gov.al/ 31. INSTAT (2014), GDP Buletin 2000-2014, http://www.instat.gov.al/ 32. World Bank 2010: Investimi ndërmjet Kufijve 2010, Indikatorët e rregullave te HDI-ve ne 87vende, World Bank DC, 2010. 33. Banka Botërore, IFC: Të bësh biznes, 2011, Të sjellësh ndryshimin për sipërmarrjet, botim i përbashkët i Palgrave Mac Millan, IFC dhe Bankës Botërore (Uashington D.C.) 34. BERZH (2010b), Legjislacioni tregtar në Shqipëri: Një vlerësim, janar 2010, Londër: Komisioni 35. Evropian (2010) «Strategjia e Zgjerimit dhe Raportet e Progresit 2010”, nëntor 2010, Bruksel: Komisioni Evropian. 36. Raporti i Investimeve te Huaja Direkte në Shqipëri, 2010 (METE). Buletini Ekonomik vëllimi 11 numër 4 dhjetor 2008. 37. Osmani M: Metodat e Ekonometrisë- me E views: 2013, fq.119. 38. Osmani M: Metodat e Ekonometrisë: 2013: fq.92. 39. Osmani M: Ekonometri me zbatime 2010: Tiranë. 40. Raporti "Investimet e huaja direkte në Shqipëri", 2012.(http://www.aida.gov.al/) 41. “Motivimet e investitorëve të huaj për të investuar në Shqipëri”- studim i kryer nga OECD (Organizata per Koperimin Ekonomik dhe Zhvillimin). 42. Ministria e Bujqësisë, Ushqimit dhe Mbrojtjes së Konsumatorit (MBUMK) (2007). Strategjia për sektorin e bujqësisë dhe ushqimit 2007- 2013. Tiranë 43. Republika e Shqipërisë (2011). Programi Ekonomik dhe Fiskal 2011-2013. 44. Open Data(2011),Investimete Huaja Direkte në Shqipëri krahasuar me rajonin,07.07.2011
131
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
45. Komisioni Evropian (2010). Strategjia e Zgjerimit dhe Raportet e Progresit 2010. 46. Banka Botërore (2011).“Shqipëria: Politika strategjike për një sektor bujqësor më konkurrues” 47. EC.2012. Albania 2012 Progress Report, accompanying the document Communication from the Commission to the European Parliament and the Council, Enlargement Strategy and Main Challenges 2012-2013. COM(2012) 600 final. 48. GoA.2013. The Government of Albania program 2013-2017. Tirana, Albania. 49. INSTAT.2014. Albanian Institute of Statistics, available at:http://www.instat.gov.al/al/figures/statistical-databases.aspx. 50. MARDWA.2013. Statistical yearbooks (several years). Tirana, Albania. 51. MARDWA.2014. Draft Rural Development Programme 2014 – 2020 under the Instrument for Pre-Accession Assistance (IPA), Version 19/12/2013. Tirana, Albania. 52. Rednak, M., Volk, T. & Erjavec, E.2013. A tool for uniform classificati on and analyses of budgetary support to agriculture for the EU accession countries, Agricultural Economics Review, 14/1, p. 76-96. Skreli, E. & Imami, D.2014. Analyses of the agriculture support schemes in Abania. Final report for the FAO-EU Project "Preparation of Inter-sectoral strategy for agriculture and rural development in Albania". Tirana, Albania. 53. Wehinger, T. & Zhllima, E.2013. Sector analysis for the diversification of the rural economy in Albania. Tirana, Albania. 54. Kozhan, M; Financial Econometric with Eviews: 2009.
132
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
KAPITULLI 9 - ANEKSE
133
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
PYETËSOR (Për fermerë)
I. TË PËRGJITHSHME 1.1 Komuna_______________ 1.2 Gjinia____. 1.3 Mosha_____. 1.4 Edukimi: a-I ulet_____b-I mesëm______c-I lartë______. 1.5 Sa antarë janë në familje_______. Nga këta në moshë pune______. Nga këta punojnë gjithsej____. Nga këta a-Në fermë_______b-Në emigracion________c-Në biznese private__________d-Në shtet_________. II.FERMA 2.1 Sip tokës gjithsej në pronësi plus qera (dyn) _____________. a- Në pronësi _____________b- Me qera_______________. 2.2 Tokë që përdoret__________.3 Tokë nën ujë_____________ 2.4 Tipi i fermës: a-E specializuar______b-E paspecializuar_______. 2.4a Nese është e specializuar, ku: a-Peme frutore_____ b-Vreshta_____ c-Tjetër frutore_____ Perime_____ Blegtori____Bimë arash______. 2.5 Distanca nga tregu kryesor km______. 2.6 Siperfaqja e tokës dynym në: a-Fushë______b-Kod♪7r______cMal_____. 2.7 Sa muaj e përdorni tokën gjatë vitit______.
III.BIZNESI I FERMËS 3.1 Produktet tuaja kryesore (Shënoni me 1 produktin e parë dhe me 2 produktin e dytë të rëndësishëm): Fruta të tjera_____ Domate_____ Qumësht lope____ Qumësht dele_____ Qepe______ Mollë_____ Perime të tjera______ Rrush______ Drithra________ 3.2 Destinacioni i produkteve tuaja kryesor: Për konsum familjar_____ Për konsum famljar dhe për shitje______ Kryesisht për shitje_______.
134
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
3.3 Destinacioni i produktit të shitur: a-Kryesisht tregu vendas________ b-Kryesisht eksporti_______ 3.4 Menyra e shitjes së produkteve: a-Kryesisht vetë në treg_________ b-Kryesisht grumbulluesve pa kontratë________ c-Kryesisht grumbulluesve me kontratë_______ 3.5 Të ardhurat e familjes: a-Nga ferma: deri 50 mijë____; 50-100 mijë____; 100-200 mijë___; 200-500 mijë___; 500 mijë-1 milion____; mbi 1milion_____. b-Nga emigracioni: deri 50 mijë____; 50-100 mijë____; 100-200 mijë___; 200-500 mijë____; 500 mije-1 milion_____; mbi 1milion_____. c-Pune jashtë fermës: deri 50 mijë____; 50-100 mijë____; 100-200 mijë__; 200-500 mijë____; 500 mije-1 milion_____; mbi 1milion_____. d-Burime te tjera: deri 50 mijë____; 50-100 mijë____; 100-200 mijë___; 200-500 mijë____; 500 mijë-1 milion_____; mbi 1milion_____.
3.6 A keni përfituar të paktën një herë nga skemat shteterore? Po_____Jo_____. Nese po në cilin sektor: a-Në pemtari______ b-Në vreshtari______ c-Në blegtori______ d-Tjeter______. 3.7 Keni kontakte të rregullta me shërbimin e asistencës teknike bujqësore? Po_____Jo_____. 3.8 Si e vleresoni situaten në biznesin (fermën) tuaj aktualisht: a-Të keqe______b-Të kënaqshme_______c-Shumë të mirë 3.9 Si e parashikoni situaten në biznesin (fermen) tuaj pas një viti: a-Më të keqe_______b-Të pandryshueshme_______c-Më të mirë.
135
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
3.10 Sa pengese janë faktorët e mëposhtëm për shitjen e produkteve (nga 0 ne 5): a-Sasia e pakët e prodhimit_____ b-Cilësia e ulet e prodhimit_____c-Mungesa e informacionit për tregjet_____d-Distanca e madhe nga tregu____ e-Infrastruktura rrugore e keqe_____f-Infrastruktura e dobet e grumbullimit____g-Mungesa e magazinimit________h-Kapacitetet kufizuara agroperpunuese_____i-Vështirësia e transportit______j-Konkurrenca e pandershme______k-Tjeter (specifiko)_________________.
IV-KLIMA E BIZNESIT DHE INVESTIMET 4.1 Si e vleresoni gjendjen aktuale të klimës së biznesit në bujqësi dhe agroperpunim: a-Aspak të favorshme _____ b-Pak të favorshme______ c-Mjaft të favorshme______ d-Shumë të favorshme 5.2 Sa pozitivisht ndikojnë sipas jush gjendja aktuale e faktorëve të mëposhtëm në gatishmërine tuaj për të investuar:
Faktoret
Aspak Pak Mjaft Shumë pozitivisht pozitivisht pozitivisht pozitivisht (0) (1) (2) (3)
a-Mjedisi dhe stabiliteti politik b-Praktikat korruptive në biznes c-Shkalla e rregullimit mjedisor d-Niveli i taksave dhe tatimeve e-Politikat bujqesore të qeverisë f-Konkurrenca e pandershme në treg g-Normat aktuale te interesit bankar h-Infrastruktura e sotme rrugore i-Madhësia e sotme e fermës dhe parcelizimi j-Kostoja aktuale e burimeve prodhuese k-Infrastruktura e ujitjes dhe
136
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
kullimit l-Dëshira e pakët për të punuar në grup m-Siguria e të drejtave të pronës n-Kërkesa e sotme për produkte bujqësore p-Standardet e sotme të sigurisë ushqimore
4.3-Bazuar në situaten e sotme dhe vlerësimin tuaj, sa të gatshem jeni për të investuar: 1.Në prodhim frutash: a-Aspak_____ b-Pak______ c-Mjaft______ d-Shumë______ 2.Në prodhim rrushi: a-Aspak_____ b-Pak______ c-Mjaft______ d-Shumë______ 3.Në prodhim perimesh: a-Aspak_____ b-Pak______ c-Mjaft______ d-Shumë______ 4.Në prodhim qumështi: a-Aspak_____ b-Pak______ c-Mjaft______ d-Shumë______ 5.Në prodhim agroperpunim: a-Aspak_____b-Pak______c-Mjaft______dShume______. 6.Në magazinim produktesh: a-Aspak_____b-Pak______c-Mjaft______dShumë______. 7.Në agroturizem: a-Aspak_____b-Pak______c-Mjaft______d-Shumë______.
4.4-Çfarë duhet të përmirësohet për të nxitur investimet e huaja (nga 0 në 5): a-Keshillimi bujqësor publik______b-Informacioni per tregjet ______c-Kreditimi nga bankat______d-Tansferimi i teknologjive bujqësore tek fermeret______eInfrasruktura rurale_____f-Infrastruktura e ujitjes dhe kullimit______g-Puna në grup në bujqësi______h-Edukimi bujqësor______i-Politikat avantazhuese bujqësore dhe fiskale_____j-Të ulet niveli i taksave dhe tatimeve për biznesin____k-Të reduktohet informaliteti në biznes_____l-Të përmirësohet statbiliteti politik_
Faleminderit!
137
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
PYETËSOR (Për specialistë, tregtarë, biznese përpunuese)
I-TË PËRGJITHSHME 1.1 Bashkia_______________1.2 Gjinia____.1.3 Mosha_____.1.4 Profesioni___________.1.5 Puna që kryen: a-Specialist bujqësie privat_________b-Specialist bujqësie i shtetit_________c-Tregtar produktesh bujqësore_________d-Tregtar inputesh bujqësore__________eAgropërpunues____________. II.SITUATA NË SEKTORIN BUJQËSOR 2.1 Si e vlerësoni situatën e sektorit bujqësor në bashkinë tuaj: a-Të keqe______b-Të kënaqshme_______c-Shume te mirë 2.2 Si do ta vlerësonit situatën në sektorin bujqësor në bashkinë tuaj pas një viti: a-Me te keqe_______b-Te pandryshueshme_______c-Me te mirë 2.3 Si e vleresoni situaten nëë biznesin tuaj aktualisht: a-Të keqe______b-Të kënaqshme_______c-Shumë të mirë. 2.4 Si e parashikoni situatën në biznesin tuaj pas një viti: a-Më të keqe_______b-Të pandryshueshme_______c-Më të mirë 2.5 Sa pengesë janë faktorët e mëposhtëm për shitjen e produkteve bujqësore (nga 0 ne 5): a-Sasia e paket e prodhimit_____b-Cilësia e ulet e prodhimit_____c-Mungesa e informacionit për tregjet_____d-Distanca e madhe nga tregu____e-Infrastruktura rrugore e keqe_____f-Infrastruktura e dobët e grumbullimit____g-Mungesa e magazinimit________h-Kapacitetet kufizuara agroperpunuese_____i-Vështiresia e transportit______j-Konkurrenca e pandershme______k-Tjeter (specifiko)_________________. 2.6 Sa pengesë janë faktorët e mëposhtëm për shitjen e produkteve të biznesit tuaj (nga 0 ne 5): a-Sasia e paket e prodhimit_____b-Cilësia e ulët e prodhimit_____c-Mungesa e informacionit për tregjet_____d-Distanca e madhe nga tregu____e-Infrastruktura rrugore e keqe_____f-Infrastruktura e dobët e grumbullimit____g-Mungesa e magazinimit________h-Kapacitetet kufizuara agroperpunuese_____i-Vështirësia e transportit______j-Konkurrenca e pandershme______k-Tjetër (specifiko)_________________.
138
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
III-KLIMA E BIZNESIT DHE INVESTIMET 3.1 Si e vlerësoni gjëndjen aktuale të klimës së biznesit në bujqësi dhe agropërpunim: a-Aspak të favorshme _____b-Pak të favorshme______c-Mjaft të favorshme______d-Shumë tëë favorshme. 3.2 Sa pozitivisht ndikojnë sipas jush gjendja aktuale e faktorëve të mëposhtëm në gatishmërinë tuaj për të investuar: Pak Mjaft Shumë Aspak pozitivisht pozitivisht pozitivisht pozitivisht Faktorët (0) (1) (2) (3) a-Mjedisi dhe stabiliteti politik b-Praktikat korruptive në biznes c-Shkalla e rregullimit mjedisor d-Niveli i taksave dhe tatimeve e-Politikat bujqësore të qeverisë f-Konkurrenca e pandershme në treg g-Normat aktuale të interesit bankar. h-Infrastruktura e sotme rrugore i-Madhësia e sotme e fermës dhe parcelizimi j-Kostoja aktuale e burimeve prodhuese k-Infrastruktura e ujitjes dhe kullimit l-Deshira e pakët për të punuar në grup m-Siguria e të drejtave të pronës n-Kërkesa e sotme për produkte bujqësore o-Standardet e sotme të sigurisë ushqimore 3.3-Çfarë duhet të përmirësohet për të nxitur investimet e huaja (nga 0 ne 5): a-Këshillimi bujqësor publik______b-Informacioni për tregjet ______c-Kreditimi nga bankat______d-Tansferimi i teknologjive bujqësore tek fermerët______ e-Infrasruktura rurale_____f-Infrastruktura e ujitjes dhe kullimit______g-Puna në grup në bujqësi______h-Edukimi bujqësor______i-Politikat avantazhuese bujqësore dhe fiskale_____j-Të ulet niveli i taksave dhe tatimeve për biznesin____k-Të reduktohet informaliteti në biznes_____l-Të përmirësohet statbiliteti politik______ Faleminderit
139
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
Eralda SHORE
Klima e biznesit dhe mundësitë për investime në zonë.
ANALIZA 3
140
U ji 2 1 1 2 1 1 1 1 0 1 1 3 3 3 0 2 2 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 2 2 3 2 3 1 3 3 1 1 3 3 3 1 0 0 0 0 0 1 0 1 2 2 3 0 1 1
Kli ma 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 0 1 1 0 0 0 0 0 0 1 0 0 1 1 1 1 1 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0
IN UJ 3 4 3 4 4 5 3 3 4 4 4 3 3 3 5 5 3 4 4 5 4 3 2 2 3 4 2 3 4 4 2 4 4 4 4 2 3 5 5 5 2 4 4 4 4 4 3 5 4 5 2 4 3 4 5
Ko op 3 2 2 5 3 4 4 4 5 4 4 2 1 1 4 2 2 5 2 5 3 2 2 3 4 3 3 2 1 2 2 2 2 2 2 2 4 5 5 5 2 4 3 2 5 4 3 2 2 2 2 3 2 4 1
Ta ks 4 5 4 5 4 4 3 5 5 4 3 3 2 2 3 5 4 3 5 2 3 3 3 4 3 3 3 3 3 4 3 4 4 3 4 4 3 5 5 5 2 2 3 4 3 4 4 4 4 5 3 3 3 1 3
Duhet te permirësohet l
MFer m 0 1 1 0 0 1 1 0 1 0 0 1 1 1 0 0 0 1 3 0 1 0 1 0 0 1 2 1 1 1 1 1 2 1 1 2 1 3 3 1 1 0 1 1 1 1 1 1 1 1 2 1 2 1 1
Duhet te permirësohet k
Ko n 2 0 1 0 0 1 0 0 1 0 0 1 1 3 1 1 1 2 2 1 2 1 1 1 1 1 1 3 3 3 2 2 2 2 3 3 1 3 3 3 1 0 1 1 1 1 0 3 3 0 3 3 0 1 1
Duhet te permirësohet j
T at 0 1 1 1 0 1 1 1 1 1 1 2 2 2 1 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1 2 2 2 1 2 3 2 3 3 1 2 2 0 3 1 0 1 1 1 1 0 1 3 2 2 1 1 1
Duhet te permirësohet g
P ol 1 1 1 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 2 2 0 1 1 1 1 1 1 1 1 1 0 1 1 1 2 2 2 1 1 1 2 2 2 1 1 1 1 0 1 1 0 0 1 1 1 1 1 1
Duhet te permirësohet f
SB 2 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 1 2 2 0 1 1 1 2 2 2 2 2 2 1 2 1 2 1 1 1 1 1 1 1 1 1 0 1 1 1 1 2 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
Gjendja aktuale e klimes
SB 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 2 1 1 0 0 2 0 1 1 1 1 1 1 1 1 0 0 1 1 1 1 1 2 1 1 1 1 1 1 1 1 1 0 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
Ndikimi k
Ndikimi i
SA 2 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 1 2 2 1 1 1 1 2 1 2 2 2 2 1 2 1 1 2 1 2 2 2 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 1 1 1 1 0 0 2 1 1 1 1
Ndikimi f
SA 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 2 1 1 1 0 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 0 1 1 1 1 1 1 1 1 1 0 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
Ndikimi d
P u 1 1 1 0 0 0 1 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 1 0 1 1 0 0 1 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0
Ndikimi a
Puna
Pr of 0 0 0 1 1 1 0 1 1 1 1 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 1 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0
Situata pas një viti biznes
Profes
M o 68 52 54 33 38 32 30 62 60 62 52 44 50 57 42 32 27 52 45 40 60 58 70 71 34 48 43 52 46 46 54 56 56 52 50 45 70 57 43 52 40 53 56 61 60 51 50 35 37 50 65 44 53 52 58
Situata akt biznes
Mosha
G j 1 1 0 1 1 1 0 1 1 1 1 0 1 0 1 1 0 1 1 1 1 0 1 0 1 1 1 1 0 0 1 1 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 0 1
Situata aktuale bujqesi Situata pas një viti bujq
Gjinia Dami
Tabela – Klima e biznesit dhe investimet sipas specialistëve.Të dhënat
Infor mal
MjP Ol 3 5 3 4 4 4 4 4 4 4 3 3 1 3 4 3 3 4 2 5 3 4 4 4 4 4 2 3 3 3 4 3 3 2 2 4 3 5 5 5 4 4 4 5 4 3 5 3 4 2 4 4 4 2 2
5 4 5 5 5 5 4 5 4 3 4 4 3 2 3 2 3 5 4 3 4 3 3 5 3 3 3 4 4 3 3 4 4 5 4 2 2 5 5 5 3 4 4 4 4 4 4 4 5 2 3 3 4 3 3
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
Eralda SHORE
1 1 1 1 0 1 0 0 0 1 0 1 1 1 1 1 0 0 1 0 1 1 1 1 1 1 0 1 1 1 0 1 1 0 1 1 0 1 1 0 1 0 0 1 0 1 1 1 0 1 0 0 1 0 1 1 1 0 1 1 0 1 0 1 1 0 1 1 0 0
44 52 56 68 53 70 65 42 44 69 60 32 55 55 63 61 38 46 58 52 21 42 44 74 42 47 46 58 44 65 54 59 48 40 35 54 48 42 48 42 35 40 30 44 60 65 52 22 52 54 56 52 58 32 56 67 57 28 26 67 31 58 62 44 42 40 44 54 56 62
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
1 1 1 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 0 0 0 1 0 0 1 0 0 1 0 1 1 0 1 1 1 0 1 1 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
1 1 2 1 1 1 1 1 2 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 0 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 2 2 1 1 1 2 2 2 2 1 2 2 2 2 2 1 1 1 2 2 1 2 2 2 2 2 2 2 2 1 2 1 2 2 2 1 2 1 1 1 1 1 2 1 1 2 1 2 2 2 1 2 2 2 2 1 1 1 1 2
1 1 1 1 1 1 1 1 2 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 0 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 0 0 1 1 1 0 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 2 2 1 1 1 2 2 2 2 1 2 2 2 2 2 1 1 1 2 2 1 2 2 2 2 2 2 2 2 1 2 1 2 2 2 1 2 1 1 1 1 1 2 1 1 2 1 2 2 2 1 2 2 2 2 1 2 1 2 2
0 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 0 1 1 1 1 1 1 1 1 2 1 1 1 2 0 1 1 0 1 1 1 1 1 1 1 2 1 1 2 1 1 1 1 0 1 1 2 1 1 1 1 2 1 1 2 1 1 0 1 1 1 1
1 1 1 2 1 1 1 1 2 1 1 1 1 0 1 1 2 1 2 1 1 1 1 1 1 1 1 0 1 1 1 2 1 1 1 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 0 2 2 2 3 2 2 2 2 2 2 1 2 2 3 2
3 1 1 1 0 1 1 1 3 1 1 1 0 0 1 1 3 1 2 1 1 1 1 1 1 1 1 3 2 1 1 1 1 1 1 2 3 3 3 3 3 2 1 3 2 3 1 0 0 0 0 2 0 1 0 3 2 3 2 2 3 2 3 3 3 2 2 2 3 3
141
1 1 1 1 1 1 0 0 1 0 0 0 1 1 0 0 1 0 0 1 0 0 0 0 0 1 1 1 2 0 1 2 1 1 1 1 1 1 2 1 2 1 3 0 0 1 2 0 0 0 1 2 0 2 3 1 1 2 2 2 1 2 2 1 2 1 2 1 1 1
1 1 1 1 1 1 1 2 2 1 1 1 1 1 0 1 2 1 2 1 1 1 1 1 1 1 1 3 2 1 1 2 1 2 2 2 2 2 3 3 3 3 2 3 3 3 2 3 3 3 2 3 3 1 1 2 3 3 3 2 2 2 3 2 2 3 2 3 2 3
0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 0 0 1 0 1 0 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 0 1 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 0 1 1 1 1 1 1 1 1 0 1
4 4 4 4 3 4 2 4 4 3 4 4 4 4 4 3 3 4 4 2 3 3 4 4 2 3 3 0 5 3 2 2 3 2 2 4 3 2 2 4 3 4 2 3 4 4 3 3 3 2 3 4 2 4 2 4 2 4 3 4 3 2 3 3 3 3 4 3 4 3
2 3 3 4 4 3 4 4 4 4 4 4 2 3 2 2 4 4 2 2 4 4 5 4 3 4 4 2 4 3 3 3 2 0 3 2 2 2 3 3 2 3 1 4 3 1 3 4 2 2 4 2 3 3 3 5 3 3 3 4 2 3 4 2 2 3 3 4 2 2
4 3 3 3 4 3 3 4 4 4 4 4 3 3 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 3 3 5 2 4 5 2 4 3 2 3 3 2 3 3 4 1 4 2 2 4 4 3 4 4 4 4 2 3 5 4 4 3 3 4 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3
5 4 3 3 4 2 3 4 3 4 4 4 3 4 4 4 4 3 3 5 4 4 4 3 5 3 4 3 4 3 3 4 4 2 4 2 4 3 4 4 4 2 4 3 4 4 4 4 4 4 4 4 3 4 5 2 4 2 2 4 3 4 4 3 3 2 4 3 4 4
3 4 4 4 4 3 4 3 2 5 5 3 4 4 5 4 5 3 3 5 4 3 5 4 5 4 5 3 4 3 4 4 5 4 4 4 2 4 5 4 3 2 4 4 3 2 3 4 4 5 5 4 3 4 4 4 3 4 3 3 2 3 3 3 3 3 3 2 3 4
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
Eralda SHORE
1 1 1 1 1 1 0 1 1 0 0 0 1 0 0 1 0 1 0 1 0 1 1 0 1
60 45 61 70 55 60 42 56 61 52 32 34 60 48 52 54 53 56 54 70 61 45 60 50 60
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 0 0 0 1 0 0 0 0 0
1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 0 1 1 1
1 2 1 2 1 1 2 2 2 2 1 1 1 1 1 2 1 2 1 1 1 0 2 2 2
1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 0 1 1 1
1 2 1 1 1 1 2 2 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 0 2 2 2
1 1 2 1 1 2 1 2 2 1 2 1 2 1 2 1 1 2 1 1 1 0 1 1 1
2 1 2 2 1 2 1 2 2 2 2 2 2 1 2 3 2 2 2 2 3 3 2 2 2
3 1 2 3 1 2 1 3 2 2 3 2 2 2 2 2 3 3 2 2 1 1 3 3 3
1 1 2 1 1 1 1 1 2 1 1 1 1 2 1 1 1 1 1 1 1 0 1 1 1
3 2 3 3 2 1 2 2 3 2 2 3 2 2 3 3 3 3 2 2 3 1 3 2 3
1 0 0 1 1 1 0 1 1 1 0 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 0 1 1 1
3 2 4 3 3 3 2 4 3 4 3 4 3 2 3 4 3 3 3 4 4 4 3 3 4
4 4 3 3 3 2 4 2 3 3 3 3 3 2 2 4 4 2 2 2 2 4 2 2 3
2 4 3 2 2 3 4 4 3 4 4 3 3 4 4 4 3 3 4 3 4 5 4 4 4
3 3 4 3 3 3 3 3 4 4 4 4 3 3 4 4 3 4 3 4 4 3 3 3 4
4 3 3 3 3 3 3 2 4 4 3 3 4 3 4 4 4 4 4 4 3 4 4 4 4
O=F , 1=M, 0=FERMERE, 1=JO FERMERE , 0=ASPAK OSE PAK 1=MJAFT OSE SHUME Modelimi ekonometrik. Analiza 5. Të dhënat.
142
X6 1 2 1 1 1 1 1 1 1 0 1 1 1 1 0 1
D1 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1 0 1 1 1 1 0
Distanca km
X5 3 3 2 3 2 3 2 2 2 2 2 2 2 3 2 2
Tipi fermes
2 2 2 1 3 0 1 2 3 1 1 0 0 3 0 0
X4 2 2 3 2 2 1 2 2 2 2 2 2 2 2 1 2
Edukimi
Y
Mosha
X3 2.250 2.083 3.583 3.417 3.667 3.333 3.750 3.833 3.917 3.917 3.750 4.000 4.000 3.583 3.500 3.667
Situata aktuale e biznesit Situata pas një viti Gjendja aktuale e klimes Gjinia
X2 1.600 1.533 0.867 0.933 0.867 0.733 1.000 1.133 0.467 0.467 0.533 0.800 0.933 1.067 0.600 0.867
Gatishfruta
Fakt e investimeve
X1 2.000 1.900 3.100 3.200 3.300 2.900 3.200 3.400 3.700 3.200 3.200 3.300 2.700 3.000 2.800 3.000
Permirësimet
Pengesa per shitjen
Tabela
X7 64 31 48 47 49 49 62 62 50 25 23 57 45 66 39 43
X8 0 2 1 1 1 1 1 1 1 1 2 2 1 0 1 0
D2 1 1 1 0 1 0 1 1 1 0 0 0 1 0 0 0
X9 8 6 12 8 16 5 12 12 17 17 17 7 6 26 10 12
Eralda SHORE
3.300 3.100 3.400 3.100 3.200 3.000 3.500 3.000 2.500 2.100 1.300 1.500 1.100 1.500 1.200 1.300 1.300 2.000 1.500 2.200 1.400 2.100 3.100 2.300 3.100 1.800 3.300 2.300 2.400 3.000 2.500 2.000 2.400 2.100 1.500 3.100 2.800 2.400 2.700 2.900 2.900 2.800 2.700 2.700
0.800 0.733 0.933 0.533 0.667 0.733 0.533 0.667 1.533 1.600 1.467 2.267 1.667 1.733 1.533 1.600 1.667 1.867 1.400 1.867 1.600 1.800 1.733 1.800 1.067 1.733 1.933 1.600 1.600 1.933 1.267 1.333 1.000 0.800 1.600 1.200 1.067 1.067 1.267 1.267 1.133 1.200 1.067 1.600
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
3.750 3.667 3.583 3.417 3.917 3.250 3.500 3.833 3.333 2.333 2.250 2.667 2.333 2.000 2.417 2.500 2.083 2.333 2.167 2.167 2.417 3.333 3.583 3.333 3.583 2.667 3.583 2.750 3.667 3.417 4.000 3.500 3.667 3.583 2.333 3.083 3.750 3.667 3.500 3.167 3.333 3.250 3.250 3.250
0 0 3 1 0 3 3 3 2 3 2 3 3 3 2 3 2 1 3 1 2 1 1 1 3 1 1 2 0 2 1 0 0 1 1 1 1 2 0 0 0 0 0 0
2 2 2 1 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 3 2 3 3 2 1 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 3
2 2 3 2 2 2 2 2 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 2 3 3 3 3 3 2 2 3 2 2 2 3 2 2 3 3 3 3 3 3
143
1 1 1 0 1 1 1 1 2 2 2 2 2 2 2 2 1 2 2 2 1 1 1 1 1 2 2 2 1 1 2 1 1 1 2 2 1 1 1 2 1 2 2 2
1 0 1 1 1 1 1 1 1 1 1 0 1 0 0 1 0 1 1 1 1 1 1 1 1 1 0 1 0 1 0 1 0 0 1 0 0 1 1 1 0 1 0 1
40 52 52 50 50 57 60 53 48 66 52 62 58 58 32 52 54 48 54 44 66 60 57 58 48 46 44 57 48 35 62 53 20 40 50 48 54 60 49 52 45 52 45 56
1 2 1 1 2 1 2 1 1 1 1 0 1 1 1 1 1 1 1 1 1 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 1 1 1 1 1 1 1 1 1 0 1
0 0 1 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 0 1 0 1 1 1 1 1 1 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 1 1 1 1
15 11 17 14 10 8 7 17 7 6 14 6 6 4 14 12 10 10 12 10 14 14 13 8 16 2 2 5 5 5 6 5 5 10 2 5 8 5 5 9 10 5 5 5
Eralda SHORE
2.700 2.900 3.100 2.900 2.000 2.900 3.200 2.600 2.800 1.800 2.200 2.100 1.600 1.900 1.600 1.400 1.500 2.100 1.600 1.600 1.500 1.500 1.600 1.800 2.600 3.000 2.600 2.800 2.400 2.700 2.300 3.000 2.300 2.000 2.400 2.300 2.500 1.700 2.200 3.400 3.000 2.800 1.000 1.700
1.533 1.600 1.267 1.733 1.533 1.467 1.467 1.600 1.467 1.533 1.733 2.000 1.800 1.867 1.600 2.267 2.133 1.533 1.933 1.867 1.467 1.333 1.533 1.133 1.600 1.600 1.733 1.067 0.000 0.000 0.533 0.267 0.533 0.667 0.500 0.800 0.933 0.600 0.600 0.733 0.733 1.200 2.000 1.933
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
3.083 3.250 3.000 3.000 3.083 3.500 2.917 3.167 3.500 3.083 3.083 3.250 2.500 2.917 2.583 2.417 2.500 2.417 2.583 2.833 2.917 1.583 2.833 2.917 2.917 3.250 3.333 2.750 3.833 3.500 3.333 4.083 2.750 3.333 3.750 3.667 3.750 3.667 3.083 4.167 4.083 3.333 2.333 2.083
0 0 0 0 0 2 0 2 3 3 0 1 1 2 1 3 0 1 1 1 1 1 1 1 1 0 1 3 1 1 1 1 1 0 0 3 3 1 3 0 0 2 2 3
3 2 2 2 3 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 3 3 2 2 2 2 3 2 1 2 2 2 2 1 2 2 1 1 2 1 2 2 2 1 2 2 2 2 3
3 3 3 3 3 3 2 3 3 3 3 2 3 3 3 3 3 2 2 2 3 3 3 2 2 2 2 3 1 2 2 2 2 2 2 2 3 2 2 2 2 3 3 3
144
2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 1 2 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 1 2
1 1 1 1 1 1 1 0 1 1 1 1 0 1 1 0 1 0 0 0 0 0 1 0 0 1 1 1 0 1 0 1 0 0 0 1 1 1 0 0 1 1 1 1
54 48 48 48 52 60 58 55 60 67 42 66 42 72 57 54 52 54 48 48 42 32 44 56 56 45 57 48 45 50 45 47 35 35 44 50 58 56 49 55 50 70 42 52
1 1 1 1 1 1 1 1 1 0 1 1 1 1 1 1 1 1 2 0 1 1 1 1 2 1 1 1 0 0 1 1 1 2 0 0 0 2 1 0 0 0 1 1
1 1 1 1 1 1 0 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 0 1 0 1 0 0 0 1 0 1 1 1 1 1 1
5 5 5 5 5 5 8 8 10 10 5 6 6 6 5 6 4 6 4 4 12 12 8 13 13 6 8 8 15 15 5 5 12 12 12 12 7 12 12 12 12 4 2 6
Eralda SHORE
3.300 4.200 3.700 3.700 2.700 4.000 2.200 2.700 3.200 2.400 3.300 3.400 4.000 2.200 3.800 2.100 2.000 2.700 2.500 2.100 2.800 2.000 2.200 1.700 2.900 3.000 1.600 1.600 2.200 1.500 1.600 1.800 3.500 2.000 4.000 3.500 1.800 1.500 2.100 1.900 1.700 2.400 2.500
0.467 0.667 0.467 0.467 0.533 0.600 1.333 0.600
0.533 0.867 0.533 0.467 0.400 0.933 0.533 1.867 1.600 0.867 1.267 1.600 0.933 2.067 2.000 1.600 0.667 0.467 2.000 1.733 1.467 2.267 1.267 1.400 0.600 1.867 0.533 0.533 1.867 1.733 2.333 1.867 1.933 1.867 1.533
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
3.167 4.083 4.250 3.750 4.333 3.500 2.750 4.000 3.583 4.167 3.833 4.083 4.333 4.167 4.333 3.250 3.167 2.583 3.167 3.333 2.833 2.917 2.917 2.750 2.917 2.750 2.750 2.167 2.667 2.167 2.500 2.500 4.000 4.083 4.500 4.000 3.000 1.917 2.333 2.833 2.417 2.500 3.667
0 1 3 0 0 3 1 1 3 3 3 3 3 3 3 2 3 1 1 1 1 1 3 1 3 3 3 3 3 3 1 1 3 3 3 3 1 1 1 3 3 3 1
2 2 2 1 1 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 1 1 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 3 2 2 2 2
2 2 2 3 3 3 2 2 2 2 3 2 2 3 2 2 2 3 3 3 3 3 2 2 2 2 2 2 2 3 3 3 3 2 3 3 3 3 2 2 3 2 3
145
1 2 2 1 0 0 1 1 1 1 0 1 1 1 1 1 1 1 2 1 1 2 2 2 1 1 2 2 1 2 2 1 0 1 1 1 1 1 1 2 1 1 1
0 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 0 1 1 1 0 1 1 1 1 1 0 0 1 1 1 1 0 1 1 1 1 1 1 1 0 1 1 1 1 1 0
60 54 60 39 52 42 45 66 60 55 46 47 40 45 37 56 52 51 57 52 52 48 55 48 58 55 48 68 48 68 58 48 48 55 43 39 46 44 56 68 48 53 49
1 1 0 0 0 1 1 1 0 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 1 1 1 1 1 1 1 1 2 1 1 0 1 1 1 1 1 1 0 1 2 1
1 1 1 1 1 1 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1 1 0 1 1 1 1 1 1 1 0 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 0 1
13 28 26 25 30 40 20 2 7 7 8 9 10 7 8 20 22 24 16 16 22 8 8 8 20 16 8 8 8 6 14 12 35 10 13 40 14 8 6 8 14 5 6
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
Modelimi ekonometrik Tabela 5 Gatish Gatish m m fruta perime Dami Dami Y1 Y2 1 1 1 1 1 1 0 1 1 0 0 0 0 0 1 0 1 0 0 0 0 1 0 1 0 1 1 1 0 1 0 1 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 1 0 1 0 1 0 1 1 1 1 1 0 1 0 1 1 1 1 1 1 1 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 1 0 0 0 1 0 0
Gatish m qumes Toke Në ht gjithse prone Dami jt si Y3 X10 X11 1 12 8 1 13 13 0 26 26 0 6 6 0 8 8 1 8 8 1 16 16 0 16 16 0 3 3 0 4 4 0 4 4 0 5 5 0 4 4 0 8.8 0 0 2 2 0 4 4 1 5 5 1 5 5 0 4 4 1 3 3 0 4 4 0 5 5 0 6 6 0 4 4 0 12.8 8.8 0 8 8 1 9 5 0 9 9 1 13 13 1 12 12 1 6 6 1 12 9 0 7 7 1 8 8 1 16 16 0 8.2 5.2 0 6 6 1 6 6 0 265 20 1 216 100
146
Stabilit eti pol X12 1 1 1 0 1 2 1 1 1 1 1 1 1 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 0 1 1 1 0 1 0 1 0 1 2 1
Konk Madhë urren sia e ca fermes X13 X14 0 1 3 1 0 1 1 1 1 0 0 2 1 2 2 1 0 0 2 0 0 0 0 1 0 1 1 0 1 1 1 0 1 0 0 1 1 1 1 0 1 0 0 1 0 0 0 1 1 2 3 1 1 1 3 2 3 2 2 1 3 1 3 1 3 1 3 1 2 1 3 0 3 1 1 1 1 2 1 1
Infras tr Ujitje s X15 1 1 0 1 1 1 0 0 0 0 0 1 1 3 1 2 0 1 1 0 0 1 0 1 2 2 1 3 2 3 3 3 3 3 2 3 2 3 1 3
Eralda SHORE
1 0 0 1 0 1 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 1 1 1 0 0 0 1 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
1 1 0 0 0 0 0 0 0 1 0 1 0 0 1 1 1 1 0 1 1 1 0 1 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
0 1 1 1 1 0 0 1 1 0 1 0 1 0 0 0 0 0 1 0 0 0 1 0 0 0 1 0 0 0 1 1 1 0 1 0 1 1 1 0 0 0 1 0 1 1 0
13.4 26 8 9 36 38 38 36 23 14 8 21 8 16 22 32 22 21 20 36 18 30 20 32 32 36 12 20 15 8 12 19 26 40 8 30 15 15 22 12 8 6 13.6 4 22 50 40
9.6 16 8 9 16 28 28 16 23 14 8 16 8 16 12 12 12 16 12 16 8 20 12 20 20 24 12 20 15 8 12 10 16 30 8 18 15 15 12 12 8 6 9.6 4 12 20 10
147
0 2 1 1 2 2 2 2 1 1 1 1 2 1 2 2 2 2 2 3 3 3 2 2 3 2 3 3 3 1 1 2 1 1 1 2 2 1 2 2 0 0 1 1 3 0 1
1 2 3 3 1 0 0 0 1 1 3 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 3 1 2 3 3 1 3 2 2 2 3 2 2 2 0 0 1 0
0 2 2 1 2 2 2 1 1 0 1 2 1 2 2 2 2 2 2 3 3 3 2 2 3 3 2 3 2 1 2 1 1 1 1 2 3 1 1 1 1 0 2 2 2 2 2
3 1 2 3 2 3 0 2 1 1 2 2 0 1 2 2 1 2 2 3 0 3 2 0 2 2 0 2 2 3 1 3 2 3 1 3 2 3 3 2 2 2 1 2 2 3 3
Eralda SHORE
1 0 0 0 0 0 0 0 1 1 0 1 0 0 1 1 1 0 0 1 0 0 1 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1 1 0 0 0 0 0 1 0 1 1 1 1 1 1
1 1 0 0 1 0 0 1 0 0 1 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
0 0 1 1 0 1 1 0 0 0 0 0 1 0 0 1 0 1 1 0 1 1 0 1 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 0 1 0 0 1 1 1 1
6 5 4 10 4 4 6 4 8 8 6 8 10 8 15 4 14 8 15 20 15 20 25 8.8 4 40 30 30 20 20 60 30 15 18 6 13 12 8 12 28 16 7.5 7.5 24 18 21 16.5
6 5 4 10 4 4 6 4 8 8 6 8 10 8 15 4 12 8 15 20 15 20 25 8.8 4 40 30 30 20 20 40 30 15 18 6 13 12 8 12 18 16 7.5 0 24 18 9 16.5
148
0 0 0 0 0 0 1 0 2 1 0 1 1 0 1 1 1 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 2 1 0 1 2 1 2 2 1 0 0 1 1 1 2
1 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 2 0 0 0 3 3 1 1 0 1 1 1 2 2 0 0 0 1 1 1 0 3 2 1 1 2 1 3 2 3 0 0 3 2 2 3
0 0 0 0 0 1 2 1 0 2 0 2 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0 0 1 1 0 1 1 0 0 1 0 2 3 0 2 1 1 2 2 1 0 0 2 1 1 2
1 0 0 2 1 0 0 0 1 0 0 0 1 2 3 3 3 0 1 1 0 1 1 2 2 0 2 2 0 0 1 1 1 2 1 1 2 1 3 2 2 0 0 2 1 2 3
Eralda SHORE
0 0 1 1 1 1 0 0 0 1 1 1 0
0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 1
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
1 1 0 0 0 0 1 0 1 1 1 0 0
8.7 5.2 35 30 32 30 10 19 24 35 8.4 10 15
8.7 5.2 30 30 32 30 8 10 24 21 8.4 10 15
149
0 0 0 1 0 0 1 1 2 2 1 1 1
2 2 1 3 1 0 2 3 3 2 3 1 0
1 1 0 3 0 1 1 1 2 1 2 3 2
2 2 1 2 0 1 3 2 3 3 1 2 2
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
Eralda SHORE
Europass Curriculum Vitae
Informacion Personal Emri / Mbiemri Addresa Telefoni(at) Fax E-mail Shtetësia Data e lindjes Gjinia
Eralda Shore Pallati 1, Shkalla 1, Ap 11 / Rruga: “ Haxhi Dalliu ” ,Tiranë, Shqipëri. Fiks: +355042255966
Celular:
+3550692067111
+35544503030
[email protected] Shqiptare 21.03.1988 F
Punësimi i Pedagoge dëshiruar / Universitet Fusha e punësimit Eksperiencat e punësimit Data Roli ose pozicioni i punës Aktivitetet kryesore dhe përgjegjësitë Emri dhe adresa e punëdhënsit Lloji i binzesit ose sektori
Tetor 2016 e në vazhdim pedagoge e brëndshme në Universitetin“Metropolitan Tirana” pranë Departamentit të Ekonomisë MSC.në Menaxhim në Inxhineri. Lënda Ekonomia e sistemeve Industriale ( Literatura e Servete Gruda Ekonomiksi Industrial). • Mars 2016 e në vazhdim pedagoge e jashtme në Universitetin“Metropolitan Tirana” pranë Departamentit të Ekonomisë MSC.në Menaxhim në Inxhineri. Lënda Industrializimi i Produktit.( Literatura e Menaxhimit Operacional).
-
• Nëntor 2015-2016 e në vazhdim Pedagoge e jashtme pranë Departamentit të Ekonomisë dhe Politikave të zhvillimit Rural, lënda Ekonomi Prodhimi. • Qershor 2016 Kordinatore, në fushen e prokurimeve dhe në departamentin e finances prane kompanise IdeaTel Sh.p.k (Kompani telekomunikimi, instalim rrjetesh telekomunikacioni.) Administrator Idlir Karkini. Nr kontakti 0692026318.
150
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
• Dhjetor 2013 deri ne qershor 2016. Administratore prane kompanise DATA-LOGIC Sh.p.k Nipt:L32402003S. (Kompani telekomunikimi dhe sinjaleve ne fushen bankare dhe sigurise se informacionit.) Administratore Eralda Shore . Nr kontakti 0692067111. • Tetor 2012 Kordinatore ne fushen e prokurimeve dhe ne departamentin e finances prane kompanise IdeaTel Sh.p.k (Kompani telekomunikimi, instalim rrjetesh telekomunikacioni.) Administrator Idlir Karkini. Nr kontakti 0692026318. • Dhjetor 2011 –Tetor 2012 Sherbim Klientele Dega qendrore pranë Bankes Societe Generale Albania. • Maj 2011-dhjetor 2011 Ekonomiste pranë kompanisë Therepeli Security shpk. Reference nga Znj. Ilda Gjebrea në njohjen e programit te Finances 5 dhe aplodimeve të dokumentacionit të prokurimeve publike në sistemin e APP.
Titulli i kualifikimit të arritur Temat kryesore / aftësitë e mbuluara nga edukimi / trajnimi Emri dhe lloji i subjektit që ofroi edukimin ose trajnimin Niveli në klasifikimin kombëtar ose ndërkombëtar
• Shkurt 2017 përfundon studimet për graden : Doktoraturë pranë Universitetit Bujqësor Tiranë. Me Teme : Investimet e Huaja Direkte dhe Roli i tyre në Ekonominë Shqiptare-në Fokus Kryesor Bujqësia. (Zona Bujqësore E Korçës Si Mundësi Për IHD). • 2012-2016 ndjek studimet për Doktoraturë pranë Universitetit Bujqësor Tiranë. • 2009 – 2011 Graduim me Diplome Master i Shkencave në Ekonomi dhe Politikë Agrare. Profili : Ekonomia dhe Politikat e Zhvillimit Agrar, në fakutetin Ekomomisë dhe Agrobiznesit në formën me kohë të plotë. • 2009 Graduim me Diplomë e Nivelit të Parë në Ekonomi dhe Agrobiznes Profili Ekonomi dhe Politikë Agrare me kohë të plotë. • 2006 – 2009 Universiteti Bujqësor i Tiranës,– Dega Politikë Agrare. • 2002 – 2006 Shkolla e mesme e përgjithshme Petronini Luarasi Tiranë.
Aftësitë personale dhe kompetencat Gjuha e nënës Gjuhë të tjera Vetë vlerësimi Niveli Europian
Anglisht Italisht
Gjuha Shqipe Anglisht Çertifikatë TOEFL IPT, C1 dhe Dëshmi e gjuhës Angleze (Fakulteti i Gjuheve Të Huaja). Të kuptuarit
Të folurit
Të shkruarit
Dëgjim
Lexim
Ndërveprim folës
Prodhim folës
Shumë mirë
Shumë mirë
Shumë mirë
Shumë mirë
Shumë mirë
Mirë
Mirë
Mirë
Mirë
Mirë
• 2013 çertifikuar nga Ministria e Financave ne Kursin “ Auditues i Brendshëm në Sektorin Publik. Kam ndjekur seminare te ndryshem persa i perket zhvillimeve social-ekonomike si Aftësi sociale dhe dhe seminare për kompetenca Çertifikate Cilësie ISO 9001. Zhvillim praktikes dhe rol ndihmes në Institucionin; Ministrise së Brendeshme . Reference nga Z . Isuf CELA ne njohjen e programit Oracle Nderlidhes me Ministrine e Financave.
151
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
Aftësi organizative dhe kompetenca
Gjatë viteve kam patur fat të punoj si vetem ashtu dhe në grup, në pozicione të ndryshme, si drejtuese dhe e drejtuar duke përfituar aftësi profesionale dhe drejtuese. Kam punuar në kompani të mëdha me numer të konsiderushem të punësuarish dhe kam arritur në pozicione drejtuese duke u mbeshtetur në aftesitë personale, dedikimin ndaj punës, kërkimeve të vazhdueshme dhe punës në grup.
Aftësi kompjuterike dhe kompetenca
• Databaza • Programimi në MS-DOS • Njohje programesh Microsoft Excel (shumë mirë) Microsoft Word (shumë mirë) Certifikatë nga Qendra Didaktike “ IRISSOFT”
Leje drejtimi
Informacion shtesë
Patentë makine B
Lista e të gjitha publikimeve te realizuara, konferenca dhe artikuj. Certificate of Participation.
Anekse -Full Conference in : /1/. Certificate of Participation, Certificate of Excellence in Reviewing. E Shore, M Osmani , H Themelko, A Kapaj, R Biraci. Competitive advantages for attracting FDI in improving the business climate in the agricultural sector of the Albanian economy: The 5th Electronic International Interdisciplinary Conference (EIIC 2016) will be held at www.eiic.cz, from 8-12 August, 2016. SLOVAKIA. Procedings. /2/. Certificate of Participation. E Shore, A Çoku, H Themelko. The Importance of Capital Budgeting and Risk, Rendesia e Buxhetimit te Kapitalit dhe Risku. The 8th International Scientific Conference. (Institute For Scientific Research And Development - Ulqin, Montenegro, April 1st, 2016, VIII Conference).E-ISSN 2337-0521, ISSN 18009794.Procedings. /3/.Certificate of Participation. E Shore, A Kapaj, A Shtepani, A Çoku, O Visi. Level Of Bad Loans And Impact In Bank Operational Efficiency: The 3rd International Virtual Conference on Advanced Scientific Results 2015 (ScieConf). In the 3rd International Conference on Advanced Scientific Results ScieConf 2015 held at( www.scieconf.com during May, 25. - 29. 2015). Procedings.
152
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
/4/. Certificate of Participation. E Shore (PhD Candidate )The 3rd International Scientific Conference Agenda On “Environmental Factors, Challenges For Economic Development” Which Is Being Held During 04 - 05 December 2015, At The Faculty Of Economics, State University Of Tetova, Macedonia. Investimet e huaja direkte efektet në ekonominë Shqiptare .( Foreign direct investment effects on the Albanian economy.) Procedings. /5/. Certificate of Participation. .E Shore International Scientific Conference “Scientific Challenges For Sustainable Development” 19-20 September , 2014- Struga, R.Macedonia International University Of Struga. "Abstract" Prepared By Our Group Named "Greek Crisis And Its Effects On The Albanian Economy". Procedings. /6/. Certificate of Participation. E Shore International Scientific Conference “Scientific Challenges For Sustainable Development” 19-20 September , 2014- Struga, R.Macedonia International University Of Struga. "Abstract" Prepared By Our Group Named " Macroecomic Stability, A Crucial Factor To The Economic Welfare Growth". Procedings. /7/. Certificate of Participation. Tema : Buxhetimi me pjesèmarrje-instrument pèr rezultate mè tè mira nè qeverijen vendore. Revista Ekonomi dhe Agrobiznesi Nr.6 reviste periodike e fakultetit te Ekonomise dhe Agrobiznesit. /8/. Certificate of Participation. Tema : Shperblimi i kapitalit te investuar sipas parametrit "K" llogatitja dhe interpretimi. Revista Ekonomi dhe Agrobiznesi, reviste periodike e fakultetit te Ekonomise dhe Agrobiznesit. Lista të gjitha prezantimet (pjesëmarrjet në konferenca) e realizuara. /9/. Certificate of Participation. International Conference on Sustainable Development. Cooperative Microfinance in Agriculture: Evaluating the Performance of Albanian Savings and Credit (ASC) Union.Analysis of the outreach, financial sustainability and welfare impacts.(Paper Presentation)Co-Presenter/CoAuthor.
153
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
/10/. Certificate of Participation. https://sites.google.com/site/environmenthealthassociation/4thinternationalconference-of-ecosystems-tirana-albania-may2014/abstract-book.Abstractonline ICE2014.pdf. Nr.086 EcoomicAnd Financial Problems In Greenhouse Industry And Prospects Of Its DevelopmenT.1.Eralda Shore. /11/. Certificate of Participation. Participating to the 5th International Conference of Ecosystems (ICE2015) . https://sites.google.com/site/envhealthassociation/internationalconference-of-ecosystems-tirana-albania-june-2015. 103 Economic Theory Of Land, Land Use And Land Market, Problems And Policies Of Their Development In Albania. -/12/. Certificate of Participation. The 3rd International Virtual Conference on Advanced Scientific Results 2015 (ScieConf). Paper: Milk and yogurt products in Albania. in the 3rd International Conference on Advanced Scientific Results ScieConf 2015 held at www.scieconf.com during May, 25. - 29. 2015.
Article /1/. Full article. E Shore, A Çoku, E Kadiu, A Luçi. Impact of Foreign Direct Investment on the Development of Agricultural Economy in the Area of Korça: Academic Journal of Interdisciplinary Studies, MCSER Publishing, Rome-Italy, AJIS July 2016 Vol 5 No 2 Edition is published online, ISSN 2281-4612 (online), ISSN 2281-3993(print),44-50. (Global Impact Factor Year: 0.765, Index Copernicus Year Impact Factor: 6.44. Doi: 10.2901/ajis.2016.v5n2r. (http://www.mcser.org/journal/index.php/ajis/issue/view/209 )
154
Eralda SHORE
“Investimet e huaja direkte dhe roli i tyre në ekonominë Shqiptare – në fokus kryesor bujqësia”(zona bujqësore e Korçës si mundësi për IHD)
/2/. Full article. E Shore, A Çoku, E Kadiu, F Meko. The Role Of Foreign Direct Investment in the Albanian Economy – Special Focus On Agriculture Sector: International Journal Of Ecosystems and Ecology Science (IJEES). In Vol. 6/3, 2016. Illionois USA. ISSN 2224-4980 (online), (Global Impact Factor Year: 0.765, Index Copernicus ICV=84.78: 291-296. Procedings http://www.kitabig.com/journal/journal-38-International--Journal-ofEcosystems-and-Ecology-Science-%28IJEES%29-Volume-6-3,2016.html (http://sites.google.com/site/injornalofecosystems/template ). /3/. Full article. E Shore, A Çoku, E Kadiu, A Shtepani, Competitive advantages for attracting FDI in improving the business climate in the agricultural sector of the Albanian economy: Mediterranean Journal of Social Sciences, MCSER Publishing, RomeItaly, July 2016 Vol. 7, No. 4, Edition is published online,ISSN 2039-2117 (online),ISSN 2039-9340 (print),105-112.(Global Impact Factor Year: 0.765, Index Copernicus Year Impact Factor: 6.44. Doi: 10.5901/mjss.2016.v7n4r. (http://www.mcser.org/journal/index.php/mjss/issue/view/210 ).
155
